Anna Aneta Tomczak

MONOGRAFIE POLITECHNIKI ŁÓDZKIEJ

OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE

FORMY OCHRONY NA PRZYKŁADACH Z ZIEMII ŁÓDZKIEJ

Redaktor Naukowy Wydziału Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska

dr inż. Marek Jabłoński

Redaktor serii wydawniczej

dr inż. arch. Aleksander Serafin

Recenzenci

prof. dr hab. inż. arch. Piotr Lorens

prof. dr hab. inż. arch. Marek Pabich

Projekt okładki

Pola Anna Tomczak

Copyright by Politechnika Łódzka 2018

ISBN 978-83-7283-962-6

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI ŁÓDZKIEJ 90-924 Łódź, ul. Wólczańska 223 tel. 42 631-29-52, 42 631-20-87 fax 42 631-25-38 e-mail: zamowienia@info.p.lodz.pl www.wydawnictwo.p.lodz.pl

Nakład 100 egz. Ark. druk. 16,0. Papier offset. 80 g 70 x 100 Wykonano w Drukarni Quick-Druk, 90-562 Łódź, ul. Łąkowa 11 Nr 2275

Tubądzin, 14 grudnia 2017

Grupa Tubądzin, będąc w pełni świadoma korzyści płynących ze współpracy

przedsiębiorców z naukowcami od lat dba o synergię nauki z biznesem.

Firma należy do wiodących polskich producentów innowacyjnych płytek

ceramicznych, które są inspirującym narzędziem w rękach każdego architekta. Chcąc

dzielić się wiedzą i doświadczeniem z kadrą naukową oraz przyszłymi absolwentami

Ceramika Tubądzin została Mecenasem Nauki i Architektury Politechniki Łódzkiej. Dzięki

temu promuje ona talenty oraz współtworzy środowisko sprzyjające jeszcze lepszemu

rozwojowi praktycznej wiedzy i umiejętności.

Na tej uczelni rozwijają swoje kompetencje przyszli kreatorzy designu. Twórcy

nowej polskiej myśli technicznej oraz obrazu architektury. Współpraca firmy Tubądzin

z Politechniką Łódzką realizowana jest na wielu płaszczyznach.

Jedną z nich jest wspieranie rozwoju i potencjału naukowców przez finansowa-

nie publikacji najlepszych prac naukowych, w tym doktorskich.

Taką publikację macie Państwo okazję właśnie trzymać w dłoniach.

Inspirującej lektury życzy

Grupa Tubądzin

„Niestosowne otoczenie zniweczyć jest zdolne całą wartość zabytku”

Antoni Józef Karczewski (1898-1957) architekt i konserwator zabytków

Teza wygłoszona w 1933 roku na pierwszej ogólnopolskiej konferencji Towarzystwa Urbanistów Polskich,

poświęconej zagadnieniom ochrony zabytkowych układów urbanistycznych [za] Krzysztof Kazimierz Pawłowski

Geneza i działalność TUP w latach 1922-1939 [w:] Księga 50-lecia TUP, Warszawa 1973

SPIS TREŚCI

I WSTĘP 9

1. Kontekst tematu badawczego 10 2. Przedmiot i cel pracy 13 3. Teza pracy 14 4. Układ pracy 14 5. Zakres badań pracy 16 6. Metody 18 7. Obecny stan badań 19

II DEFINIOWANIE I POSTRZEGANIE 27

1. Wokół definicji otwartego krajobrazu zabytkowego 28 1.1. Krajobraz, w tym krajobraz kulturowy 28 1.2. Krajobraz zabytkowy 34 1.3. Krajobraz otwarty 37

2. Ekspozycja jako cel nadrzędny w odbiorze otwartegokrajobrazu zabytkowego 40 2.1. Sposób widzenia krajobrazu 41 2.2. Sposób widzenia zabytku w krajobrazie 50 2.3. Sposób percepcji zabytku w krajobrazie . 57

3. Podsumowanie 61

III HISTORYCZNA OCHRONA I KREACJA 63

1. Początki ochrony ekspozycyjnej zabytków 64 1.1. Tło europejskie i zwiastun polski 64 1.2. Regulacje prawne w Polsce międzywojennej 69

2. Wielowątkowość powojennej ochrony 75 2.1. Zakres ochronny 78 2.2. Zakres kreacyjny 84

3. Planistyczna ochrona obszarowa 89 4. Białe plamy obszarowej legislacji 98 5. Podsumowanie 103

IV WSPÓŁCZESNA OCHRONA I KREACJA 107

1. Aspekty konserwatorskie 109 1.1. Ochrona otoczenia a ochrona widoku 110 1.2. Ochrona obszaru a prestiż miejsca 112 1.3. Ochrona wartości lokalnych 115 1.4. Ochrona światowego dziedzictwa 118

2. Aspekty urbanistyczne 122 2.1. Abolicja planistyczna 122 2.2. Strefowanie planistyczne 124

8 | OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE…

2.3. Granice planistyczne 135 2.4. Powiązania planistyczne 138 2.5. Działania miejscowe 144 2.6. Polityka logiki 151 2.7. Kompetencje 156

