Prawo walutowe i dewizowe

Doc. dr Marek Grzybowski

Katedra Prawa Finansowego

październik 2014

Rodzaje pieniądza

• Krajowy, międzynarodowy i

ponadpaństwowy

• Gotówkowy, bezgotówkowy, w tym

kredytowy, i elektroniczny

• Rzeczywisty i rozliczeniowy (transferowy)

• Wymienialny i niewymienialny

• Obiegowy i mający charakter numizmatu

2

Waluta przedmiotem władztwa

państwowego

• Początkowo panujący, a potem najwyższe

organy państwa oznaczały walutę i

zastrzegały monopol walutowy państwa

– Wyłączne prawo emisji danej waluty i

ustalanie zasad jej funkcjonowania

• Zasada monopolu walutowego

przedmiotem regulacji konstytucji

– Początkowo kilka banków, a następnie jeden

bank emisyjny – geneza banku centralnego

3

Prawo pieniądza

• Publiczne prawo pieniądza – Regulacje prawa walutowego (aspekt

wewnętrzny)

– Regulacje prawa dewizowego (aspekt zewnętrzny)

– Niektóre regulacje prawa bankowego i prawa międzynarodowego publicznego

• Prywatne prawo pieniądza – Niektóre regulacje prawa cywilnego

– Niektóre regulacje prawa prywatnego międzynarodowego

4

Związki prawa walutowego i

dewizowego

• Mają charakter merytoryczny

• Cel – określenie statusu prawnego waluty

• Regulacje prawa bankowego dot. banku

centralnego i szeroko rozumianej funkcji

emisyjnej

5

Prawo walutowe

• Prawo walutowe reguluje zasady ustroju

pieniężnego w danym państwie

• Przedmiotem jego regulacji jest zarówno

ustrój pieniężny państwa, jak i

problematyka obrotu pieniężnego

6

Ustrój pieniężny (I)

• Materia ustawowa

– Określenie jednostki pieniężnej stanowiącej

prawny środek płatniczy kraju

– Określenie zasad funkcjonowania jednostki

pieniężnej, w tym zasad obiegu pieniężnego

(gotówkowy, bezgotówkowy, elektroniczny)

– Ustalenie wartości jednostki pieniężnej

– Ustalenie zasad emisji i polityki pieniężnej

7

Ustrój pieniężny (II)

• Waluta – ustawowo określony rodzaj

znaków pieniężnych (banknoty i monety),

będących prawnym środkiem płatniczym

– Obieg przymusowy

– Zabezpieczony autorytetem władzy

ustawodawczej

– Nieograniczona moc zwalniania z zobowiązań

– Brak możliwości odmowy zapłaty w walucie

krajowej

8

Ustrój pieniężny (III)

• Jednostka pieniężna

– Dzielona na mniejsze – ustawowo określone - jednostki

• Znaki pieniężne

– Banknoty i monety reprezentujące różne nominały jednostki pieniężnej

• Sumy pieniężne

– Odpowiadają kwotom zobowiązań pieniężnych

9

Ustrój pieniężny (IV)

• Dekret o Narodowym Banku Polskim z 1945 – Bank Polski S.A. uległ likwidacji w 1951 roku

• Ustawa z dnia 28 października 1950 roku o zmianie systemu pieniężnego – Restrykcyjna reforma polegająca na wymianie i przeliczeniu

zobowiązań z dotychczasowej waluty na nową (w stosunku 100 do 1 lub wyjątkowo 100 do 3)

• Ustawa z 7 lipca 1994 roku o denominacji – denominacja złotego w relacji 10.000 starych złotych na 1 nowy

złoty

• Konstytucja – art. 227 ust. 1

• Ustawa o Narodowym Banku Polskim – Przede wszystkim art. 4 w zw. z art. 1 ustawy oraz rozdział V –

Emisja znaków pieniężnych

10

Parytet walutowy (I)

• klasycznym – parytet złota – sprowadza się do ogłoszenia w trybie ustawowym

wagowej ilości czystego złota odpowiadającego jednostce pieniężnej

– swego czasu parytet złota dolara amerykańskiego wynosił 0,736662 grama czystego złota

– parytet złota polskiego złotego – 0,29 grama czystego złota

• Przy istnieniu pełnej wymienialności waluty parytet złota jest faktycznie ceną tego kruszcu

• Zmiana parytetu jest albo dewaluacją (zmniejszenie ilości złota w jednostce pieniężnej), albo rewaluacją (zwiększenie ilości złota w jednostce pieniężnej)

