Praca Mgr- Kasia (1)

Funkcjonowanie rodziny dotkniętej bezrobociem w środowisku wiejskim w opinii

pracowników socjalnych OPS Czarne.

WSTĘP ...................................................................................................................................3

1.ZJAWISKO BEZROBOCIA W UJĘCIU SPOŁECZNYM I PSYCHOLOGICZNYM

W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU .................................................................4

1.1.Definicyjne ujęcie bezrobocia .........................................................................................4

1.2. Rodzaje bezrobocia ........................................................................................................9

1.3. Przyczyny bezrobocia ...................................................................................................13

1.4. Skutki bezrobocia dla jednostki i rodziny ..................................................................17

1.4.1. Skutki bezrobocia w aspekcie społecznym i psychologicznym .............................21

2. ZJAWISKO BEZROBOCIA I JEGO WPŁYW NA FUNKCJONOWANIE

RODZINY WIEJSKIEJ ......................................................................................................24

2.1. Bezrobocie a funkcjonowanie rodziny wiejskiej ........................................................24

2.2. Problemy rodzin dotkniętych zjawiskiem bezrobocia ...............................................29

2.3. Polityka społeczna wobec bezrobocia ..........................................................................33

3. METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH .................................................................39

3.1. Przedmiot i cel badań ..................................................................................................39

3.2. Problemy badawcze i hipotezy .....................................................................................42

3.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze .....................................................................44

3.3. Charakterystyka terenu i przebieg badań ..................................................................47

4. RODZINA WIEJSKA W SYTUACJI BEZROBOCIA .............................................48

4.1. Środowisko rodzinne wobec bezrobocia......................................................................48

4.2. Psychospołeczna sytuacja rodziny wiejskiej ...............................................................54

4.3. Metody walki z bezrobociem .......................................................................................57

WNIOSKI Z BADAŃ ..........................................................................................................60

WYKAZ ŹRÓDEŁ I LITERATURY ................................................................................62

ANEKS (ankieta) .................................................................................................................67

SPIS WYKRESÓW .............................................................................................................71

SPIS TABEL ........................................................................................................................72

WSTĘP

Bezrobocie należy do głównych problemów rynku pracy. Zjawisko to, szczególnie

zróżnicowane regionalnie, przyczynia się do znaczącego rozwarstwienia dochodowego

ludności, co z kolei wpływa na wzrost poziomu ubóstwa oraz grup marginalizowanych. Brak

możliwości realizacji aspiracji zawodowych oraz osiągania dochodów pozwalających na

prawidłowe egzystowanie w społeczeństwie traktowane jest jako główna negatywna

konsekwencja przemian gospodarczych.

Zjawisko bezrobocia należy obecnie do jednych z najważniejszych problemów

społecznych na świecie. Pozostawanie bez pracy przez dłuższy okres czasu powoduje

negatywne skutki społeczne, gospodarcze czy demograficzne, przyczynia się również do

powstawania negatywnych zjawisk społecznych, które często prowadzą do ubóstwa, czy

marginalizacji. Bezrobocie często skutkuje licznymi patologiami społecznymi oraz wpływa

na zaburzenie więzi społecznych.

Celem pracy jest wykazanie, w jaki sposób funkcjonują rodziny dotknięte

bezrobociem na obszarach wiejskich.

Pierwszy rozdział pracy zawiera informacje dotyczące problematyki bezrobocia,

przede wszystkim wyjaśnia istotę, rodzaje, przyczyny i skutki zjawiska w różnych jego

aspektach. W drugim rozdziale opisano, w jaki sposób konsekwencje bezrobocia wpływają

na funkcjonowanie rodziny wiejskiej oraz z jakimi problemami borykają się rodziny

doświadczone tą trudną sytuacją. W trzecim rozdziale przedstawiono metodologię badań, w

szczególności cel, problemy badawcze, metody i techniki zastosowane w badaniach. Czwarty

rozdział pracy jest podsumowaniem przeprowadzonych badań, przedstawia między innymi

obraz rodziny wiejskiej w świetle problemu bezrobocia, a więc jak wygląda sytuacja

psychospołeczna rodziny wiejskiej w obliczu problemu i jakie metody stosowane są w walce

z tym zjawiskiem. Pracę zakończono wnioskami, wynikającymi z przeprowadzonych badań.

3

1. ZJAWISKO BEZROBOCIA W UJĘCIU SPOŁECZNYM PSYCHOLOGICZNYM

W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU

1.1. Definicyjne ujęcie bezrobocia

Problematyka związana z bezrobociem należy do jednych z najbardziej istotnych

zagadnień polityki społecznej państwa, ponieważ ma negatywny wpływ na rozwój społeczno

gospodarczy kraju. Bezrobocie jest konsekwencją w funkcjonującym systemie gospodarczym,

spowodowanym brakiem możliwości wykonywania pracy w stosunku do występujacego w

danej gospodarce potencjału pracy.

W literaturze spotykamy się z wieloma definicjami bezrobocia, co zapewne wynika z

wielowymiarowości i złożoności tego zjawiska. Różne nauki inaczej definiują to pojęcie.

Zdaniem Z. Pisza, ,,wskazanie precyzyjnej i równocześnie uniwersalnej definicji tego

zjawiska jest trudne (głównie ze względu na jego złożony i wieloaspektowy charakter).

Bezrobocie wyrasta na różnym i specyficznym dla poszczególnych krajów podłożu

kulturowym, ekonomicznym, technicznym i prawnym; przejawia się w wielu formach i jest

uwarunkowane szeregiem czynników. Jego złożoność sprawia, że inne kryteria wyznaczające

treść definicji bezrobocia interesują ekonomistę, prawnika, polityka społecznego, a inne –

socjologa, psychologa czy politologa’’1.

Biorąc pod uwagę makroekonomiczne i makrospołeczne ujęcie tego problemu, należy

podkreślić jego przedmiotowe i podmiotowe podejście do bezrobocia. ,,Podejście

przedmiotowe traktuje bezrobocie jako kategorię analityczną rynku pracy i oznacza

niezrealizowaną podaż pracy, będącą rezultatem nierównowagi między podażą siły roboczej

(zasobami pracy) a popytem na pracę (miejscami pracy). W tym rozumieniu, wskazującym

wyraźnie na przyczynę zjawiska, bezrobocie występuje jako problem ekonomiczny. Z kolei

podejście podmiotowe zakłada rozpatrywanie bezrobocia od strony jednostek dotkniętych

brakiem pracy i oznacza stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i

zgłaszających gotowość do jej podjęcia, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy.

To określenie zawiera odniesienie do społecznych aspektów bezrobocia i wskazuje, że jest

ono również ważną kwestią społeczną”2.

1 Z. Pisz, Zadania społeczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1999, s. 1102 K. Mlonek, Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1999, s. 72

4

Ze względu na fakt, iż bezrobocie stanowi problem społeczny, pojęcie ujęto jako

„powszechnie zauważana dolegliwość społeczna, z czego wynika także, iż władza publiczna

zobowiązana jest do działań w kierunku jego minimalizacji”3.

Jedna z definicji bezrobocia mówi nam, że ,,świat bezrobocia’’ to świat samych tylko

bezrobotnych, ich specyficznych problemów, trudności, jakie napotykają oni i ich rodziny’’4

,,(...) to zjawisko ekonomiczne występujące w mniejszym lub większym stopniu, w

gospodarce każdego państwa. Oznacza sytuację, w której popyt na siłę roboczą jest mniejszy

od jej podaży, czyli na rynku pracy występują wolne zasoby siły roboczej”5.

W ujęciu przedmiotowym oznacza ,,nie zrealizowaną podaż pracy, będącą rezultatem

nierównowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę

(chłonność zatrudnieniową gospodarki)’’6.

Socjologowie bezrobocie określają jako „ stan bezczynności zawodowej jednostek zdolnych

do pracy i zgłaszających gotowość do jej podjęcia, z podkreśleniem, że chodzi przede

wszystkim o jednostki dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy”7.

Z ekonomicznego punktu widzenia „Zasoby siły roboczej (zasoby pracy) to wszyscy

pracujący w gospodarce oraz niepracujący, którzy mogą pracować i deklarują chęć

podjęcia pracy, ale w danym okresie nie mogą jej znaleźć. Nie zalicza się do nich np. dzieci i

młodzieży szkolnej oraz emerytów. Strona popytu na rynku pracy to wielkość

zapotrzebowania na konkretną wiedzę i umiejętności, zgłaszana przez producentów przy

określonym poziomie płacy. W sytuacji kiedy ogólna podaż pracy przewyższa ogólny popyt

na pracę, przy danym poziomie płacy realnej, występuje w gospodarce bezrobocie, czyli stan,

w którym część pracowników jest nie zatrudniona”8. Jak dowiadujemy się z Leksykonu

przedsiębiorczości, ,,część osób w wieku produkcyjnym, skłonnych do podjęcia pracy na

typowych warunkach, mimo poszukiwania, nie znajduje zatrudnienia. Rozmiar bezrobocia

bezwzględnego stanowi różnicę między zasobami siły roboczej, a osobami zatrudnionymi.

Miara względna, czyli stopa bezrobocia, wyrażana jest stosunkiem rozmiarów bezrobocia do

zasobów siły roboczej”9

3 A. Hrebenda, J. Wódz, Życie codzienne bezrobotnych w regionie Górnego Śląska, Wyd. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992, s. 42.4 T. Borkowski, A. Marcinkowski, Socjologia bezrobocia, Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996, s.155 Tamże, s. 166 K. Mlonek, Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne, „Wiadomości Statystyczne’’ Nr 6, 1992, s.37 Tamże, s. 178 P. Urbaniak, Podstawy ekonomii.Cz. 2 Makroekonomia, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1999, s. 609 W. Kasperkiewicz, S. Mikosik, Leksykon przedsiębiorczości. Pojęcia – osoby – instytucje, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1993, s. 19

5

Literatura ekonomiczna wskazuje na trzy cechy osób bezrobotnych, mianowicie:

,,a) bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy, tzn. nie wykonujących pracy najemnej

i nie pracujących na własny rachunek;

b) bezrobocie dotyczy osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach

występujących w gospodarce;

c)bezrobocie dotyczy osób poszukujących pracy’’10.

M. Kabaj pojęcie bezrobocia określa jako„przesunięcie zasobów pracy ze sfery pracy do sfery

bierności zawodowej, w której nie uczestniczy się w procesach pracy. Bierze się udział

natomiast w podziale produktu wytworzonego przez innych pracowników”11. Uważa on, że

,, bezrobocie jest zaprzeczeniem zatrudnienia. Oznacza ono przesunięcie zasobów pracy ze

sfery wytwarzania do sfery bierności zawodowej”12.

Natomiast J. Reszke definiuje bezrobotnego ,,jako człowieka wbrew własnej woli

pozbawionego pracy zarobkowej. Bezrobotnym jest się dlatego, że się pracy nie znalazło bądż

po utracie poprzedniej, bądź po przerwie w zatrudnieniu’’13.

Zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji Pracy, ,, osobą niepracującą musi być

osoba, która w badanym okresie (najczęściej 7 dni) nie wykonuje żadnej pracy przynoszącej

jej dochód lub zarobek, bądź nie pomaga w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej,

w wymiarze nawet jednej godziny w tygodniu. Kryterium jednej godziny odnosi się do

wszystkich kategorii ludności – od 15 roku życia” 14.

„Regulacje prawne, które dotyczą bezrobocia są traktowane jako przynależące do prawa

pracy lub do prawa z zabezpieczenia społecznego. Dotychczasowe prawo pracy było i jest

pojmowane jako prawo osób wykonujących określony rodzaj pracy, z wyłączeniem osób,

które są zdolne do jej wykonywania i chcą ją wykonywać, lecz z braku stosownych ofert jej

nie wykonują”15.