3. Planistyczne instrumenty działania 159 3.1. Funkcje czy strefy 160 3.2. Podziały a scalenia 167 3.3. Dobro wspólne 173

4. Podsumowanie 177

V WNIOSKI I ZALECENIA 181

1. Definiowanie i pojmowanie 182 2. Zasoby i treści 184 3. Dokumenty planistyczne 186 4. Instrumenty wykonawcze 188 5. Karta krajobrazowa zabytku 190 6. Podsumowanie 192

VI ANEKSY 195

Aneks 1 Obszar województwa łódzkiego – pokrycie planami zagospodarowania przestrzennego z uwypukleniem planów chroniących tereny otwarte tj. o pokryciu planistycznym nie mniej niż 95% powierzchni A. Zasoby gmin 196 B. Zasoby województwa 203

Aneks 2 Glosariusz – pojęcia związane z percepcją i ochroną zabytku w krajobrazie Streszczenie Summary

204 222 224

Wykaz rysunków. Przykłady z Ziemi Łódzkiej 226 Wykaz tabel 232 Ogólne akty prawne 233 Lokalne akty prawne 235 Źródła 237

VII BIBLIOGRAFIA 239

I – WSTĘP

10 | OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE…

I-1. KONTEKST TEMATU BADAWCZEGO

„Przede wszystkim nie szkodzić” – pisał, cytując słowa Hipokratesa1, prekursor polskiej ochrony przestrzeni, profesor Janusz Bogdanowski2, prowadząc badania nad ochroną krajobrazu kulturowego. Wskazywał również dwie fundamentalne zasady, będące kanonem działań zawodowych urbanisty: nic ponad potrzebę oraz zawsze w związku z otoczeniem. Zasady te od kilkunastu lat stanowią podstawę działalności zawodowej wielu urbanistów. Niestety stosowanie ich w praktyce jest często utrudnio-ne ze względu na brak dobrze funkcjonujących praw, zależności planistycznych czy rela-cji społecznych. Właśnie te problemy stanowiły punkt wyjścia do prowadzonych w niniejszej pracy rozważań dotyczących architektury krajobrazu, obszarowej ochrony zabytków, prawa miejscowego oraz badań przestrzennych. Pomiędzy jej głównymi wątkami przewija się również próba odpowiedzi na pytanie: Co współcześni urbaniści zostawią przyszłym pokoleniom i czy będzie to przestrzeń godna dalszej ochrony?

Ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym ekspozycji krajobrazu, jest jednym z elementów zrównoważonego rozwoju państwa. Poparte jest to treścią zapisów art. 1 i 5 Rozdziału I Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej mówiących o tym, że: Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli oraz Rzeczpospolita Polska […] strzeże dziedzictwa narodowego i zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. W tym miejscu należy wyjaśnić pojęcie zrównoważonego rozwoju3 w rozumieniu ochrony dziedzictwa kulturowego. Wartości architektoniczne o dużym ładunku historycznego przekazu w odbiorze przestrzennym, dostępne wizual-nie dzięki naszym przodkom, mają prawo być dostępne również dla naszych następców pokoleniowych. Rozwój zrównoważony jest warunkowany starannością doboru celów i drogi ich realizacji, a skutek zachowania lub braku zachowania równowagi w prze-strzeni, obserwować będą już nasze dzieci. Należy więc odpowiednio kreować działania w przestrzeni, szczególnie takiej, która posiada walory kulturowe oraz zabytek w tle.

Kluczowe znaczenie dla ochrony krajobrazu kulturowego ma Europejska Kon-wencja Krajobrazowa przyjęta w 2002 roku we Florencji, której sygnatariuszem jest Polska. Konwencja ta zobowiązuje do prawnego uznania krajobrazów, jako podstawo-wego składnika otoczenia ludzkiego, wyrażenia różnorodności ich wspólnego dziedzic-twa kulturalnego oraz ustanowienia i wdrożenia polityki krajobrazowej zmierzającej do ochrony krajobrazu, jego zarządzania i planowania. W omawianej Konwencji podkreśla się potrzebę zwiększenia wiedzy o walorach rodzimego krajobrazu w szczególności zobowiązując sygnatariuszy do identyfikacji krajobrazów na własnym terenie oraz do ich waloryzacji.

Tymczasem obserwując realne działania, a w zasadzie brak działań w ochronie krajobrazów kulturowych w Polsce, można stwierdzić, że przestrzeń historyczna – jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości –jest mocno zagrożona. Zmie-

1 Hipokrates wyznawał naczelną zasadę nieszkodzenia (łac. primum non nocere – po pierwsze nie szkodzić), a dopiero potem zauważał potrzebę ingerencji. 2 Bogdanowski J., Badania i ochrona krajobrazu kulturowego, [w:] Badania ochrony zabytków w Polsce w XX wieku, Materiały konferencji naukowej, Oficyna Wydawnicza TOnZ, 2000, s. 46. 3 Pojęcie zrównoważonego rozwoju w ujęciu czysto urbanistycznym należy rozumieć jako równowagę sił demografii, planowania i ekonomii. W rozważaniu ochronnym dołączyć należy aspekt ochrony i kształtowania przestrzeni w celu jej zachowania dla następnych pokoleń.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Primum_non_nocere