11

Parytet walutowy (II)

• Parytet złota ustalona na mocy aktu

prawnego ogłoszonego przez władze

państwa

– Po drugiej wojnie światowej uzgadniano go z

Międzynarodowym Funduszem Walutowym

• Obecnie żaden pieniądz nie jest

wymienialny na kruszec

12

Parytet walutowy (III)

– Ostatnim pieniądzem wymienialnym na złoto był dolar amerykański

• Jednostronna decyzja rządu amerykańskiego za administracji Nixona z dnia 15 sierpnia 1971 roku zapoczątkowała likwidację wymienialności (zawieszenie)

– całkowitej likwidacji parytetu złota dokonano na konferencji Tymczasowego Komitetu Gubernatorów MFW – 8 stycznia 1976 w Kingston (Jamajka)

– w Polsce wyeliminowano parytet złotego w złocie na mocy ustawy z dnia 26 lutego 1982 roku - Prawo bankowe

13

Kurs walutowy (I)

• Kurs walutowy to wyrażona w jednostkach jednej waluty cena drugiej waluty

• Kurs walutowy – ważny miernik ekonomiczny • opłacalność transakcji zagranicznych może być

uwzględniana wyłącznie przy wzięciu pod uwagę poziomu kursu

• Kurs rynkowy a kurs urzędowy (sztywny lub stały)

14

Funkcje kursu walutowego

• Informacyjna

– daje wyobrażenie o cenie walut obcych

• Cenotwórczą

– polega na przenoszeniu poprzez kursy walut

zagranicznego układu cen na rodzimy układ

cen

15

Poziom kursu walutowego

• Czynniki ekonomiczne – podaż walut obcych na rynku krajowym, stan bilansu

handlowego i płatniczego, różnica stóp procentowych i stóp inflacji, poziom cen danych krajów, stopień reglamentacji waluty, koniunktura gospodarcza

• Czynniki polityczne – Istotne zwłaszcza w okresie konfliktów

międzynarodowych

• Czynniki psychologiczne – optymistyczne lub pesymistyczne prognozy

formułowane przez kręgi finansowe i gospodarcze, dotyczące koniunktury i rozwoju gospodarki w danym państwie (agencje ratingowe)

16

Systemy kursu walutowego

• Przyjmując za kryterium liczebność kursów można wyróżnić:

– system kursu jednolitego

– system kursu dualnego

– system kursu zróżnicowanego

• kurs jednolity oznacza, że całość obrotów płatniczych z zagranicą odbywa się po jednolitym kursie

– uznawany jest za niezbędny warunek wymienialności

walut • w Polsce został wprowadzony w 1990 roku

17

Prawo dewizowe

• Integralna część prawa finansowego

• Publicznoprawny charakter – oparte na władztwie państwa, a nie na równości

podmiotów

• Młoda dziedzina prawa – wprowadzenie ograniczeń po wybuchu I wojny

światowej

– w Polsce przywrócono swobodę w zakresie dewizowym w roku 1927, a ponownie ją ograniczono na mocy dekretu dewizowego w 1936

18

Modele prawa dewizowego

• Model oparty na zasadzie monopolu

dewizowego państwa

• Model oparty na pełnej swobodzie

posiadania wartości dewizowych

• Model mieszany

• Model obowiązujący w Unii Europejskiej

19

Model oparty na zasadzie monopolu

dewizowego państwa

• Posiadanie i obrót wartościami dewizowymi są

zakazanie (wyjątki)

• Podmioty bierne prawa dewizowego obciążone licznymi

obowiązkami

• Surowe sankcje karne

• Władztwo dewizowe należy do Ministra Finansów, a

bank centralny jest organem dewizowym

20

Model oparty na pełnej swobodzie

• Pełna swoboda posiadania i

dysponowania wartościami dewizowymi

– Przepływ kapitału i płatności

• Nieliczne wyjątki

– Ograniczenia dewizowe i obowiązki dewizowe

• Charakterystyczny dla większości

współczesnych państwa

– Z wyłączeniem państw UE

21

Model mieszany

• Dwie odmiany:

– Podstawą rozwiązań prawnych jest monopol

dewizowy państwa

• Nakazy i zakazy nie dominują

– Podstawą rozwiązań prawnych jest zasada

swobody obrotu dewizowego

• Występowania ograniczeń dewizowych i

obowiązków dewizowych

22

Model obowiązujący w UE (I)