Zgodnie z Ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, bezrobotnego określa się

jako ,,osobę, o której mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1 i 2, niezatrudnioną i niewykonującą innej

pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy

obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, z zastrzeżeniem lit. g, nieuczącą się w szkole

10 W. Pomykało, Encyklopedia biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 7111 M. Kabaj, Społeczne aspekty rozwoju, elementy przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, PWE, Warszawa 2000, s.2012 E. Frątczak, Z. Strzelecki, J. Witkowski (pod red.), Bezrobocie wyzwanie dla polskiej gospodarki, GUS, Warszawa 1993, s. 46713 I. Reszke, Wobec bezrobocia; opinie, stereotypy, Wyd. Scholar, Warszawa 1995, s. 2114 W. Ratyński, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Difin, Warszawa 2003, s.6215 I. Adamczak, Problemy bezrobocia wśród absolwentów na lokalnym rynku pracy na przykładzie woj. Lubuskiego, Majus S.C, Zielona Góra 2005, s. 15

6

w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub

czasowego) powiatowym urzędzie pracy, jeżeli:

-ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów,

-kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,

-nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej

albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej

działalności nie pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego,

świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego,

-nie jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej w

rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego, o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2

ha przeliczeniowe, lub nie podlega ubezpieczeniu emerytalno- rentowemu z tytułu stałej

pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków

rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe,

-nie jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) gospodarstwa

stanowiącego dział specjalny produkcji rolnej w rozumieniu przepisów podatkowych, chyba

że dochód z działów specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku

dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w

indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2,0 ha przeliczeniowych, ustalonego przez Prezesa

Głównego Urzędu Statystycznego, na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega

ubezpieczeniu emerytalno- rentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub

domownik w takim gospodarstwie,

-nie podjęła pozarolniczej działalności od dnia wskazanego w zgłoszeniu do ewidencji do

dnia wyrejestrowania tej działalności albo nie podlega - na podstawie odrębnych przepisów -

obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników,

lub zaopatrzenia emerytalnego,

-jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co

najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie,

-nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności,

- nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego

wynagrodzenia, z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych

przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych, z

zastrzeżeniem lit. d,

7

-nie pobiera, na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego, stałego

wyrównawczego, gwarantowanego zasiłku okresowego lub renty socjalnej’’16.

Zdaniem ekonomistów, oprócz skutków negatywnych, bezrobocie wywołuje także skutki

pozytywne. ,,Bezrobocie uruchamia wzmożoną konkurencję o miejsca pracy między

potencjalnymi pracownikami, co prowadzi do wzrostu kwalifikacji i umiejętności

zawodowych. Motywuje do kształcenia, do inwestycji w kapitał ludzki. Przyczynia się

również do poprawy gospodarowania w skali mikroekonomicznej. Groźba utraty pracy

zwiększa motywację pracowników do solidnej pracy i większej dyscypliny. Brak pracy jest

również czynnikiem ograniczającym nadmierną płynność zatrudnienia, w znacznie mniejszej

skali następuje samowolne porzucenie pracy. Występowanie na rynku pracy wolnej siły

roboczej pozwala pracodawcom na zwolnienie nadmiernej liczby zatrudnionych w stosunku

do potrzeb danego miejsca pracy. Przedsiębiorcy mogą zatrudniać pracowników w takiej

liczbie i strukturze, jaka jest optymalna z punktu widzenia ich potrzeb”17.

Bezrobocie należy do najbardziej fundamentalnych kwestii społecznych. Brak pracy

powoduje zaburzenia w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych ludzi. Przekłada się

to również na zwiększenie skrajnego ubóstwa, zagrożone zostaje bezpieczeństwo socjalne

jednostki i społeczeństwa. Należy podkreślić, iż wzrost tego zjawiska prowadzi w

konsekwencji do marginalizacji społecznej.

1.2. Rodzaje bezrobocia

16 Dz. U nr 47 z 1996 r., poz. 211 z późniejszymi zmianami17 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 77

8

Bezrobocie stanowi jeden z największych i najtrudniejszych problemów społeczno-

gospodarczych. Od dawna stanowi przedmiot zainteresowania zarówno socjologów jak i

psychologów. ,,Bezrobocie w Polsce zbliżyło się do poziomu 3 milionów osób tj. 16%

ludności czynnej zawodowo. Bezrobocie występuje wówczas, gdy liczba osób poszukujących

pracy jest większa niż liczba ludzi zdolnych do pracy, chcących pracować i akceptujących

istniejący poziom wynagrodzeń, pozostaje bez pracy”18.

W zależności od wielu kryteriów bezrobocia, w literaturze wyróżnia się różne jego rodzaje.

Ze względu na gotowość do podjęcia zatrudnienia, wyróżnia się bezrobocie przymusowe i

dobrowolne.

Z bezrobociem przymusowym mamy do czynienia, gdy ,,poszukujący pracy nie mogą jej

uzyskać, mimo iż przy danym poziomie płac realnych chcieliby ją podjąć”19, a więc wtedy

gdy jednostka chcąc podjąć pracę bez względu na wysokość wynagrodzenia, nie jest w

stanie tego zatrudnienia znaleźć.

Natomiast bezrobocie dobrowolne jest ,,skutkiem sytuacji, w której ogół zadowolenia

pracownika z posiadanego czasu wolnego jest większy od sumy korzyści, jaką daje mu

ukształtowany na rynku pracy poziom płacy realnej’’20. Mówimy o nim wówczas, gdy osoba

bezrobotna, posiadająca odpowiednie kwalifikacje do wykonywania określonej pracy nie chce

jej podjąć ze względu na nieodpowiednie warunki.

Biorąc pod uwag przyczyny powstawania zjawiska, wyróżnia się bezrobocie frykcyjne,

bezrobocie strukturalne, bezrobocie koniunkturalne.

Bezrobocie frykcyjne, funkcjonujące na rynku pracy jest stanem przejściowym, co oznacza,

że ,,występuje w gospodarce bez względu na aktualnie panujące warunki do jej rozwoju.

Objęte są nim osoby, które chwilowo pozostają bez pracy, gdyż są w trakcie zmiany miejsca

zatrudnienia”21.

,,Jest ono związane z naturalną ruchliwością siły roboczej, którą umożliwiają mechanizmy

rynku pracy i pełna swoboda zmiany miejsca pracy. Oznacza ono stan okresowej

dezaktywacji zawodowej ludności spowodowanej nie brakiem miejsc pracy, ale

przejściowym niedostosowaniem struktury podaży pracy do potrzeb rynku pracy, małą

mobilnością zawodową i przestrzenną siły roboczej oraz niedostateczną sprawnością

pośrednictwa pracy’’22.

18 E. Kwiatkowski, Bezrobocie Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 1319 P.Urbaniak, Podstawy ekonomii, Cz. 2 Makroekonomia, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1999, s.6020 J. Unolt, Ekonomiczne problemy rynku pracy, Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996, s. 4221 P. Urbaniak, Podstawy ekonomii, Cz. 2 Makroekonomia, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1999, s. 6422 Tamże, s.64

9

Jest to najczęściej spowodowane np. zmianą miejsca zamieszkania, zmianą zakładu pracy czy

też wykonywanego zawodu. „Szacuje się je na 2-3% zasobów siły roboczej. Stąd

występowanie bezrobocia na tym poziomie uznaje się za stan pełnego zatrudnienia w

gospodarce. Dopiero przekroczenie poziomu bezrobocia frykcyjnego nazywane jest

bezrobociem rzeczywistym, czyli strukturalnym lub koniunkturalnym”23. ,,Są dwie

interpretacje tego zjawiska. Jedna zakłada, że pracownicy niezadowoleni z warunków stają się

„dobrowolnymi bezrobotnymi” i druga interpretacja dopatrująca się przyczyn bezrobocia

frykcyjnego w wymaganiach pracodawców. Niezależnie od źródeł zerwania kontraktu o

pracę, ważne jest, że dochodzi do swoistego „ośmielenia się” zrywającego kontrakt. Jeśli ma

być zachowana względna dowolność kontraktu o pracę i jeśli ludzie mają mieć szanse

poprawienia swojej sytuacji, a pracodawcy – szanse znalezienia lepszych pracowników, to

bezrobocie frykcyjne jest konieczne. Daje ono pewną nadzieję na zmianę na lepsze. Nie

stanowi dużego problemu społecznego. Czas poszukiwania pracy w warunkach bezrobocia

frykcyjnego można potraktować jako koszt transakcyjny związany z niepełną wiedzą

o rynku”24.

O bezrobociu strukturalnym mówimy wówczas, gdy ludzie pracujący zmuszeni są do

przekwalifikowania się w celu dalszej pracy. „ (...) występuje w sytuacji braku dostatecznej

ilości kapitału do stworzenia miejsc pracy”25. Taki stan rzeczy zwykle jest długotrwały i może

trwać nawet kilka lat. ,,U podłoża bezrobocia strukturalnego leżą między innymi innowacje w

wytwarzaniu wyrobów, stosowaniu technologii, organizacji pracy (używa się wówczas

określenia bezrobocie technologiczne) oraz upadek nierentownych i niekonkurencyjnych

gałęzi produkcji, co skazuje na przymusową dezaktywizację całe grupy społeczne.

Wkraczanie w fazę cywilizacji informacyjnej pobudza proces rewolucji naukowo-technicznej,

który ma charakter globalny i związany jest z szybkim rozprzestrzenianiem się innowacji, co

przyczynia się do znacznej eliminacji nakładów pracy człowieka w wyniku powszechnie

wkraczającej robotyzacji produkcji”26. ,,Zmiana struktury gospodarki tworzy dla

bezrobotnych bardzo trudną sytuację osobistą: pomimo znacznej aktywności w poszukiwaniu

pracy, nie mogą oni odnieść na tym polu sukcesu, dochodzi do długotrwałego bezrobocia,

wyniszczającego materialnie rodziny bezrobotnych, powodującego, że popadają one w nędze.

23 Tamże24 M. Marody (pod red.), Wymiary życia społecznego Polska na przełomie XX i XXI w, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2007, 14225 Tamże26 Z. Zioło, Transformacja struktur subregionalnych Polski południowo-wschodniej w procesie zmian systemu gospodarowania, „Prace Komisji Nauk Ekonomicznych PAN”, Oddział Kraków, Kraków 1999, nr 24, s. 8

10

Bezrobocie strukturalne stwarza także sytuację, gdy pewne grupy zawodowe tracą swą

pozycję i pomimo stosowania przez nie ostrych form protestu społecznego, nie odzyskują

swej pozycji sprzed zmiany. Zwalczając bezrobocie strukturalne, rządy zwykle zachęcają do

zmiany zawodu, dokształcania się i przekwalifikowania”27.

W literaturze na temat problematyki bezrobocia w Polsce często możemy spotkać się z

określeniem „bezrobocie strukturalno-patologiczne”28. Jest to rodzaj bezrobocia

strukturalnego, prowadzącego u nich do utrwalania postawy beznadziejności i tym samym do

braku motywacji do poszukiwania stałej pracy. Natomiast u pracodawców wywołuje niechęć

do zatrudniania osób długotrwale bezrobotnych”29.

Mówiąc o bezrobociu koniunkturalnym, musimy wiedzieć, iż jest ono ,,zależne od

aktualnych warunków produkcyjnych, handlowych, kredytowych, podatkowych i innych, w

których działają podmioty rynkowe i które wpływają na osiągane przez nich efekty

ekonomiczne”30. Takie zachowania na rynku powodują najczęściej załamanie koniunktury

gospodarczej, co z kolei może prowadzić do zwolnień z pracy i tym samym do wzrostu

bezrobocia. Bezrobocie koniunkturalne ,,jest wywołane niedostatecznym popytem

konsumpcyjnym i inwestycyjnym, powodującym niski stopień wykorzystania istniejących

zdolności produkcyjnych”31. ,,Pojawia się w fazie recesji gospodarczej, zaś w okresie rozwoju

może być częściowo lub całkowicie zlikwidowane. Spowodowane jest ono cyklicznością

rozwoju gospodarczego i spadkiem globalnego popytu na towary i usługi. Jest ono ściśle

związane z wahaniami koniunktury gospodarczej. Spadek globalnego popytu prowadzi do

spadku produkcji, to zaś powoduje zmniejszenie zatrudnienia. Z niedostatecznym popytem

globalnym mamy do czynienia wówczas, gdy jest on niższy od poziomu zapewniającego

pełne zatrudnienie”32.

Ze względu na czas pozostawania bezrobotnym wyróżnia się bezrobocie krótko-, średnio- i

długookresowe.

O krótkookresowym bezrobociu mówimy, gdy czas pozostawania bez pracy nie przekracza

trzech miesięcy. Średniookresowe bezrobocie trwa od trzech do dwunastu miesięcy

pozostawania bez pracy, natomiast długookresowe trwa powyżej jednego roku.