Wstęp | 11

niająca się rzeczywistość społeczna i ekonomiczna, idące za tym przeobrażenia kraju, zmiany ustrojowe, a w tym głód demokracji rozumiany w przestrzeni jako wolność wła-sności, stanowią współcześnie ogromne zagrożenie dla krajobrazu. Dążenie do inwe-stowania w przestrzeni pięknej wizualnie, potocznie rozumiany wolny rynek gospodarczy oraz przesądzenia planistyczne realizowane na poziomie samorządów lokalnych, gdzie często wyznacznikiem działań jest okres czteroletni, przyczyniają się do powolnej degradacji otaczającej nas przestrzeni. Czynnikiem potęgującym złą sytuację krajobrazową jest brak rzeczywistych instrumentów prawnych, które mogłyby stanowić podstawy w walce z presją inwestycyjną oraz z brakiem świadomości w stosunku do konsekwencji podejmowanych działań planistycznych.

Działania w ochronie krajobrazów kulturowych są konieczne, aby można było chronić tożsamość miejsca, rozumianą jako zespół czynników składających się na treść krajobrazu w danej chwili, związanych z całokształtem materialnych i niematerialnych nawarstwień historycznych. Tożsamość miejsca ma swoje odzwierciedlenie zawsze w przypadku miejsc zabytkowych. Ich wartości obszarowe powinny być uwzględniane w prowadzonej polityce samorządowej na różnych szczeblach administracji. Tu jednak bardzo często lekceważy się takie wartości, jak: panorama miasta, sylweta układu urba-nistycznego, ekspozycja obiektów o wartościach przestrzennych, wglądy widokowe w historycznym krajobrazie, kompozycja przestrzenna z uwzględnieniem dominant symbolicznych, chłonność krajobrazowa czy prawo widoku. Prokrajobrazowe działania, mające na celu ochronę dziedzictwa kulturowego, pozostają najczęściej w sferze rozwa-żań i analiz, które w niewielkim stopniu przekładają się na działania gwarantujące ochronę.

Jako społeczeństwo nauczyliśmy się już traktować środowisko naturalne jak war-tość ograniczonego użytkowania. Ochrona przyrody i potrzeba ekologicznego podejścia do życia nie wzbudzają już sprzeciwu. Świadczą o tym formy ochrony przyrody (których w prawodawstwie polskim jest dziesięć), uzyskujące coraz większą akceptację społecz-ną. W przypadku obszarowej ochrony wartości dziedzictwa kulturowego nie można mówić o akceptacji, a nawet o pełnej świadomości społecznej. Formy ochrony krajobra-zu kulturowego budzą sprzeciw często już przy partycypacjach wstępnych przed ich wprowadzeniem4. Abolicja obowiązujących planów zagospodarowania przestrzenne-go w 2003 roku zniosła planistyczną ochronę obszarową dla obiektów zabytkowych. Istniejące wcześniej zakazy zabudowy w strefach ekspozycji od obiektów o wartościach historycznych, przestały obowiązywać. Budowanie w bezpośrednim sąsiedztwie istnie-jących zabytków, inwestowanie w strefach ekspozycyjnych oraz trwonienie wartości krajobrazowych jest obecnie w pełni sankcjonowane przez polskie warunki prawne. Indywidualnie wydawane decyzje o warunkach zabudowy nie uwzględniają kontekstu krajobrazowego. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, stanowiące pra-wo lokalne, opracowywane są najczęściej dla fragmentów przestrzeni i rzadko obejmują

4 Przykładem może być województwo łódzkie, w którym od 2003 roku, czyli od czasu zmiany legislacji w zakresie ochrony zabytków, do chwili obecnej utworzono zaledwie trzy parki kulturowe. Pozostałe inicjaty-wy samorządowe w tym zakresie spotkały się ze sprzeciwem społecznym, a często i sprzeciwem samorządo-wym. Przykład braku odpowiedzialności kulturowej władzy opisano w autorskiej publikacji Ochrona struktury urbanistycznej „posiadeł wodno-fabrycznych” w Łodzi (City within a city – protecting the urban structure of „Posiadła wodno-fabryczne” in Łódź) [w:] Projektowanie rewitalizacji miast (Designing of the cities revitaliza-tion), Czasopismo techniczne Politechniki Krakowskiej, Kraków 2012, 3-A/2012 ss. 69-75.

12 | OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE…

całe jednostki administracyjne. Opracowania określające politykę przestrzenną całych gmin, czyli studia rozwoju i zagospodarowania przestrzennego wykonane są obligato-ryjne, choć nie stanowią prawa. Paradoks polskiej legislacji stanowi fakt, że to co obo-wiązkowe nie ma mocy prawa lokalnego, a to co może stanowić prawo, opracowywane jest fragmentarycznie i fakultatywnie. Tym samym znaczna większość obszarów cen-nych kulturowo ma ustaloną ochronę i określone kierunki polityki przestrzennej w do-kumencie wiodącym, czyli w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Jednak w przypadku, gdy nie ma planów miejscowych, warunki te nie obowiązują przy indywidualnym wydawaniu pozwoleń na budowę. W tej sytuacji uzna-nie przestrzeni kulturowej w procesie planistycznym za jeden z istotnych komponentów majątku narodowego zależy wyłącznie od subiektywnej decyzji planisty.