• Zasady: – pełna swoboda przepływu kapitału i płatności

pomiędzy krajami członkowskimi UE i państwami zrównanymi

– zniesienie ograniczeń w przepływie kapitału i płatności pomiędzy państwami członkowskimi UE i tzw. państwami trzecimi

– utrzymanie ograniczeń istniejących w dniu 31 grudnia 1993 roku wobec krajów trzecich w zakresie związanym z:

• prowadzeniem działalności gospodarczej dot. inwestycji bezpośrednich, łącznie z inwestycjami w nieruchomości

• świadczeniem usług finansowych

• dopuszczeniem papierów wartościowych na rynki kapitałowe

23

Model obowiązujący w UE (II)

• Autonomiczny charakter swobody przepływu

• Posiłkowy charakter swobody płatności

• Zasady dot. swobody przepływu kapitału i płatności obowiązują od 1 stycznia 1994 roku

– ustanowione w Traktacie z Maastricht

– Obecnie ostanowienia Traktatu o Funkcjonowaniu UE (art. 64-66 oraz 143-144)

24

Polskie prawo dewizowe po II

wojnie światowej • Okres 1945 – 1952

– Obowiązywały akty prawne z lat międzywojennych - dekret z 1936 roku

• Okres 1952 – 1989 – Zapoczątkowany wejściem w życie ustawy dewizowej z 1952 roku

• Zakaz dokonywania obrotu dewizowego bez zezwolenia

– od 1983 (nowa ustawa – Prawo dewizowe) - stopniowa liberalizacja reglamentacji dewizowej

• Obrót dewizowy jest dozwolony po uzyskaniu zezwolenia lub gdy ustawa tak stanowi

• Okres 1989 – 2002 – Obrót dewizowy jest dozwolony, a ograniczenia muszą wynikać wprost z ustawy

dewizowej

– Możliwość wprowadzenia nadzwyczajnych ograniczeń dewizowych (1998) • Regulacje kontrowersyjne, sprzeczne z postanowieniami Konstytucji RP

• Okres od 2002 – Zapoczątkowany wejściem w życie (1.10.2002) ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku

Prawo dewizowe

25

Zakres prawa dewizowego w

ustawie z 2002 roku

• Dwie odrębne grupy zagadnień:

– regulacja obrotu dewizowego w

„zwyczajnych” warunkach

– Zasady „szczególnych” ograniczeń

dewizowych

• Zastąpiły tzw. nadzwyczajne ograniczenia z 1998

roku

26

Podstawowe instytucje polskiego

prawa dewizowego (I) • Rezydenci i nierezydenci

– Kryterium miejsca zamieszkania lub siedziby

• Rezydentami są: – osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju

– osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez nierezydentów,

– polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych,

• Nierezydentami są: – osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą

– osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znajdujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów,

– obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych,

• nierezydentami z krajów trzecich są osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich; nierezydentami z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów;

• Jednak państwa z Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) oraz państwa należące do Organizacji współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) taktowane są na równi z państwami z UE

• Również państwa BIT

27

Podstawowe instytucje polskiego

prawa dewizowego (II)

• Wartości dewizowe to: – zagraniczne środki płatnicze, oraz

– złoto dewizowe i platyna dewizowa;

• Zagraniczne środki płatnicze to waluty obce i dewizy;

– walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem

prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie; na równi z walutami obcymi traktuje się wymienialne rozrachunkowe jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach międzynarodowych, w szczególności jednostkę rozrachunkową Międzynarodowego Funduszu Walutowego (SDR);

• walutami wymienialnymi są waluty obce państw spełniających wymagania art. VIII statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego;

• Dewizami są papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walutach obcych;

28

Podstawowe instytucje polskiego

prawa dewizowego (III) • Złoto dewizowe i platyna dewizowa to złoto i platyna w stanie

nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym i platyną dewizową

• papierami wartościowymi są papiery wartościowe udziałowe, w szczególności akcje i prawa poboru nowych akcji oraz papiery wartościowe dłużne, w szczególności obligacje, wyemitowane lub wystawione na podstawie przepisów państwa, w którym emitent lub wystawca ma swoją siedzibę albo w którym dokonano ich emisji lub wystawienia

• jednostkami uczestnictwa w funduszu zbiorowego inwestowania są nabywane przez uczestników funduszu tytuły do udziału w jego aktywach, które zgodnie z odrębnymi przepisami lub na żądanie uczestnika funduszu są odkupywane lub umarzane przez fundusz z jego aktywów, na wcześniej określonych warunkach;