27 M. Marody (pod red.), Wymiary życia społecznego Polska na przełomie XX i XXI w, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 14328 K. Mlonek, Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań, Wyd. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1999, s. 7229 Tamże30 P. Urbaniak, Podstawy ekonomii, Cz. 2 Makroekonomia, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1999, s.6531 M. Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wyd. Key Text, Warszawa 1998, s. 3332 B. Rysz – Kowalczyk, Leksykon polityki społecznej, IPS-UW, Warszawa 2001, s. 153

11

Ze względu na formę w jakiej bezrobocie występuje wyróżnia się jawne i ukryte. Bezrobocie

jawne ustalane jest na podstawie statystyk ewidencji w urzędach pracy lub na podstawie

opartego na standardach międzynarodowych, badania aktywności ekonomicznej ludności

(BAEL). Bezrobocie ukryte ,, wymaga specjalnych badań ankietowych lub/i zastosowania

statystycznych metod szacunkowych’’33. ,, Osoba wykonująca pracę na tym stanowisku nie

jest potrzebna, jej wydajność jest bardzo niska, co więcej, nie oczekuje się, by była wyższa.

Miejscem bezrobocia utajonego są gospodarstwa rolne, rzemieślnicze, małe zakłady

produkcyjne”34.

„Należy wszelako pamiętać, iż granice pomiędzy poszczególnymi typami bezrobocia nie są

ostre. Nie można zatem powiedzieć, że na danym rynku pracy występuje jeden czy też dwa

ściśle określone rodzaje bezrobocia. Bezrobocie przyjmuje najczęściej postać zjawiska, które

posiada swoją dynamikę, cechy i elementy wzajemnie przenikających się i podlegających

stałym zmianom relacji zachodzących pomiędzy czynnikami ekonomicznymi,

psychospołecznymi, kulturowymi i politycznymi. Wynikają z tego pewne trudności

klasyfikacyjne bezrobocia, które ze względu na swoją emergencję, wieloczynnikowość i

wieloaspektowość nie dają się ująć w sztywne ramy typologicznych przyporządkowań”35.

1.3. Przyczyny bezrobocia

33 A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, SGH Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2003, s. 934 M. Marody (pod red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI w, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s.14735 W. Urbanik, Bezrobocie i zatrudnienie w małym mieście, Wyd. Naukowe US, Szczecin 2002, s. 18

12

Bezrobocie jako zjawisko społeczne znane jest na całym świecie. Należy wziąć pod

uwagę, że bezrobocie, jak wiele innych problemów społeczno-ekonomicznych nie wynika

tylko z jednej przyczyny. Jednak podstawowe przyczyny bezrobocia wynikają z takich

czynników jak ,,recesja gospodarcza, spadek produkcji, zahamowanie popytu

konsumpcyjnego i inwestycyjnego, ale także wzrost wysokości importu w stosunku do

wysokości eksportu’’36.

Skala bezrobocia wiąże się z tempem, w jakim rozwija się gospodarka państwa. Gospodarka,

która podupada prowadzi do znacznego wzrostu liczby osób pozostających zarówno bez

pracy jak i dochodów, natomiast gospodarka o dynamicznym wzroście, przeciwnie. Z

ekonomicznego punktu widzenia, zjawisko bezrobocia spowodowane jest ograniczeniami w

działaniu swobodnych mechanizmów rynkowych, wynikających z ingerencji związków

zawodowych, które sprzeciwiają się obniżeniu poziomu płac zgodnie z wymogami

gospodarki rynkowej i zmuszają pracodawców do redukcji stanowisk pracy.

Istotne znaczenie dla powstawania bezrobocia mają występujące na rynku pracy: deficyt siły

roboczej i ukryte bezrobocie, oraz zniekształcona struktura zatrudnienia. Deficyt siły roboczej

polega na ,,występowaniu nadwyżki agregatowego popytu na siłę roboczą nad podażą’’37

Zjawisko deficytu siły roboczej ściśle wiąże się z występowaniem ukrytego bezrobocia, które

,,występuje w sytuacji, gdy zmniejszenie liczby pracowników w przedsiębiorstwie nie

powoduje uszczerbku w rozmiarach produkcji tego przedsiębiorstwa”.38

Zjawisko bezrobocia powiązane jest również z systemem

edukacji. ,,Niedostosowanie kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy

jest powodem bezrobocia wśród absolwentów szkół różnych typów, którzy po raz pierwszy

wchodzą na rynek pracy. Niski poziom wykształcenia oraz przestarzałe przygotowanie

zawodowe, nieadekwatne do potrzeb rozwijających się podmiotów gospodarczych, skazuje

młodzież kończącą szkołę na przymusową bezczynność zawodową i wiele jej negatywnych

skutków. System kształcenia, głównie szkolnictwa średniego i wyższego oraz instytucji

prowadzących kursy zawodowe do spełnienia ważną rolę w dziedzinie zmian kwalifikacji,

unowocześnienia wiedzy i dokształcania osób, które poszukują pracy’’39.

Polska wieś poniosła wysokie koszty transformacji ustrojowej. Należy zaznaczyć, że na

polskiej wsi istnieje znaczące bezrobocie utajone. Z analiz Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i

Gospodarki Żywnościowej, że ,,gospodarka wiejska, w tym rolnictwa, uległa znacznej

36 M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałaniu bezrobociu, Wyd. Scholar, Warszawa 2004, s. 78 37 R. Milewski (red.), Elementarne zagadnienia ekonomii, Wyd. PWN, Warszawa 1993, s.11338 Tamże, s. 11439 Z. Pisz (red.), Zadania społeczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1999, s. 70-71

13

degradacji. W osiedlach popegerowskich oraz na obszarach położonych zwłaszcza w

południowej i wschodniej części kraju bezrobocie wiejskie przybrało niepokojące

rozmiary”40.

Zmiany, jakie zaszły w 1989 roku doprowadziły do sytuacji, że ,,polska gospodarka w ciągu

kolejnych lat podlegała procesowi potrójnej restrukturyzacji, ponieważ została poddana

transformacji ustrojowej zgodnie z zasadami rynku, oddziaływaniu globalizacji, a także

dostosowaniu do integracji z Unią Europejską”41.

Co istotne, w sektorze państwowym powołana została Agencja Własności Rolnej Skarbu

Państwa (AWRSP), regulująca proces transformacji w rolnictwie 42. ,,Mieszkańcy wsi

popegeerowskich z żalem odnoszą się do likwidacji gospodarstw państwowych. Obecni

właściciele, którzy dzierżawią, bądź stali się właścicielami byłych PGR-ów, według nich

zatrudniają zbyt mało pracowników. Głównie jest to kilka do kilkunastu osób, podczas gdy w

okresie funkcjonowania PGR zatrudniały one niekiedy ponad 100-150 pracowników. Należy

pamiętać, że gospodarstwa te często łączyły się w kombinaty, obejmujące 3-4 gospodarstwa i

wówczas zatrudniały nawet 300 osób. Uwolnienie tak dużych zasobów pracy w wyniku

restrukturyzacji terenów wiejskich i przejmowanie ich przez Agencję Własności Rolnej

Skarbu Państwa spowodowało gwałtowny przyrost bezrobotnych na obszarach

wiejskich”43. ,,Kolejne lata, w których następowała restrukturyzacja PGR, często przez ich

bankructwo, doprowadziła nie tylko do zwolnień grupowych byłych pracowników, ale także

ogromnej dewastacji majątku. Nowi właściciele, często dzierżawcy byłych gospodarstw,

drastycznie ograniczali zatrudnienie, Można zatem przyjąć, że lata 1994-1996 okazały się

szczególnie niekorzystne dla państwowych gospodarstw rolnych. Likwidacja gospodarstw

wiązała się z pozbawieniem miejsc pracy byłych pracowników, gdyż nowi właściciele,

prowadzili najczęściej jednokierunkową gospodarkę nastawioną wyłącznie na produkcję

roślinną, np. ziemniaków. Szybki upadek i powolna restrukturyzacja rolnictwa państwowego

okazały się terapią szokową w sferze społecznej, burząc jednocześnie ukształtowany przez

dziesięciolecia wizerunek społeczno-gospodarczy powiatu słupskiego. Odgórna i

obligatoryjna likwidacja PGR i rozdysponowanie mienia popegeerowskiego zwiastowały na

40 W. Michna, Regionalne zróżnicowanie czynników wytwórczych, produkcji rolniczej, źródeł utrzymania ludności wiejskiej oraz infrastruktury obszarów wiejskich w 1998 roku, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1999, s.1941E. Rydz, Szanse i bariery aktywizacji obszarów wiejskich Polski Północnej, Pomorska Agencja Rozwoju Regionalnego, Ustka 1995, s. 4742 Ustawa z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa., Dz.U. z 1991 r., nr 107, poz. 46443 J. Falkowski, E. Rydz, Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich, Komisja Geografii Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PTG, WSP w Słupsku, Słupsk, s. 235

14

rynku pracy w rejonach PGR sytuację wręcz katastrofalną. Dramatyczna redukcja

zatrudnienia i związane z nią bezrobocie strukturalne stały się jednym z istotnych

przekształceń restrukturyzacyjno-własnościowych państwowego rolnictwa”44. Zatem

bezrobocie stanowi poważny problem społeczny, gospodarczy i moralny. Marginalizacja

ekonomiczna i społeczna objęła nie tylko pracowników byłych PGR, ale także ich rodziny i

całe osiedla popegeerowskie. ,,Doktrynalna i liberalna polityka zastosowana wobec PGR

doprowadziła nie tylko do zubożenia pracowników rolnych, ale przyczyniła się do powstania

swoistych enklaw wtopionych w typowe tereny wiejskie, w których w skumulowanej i

nasilonej postaci występują wszystkie trudne społecznie problemy polskiej wsi natury

społecznej i gospodarczej. Ten obraz dowodzi zdaniem, że w procesie likwidacji PGR

problem ludzi w nich zatrudnionych potraktowany został w sposób sprzeczny z

cywilizacyjnymi zasadami. W trwającym procesie przekształceń własnościowych w naszym

kraju w tak bezwzględny sposób nie potraktowana została żadna grupa społeczno-zawodowa.

W dodatku dość często winą za zaistniałą sytuację w osiedlach popegeerowskich próbuje się

obarczyć samych pracowników, wskazując na ich niezaradność i niski poziom

wykształcenia”45.

Transformacja ustrojowa, dokonana na początku lat 90. XX w., oznaczała radykalny przełom

polityczny oraz fundamentalne zmiany systemu gospodarczego i społecznego. Głównymi

założeniami tych zmian było: dążenie do zrównoważenia budżetu, twarda polityka monetarna,

ustabilizowanie kursu walut, wprowadzenie wewnętrznej wymienialności pieniądza,

liberalizacja cen oraz restrykcyjna polityka dochodowa. Celem wprowadzonego programu

było także podjęcie działań stabilizacyjnych poprzez tłumienie inflacji i zrównoważenie

gospodarki, które z kolei tworzyły podstawy do wdrażania reguł gospodarki rynkowej.

,,Ogromne zmiany, zarówno w skali makro-, jak i mikroekonomicznej, wywołała

transformacja rynku pracy. W wyniku wprowadzenia rynkowych mechanizmów i rozwiązań

instytucjonalnych znikły niedobory siły roboczej i nadwyżki popytu na pracę,

charakteryzujące gospodarkę centralnie planowaną, a pojawiły się nadwyżki podaży pracy i

jawne bezrobocie. Liczba bezrobotnych zaczęła radykalnie wzrastać, co było skutkiem

gwałtownego spadku aktywności gospodarczej i niedopasowania strukturalnego na rynku

pracy”46. Podkreśla się, iż jedną z przyczyn takiej sytuacji na rynku pracy jest niedopasowanie

struktury podaży i popytu na pracę, zwłaszcza jeśli chodzi o posiadane wykształcenie, zawód

44 Tamże, s. 23745 W. Dzun, Wieś i Rolnictwo, Państwowe gospodarstwa rolne w procesie przemian systemowych w Polsce, 2005, nr 3 (128)46 Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, RCSS, Warszawa 2002,

15

i kwalifikacje, co ma swoje odzwierciedlenie w braku zgodności między cechami

kwalifikacyjno-zawodowymi bezrobotnych i wolnych miejsc pracy oraz zwiększa bezrobocie

strukturalne. ,,Dotyczy to różnej skali układów przestrzennych, ale szczególnie widoczne (i

odczuwalne) jest to w skali regionalnej czy lokalnej. U podłoża powstania bezrobocia

strukturalnego, które jest bezrobociem długookresowym, mogą leżeć zmiany technologii,

czynniki demograficzne, zmiany struktury popytu konsumpcyjnego lub konkurencja

zagraniczna. Niedopasowania strukturalne prowadzą początkowo do trudności z obsadą

wolnych miejsc pracy mimo istnienia dużej liczby bezrobotnych, w dłuższej perspektywie

natomiast powodują niewspółmiernie niskie do oczekiwanych spadki bezrobocia w okresach

poprawy koniunktury gospodarczej”47.