W „Raporcie na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowe-go w Polsce po roku 1989”5 stwierdzono, że w gospodarce rynkowej, nastąpiło przenie-sienie punktu ciężkości z potrzeby ochrony wartości dziedzictwa na potrzeby społeczeństwa. Tę zmianę sposobu traktowania dziedzictwa kulturowego można nawet określić jako zmianę jej statusu ontologicznego. Do roku 1989 dziedzictwo, w tym jego ochrona obszarowa, miały specjalny status. Były traktowane jako elementy przeszłości, które znalazły się w teraźniejszości, ale które w związku z tym wymagają specjalnego traktowania. Wynikało to z uznania, że dziedzictwo kulturowe nie jest własnością współczesnych pokoleń, a jedynie jego tymczasowym depozytem. W przeszłości spo-łeczeństwo miało bardzo ograniczone prawo do swobodnego przekształcania własnego majątku, co wynikało z normatywów i reglamentacji gospodarki centralnej. Obecnie pojmowanie prawa własności zmieniło obraz otaczającej nas przestrzeni. Współczesna kreacja krajobrazu i jego ochrona przed chaotycznym zagospodarowywaniem, konfron-towane są najczęściej z ekonomicznym aspektem wykorzystywania terenu. Współcze-śnie definiowane prawo własności deprecjonuje ochronę przestrzenną krajobrazu. Nie uwzględnia ono przestrzeni otaczającej, a w świadomości społecznej najczęściej kończy się na granicy własnej nieruchomości. Potoczne sformułowania społeczne określające własność jako: moja ziemia, moja działka, mój dom, nie obejmują pojęcia mój widok, nawet jeśli jest to widok szczególny. Społeczeństwo domaga się pełnych praw dyspo-nowania własnym gruntem, co bez odpowiedniej koordynacji planistycznej i właściwych działań samorządów lokalnych, odbija się negatywnie na przestrzeni kulturowej. Czyn-nik ekonomiczny związany z prawem dysponowania nieruchomością jest łatwy w inter-pretacji i pozyskaniu, w przeciwieństwie do czynników, takich jak: estetyka wizualna, ład przestrzenny czy logika inwestycyjna. Widok jest pojęciem ogólnym, a jego odbiór ma zabarwienie subiektywne. Trudno więc przy porównywaniu zysków z zainwestowa-nia terenu, szczególnie w relacjach z wieloma podmiotami kształtującymi przestrzeń, wskazywać na nadrzędność wartości krajobrazowych. Konieczne jest zaszczepienie w mentalności ludzi przekonania, że indywidualna wartość gruntu musi podlegać regu-lacji wynikającej z nadrzędności wartości publicznej danego miejsca, a zabytek w prze-strzeni i jego odpowiedni odbiór wizualny stanowią wartość społeczną. Inwestowaniu w krajobrazie musi towarzyszyć przekonanie, że dziedzictwo kulturowe, stanowiące

5 Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, raport wykonany przez zespół w składzie: Aleksander Böhm, Piotr Dobosz, Paweł Jaskanis, Jacek Purchla, Bogusław Szmygin, Kraków 2008.

Wstęp | 13

spuściznę poprzednich pokoleń, jest wartością warunkującą kształtowanie otoczenia człowieka, nadrzędną nad indywidualną komercjalizacją przestrzeni.

I-2. PRZEDMIOT I CEL PRACY

Przedmiotem pracy jest otwarty krajobraz kulturowy i umieszczony w nim zaby-tek. Krajobraz rozumiany potocznie jako wizerunek otoczenia, wzbogacony jest w ni-niejszych rozważaniach o przymiotniki: otwarty i kulturowy. Otwartość krajobrazu odnosi się do skali odbioru przestrzeni i jej szerokiego postrzegania, zaś kulturowość potwierdza istniejącą w nim ingerencję antropogeniczną. Obecnie występujący w Pol-sce krajobraz to niemal wyłącznie krajobraz kulturowy, w którym odczuwa się lub zau-waża istnienie człowieka. Pomimo występujących w nim enklaw w postaci krajobrazu naturalnego lub pierwotnego (szczególnie chronionego) jego zasięg obszarowy jest bardzo szeroki. Krajobraz kulturowy to bowiem przestrzeń o antropogenicznie prze-kształconej fizjonomii, którą niniejsza praca zawęża do przestrzeni otwartej o szerokim odbiorze wizualnym. Należą do niej krajobrazy występujące najczęściej poza miejskimi strukturami zabudowy, stanowiące zwyczajowo obszar wolny od wszelkich naniesień nie stanowiących dzieł natury. W tle tej przestrzeni, jako motyw najważniejszy umieszczony jest zabytek. Tło w niniejszych rozważaniach jest rozumiane nie tylko jako kontekst, ale również jako przynależność części lub nieodłączny wątek całości. Zabytek, z uwagi na własną historię i czas przebywania w danym miejscu, jest integralną częścią, wtopioną percepcyjnie w tło każdego badanego w pracy krajobrazu. Obecnie w świa-domości mieszkańców, ale także i osób przybywających z zewnątrz, jest zespolony z tym właśnie tłem pomimo tego, że często stanowi bryłę wolnostojącą w przestrzeni.