29

Zasada swobody obrotu

dewizowego • Pełną autonomią dewizową objęte są:

– Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów i Ministra Skarbu Państwa

– Narodowy Bank Polski

– Organy władzy publicznej działające w ramach postępowania karnego, cywilnego i administracyjnego

• Do tych podmiotów nie mają zastosowania żadne ograniczenia dewizowe (zwyczajne i szczególne {nadzwyczajne})

• Niepełną autonomią dewizową objęte są: – Banki

– Instytucje finansowe podległe nadzorowi (KNF) • do tych podmiotów nie mają zastosowania zwyczajne ograniczenia dewizowe

• Ograniczenia dewizowe – nakazy lub zakazy dewizowe – Znaczna ich część zniesiona nowela z 2007 roku

30

Ograniczenia dewizowe

• Ustawa taksatywnie określa ograniczenia

zwyczajne (art. 9)

• Ograniczenia nadzwyczajne określone

ogólnikowo

31

Zezwolenia dewizowe

• Objęte reglamentacją dewizową czynności

obrotu dewizowego wymagają – dla ich

ważności – zezwolenia dewizowego

• Zezwolenie ogólne

• Zezwolenie indywidualne

32

Zezwolenie ogólne

• Rozporządzenie Ministra Finansów

• Może dotyczyć wszystkich lub określonych

rodzajowo grup podmiotów prawa

dewizowego

– np. nierezydentów z państw z którymi Polska

zawarła umowy o wzajemnym popieraniu i

ochronie inwestycji (kraje BIT), armatorów itp.

33

Zezwolenie indywidualne

• Decyzja wydawana przez Prezesa NBP

• Charakter decyzji administracyjnej

• Podlega zaskarżeniu do sądów

administracyjnych

34

Skutki zezwolenia

Udzielenie zezwolenia dewizowego

(ogólnego lub indywidualnego) powoduje

skutki nie tylko dla podmiotu, do którego jest

kierowane, ale także dla wszystkich stron

objętej zezwoleniem czynności

35

Działalność kantorowa

• regulowana działalność gospodarcza polegająca na kupnie i sprzedaży wartości dewizowych oraz na pośrednictwie w takich czynnościach

• wymaga wpisu do rejestru działalności kantorowej

• możliwa dla rezydentów i nierezydentów

• regulacja nie ma zastosowania do banków, oddziałów zagranicznych oraz instytucji kredytowych i ich oddziałów

36

Ograniczenia szczególne (I)

• Rada Ministrów może je kreować

samodzielnie w zakresie obrotu dewizowego

z zagranicą, o ile są one niezbędne w celu:

1) wykonania decyzji organów

organizacji międzynarodowych, których

członkiem jest Rzeczpospolita Polska;

2) zapewnienia porządku publicznego

lub bezpieczeństwa publicznego;

Powody polityczne

37

Ograniczenia szczególne (II)

• Rada Ministrów, po zasięgnięciu opinii Rady Polityki Pieniężnej, może wprowadzać ograniczenia w celach:

– zapewnienia równowagi bilansu płatniczego, w razie ogólnej jego nierównowagi lub nagłego załamania albo powstałego w tym zakresie zagrożenia;

– zapewnienia stabilności waluty polskiej, w razie nagłych wahań jej kursu albo powstałego w tym zakresie zagrożenia

Powody finansowo-gospodarcze

38

Kontrola dewizowa (I)

• Prezes Narodowego Banku Polskiego wykonuje kontrolę:

1) udzielonych indywidualnych zezwoleń dewizowych;

2) działalności kantorowej;

3) wykonywania obowiązku przekazywania Narodowemu Bankowi Polskiemu danych w zakresie niezbędnym do sporządzania bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej

Obowiązek ten spoczywa na rezydenci dokonujący obrotu dewizowego oraz przedsiębiorcach wykonujących działalność kantorową

39

Kontrola dewizowa (II)

• Kontrola dewizowa polega na sprawdzaniu, czy:

1) korzystanie z udzielonego zezwolenia dewizowego odbywa się zgodnie z jego warunkami;

2) przedsiębiorca wykonuje działalność kantorową zgodnie z warunkami określonymi w ustawie i przepisach szczególnych wydanych na jej podstawie;

3) Obowiązek przekazania informacji jest wykonywany przez rezydentów oraz przedsiębiorców wykonujących działalność kantorową, oraz czy dane przekazywane w wykonaniu tego obowiązku są zgodne ze stanem faktycznym

40