W kolejnych latach reformowania gospodarki zauważono pewne obniżenie poziomu

bezrobocia, spowodowane w dużej mierze otwarciem rynków europejskich i nasilającą się

emigrację zarobkową. Od początku 1995 roku obserwuje się powolny spadek liczby

bezrobotnych, co w pewien sposób jest również wynikiem wejścia w życie nowej ustawy o

zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z 14 grudnia 1994 r.48, która ograniczyła krąg

osób mogących ubiegać się o status bezrobotnego. Zmiana dotyczyła zwłaszcza osób

rejestrujących się jako bezrobotne, a pracujących na pół etatu, na podstawie umowy

agencyjnej, umowy-zlecenia, umowy o dzieło czy wykonujących pracę chałupniczą. Ze

względu na otwarcie rynków europejskich i nasilającą się emigrację zarobkową stopa

bezrobocia obniżyła się.

Doskonale wiadomo, że bezrobocie stało się w ostatnim czasie zjawiskiem masowym i

jawnym. Przyczyn tego zjawiska jest wiele, a najważniejsze z nich należy upatrywać w braku

przepływu informacji dotyczących miejsc pracy, w likwidacji niektórych gałęzi

przemysłowych, czy zmniejszeniu popytu na niektóre zawody na rynku pracy. Powodem

zmniejszenia zapotrzebowania pracowników jest ograniczenie produkcji. Brak

odpowiedniego wykształcenia osób ubiegających się o pracę i nierzadko patologie społeczne

również przyczyniają się do powstawania bezrobocia.

1.4. Skutki bezrobocia dla jednostki i rodziny

47 E. Kryńska (pod red.), Polski rynek pracy – niedopasowania strukturalne, IPiSS, Warszawa 2004, s. 2148 Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14 grudnia 1994r., Dz.U. z 1995 r., Nr 1, poz. 1.

16

Ostatnie lata charakteryzuje znaczny wzrost liczby osób pozostających bez pracy.

Wysokie bezrobocie występuje zwłaszcza wśród ludzi młodych. Szczególnie trudna jest

sytuacja kobiet i ludności pozarolniczej zamieszkującej tereny wiejskie, charakteryzujące się

dużym bezrobociem ukrytym.

Fakt, iż zjawisko bezrobocia postrzegane jest jako problem społeczny, skłania do

przypuszczenia, że ma ono również swoje konsekwencje.

„Pozostawanie przez względnie długi okres ludzi bez pracy najczęściej oznacza dla nich

obniżenie poziomu życia, frustracje i konflikty rodzinne. Dla gospodarki natomiast straconą

określoną wielkość produkcji oraz większe wydatki budżetowe, związane z wypłacaniem

zasiłków dla bezrobotnych i wzrostem kosztów rządowych programów walki z

bezrobociem”49.

Zdaniem ekonomistów, bezrobocie dzięki zwiększaniu wydatków budżetowych powoduje

wzrost inflacji, natomiast socjologowie i psychologowie skutki upatrują w patologiach

społecznych, z których część występuje wśród bezrobotnej młodzieży. Skutki bezrobocia

dotykają nie tylko jednostkę pozostającą bez pracy, ale także jej rodzinę. Prawidłowo

rozwijająca się rodzina powinna spełniać szereg funkcji.50

Bezrobocie jest przyczyną narastania społecznych problemów dotyczących kwestii ubóstwa,

edukacji, zdrowia, kontaktów społecznych, wzrostu przestępczości i wielu innych kłopotów

trapiących społeczeństwo i każdego człowieka indywidualnie. Wywołuje negatywne skutki

społeczne zarówno w sferze ekonomicznej jak i psychospołecznej, które w miarę wydłużania

się okresu pozostawania bez pracy coraz bardziej się nasilają. Brak pracy prowadzi zawsze do

obniżenia standardu życia, wywołuje pojawienie się poczucia krzywdy, frustracji, sprzyja

izolacji społecznej, staje się czynnikiem utraty kwalifikacji zawodowych, pogarsza stan

zdrowia, wpływa na wzrost konfliktów społecznych i zachowań patologicznych.

,,Pogłębiający się niedostatek, izolacja społeczna, niemożność znalezienia nowego

zatrudnienia, zależność od innych, upokorzenia, poczucie obniżenia statusu i zamknięcia w

domu pogarszają samopoczucie psychiczne. Zwiększają bowiem niepokój o przyszłość,

rozdrażnienie, poczucie bezradności, obniżają samoocenę. Na samopoczucie bezrobotnego

silnie wpływają jego wyobrażenia o tym, jak inni go postrzegają i oceniają. te wyobrażenia

wywołują często poczucie napiętnowania”51.

49 P. Urbaniak, Bezrobocie i zatrudnienie w małym mieście, Wyd. Naukowe US, Szczecin 2002s. 7150 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 303

51 I. Reszke, Wobec bezrobocia: opinie i stereotypy, Wyd. Naukowe Śląsk, Katowice 1999, s.50

17

Z przeprowadzonych badań psychologicznych wynika, że ,,bezrobocie w dużym stopniu

rzutuje na powstawanie w rodzinie atmosfery napięcia, stresu (nie należy zapominać, że

może także wzmacniać więzi rodzinne), obniżenie osiągnięć szkolnych dzieci itp. obniżenie

dochodów (poziomu życia) powoduje konieczność zrezygnowania z planów, życia

kulturalnego, marzeń. W znacznym stopniu dekomponują realizację ról członków rodziny,

zatem konieczna w tym momencie jest umiejętność przeformułowania zadań, obowiązków,

planów w zgoła odmiennej sytuacji ekonomicznej”52.

Wiadomo, że pozostawanie bez pracy przez dłuższy czas powoduje załamanie funkcji

ekonomiczno-konsumpcyjnej rodziny, która musi być spełniona, aby rodzina mogła

prawidłowo funkcjonować.

Rodzina jest podstawową komórką, w której następuje proces wychowania i socjalizacji. W

momencie, gdy ten etap zostanie zaburzony, to również na innych szczeblach pojawią się

trudności.

Badania przeprowadzone w Polsce pokazują, że prawie wszystkie rodziny dotknięte tym

problemem nie uzyskują dochodów na poziomie minimum socjalnego, a znaczna ich część

żyje na granicy nędzy. W szczególnie dramatycznej sytuacji materialnej znajdują się samotne,

bezrobotne matki, często utrzymujące się z zasiłku, który najczęściej stanowi sumę znacznie

niższą od minimum socjalnego i nie pozwala na nawet na zaspokojenie osobistych potrzeb

osoby bezrobotnej, a wiadomo, że w rodzinie przecież są dzieci i często inne osoby

niepracujące, które trzeba utrzymać.

„Utrata stałego źródła dochodów i brak perspektyw na szybkie zatrudnienie stanowi dla

członków rodziny obciążenie psychiczne, którego konsekwencjami są:

- poczucie utraty statusu społecznego,

- zwiększony poziom lęku o przyszłość własną i rodziny,

- zagrożenie statusu ojca i męża, który traci pozycje głowy rodziny i podstawowego

żywiciela,

- konflikty i nieporozumienia pomiędzy członkami rodziny,

-niemożność zachowania autorytetu ojca lub obojga rodziców, którzy nie są w stanie

utrzymać dotychczasowego standardu życia rodziny,

- naruszenia spójności rodziny, wywołane emigracją za pracą,

52 T. Borkowski, A. Marcinkowski, A. Cherow-Urbaniec (pod red.), Polityka społeczna, rodzina, bezrobocie, Księgarnia Akademicka, Kraków 1997, s.16

18

pojawienie się problemów wychowawczych, kłótni małżeńskich, poczucie osamotnienia,

niska samoocena, niezadowolenie z życia’’.53

Transformacja gospodarcza i społeczna spowodowała dezintegrację życia rodzinnego,

zwłaszcza rodzin zamieszkujących tereny wiejskie. Spowodowało to powiększenie obszaru

problemów życiowych zarówno rodziców jak i dzieci. Z tego powodu dochodzi do eskalacji

konfliktów rodzinnych. Zjawisko obserwuje się najczęściej w rodzinach, w których dochodzi

do zakłóceń jeśli chodzi o sferę ekonomiczną. ,,Bezrobocie rodziców, a tym samym życie w

ubóstwie materialnym, wywołuje stres wśród członków rodziny, jest źródłem napięć

emocjonalnych, bywa też przyczyną rozluźnienia więzi emocjonalnej, a nawet dezintegracji

wspólnoty rodzinnej. Niedostatek środków finansowych do życia powoduje zaburzenia w

zaspokajaniu potrzeb biologicznych i psychicznych w rodzinie. Przyczynia się to bowiem do

traumatyzujących sytuacji życia rodzinnego”54.

W ostatnich latach możemy zaobserwować wciąż rosnące zubożenie społeczeństwa,

występujące zarówno w środowisku miejskim jak i wiejskim. ,,Około 35% rodzin w Polsce

żyje w ubóstwie”55.

Na podstawie przeprowadzonych badań przez D. Waloszek, do czynników powodujących

destabilizację życia rodzinnego należą głównie ,, bezrobocie, poczucie niesprawiedliwości

społecznej przez ludzi, chaos informacyjny w zakresie podstawowych kwestii

egzystencjalnych, rozproszone możliwości uzyskania pomocy, niski poziom kultury życia,

wykształcenia, brak szerszych aspiracji życiowych”56.

Długotrwały brak pracy prowadzi do ,,degradacji ekonomicznej jednostki i rodziny, potęgując

biedę oraz rozszerzając sferę ubóstwa. Najbardziej dramatyczną sytuację materialną mają

rodziny długotrwale bezrobotnych świadczeniobiorców pomocy społecznej, które były pod

opieką ośrodka (niskie dochody, wielodzietność, inwalidztwo, choroba)’’57.

Negatywne skutki bezrobocia odciskają ogromne piętno na funkcjonowaniu rodziny osoby

tracącej pracę. W tym przypadku wskazuje się na istnienie tzw. typu rodziny

bezrobotnego. ,,Typ rodziny bezrobotnego to zjawisko, w których przynajmniej ojciec

pozostaje bez pracy i utrzymuje rodzinę z zasiłku dla bezrobotnych lub innych źródeł.

Kumulacja negatywnych czynników zlokalizowanych w regionie (makrostrukturalne), w

53 P. Bohdziewicz, Skutki bezrobocia w wymiarze indywidualnym, Rynek Pracy 1997, nr 6, s. 4554 D. Waloszek (pod red.), Nowe stulecie dziecku, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001, s. 24855 D. Waloszek, Szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowisk wiejskich. Dokument czasu przemian, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001, s.1756 Tamże, s.1857 W. Ratyński, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Difin, Warszawa 2003, s. 123

19

bezpośrednim środowisku zamieszkania rodziny (mezostrukturalne) oraz dotyczących samej

rodziny(mikrostrukturalne) objawia wizję nierzadko pozbawionej pozytywnej wizji życia,

doznającej destrukcyjnego oddziaływania bezrobocia – rodziny”58.

Bezrobocie prowadzi do emigracji ludzi wykształconych, którzy mają problem z

zatrudnieniem się w kraju. Zdaniem psychologów, ,,bezrobocie jest doświadczeniem

stresującym, zmuszającym jednostkę do zmiany dotychczasowych wzorów zachowania.

Sprawia, że wielu bezrobotnych doświadcza poczucia nieprzydatności społecznej, która może

prowadzić do ciężkich załamań psychicznych, narastania napięć i konfliktów z najbliższym

otoczeniem”59. Należy zaznaczyć, że zjawisko bezrobocia jest bardzo niekorzystne zwłaszcza

jeśli chodzi o ludzi młodych. „Jeżeli młody człowiek nie podejmie zatrudnienia w okresie 3

lat od ukończenia nauki, traci zdolność socjalną do adaptacji pracowniczej. Jeżeli nie znajdzie

zatrudnienia w okresie 6 miesięcy od ukończenia szkoły, powinien podjąć naukę nowego

zawodu lub poszukać możliwości przekwalifikowania się”60.