Postrzegany w szerokiej skali odbioru, zabytek rozumiany jest jako forma o róż-nej wielkości i wielorakim zakresie. Niniejsza praca definiuje go jako: pojedynczy obiekt, zespół obiektów lub nawet cały przestrzenny układ. Zabytkiem może być wol-nostojący wśród pól dwór szlachecki, ruiny zamku dominujące wśród łanów zbóż czy kościół stojący na skraju wsi. Ale w skali krajobrazowej zabytkiem może być również cały zespół dworski, klasztorny czy pałacowy, jak również układ liniowy lub obszarowy w przestrzeni6. Wartości zabytkowe o szerokiej skali oddziaływania mają również układy urbanistyczne i ruralistyczne, których walor historyczny w postaci dominant, akcentów czy całych panoram jest istotny w ich zewnętrznym postrzeganiu. Wartością, która cechuje otoczenie zabytków jest otwartość wolna od przypadkowych, nieprzemyśla-nych ingerencji, będąca walorem samym w sobie. I to właśnie ochrona tej otwartości o szczególnym znaczeniu, otwartości eksponującej w przestrzeni wartość nadrzędną, czyli zabytek, jest wątkiem podstawowym prowadzonych rozważań.

Celem głównym pracy jest analiza i ocena możliwości ochrony obszarowej za-bytków w kulturowym krajobrazie otwartym. Celowi głównemu towarzyszą cele po-

6 Wielkoobszarowymi przykładami zabytkowych zespołów i wzajemnych układów w krajobrazie na terenie obecnego województwa łódzkiego są: „Zespół Dworów Ziemi Sieradzkiej” składający się z kilkudziesięciu założeń dworskich zlokalizowanych w niewielkiej wzajemnej odległości w rejonie o jednorodnej tożsamości kulturowej; „Zespół Kościółków Wieluńskich” w skład którego wchodzi kilkanaście modrzewiowych świątyń z XVI wieku, reprezentujących w większości tzw. typ wieluński, charakterystyczny dla Ziemi Wieluńskiej.

14 | OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE…

średnie, uzupełniające i weryfikujące poszczególne zagadnienia i problemy. Za cele pośrednie przyjmuje się:

zdefiniowanie podmiotu analizowanej ochrony obszarowej na podstawie badań literatury przedmiotu i własnych doświadczeń,

uściślenie zasad postrzegania zabytku w przestrzeni otwartej oraz jego różnych form percepcji,

usystematyzowanie danych historycznych oraz ocena możliwości działań poprzed-nich pokoleń w zakresie ochrony obszarowej zabytków w ujęciu konserwatorskim i planistycznym,

przegląd współczesnych problemów występujących w otwartym krajobrazie kultu-rowym oraz ocena ich wpływu na ochronę obszarową znajdujących się w nim zabyt-ków,

zdefiniowanie zbioru pojęć i terminów (w tym również o zabarwieniu pejoratyw-nym) w postaci glosariusza obejmującego terminologię z zakresu ochrony obszaro-wej zabytków.

Prowadzone analizy i ocena weryfikują prawdziwość tezy wskazanej w pracy, prowa-dząc do odpowiedzi na pytanie: Jak wyglądała, wygląda i docelowo mogłaby wyglądać ochrona i kreacja wokół zabytków w krajobrazie otwartym poddanym działaniom czło-wieka?

I-3. TEZA PRACY

Odbiór zabytków w polskich otwartych krajobrazach kulturowych ulega obecnie przestrzennej degradacji. Nie ma dobrych formalnych podstaw nakazujących identyfi-kację wartości przestrzennych w obszarach otwartego krajobrazu wokół zabytków. Brakuje realnych działań i instrumentów planistycznych gwarantujących ekspozycję zabytków w krajobrazie. Istnieje potrzeba szybkiej i skutecznej zmiany w zakresie kształ-towania obszarowej ochrony zabytków w Polsce, w tym powrotu do dobrych praktyk funkcjonujących w przeszłości.

I-4. UKŁAD PRACY

Zabytek w krajobrazie kulturowym podlega najpierw identyfikacji, następnie waloryzacji, a w konsekwencji ochronie wartości przestrzennych. W celu określenia sposobów ochrony zabytku w krajobrazie, w kolejnych rozdziałach przeprowadzono analizy, które pozwoliły zdefiniować przedmiot ochrony, usystematyzować zakres jego percepcji w przestrzeni oraz wskazać działania historyczne i współczesne wokół zabyt-ków. Każdy z rozdziałów zakończono podsumowaniem wiedzy, zbierającym kompen-dium treści w nim zawartych.