Bezrobocie trwające bardzo długi okres sprzyja pogłębianiu nieprawidłowych postaw wobec

pracy. ,,Młodzi bezrobotni mają wyolbrzymione oczekiwania finansowe wobec przyszłej

pracy. Przebywanie w środowisku bezrobotnych sprawia, że młodzi bezrobotni nie wstydzą

się swojej sytuacji i nie zabiegają w sposób szczególny o jej zmianę. Do czasu założenia

rodziny przebywanie bez pracy traktowane jest jako przedłużenie wakacji, a zasiłek jako

kieszonkowe”61.

58 R. B. Woźniak (pod red.), Bezrobocie w małych miastach, Studia Bałtyckie, Koszalin 1997, s. 10259 I. Adamczak, Problemy bezrobocia wśród absolwentów na lokalnym rynku pracy, Majus S.C, Zielona Góra 2005, s.7960 W. Ratyński, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Difin, Warszawa 2003, s.6761 E. Kasprzak, Sukces i porażka bezrobotnych na rynku pracy, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2006, s. 60

20

1.4.1. Skutki bezrobocia w aspekcie społecznym i psychologicznym

Skutki bezrobocia mogą być rozpatrywane na różnych płaszczyznach, między innymi

na politycznej, społecznej, ekonomicznej. Z uwagi na to, iż skutki psychospołeczne są

niewątpliwie najbardziej dotkliwymi skutkami bezrobocia, dlatego właśnie na nie zwrócę

szczególną uwagę.

,,Po zmianie ustroju politycznego w latach 90-tych nie tylko w Polsce, bezrobocie związane z nową

ideologią i kryzysem ekonomicznym stało się istotnym problemem społecznym i psychologicznym”62.

Bezrobotny bardzo szybko spostrzega, że nadmiar czasu wolnego i brak uporządkowanych

zewnętrznych wymagań sprawia, że jego sytuacja staje się podobna do sytuacji „względnej

deprywacji”, gdyż jest pozbawiony wielu ważnych gratyfikacji emocjonalnych, społecznych i

ekonomicznych, co jest skutkiem zerwań więzi z dawnym światem pracodawcy i zatrudnionych.

Sytuacja taka jest stresowa nie tylko dla bezrobotnego, ale także dla jego rodziny. Budzi zarówno

niepewność, lęk, jak również obniża samoocenę, status społeczny. Na ogół też zwiększa

zainteresowanie sobą, co na zewnątrz postrzegane jest jako stan depresyjny, zwłaszcza u ludzi

starszych”63.

,,Indywidualne koszty bezrobocia to koszty, które ponosi bezpośrednio osoba bezrobotna

(i jej rodzina) w związku z utratą pracy; są to koszty związane z utratą dochodów z pracy,

natury psychospołecznej oraz zdrowotne”64.

Degradacja materialna wpływa niekorzystnie na realizację funkcji opiekuńczo-wychowawczej

rodziny. Większość ludzi bezrobotnych znajduje się w wieku aktywnego rodzicielstwa, więc

w przypadku utraty pracy zmieniają się formy opieki nad dziećmi. Bezrobotne matki często

ze względu na brak środków finansowych rezygnują z opieki przedszkoli, które pełnią rolę

wyrównawczą, zwłaszcza wobec dzieci pochodzących z rodzin, gdzie wychowanie

pozbawione jest elementów edukacyjnych i stymulujących rozwój intelektualny dziecka

Bardzo ważna dla rodziny jest funkcja emocjonalno-ekspresyjna, która podlega wpływom

bezrobocia, szczególnie długookresowego. Przeprowadzone badania wykazały, że ,,w

pierwszej fazie bezrobocia następuje konsolidacja, zacieśnienie więzi rodzinnych. Bezrobotni

otrzymują wsparcie psychiczne od innych członków rodziny. Starsze dzieci wykazują chęć do

pomocy, poczucie odpowiedzialności, zamiary wcześniejszego podjęcia pracy. Ale wraz z

wydłużaniem się okresu bezrobocia narastają konflikty w rodzinach’’65.

62 J. Terelak, Psychologia pracy i bezrobocia, Wyd. A.T., Katowice 1993, s. 26763 Tamże64 J. Sztumski, Polityka społeczna, Społeczne skutki bezrobocia młodocianych, nr 1/1992, s. 765 A. Kotlarska-Michalska, Problemy opiekuńczo-wychowawcze, Rodzina, a bezrobocie, nr 5/6, 1994, s. 11

21

Bezrobotny traci swoją pozycję w rodzinie, obniża się jego autorytet w oczach

współmałżonka i dzieci. Dochodzi do pogorszenia się stosunków pomiędzy rodzicami i

dziećmi. Tym samym obniża się pozycja dzieci bezrobotnych rodziców w środowisku

rówieśniczym. Zostaje zaburzone poczucie bezpieczeństwa.

W rodzinach bezrobotnych narażona na ograniczenia i deformacje jest funkcja socjalizacyjna.

Bieda, konflikty nie sprzyjają wszechstronnemu rozwojowi dzieci, kształtowaniu się

pozytywnego systemu wartości, wzorów i norm postępowania.

Zdaniem A. Kotlarskiej-Michalskiej, ,,rodziny bezrobotnych funkcjonują w sposób

bezplanowy, bezzadaniowy, utrwalając przy tym zarówno u dorosłych jak i u dzieci

roszczeniowe postawy wobec państwa i jego instytucji. Sytuacja taka sprzyja ,,kształtowaniu

sie osobowości uzależnionej od zewnętrznych warunków. Dzieci mają utrudnione

kształtowanie umiejętności samorealizacyjnych i samosterowniczych; na takich jednostkach

społeczeństwo nie może budować swojej przyszłości’’66.

Bezrobocie ma istotny wpływ na wzrost patologii społecznych. Osoby pozostające bez pracy

przez dłuższy czas często nadużywają alkoholu, czy środków psychoaktywnych, co znacznie

pogarsza ich sytuację życiową. Jest doświadczeniem wywołującym silny stres, który

powoduje, że jednostka zmuszona jest do zmiany dotychczasowego życia, przystosowując się

do nowych warunków. Zdaniem psychologów, poczucie wyobcowania, izolacji społecznej

prowadzi do negatywnych zmian w stanie zdrowia. Według badań przeprowadzonych przez

amerykańskich badaczy ,,zbieżność wskaźnika bezrobocia z zaburzeniami sercowo-

naczyniowymi, marskością wątroby, alkoholizmem, chorobami psychicznymi, włącznie z

samobójstwami. Bezrobotnych cechuje fatalizm, apatia, obniża się ich sprawność

psychofizyczna’’67.

,,Na podłożu bezrobocia powstają zjawiska patologii społecznej jako przejawy dezintegracji,

które są potencjalnym zagrożeniem bezpieczeństwa publicznego. Daje się odczuć

zwiększenie różnych rodzajów przestępczości (napady, włamania, kradzieże, rozboje, gwałty,

morderstwa, chuligaństwo), demoralizacji, alkoholizmu, narkomanii, prostytucji, żebractwa.

Szczególnie na te zjawiska są narażone grupy osób o nikłej możliwości powrotu do życia

zawodowego i mocno obciążonych niekorzystnymi społecznymi uwarunkowaniami oraz

młodociani”68.

66 Tamże, s. 12-1367 J.F. Terelak, Psychologia pracy i bezrobocia, ATK, Warszawa 1993, s.2168 H . Retkiewicz, G. Koptas, Polityka społeczna, Społeczno-psychiczne następstwa bezrobocia, nr 1/1992, s. 16

22

Według S. Kozaka, zachowania patologiczne są ,,naruszeniem określonego wzoru

społecznego, są stanami które w mniejszym lub większym stopniu stanowią zagrożenie dla

interesów społecznych i interesów jednostki. Patologie społeczne są to więc takie rodzaje

zachowań, które pozostają w sprzeczności z systemem wzorów społecznych preferowanych w

danej społeczności’’69.

Zagrożenie materialnej egzystencji własnej i rodziny związane jest nierozerwalnie z

destabilizacją życia rodzinnego. Sytuacja wymaga zmiany przyzwyczajeń konsumpcyjnych,

uporania się ze świadomością, że obciążenie obejmuje finansowo i psychicznie wszystkich

członków rodziny. Z badań wynika, że istnieje ścisły związek pomiędzy dochodem w

rodzinie, a reakcją na bezrobocie’’70.

Byt materialny bezrobotnego zależy od innych i staje się on podatny na ich wpływ. Ta

podatność psychiczna i uzależnienie na wpływy powoduje, że jednostka łatwiej ulega

sugestiom grup zdezorganizowanych, a nawet przestępczych. Dlatego też, osoby pozostające

bez pracy przez dłuższy czas potrzebują wsparcia ze strony najbliższego otoczenia, a

nierzadko wymagają specjalistycznej pomocy psychologicznej.

W związku z trudną sytuacją wynikającą z bezrobocia, dochodzi do ograniczenia w

kontaktach społecznych, a także do zaburzenia w strukturze czasu. Powyższe procesy

kumulują się i nasilają tak bardzo, że często nie można już przywrócić do jednostki do

aktywności zawodowej.

Narastające zjawisko powoduje coraz większe poczucie bezradności, zmniejsza motywację i

umiejętność samodzielnego poszukiwania pracy, zmiany zawodu czy kwalifikacji.

Zjawisko bezrobocia często leży u podstaw przemocy w rodzinie. Niewątpliwie stanowi

ogromny problem szczególnie dla rodziny nim dotkniętej. Jest to nie tylko problem

ogólnospołeczny, ale również wewnątrzrodzinny, bowiem trudna sytuacja w jakiej znaleźli

się członkowie rodziny wpływa na całokształt relacji i interakcji zachodzących pomiędzy

nimi.

Podsumowując, bezrobocie trwające przez dłuższy czas dotyka nie tylko tych, którzy

zostali pozbawieni zatrudnienia, ale doświadcza również ich rodziny oraz całe społeczeństwo.

Wraz ze wzrostem nasilającego się zjawiska następuje ograniczenie kontaktów społecznych

lub całkowity ich brak, dochodzi do konfliktów w rodzinie, wzrasta frustracja,

niezadowolenie, pogarsza się stan zdrowia, dochodzi do osłabienia więzi społecznych w

różnych sferach życia, a przede wszystkim powoduje powstawanie patologii społecznych.

69 S. Kozak, Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka, Difin, Warszawa 2007, s.1270 Tamże, s. 23

23

2. ZJAWISKO BEZROBOCIA I JEGO WPŁYW NA FUNKCJONOWANIE

RODZINY WIEJSKIEJ

2.1. Bezrobocie a funkcjonowanie rodziny wiejskiej

Rodzina to najważniejsza, podstawowa grupa społeczna.71„Z terminem rodzina

spotykamy się zarówno w języku potocznym, w praktyce życia społecznego zwykle w

odniesieniu do istot ludzkich, jak i w różnych dziedzinach nauki. Odnosi się on zawsze,

mówiąc najogólniej, do zbioru elementów podobnych lub mających wspólne pochodzenie”72.

„Rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym

ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub

domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną. Grupę rodzinną wyróżnia

spośród innych grup współwystępowanie następujących cech: wspólne zamieszkanie

członków, wspólne nazwisko, wspólna własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura

duchowa”73.

„Jest ona swoistym środowiskiem wychowawczym, w którym zachodzi proces zaspokajania

potrzeb, kształtują się wzory postępowania oraz tworzą się zasadnicze elementy osobowości

dziecka”74.

Podstawą do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie jest prawidłowo

przeprowadzony proces socjalizacji w rodzinie. Gdy zostają zakłócone podstawowe funkcje

rodziny, ten proces zostaje zwykle zaburzony.

Z. Tyszka75 wymienia następujące funkcje:

Materialno- ekonomiczna – jej zadaniem jest zaspokajanie materialnych potrzeb członków

rodziny, a także niektórych potrzeb społeczeństwa. Funkcja ta realizuje się zwykle poprzez

pracę zawodową rodziców, oraz poprzez edukację dzieci, jako inwestycję na przyszłość.