Rozdział II ograniczono do zakresu definiowania oraz postrzegania krajobrazu i zabytku. Treść rozdziału obejmuje analizę pojęć prowadzącą do sformułowania definicji kulturowego krajobrazu otwartego oraz występującego w nim zabytku. Dalsze rozwa-żania precyzują sposób widzenia wnętrz krajobrazowych, ich poszczególnych elementów, w szczególności pojedynczych brył wolnostojących, zespołów lub układów w różnych skalach odbioru. Percepcja krajobrazu wskazana jest w odniesieniu do elementów

Wstęp | 15

kształtujących przestrzeń urbanistyczną oraz do ich odbioru emocjonalnego. Rozdział II, wskazując zagadnienia i podstawowe pojęcia w zakresie definiowania i postrzegania, określa w szczególności:

istotę zagadnienia i podstawowe pojęcia w zakresie definiowania przedmiotu pracy,

podstawowe elementy wnętrz krajobrazowych z głównym uwzględnieniem zabytku jako obiektu, zespołu oraz układu przestrzennego,

rodzaje odbioru przestrzennego zabytków z uwzględnieniem czynnika lokalizacji, formy oraz rodzaju odbioru,

imponderabilia mające wpływ na percepcję zabytku w krajobrazie.

Rozdział III obejmuje przegląd możliwości działań ochronnych i kreacyjnych prowadzonych w krajobrazach wokół zabytków od 1918 roku. Celem dokonanego prze-glądu jest usystematyzowanie danych dotyczących rozwoju polskiej ochrony obszaro-wej wynikającej z kolejnych, wybranych aktów prawa oraz istniejących w tym czasie możliwości działania planistycznego. Treść rozdziału drugiego zawiera analizę zasad planowania przestrzeni wokół zabytków w krajobrazie otwartym w ujęciu historycz-nym, a w szczególności:

rys rozwoju polskiej regulacji prawnej w zakresie ekspozycji zabytków z uwzględnie-niem wybranych uwarunkowań ustawowych,

rodzaje inwentaryzacji zasobów uwzględniających ekspozycję zabytków,

rozwój strefowych form lokalnej ochrony zabytków,

zakres ochrony i kreacji krajobrazów otwartych w procesie kształtowania sprzed abolicji planistycznej.

Rozdział IV obejmuje współczesne problemy w zakresie konserwatorskich oraz planistycznych możliwości ochrony zabytków w krajobrazach otwartych. Zadaniem przemyśleń zawartych w rozdziale jest analiza ram legislacyjnych, powiązań planistycz-nych, form ochrony i wybranych instrumentów działania. W rozdziale IV, przedstawiono współczesne możliwości w zakresie kreacji i ochrony przestrzeni wokół zabytków i w szczególności:

terytorialne formy ochrony prawnej w legislacji polskiej w zakresie konserwatorskim i urbanistycznym,

powiązania pomiędzy różnymi szczeblami planowania ochrony obszarowej,

współczesne strefy bezpośredniego i widokowego postrzegani zabytków,

obecne możliwości ochrony otwartości przestrzennej krajobrazów,

instrumenty działań polskich na tle wybranych europejskich narzędzi postępowania.

Rozważania prowadzone w niniejszej pracy kończy podsumowanie, mające for-mę wniosków i wytycznych. Celem podsumowania jest wskazanie sposobów ogranicze-nia zagrożeń w przestrzeniach wokół zabytków oraz sformułowanie wytycznych niezbędnych dla prawidłowej ochrony wartości zabytkowych i kreacji w otwartych kra-jobrazach kulturowych. Ważnym elementem podsumowania jest autorska karta krajo-brazowa zabytku, która stanowi próbę zdefiniowania działań, koniecznych do wykonania podczas analizy wokół zabytków w krajobrazie otwartym.

16 | OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE…

W myśl empirycznej zasady Vilfredo Pareto, głoszącej, że 80% wyników wypływa tylko z 20% losowo wybranych przypadków7, częścią pracy są wyselekcjonowane gra-ficznie przykłady zabytków, wraz z otaczającym je krajobrazem kulturowym z terenu województwa łódzkiego. Obrazują one prowadzone rozważania, przedstawiają oma-wiane w pracy problemy przestrzenne i stanowią przykłady pozytywnego i negatywne-go postrzegania zabytków w krajobrazie. Przykłady wzbogacone są o subiektywne komentarze autorskie, potwierdzające prowadzone rozważania.

Częścią uzupełniającą pracy są dwa aneksy.

Aneks 1, obejmuje tabelaryczne zestawienie obowiązujących miejscowych pla-nów zagospodarowania przestrzennego w poszczególnych gminach na obszarze obec-nego województwa łódzkiego. Celem badań przedstawionych w aneksie jest weryfikacja procesu planistycznego na terenach otwartych, niepodlegających urbanizacji. W części A aneksu, wskazane są gminy posiadające obecnie plany zagospodarowania przestrzen-nego dla nie mniej niż 95% obszaru, co pozwala kontrolować proces działań inwestycyj-nych, szczególnie w otwartych terenach niebudowlanych. Część B aneksu przedstawia udział pokrycia planami dla nie mniej niż 95% obszaru w odniesieniu do powierzchni województwa łódzkiego.