Opiekuńczo-zabezpieczająca – jej zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa materialnego i

fizycznego członkom rodziny, zwykle w jej zakres działań wchodzi pielęgnacja niemowląt i

małych dzieci, pomoc materialna dla osób starszych (rodziców, dziadków itp.), a także opieka

fizyczna nad osobami niedołężnymi.

71

72 H. Stasiak., Kształty i wnętrza rodziny, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1975, s. 1473 F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 2174 D. Waloszek (pod red.), Nowe stulecie dziecku, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001, s. 24775 T. Pilch, I. Leparczyk, Pedagogika społeczna, Wyd. Żak, Warszawa 1995, s. 137

24

Prokreacyjna – jej zadaniem jest powoływanie do życia i wychowywanie młodych pokoleń; z

jednej strony, rodzina służy zaspokajaniu potrzeb rodzicielskich mężczyzny i kobiety, a z

drugiej, jest podstawą istnienia społeczeństwa, poprzez przyczynianie się do wymiany

pokoleń.

Seksualna - służąca zaspakajaniu potrzeb seksualnych pary małżeńskiej.

Legalizacyjno-kontrolna – ma na celu przyswajaniu norm etycznych i społecznych oraz

stosowanie kontroli zachowania poszczególnych członków rodziny, włącznie z sankcjami za

łamanie przyjętych zasad. Właściwie sprawująca przez rodzinę ta funkcja zapobiega

dewiacyjnym zachowaniom młodzieży poprzez kontrolę ich zachowania lub też skuteczną

interwencję we właściwym momencie.

Stratyfikacyjna - określa status społeczny ze względu na pochodzenie rodzinne. Determinuje

przynależność członków rodziny do określonych klas czy warstw społecznych. Szczególnie

istotne znaczenie ma w tradycyjnych społeczeństwach, gdzie urodzenie się w rodzinie

zajmującej określoną pozycję społeczną praktycznie uniemożliwia jakikolwiek awans. Dzisiaj

nie ma ona już tak wielkiego znaczenia, a poza tym status ten może ulegać zmianom, np.

przez zdobycie doświadczenia czy wysokiej pozycji społecznej.

Socjalizacyjna – jej zadaniem jest kształtowanie osobowości dziecka, przygotowanie go do

życia w społeczeństwie, do pełnienia różnych zadań społecznych poprzez przekazywanie

wiedzy, wpajanie wzorców zachowania i określonego systemu wartości,. Funkcja ta odgrywa

niezmiernie ważną rolę dla społeczeństwa, od niej bowiem zależy kształt przyszłych pokoleń.

Funkcja ta obejmuje nie tylko socjalizację dzieci, ale również rodziców przez ich potomków.

Niejednokrotnie pod ich wpływem rodzice są zmuszeni przemodelować swój system

wartości. Funkcja ta więc działa nie tylko na linii rodzice - dzieci, ale także w przeciwnym

kierunku.

Kulturalna – jej zadaniem jest zapoznanie pokolenia z dziejami kultury danego

społeczeństwa oraz uwrażliwianie na wartości estetyczne i duchowe. Życie rodzinne powinno

umożliwiać dziecku uczestnictwo w świecie kultury i sztuki, rozwijać własne predyspozycji

oraz zdolności. W rodzinie człowiek uczy się języka, obyczajów, postaw oraz właściwych

zachowań, a także tego wszystkiego, co składa się na tradycję czyli istotnych dla danej

społeczności z punktu widzenia kultury wartości, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

Religijna – ma za zadanie wychowywać potomstwo w duchu religijnym. Poprzez

uczestnictwo w rozmaitych praktykach religijnych człowiek internalizuje właściwy danej

religii kodeks moralny (tzn. przyjmuje za własne narzucane z zewnątrz postawy, poglądy,

normy i wartości).

25

Rekreacyjno-towarzyska – jej zadaniem jest zaspokajanie potrzeb utrzymywania kontaktów z

ludźmi, niezbędnych dla zachowania równowagi psychicznej, uniknięcia poczucia

osamotnienia, dla psychicznego odprężenia i wypoczynku. Rodzina jest tu traktowana jako

przystań chroniąca jej członków przed wrogim światem zewnętrznym, zapewniająca

odpoczynek po stresującym dniu pracy oraz zapewniająca regenerację sił.

Emocjonalno-ekspresyjna – jej zadaniem jest zaspakajanie potrzeb intymnego kontaktu

psychicznego, który zwykle nie może być zrealizowany poza gronem najbliższej rodziny,

czyli związek uczuciowy między współmałżonkami, wzajemne związki uczuciowe między

rodzicami a dziećmi i rodzeństwem, oraz o więzi uczuciowe zachodzące w ramach trzech

pokoleń. Funkcja ta służy zaspokajaniu podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka,

mianowicie miłości, przynależności oraz bezpieczeństwa. Każdy człowiek odczuwa bowiem

potrzebę posiadania kogoś bliskiego, któremu może zaufać. Zaspokojenie tego typu potrzeb

daje mu poczucie osobistego szczęścia i ma wpływ na prawidłowy rozwój jego osobowości.

Zaniedbania w tym zakresie pokutują zaś przez całe życie.

,,Niedostatek środków finansowych do życia powoduje zaburzenia w zaspokajaniu potrzeb

biologicznych i psychicznych w rodzinie – przyczynia się to do traumatyzujących sytuacji

życia rodzinnego”76.

Na podstawie własnych badań nad występowaniem zaburzeń nerwicowych u dzieci i

młodzieży I. Obuchowska wskazuje na następujące rodzaje traumatyzującej atmosfery

rodzinnej:

- Atmosfera napięta, charakteryzująca się wzajemną nieufnością, niedomówieniami,

poczuciem zagrożenia,

- Atmosfera hałaśliwa – występująca w rodzinach, gdzie bez przerwy dochodzi do kłótni i

awantur,

- Atmosfera depresyjna – gdy cechą dominującą jest przygnębienie, smutek i rezygnacja”77.

Wiadomo, że czynniki te wpływają negatywnie na pełny i harmonijny rozwój osobowości

dziecka, bowiem ,,powinno się ono wychowywać w środowisku rodzinnym mając poczucie

bezpieczeństwa, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia”78.

Według R. Wroczyńskiego do czynników wpływających na funkcje rodziny należą:

,,- warunki bytowe, które pozwolą na zaspokojenie potrzeb biologicznych,

rozwojowych, wychowawczych;

76 D. Waloszek (pod red.), Nowe stulecie dziecku, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001, s. 24877 I. Obuchowska, Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1976, s. 11278 W. Pomykało (pod red.), Encyklopedia pedagogiczna, Wyd. Innowacja, Warszawa 1997, s.79

26

- czynnik, określony jako czas pracy i czas wolny rodziców;

- poziom społeczno — kulturalny rodziców i ich umiejętności wychowawcze;

- zgodne pożycie rodziców”79

Według badań, większość osób dorosłych zamieszkujących tereny wiejskie nie ma żadnej

koncepcji na poprawę własnej sytuacji. ,,Brak nadziei i pesymizm rzutują na niedostrzeganie

możliwości zmiany własnego położenia i wsi. Ogromna część

badanej społeczności wiejskiej wykazuje poddanie, rezygnację, bezradność bądź

oczekiwanie” 80. Jeśli nawet ktoś próbuje podjąć jakieś działania w kierunku poprawy swojej

trudnej sytuacji, na przykład poprzez założenie własnej działalności, czy wyjazdu za granicę

to i tak brakuje mu na ich urzeczywistnienie pieniędzy kredyty są zbyt wysoko

oprocentowane, a poza tym z powodu braku zatrudnienia nie ma możliwości jego uzyskania.

Dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje, że te funkcje zostają zaburzone, gdyż dochodzi

do zakłóceń w życiu rodzinnym oraz pogorszenia stosunków wśród członków rodziny.

„Utrata stałego źródła dochodów i brak perspektyw na szybkie zatrudnienie stanowi dla

członków rodziny obciążenie psychiczne, którego konsekwencjami są:

- poczucie utraty statusu społecznego,

- zwiększony poziom lęku o przyszłość własną i rodziny,

- zagrożenie statusu męża i ojca, który traci pozycję głowy rodziny i podstawowego

żywiciela,

- konflikty i nieporozumienia pomiędzy członkami rodziny,

- niemożność zachowania autorytetu ojca lub obojga rodziców, którzy nie są w stanie

utrzymać dotychczasowego standardu życia rodziny,

- naruszenia spójności rodziny, wywołane emigracją za pracą,

- pojawienie się problemów wychowawczych, kłótni małżeńskich, poczucie osamotnienia,

niska samoocena, niezadowolenie z życia”81.

Zdaniem A.Bańki „bezrobocie w pewnym stopniu wzmacnia więzi rodzinne, a kryzys osoby

bezrobotnej nie przenosi się na stan psychiczny współmałżonka”82. ,,Dla ludzi młodych brak

pracy oznacza nierealność założenia rodziny”83.

79 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1985, s. 6280 D. Waloszek, Szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowisk wiejskich. Dokument czasu przemian, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001, s.1781 S. Borkowska, P. Bohdziewicz, Lokalna polityka na rynku pracy, Wydawnictwo IPiSS, Warszawa 1999, s. 114 82 A. Bańka (red.)., Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, Wyd. PRINT-B, Poznań 1992, s.1283 Tamże, s. 14

27

Według badań IpiSS ,, niemożność zaspokojenia potrzeb dzieci wywołuje u rodziców

niezawinione poczucie winy i bezradność. U dzieci zaś bezskuteczność usiłowań rodziców

może budzić uczucie żalu, a często i zawodu. Ubóstwo i bieda w rodzinach bezrobotnych

uniemożliwiają dostęp do dóbr kultury, imprez różnego rodzaju, turystyki i wypoczynku- a

wszystko to nie sprzyja wytwarzaniu się wspólnoty intelektualnej i kulturalnej rodziny.

Bezrobocie prowadzi do osłabienia więzi środowiskowych i towarzyskich, a następnie do

izolacji społecznej. W przeprowadzonych badaniach uzyskano informacje, iż bezrobotni

postrzegali, że pozycja ich dzieci w szkole i w środowisku rówieśniczym uległa

pogorszeniu”84.

Zdaniem A. Rajkiewicza „z opublikowanych wyników ostatniego Spisu dowiadujemy się

też, że w jednej czwartej (dokładnie w 27%) rodzinnych gospodarstw domowych mieszka

bezrobotny a w 900 tys. gospodarstw nikt z poszukujących pracy nie ma zatrudnienia. Im

liczniejsze gospodarstwo domowe, tym większe zagrożenie bezrobociem. O ile, co ósme

(dokładnie 13%) 2-osobowe gospodarstwo domowe dotknięte jest brakiem zatrudnienia dla

osoby zdolnej do pracy, to występuje ono aż w 40% gospodarstwach 6-osobowych. Wśród

młodzieży miedzy 20 a 24 rokiem życia bezrobotni stanowią aż 41,1%. Prawie 178 tys. osób,

to bezrobotni z wyższym wykształceniem”85.

W badaniach przeprowadzonych przez G. Matuszak wśród bezrobotnych absolwentów szkół

wyższych stwierdza się, iż ,, pierwsze doświadczenia związane ze statusem bezrobotnego

zadecydowały, że prawie ¾ ankietowanych absolwentów obawia się przyszłości, albo wręcz

jest pewna, że przyniesie ona pogorszenie warunków ich życia”86.

2.2. Problemy rodzin dotkniętych zjawiskiem bezrobocia

84 D. Graniewska., B. Balcerzak-Paradowska, D. Głogosz, Współczesne zagrożenia realizacji podstawowych funkcji rodziny, IPiSS, Warszawa 1994, s. 1685 A. Rajkiewicz, Pamiętniki bezrobotnych, t.II., Instytut Gospodarstwa Społecznego, SGH, Warszawa 2003, s. 786 J. Wolińska, Polityka społeczna, Przeciwdziałanie bezrobociu, 1991, nr 3, s. 37

28

Bezrobocie to chyba największy problem, jaki dotyka współczesne rodziny i wpływa

na ich zubożenie.

,,Bezrobocie niezmiennie w największym stopniu dotyka rodziny najbiedniejsze, a więc

mające najniższe dochody per capita oraz najgorzej oceniające sytuację materialną swoich

gospodarstw domowych. Zależność ta jednak wynika raczej z faktu, że to bezrobocie osoby

pozostającej we wspólnym gospodarstwie domowym niekorzystnie wpływa na kondycję

materialną rodziny. Inne czynniki sprzyjające doświadczaniu bezrobocia w rodzinach

respondentów to niższe wykształcenie oraz zamieszkiwanie w mniejszych miejscowościach.

Im lepsze są warunki bytu badanych, im wyższy poziom wykształcenia i, co się z tym wiąże,

bardziej znacząca pozycja zawodowa oraz im większa miejscowość zamieszkania, tym

rzadziej problem bezrobocia dotyczy ich rodzin”87.

Zdaniem H. Cudaka, ,,bezrobocie jest jednym z najdotkliwszych zjawisk wpływających na

dezintegrację rodziny, łączące się z ubóstwem i patologią społeczną”88 . Tak więc ten problem

pociąga za sobą kolejne, gdyż, ,,sytuacja pozostawania bez pracy przez dorosłych członków

rodziny oznacza nie tylko katastrofę materialną i upośledzenie socjalne, ale także konflikty

rodzinne, deprecjację wartości, a nawet zachwianie oddziaływań wychowawczych na

dzieci”89.

Badania wskazują, że rodzice , którzy przez dłuższy czas pozostają bez pracy, są sfrustrowani,

co obserwuje się w ich kontaktach z dziećmi. Takie zachowania osłabiają więzi rodzinne,

psują atmosferę w domu a przede wszystkim zaburzają poczucie bezpieczeństwa dzieci.

Dochodzi do nasilania się konfliktów, a rodzice tracą autorytet w oczach dzieci.90

Na pewno ogromnym problemem jest bezrobocie spowodowane niskimi kwalifikacjami

zawodowymi, a często również ich brakiem. W poszukiwaniu wyjścia z tego położenia

pomagają asystenci rodziny. Jednym z ważnych zadań pracowników pomocy społecznej jest

miedzy innymi wspieranie rodzin w edukacji dzieci i dorosłych, motywowanie do

poszukiwania pracy zgodnej z możliwościami i zdolnościami klientów oraz wspieranie ich w

utrzymaniu zatrudnienia lub kontynuacji podejmowanych działań podnoszących kwalifikacje

zawodowe, a tym samym większe szanse na rynku pracy. Zdaniem J. Kwiecińskiego

87 www.onet.biznes: CBOS: bezrobotny w co czwartej polskiej rodzinie, 15. 05. 2012

88 J.Wilk (red.) W służbie dziecku II. Rodzina XX wieku wobec dobra dziecka, Katedra Pedagogiki Rodziny, KUL, Lublin 2003, s.26189Tamże, s.26190 Tamże, s.268

29

http://www.onet.biznes/

„wszelkie wysiłki w celu wyrównywania warunków szans mają sens wtedy, i tylko wtedy,

gdy44 podejmowane są w najwcześniejszych latach rozwoju dziecka, czyli w wieku 2–6 lat.

Tylko wtedy możliwe jest przerwanie błędnego koła reprodukcji kulturowej z udziałem

szkoły, a zwłaszcza procesu marginalizacji i wykluczenia wciąż wysokiej i od lat nieomal

niezmiennej części zbiorowości uczniów i absolwentów szkolnictwa powszechnego, którzy

nie tylko nie mają dostępu do kultury symbolicznej, ale są bezradni na rynku pracy, a poziom

i jakość życia są niezmiennie niskie - nie z ich winy”91.

Problemem rodzin borykających się z bezrobociem jest ubóstwo, niosące ze sobą wiele

zagrożeń wiążących się z trudną sytuacją materialną i mających wpływ na funkcjonowanie

rodziny. ,,Niski poziom warunków materialnych wynika z małych zarobków albo z

bezrobocia, słaba kondycja zdrowotna warunkowana jest niedożywieniem (niekiedy wręcz

głodem) i trudnymi warunkami higienicznymi, a niskie osiągnięcia szkolne dzieci, powodują

niskie kompetencje poznawcze i zawodowe”92. ,,Wynikiem biedy jest ogromne zadłużenie

Polaków. 33% gospodarstw domowych jest zadłużonych. 50% polskich rodzin by przetrwać

musi nieustannie pożyczać na życie. Brak pieniędzy powoduje ze 10% polskich rodzin nie

płaci czynszu, 33% ma zaległości w płaceniu czynszu. Polskich rodzin nie stać ani na

mieszkania ani na życie. Problemy dotykają tez tych gospodarstw w których nie ma żadnych

problemów, a oboje małżonkowie pracują na etacie. Problem pogłębia nieustanny wzrost cen.

Owocuje to tym że 65% polskich rodzin nie ma oszczędności. Kolejnym problemem są

fatalne warunki mieszkaniowe Polaków. 20% Polaków żyje w ruinach sprzed II wojny

światowej. 50% w mieszkaniach przeludnionych, ponad połowa młodych Polaków mieszka z

rodzicami. 20% polskich rodzin nie ma w domu wanny ani prysznica, 46% polskich rodzin

nie ma dostępu do ciepłej wody. Dostępu do wodociągu nie ma prawie 5% Polskich rodzin,

ubikacji 12%, 22% ogrzewania. W Polsce brakuje mieszkań dla 2.000.000 rodzin. Osoby

ubogie większość swoich dochodów wydają na mieszkania, utrata pracy powoduje więc

bezdomność. Kredyty mieszkaniowe realnie są dostępne dla 10% Polaków. Bieda zmusiła już

ponad 2.500.000 Polaków do emigracji. Część z nich nie znalazła jednak szczęścia na

obczyźnie. Podobnie jak w Polsce, tak i w krajach Unii Europejskiej polscy pracownicy

kończą jako darmowa siła robocza”93.

91 K. MarzecHolka K. (pod red.), Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej, Wyd. Akademia Bydgoska, Bydgoszcz 2005, s.3592 S. Kawula (pod red.), Pedagogika społeczna. Dokonania-aktualności perspektywy, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 54293 www.prawy.pl, Realne problemy polskich rodzin, 11.01.20013.

30

http://www.Prawy.pl/

Bardzo istotnym problemem jest wyuczona bezradność. Zdaniem B. Ciżkowicz, istnieje

zależność pomiędzy bezradnością, a ,,nieuzasadnionym, gwałtownym rozwarstwieniem

społecznym, poczuciem doznawania niezawinionej biedy, utratą zaufania do instytucji

publicznych, rozpadem wspólnot i indywidualizacją społeczeństwa”94.

Pozbawienie dochodów z pracy prowadzi do gwałtownego obniżenia poziomu życia osoby

bezrobotnej i jej rodziny, do konieczności rezygnacji z wielu podstawowych potrzeb,

związanych także z edukacją i kulturą. Rodzin bezrobotnych nie stać na kształcenie swoich

dzieci i na ich rozwój intelektualny.

Negatywne skutki w sferze materialnej są najbardziej dotkliwe w rodzinach bezrobotnych

niepełnych i wielodzietnych. Niektóre rodziny szukają wyjścia z trudnej sytuacji materialnej

poprzez emigrację jednego członka rodziny, która przynosi korzyści materialne, ale

jednocześnie wiele szkód moralnych w postaci nostalgii za krajem, domem i rodziną osobie

będącej na emigracji, a dla osób pozostałych w kraju kłopoty wychowawcze z dziećmi,

zwiększenie obowiązków rodzinnych. Najbardziej niekorzystna dla rodziny i społeczeństwa

jest emigracja matek, pozostawiających małe dzieci, a nawet niemowlęta, u których może być

zagrożony rozwój emocjonalny bez opieki i bliskości matki. Niejednokrotnie efektem

emigracji jest rozbicie rodziny.95

Osoba bezrobotna ponosi także koszty natury psychospołecznej. Należą tutaj w szczególności

obciążenia (stresy) związane z degradacją pozycji społecznej, prowadzące do osłabienia więzi

społecznych, do izolacji od środowiska i wzrostu konfliktów z otoczeniem, rodziną (spadek

autorytetu w rodzinie, kłopoty wychowawcze, rozwody), a także do utraty tożsamości.

Bezrobocie dotyka godności człowieka, wywołuje tym samym negatywne zmiany w jego

sferze psychicznej (skłonności do samobójstwa). Nadmiar wolnego czasu prowadzi do apatii i

frustracji. Szczególnie silny związek między bezrobociem a depresją występuje u ludzi

starszych. Bezrobocie prowadzi też do degradacji moralnej szczególnie ludzi młodych i

dorastającej młodzieży, tym samym zniekształca proces wchodzenia w dorosłe życie. Na

podłożu bezrobocia powstają zjawiska patologii społecznej jako przejawy dezintegracji, które

są potencjalnym zagrożeniem bezpieczeństwa publicznego. daje się odczuć zwiększenie

różnych rodzajów przestępczości, demoralizacji, alkoholizmu, narkomanii, prostytucji,

żebractwa. Szczególnie na te zjawiska są narażone grupy osób o nikłej możliwości powrotu

94 B. Ciżkowicz, Wyuczona bezradność młodzieży, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2009, s. 1695 E. Frątczak (red.), Bezrobocie – wyzwanie dla polskiej gospodarki, GUS, Warszawa 1993, s. 176

31

do życia zawodowego i mocno obciążonych niekorzystnymi społecznymi uwarunkowaniami

oraz młodociani.96

Bezrobocie jest czynnikiem wpływającym na wzrost patologii społecznej. Zjawisko to często

leży u podstaw przemocy w rodzinie. Osoba bezrobotna, często nie radząc sobie ze swoimi

emocjami wyładowuje je na innych członkach rodziny. Bezrobocie sprzyja rozwojowi

patologicznych zjawisk społecznych np. przestępczości, narkomanii, alkoholizmu. Wywiera

również negatywny wpływ na stan zdrowia bezrobotnych i ich rodzin.

Wśród nasilających się zachowań patologicznych związanych z bezrobociem najczęściej

występują: alkoholizm, przestępczość, prostytucja. Wzrasta nadużywanie alkoholu przez

bezrobotnych, a to z kolei w dużym stopniu pogarsza na jakość życia rodzinnego, obniża

poziom materialny rodziny, narusza poczucie bezpieczeństwa domowników. Często wiec

osoby pochodzące z rodzin ekonomicznie, społecznie, kulturowo upośledzonych – chcąc

skompensować doświadczone przez nich braki – popadają w konflikt z prawem lub normami

społecznymi.

Podsumowując, trwały brak pracy jest czynnikiem, który ma decydujący wpływ na

zaspokajanie ważnych potrzeb społecznych w różnych sferach życia. Bezrobocie powoduje

narastanie takich społecznych problemów, jak problem ubóstwa, problem edukacji, czy

zdrowotny.

2.3. Polityka społeczna wobec bezrobocia

96 H. Retkiewicz, G. Koptas, Polityka społeczna, Społeczno-psychiczne następstwa bezrobocia, nr 1/1992, s. 16

32

Polityka społeczna to praktyczne i celowe działania państwa, jego organów i

organizacji pozarządowych skupiających się na szukaniu i skutecznym wdrażaniu rozwiązań

problemów dotyczących dużych grup społecznych. Politykę społeczną ujmuje się jako

planową działalność państwa i występujących z jego ramienia lub współdziałających z nim

organizacji, zapewniającą optymalne warunki rozwoju jednostki i społeczeństwa oraz coraz

lepsze i szybsze zaspokajanie potrzeb indywidualnych i społecznych, a w szczególności

zapewniającą wzrost stopy życiowej i jej korzystne przemiany strukturalne oraz właściwe

warunki i stosunki pracy i wypoczynku ludności. Terminem „polityka społeczna” określa się

także naukę o celowym oddziaływaniu na istniejący układ stosunków społecznych i

przekształcaniu życia ludności97.

Polityka społeczna jako nauka zajmuje się badaniem zmian zachodzących w społeczeństwie.