Aneks 2 ma formę glosariusza. Praca w swojej treści ma charakter przeglądowy, co powoduje, że występują w niej pojęcia właściwe dla terminologii badanego tematu, a nie używane w języku codziennym. Czasami są one sformułowaniami wynikającymi z semantycznych zestawień słownych, nawet o dość kolokwialnym charakterze. Pięć-dziesiąt definicji skonstruowanych jest w oparciu o dostępne źródła literatury tematu lub jest wynikiem własnych przemyśleń autorskich. Wybór i zakres definicji jest subiek-tywny, co obarczać go może pewną skalą świadomego błędu pojęciowego, wynikające-go z indywidualnego, osobistego postrzegania poszczególnych problemów. Załączony glosariusz jest autorskim zbiorem wyrazów i ich wyjaśnień w zakresie ochrony i krea-cji zabytków w otwartym krajobrazie kulturowym. Nie można go traktować jako zbioru zamkniętego, ponieważ jego zakres, tak samo jak krajobraz, można postrzegać bardzo szeroko, co wymaga jeszcze wielu badań, które wychodzą poza możliwości tematyczne i objętościowe niniejszej pracy.

I-5. ZAKRES BADAŃ PRACY

Badania prowadzone w pracy wykonano w trzech zakresach, w których uwzględniono przedmiot, czas i obszar. Wskazane trzy zakresy były podstawą rozważań problemowych pracy i konstruowania wyników.

Zakres przedmiotowy objął krajobraz w ujęciu jedynie jego dwóch cech prze-strzennych: kulturowości i otwartości. Zawsze towarzyszył mu zabytek w rozumieniu poje-dynczego obiektu, zespołu lub układu urbanistycznego albo ruralistycznego. Otwartość

7 Vilfredo Federigo Damasio Pareto (1848-1923), włoski ekonomista i socjolog, współtwórca tzw. „lozańskiej szkoły w ekonomii”. Od 1893 roku był profesorem uniwersytetu w Lozannie. W 1897 roku odkrył zasadę, że 80% wyników wypływa tylko z 20% losowo wybranych przypadków, inaczej mówiąc – skromniejszymi środ-kami i mniejszym wysiłkiem można osiągnąć większe efekty. Kierując się tą zasadą należy wyszukiwać te czynności i pokazać te przykłady, które przynoszą największe efekty, pomijając inne, mniej wartościowe, optymalizując w ten sposób nasze działania.

Wstęp | 17

krajobrazowa umożliwiła wpisanie w nią zabytku o różnych skalach wielkości i różnym zakresie odbioru, szczególnie jednak uwzględniono percepcję widokową.

Zakres czasowy objął okres zaczynający się od czasów II Rzeczypospolitej (od 1918 roku), poprzez przemiany Polski Ludowej, do czasów obecnych (do 2015 roku). Ujęcie problemowe tematu wymagało przeglądu zarówno historycznych, jak i współ-czesnych obszarowych działań w krajobrazie wokół zabytków. Analizowano je w aspek-tach konserwatorskich i planistycznych, wykazując ich zmiany, rozwój i poszczególne podejścia w badanych okresach czasowych.

Rys. 1. Zmiany granic województwa łódzkiego w okresie od 1919 roku do chwili obecnej Źródło: opracowanie wykonane na podstawie analiz przeprowadzonych przez Mieczysława Bandurkę i Marka Kotera8.

Zakres terytorialny badanego tematu odniesiono do problemów ochrony obsza-

rowej na terenie całej Polski we wskazanym powyżej okresie czasowym. Jednak zakres pracy zawęził ich obrazowanie do wybranych przykładów (mających formę najczęściej graficzną w postaci figur, zdjęć, rysunków i zestawień) na obszarze Ziemi Łódzkiej. Po-nieważ wskazywane przykłady są jedynie zobrazowaniem omawianych w pracy proble-mów, dobierano je uwzględniając, głównie ich podstawę merytoryczną, uważając jednak, aby pochodziły z terenów, które w różnych okresach zlokalizowane były w gra-nicach województwa łódzkiego. W przyjętym w pracy zakresie czasowym ewoluowało ono swoim zasięgiem terytorialnym kilkakrotnie, zmniejszając lub zwiększając swój obszar9.

8 Rozwój administracyjny województwa łódzkiego szczegółowo analizował w 1974 roku Mieczysław Bandurka [w:] Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, PWN, Odział w Łodzi, Łódź 1974 oraz dwadzieścia sześć lat później Marek Koter [w:] Województwo łódzkie na tle przemian administracyjnych Polski w osiemdziesiątą rocznicę utworzenia województwa, praca zbiorowa pod red. Marka Sobczyńskiego i Wojciecha Michalskiego, Polskie Towarzystwo Geograficzne. Oddział w Łodzi, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Biuro Rozwoju Regionalnego w Łodzi, 2000. 9 Województwo łódzkie powstało w 1919 roku i w chwili powstania liczyło 13 powiatów. Na jego obszarze znajdowało się 46 miast i 232 gminy wiejskie, a jego obszar wynosił 19 034 km2. W wyniku kolejnych zmian

18 | OTWARTY KRAJOBRAZ KULTUROWY Z ZABYTKIEM W TLE…

Obecne województwo łódzkie jest obszarem niejednorodnym pod względem kulturowym i przestrzennym, gdzie regionalna tożsamość budowana jest w oparciu o bardzo różne tradycje i walory10 o odmiennym podłożu historycznym. Za najtrafniej-sze określenie zakresu terytorialnego uznano w pracy teren Ziemi Łódzkiej, mając pełną świadomość, że jej współczesny zakres jest wynikiem połączenia kilku historycznych ziem, kształtujących się pod wpływem różnych tradycji, obyczajów i zmian w dziejach historii Polski11.

I-6. METODY PRACY

Interdyscyplinarny charakter przedmiotu badań oraz szeroki zakres działań po-dejmowanych w procesie ochrony krajobrazu narzuciły konieczność stosowania w ra-mach niniejszej pracy różnorodnych metod badań. Przedmiot pracy i zakres jego postrzegania zdefiniowano w oparciu o określenia, spostrzeżenia i sformułowania nau-kowe, literackie i praktyczne wyselekcjonowane z dostępnych publikacji. W celu usys-tematyzowania treści pracy, rozważania podzielono na definiowanie, postrzeganie i ochronę w odniesieniu do dwóch okresów czasowych: historycznego i współczesnego.

Analizę historyczną przeprowadzono w oparciu o literaturę przedmiotu, w której już niejednokrotnie, choć najczęściej wyrywkowo, badano problem ochrony zabytku w krajobrazie. Do wskazania rozwoju i zmian w pojmowaniu i stosowaniu obszarowej ochrony krajobrazu z zabytkiem, konieczne były badania materiałów archiwalnych dotyczą-cych historycznych przepisów prawa, dawnych publikacji oraz prowadzonych w przeszłości studiów. Dokonano kwerendy materiałów Oddziału Łódzkiego Wojewódzkiego Konserwato-ra Zabytków ze szczególnym uwzględnieniem dokumentacji opracowanych od lat pięć-dziesiątych XX wieku uwzględniających w swojej treści obszarowość zabytków (przeanalizowano historyczne karty obiektów zabytkowych, teki urbanistyczne i studia historyczno-urbanistyczne). Dane praktyczne uzupełniono badaniami źródeł pisanych,

przeprowadzonych w okresie międzywojennym, od kwietnia 1938 roku obszar województwa obejmował 20 446 km2. Od 1945 roku, po wyłączeniu z jego granic powiatów koneckiego i opoczyńskiego obszar woje-wództwa zmniejszył się do 16 798 km2. W latach 1955-1956 po utworzeniu powiatów wieruszowskiego i poddębickiego i po włączeniu części województwa poznańskiego obszar województwa powiększył się do 17 176 km2. W 1973 roku w skład województwa wchodziło: 16 powiatów, 5 miast na prawach powiatów, 23 miasta nie stanowiące powiatu oraz 157 gmin, a granice województwa obejmowały 851 km2. Rok 1975 przyniósł kolejne zmiany administracyjne i odstąpienie od trójstopniowego podziału administracyjnego. Od 1 czerwca 1975 roku województwo nosiło nazwę miejskie łódzkie (do 1983 roku), miało znacznie ograniczony zakres terytorialny w stosunku do granic wcześniejszych i składało się z 8 miast i 12 gmin o różnym zasięgu. Reforma z 1999 roku ponownie zmieniła jego zakres a w skład terytorium nowego województwa weszły dotychczasowe województwa: miejskie łódzkie, sieradzkie, piotrkowskie (oprócz gmin Fałków i Kluczewsko), skierniewickie (oprócz gmin powiatów sochaczewskiego i żyrardowskiego), płockie (tylko gminy powiatów kutnowskiego i łęczyckiego oraz gmina Kiernozia), kaliskie (tylko gminy powiatu wieruszowskiego), często-chowskie (tylko 5 gmin powiatów pajęczańskiego i radomszczańskiego), konińskie (tylko gminy Uniejów, Grabów i Świnice Warckie), radomskie (tylko gmina Drzewica). 10 Wojewódzki Program opieki nad zabytkami w województwie łódzkim opracowany na lata 2008-2011 (s. 19) oraz jego Aktualizacja na lata 2012-2015, przyjmują podział ogólnie pojętego regionu łódzkiego na: Region Zachodni dorzecza rzeki Warty, Region Centralny Metropolitalny, Region Wschodni dorzecza rzeki Pilicy oraz Region Północny dorzecza Bzury. 11 Można ogólnie przyjąć, nie wskazując na dokładny zakres granic, że w skład obecnej Ziemi Łódzkiej wcho-dzą następujące historyczne obszary: Ziemia Łęczycka, Ziemia Sieradzka i tak zwana Ziemia Piotrkowska, Ziemia Wieluńska, tak zwana Ziemia Opoczyńska, Ziemia Rawska i Księstwo Łowickie.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Fa%C5%82k%C3%B3w_%28gmina%29http://pl.wikipedia.org/wiki/Kluczewsko_%28gmina%29http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_skierniewickiehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_sochaczewskihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_%C5%BCyrardowskihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_p%C5%82ockie_%281975-1998%29http://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_kutnowskihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_%C5%82%C4%99czyckihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Kiernozia_%28gmina%29http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_kaliskiehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_wieruszowskihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_cz%C4%99stochowskiehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_cz%C4%99stochowskiehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_paj%C4%99cza%C5%84skihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_radomszcza%C5%84skihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_koni%C5%84skiehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Uniej%C3%B3w_%28gmina%29http://pl.wikipedia.org/wiki/Grab%C3%B3w_%28gmina%29http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awinice_Warckie_%28gmina%29http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_radomskiehttp://pl.wikipedia.org/wiki/Drzewica_%28gmina%29