Diagnozuje kwestie społeczne, opisuje je oraz wyjaśnia przyczyny ich powstawania i

wskazuje sposoby rozwiązania. Według A. Kurzynowskiego, polityka społeczna

jest ,,czynnikiem integracji środowiska naukowego specjalistów zajmujących się

upowszechnianiem wiedzy o rzeczywistości i sposobach jej wdrażania i upowszechniania w

praktyce społecznej, w tym w dydaktyce’’98. Ze względu na fakt, że kształtuje ona warunki

zaspokajania potrzeb indywidualnych i zbiorowych, wiedza ogólna – teoretyczna jest tu

niezbędna, ponieważ ułatwia modernizację i usprawnianie praktyki. Stąd tak dużą rolę

przypisuje się w polityce społecznej badaniom obiektywnych warunków bytu społecznego i

subiektywnych ocen tych warunków. Bez tych badań nie może powstać dobra teoria polityki

społecznej, a bez niej dobra jej praktyka99. Polityka społeczna ma za zadanie nauczyć jak

radzić sobie bez pomocy państwa, zmusić do samodzielności i kreatywności.

Podstawowym celem polityki społecznej jest skuteczne zaspokajanie potrzeb ludzkich w taki

sposób, aby umożliwiało to prawidłowy i zrównoważony rozwój społeczeństwa. Zwykle

wymienia się trzy główne cele polityki społecznej, między innymi kształtowanie

odpowiednich, tj. na miarę możliwości gospodarczych, warunków pracy i bytu ludności.

Polega to na tym, że każde współczesne państwo musi dbać o tworzenie ogólnych podstaw

zapewniających społeczeństwu zaspokajanie swoich potrzeb poprzez pracę zarobkową, a nie

pracującym już zawodowo – możliwość utrzymania się z rent i emerytur lub innych

świadczeń społecznych.

97 Encyklopedia Pedagogiczna, PWN, t. 3, Warszawa 2004, s. 57398 A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, SGH, Warszawa 2001, s.1899 Tamże, s. 18

33

Od wielu pokoleń polityka społeczna zajmuje się głównie problemami dotyczącymi

bezrobocia, nędzy i niedostatku oraz chorób. Ze względu na rozmiar i dotkliwość tych kwestii

stały się one priorytetowymi problemami polityki społecznej. Bezrobocie jest często

przyczyną ubóstwa, które z kolei ma wpływ na poziom wykształcenia, zły stan fizyczny i

psychiczny osób nim dotkniętych oraz ich rodzin. Bezrobocie rodziców jest często przyczyną

niepowodzeń dzieci. Ze względu na brak pieniędzy młodzi ludzie nie są w stanie zdobyć

odpowiedniego wykształcenia, co powoduje problemy ze znalezieniem pracy i

usamodzielnieniem się. Niepewność i brak stabilizacji życiowej są przyczyną malejącego

przyrostu naturalnego, który ma zgubny wpływ na gospodarkę państwa. Bieda i społeczne

wykluczenie często przyczyniają się do rozwoju patologii społecznych takich jak alkoholizm,

narkomania, prostytucja, bezdomność.100

Doraźna pomoc społeczna jest niezbędnym celem i obowiązkiem polityki społecznej ale jej

skuteczność niestety jest niewielka. Aby udało się przezwyciężyć słabości polityki społecznej

konieczne wydaje się wytyczenie długookresowych celów nakierowanych na dobro całego

społeczeństwa zamiast doraźnych celów istotnych tylko dla pewnych grup społecznych. Cele

polityki społecznej nie powinny sprowadzać się tylko do dawania jałmużny określonym

grupom społecznym.

Podmiotami polityki społecznej nazywamy wszystkie organy, instytucje, organizacje

społeczne, które realizują cele i zadania tej dziedziny. Głównym podmiotem polityki

społecznej jest państwo, czyli władza publiczna. Podmioty polityki społecznej działają

zgodnie z obowiązującymi zasadami i regulacjami prawa. Spoczywa na nich

odpowiedzialność za skuteczne rozwiązywanie kwestii społecznych. Współcześnie działające

podmioty wykształciły się w wyniku ewolucji sięgającej początków państwa

kapitalistycznego. Podmioty te klasyfikowane są według wielu kryteriów, (np. obszar

działania, charakter i rodzaj, skalę zasięgu, zakres problemów).101.

Istotne znaczenie w sferze polityki społecznej ma samorząd terytorialny, którego

podstawową jednostką jest gmina, pełniąca niemal wszystkie zadania administracyjne na

poziomie lokalnym. W zadaniach tych priorytetowe znaczenie mają obszary ściśle związane z

polityką społeczną, takie jak miedzy innymi: ochrona zdrowia, pomoc społeczna, gminne

budownictwo mieszkaniowe, edukacja publiczna.

100 Tamże, s. 12- 13101 K. Głąbicka, M. Grewiński,(red.), Wokół polityki społecznej, WSP, Warszawa 2008, s.348

34

W ograniczaniu bezrobocia i neutralizacji jego skutków należy stosować różnorodne środki i

działania. Pierwszoplanową rolę odgrywają te, które służą aktywizacji osób pozostających

bez pracy. Aktywizacja jest możliwa poprzez podtrzymywanie uczestnictwa bezrobotnych w

życiu zawodowym, stworzenie możliwości zatrudnienia (choćby okresowego) do których

zaliczają się między innymi prace interwencyjne i roboty publiczne. Ustawa o promocji

zatrudnienia i instytucjach rynku pracy stwarza możliwości organizowania dla młodzieży

staży, które oznaczają nabywanie przez bezrobotnego umiejętności praktycznych do

wykorzystania pracy przez wykonywanie zadań u pracodawcy. Ustawa wprowadza

możliwości organizowania dla bezrobotnych tzw. przygotowania zawodowego w miejscu

pracy, które oznacza zdobywanie nowych kwalifikacji lub umiejętności zawodowych poprzez

praktyczne wykonywanie zadań zawodowych na stanowisku pracy. Zarówno staż jak

i przygotowanie zawodowe organizowane są bez nawiązywania stosunku pracy

z pracodawcą a skierowani do tych form aktywizacji zawodowej otrzymuj z PUP stypendium.

Ustawa o pomocy społecznej nakłada na samorząd obowiązek opracowania powiatowej

strategii rozwiązywania problemów społecznych. Przyjęcie tego dokumentu do realizacji w

drodze uchwały Rady Powiatu umożliwi nie tylko budowanie zintegrowanego systemu

pomocy społecznej na terenie powiatu, ale również pozwala na pozyskiwanie środków z

budżetu państwa i z funduszy pomocowych na realizację poszczególnych zadań określonych

w strategii. Misją powiatu sierpeckiego w zakresie pomocy społecznej jest uzyskanie

odczuwalnych społecznie przez jednostkę pozytywnych efektów w zakresie priorytetowych

obszarów polityki społecznej, jakie stanowią: ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność,

niewydolność wychowawcza rodziny, starość i uzależnienia.

Odkąd samorządy przejęły zadania związane z problematyką bezrobocia ich zadaniem jest

niedopuszczenie do zwiększenia się bezrobocia. Ich celem jest zmniejszenie bezrobocia oraz

jego skutków poprzez stwarzanie warunków do powstawania nowych miejsc pracy,

dostosowanie profilu kształcenia zawodowego do wymogów lokalnego rynku pracy, pomoc

osobom bezrobotnym i zagrożonym bezrobociem. Cele te są realizowane poprzez

prowadzenie pośrednictwa pracy, bieżącą analizę sytuacji na rynku pracy, stałą współpracę z

mediami, przekazywanie informacji do osób zagrożonych bezrobociem, bezrobotnych,

uczniów i pracodawców, pomoc prawną, tworzenie grup wsparcia dla osób dotkniętych

długotrwałym bezrobociem, pomoc finansową.

35

Instytucją polityki społecznej państwa jest pomoc społeczna, mającą na celu umożliwienie

osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie

pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.102

Na podstawie ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia

i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2004 r. Nr 99 poz. 1001) osoby bezrobotne mogą korzystać

z takich form aktywizacji zawodowej jak dodatek aktywizacyjny, prace interwencyjne, prace

społecznie użyteczne, staż i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy, pożyczki

szkoleniowe, roboty publiczne, stypendia w okresie kontynuowania nauki, szkolenia,

wsparcie działalności gospodarczej, zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania.

Bezrobotnemu posiadającemu prawo do zasiłku przysługuje dodatek aktywizacyjny, jeżeli: ,,z

własnej inicjatywy podjął zatrudnienie lub inną pracę zarobkową u innego pracodawcy niż

był zatrudniony lub dla którego wykonywał inną pracę zarobkową bezpośrednio przed

zarejestrowaniem jako bezrobotny. Dodatek przysługuje w wysokości 50 % podstawowej

kwoty zasiłku przez połowę okresu, w jakim przysługiwałby bezrobotnemu zasiłek.”103

Prace interwencyjne oznaczają zatrudnienie bezrobotnego przez pracodawcę

w wyniku umowy zawartej ze Starostą i mają na celu wsparcie osób będących

w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Dotyczą one bezrobotnych do 25. roku życia,

długotrwale bezrobotnych, kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka,

bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, lub

bezrobotnych niepełnosprawnych oraz dla bezrobotnych powyżej 50. roku życia.

Prace społecznie użyteczne oznacza prace wykonywane przez bezrobotnych bez prawa do

zasiłku na skutek skierowania przez Starostę i organizowane przez Starostę w jednostkach

organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących

się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej.

Do wykonywania prac społecznie użytecznych mogą być kierowane również osoby

uczestniczące w kontrakcie socjalnym, indywidualnym programie usamodzielniania,

lokalnym programie pomocy społecznej lub indywidualnym programie zatrudnienia

socjalnego, jeżeli podjęły uczestnictwo w tych formach w wyniku skierowania urzędu pracy

na podstawie art. 50 ust. 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i

instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008r. nr 69, poz. 415 z późn. zm.).

Zgodnie z art. 53 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach

rynku pracy Starosta może kierować do odbycia stażu osoby będące w szczególnej sytuacji 102 art. 2 ust.1 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593 ze zm.)103 Art. 55 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008r. Nr 69 poz. 415 z poźn. zm).

36

na rynku pracy, o których mowa w art. 49 tejże ustawy tj. bezrobotnych do 25 roku życia,

bezrobotnych długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego, o którym

mowa w art. 50 ust. 2 pkt. 2, albo kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu

dziecka, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych,

bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotnych samotnie

wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotnych, którzy po

odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotnych

niepełnosprawnych oraz osoby bezrobotne w okresie do upływu 12 miesięcy od dnia

określonego w dyplomie, świadectwie lub innym dokumencie poświadczającym ukończenie

szkoły wyższej, które nie ukończyły 27 roku życia.104

Zgodnie z art.46 ust 1 pkt. 1 Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.

U. z 2008r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.) Starosta ze środków Funduszu Pracy może

przyznać bezrobotnemu jednorazowo środki na podjęcie działalności gospodarczej, w tym na

pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa związane z podjęciem tej

działalności, w wysokości określonej w umowie, nie wyższej jednak niż 6-krotnej wysokości

przeciętnego wynagrodzenia, a w przypadku gdy działalność jest podejmowana na zasadach

określonych dla spółdzielni socjalnych, wysokość przyznanych bezrobotnemu środków nie

może przekraczać 4-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka założyciela

spółdzielni oraz 3-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego

do spółdzielni socjalnej po jej założeniu. Bezrobotny zamierzający podjąć działalność

gospodarczą może złożyć do Starosty właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub

pobytu, albo ze względu na miejsce prowadzenia działalności, wniosek o przyznanie ze

środków Funduszu Pracy jednorazowo środków na podjęcie działalności gospodarczej, w

tym kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa dotyczących tej działalności.105

Wymienione powyżej formy wspomagające aktywizację zawodową bezrobotnych

finansowane są głównie ze środków Funduszu Pracy przyznawanych w formie tzw.

„algorytmu” jak również są wynikiem zabiegania o dodatkowe fundusze od Marszałka

Województwa, z Ministerstwa Gospodarki i Pracy jak równie funduszy pomocowych

oferowanych przez Unię Europejską , w szczególności z Europejskiego Funduszu

Społecznego.

104 art. 53 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy105 art.46 ust 1 pkt. 1 Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.)

37

Podsumowując, skuteczność działań polityki społecznej w dużym stopniu zależy

od sprawnej współpracy między jej podmiotami. Współpraca ta powinna być oparta

jednak nie tylko na formalności podlegania jednych podmiotów drugim, ale przede

wszystkim powinna być budowana na stosunkach partnerskich. Bez względu na

charakter, zakres, czy funkcje podmiotów polityki społecznej wszystkie one mają te

same nadrzędne cele.

3. METODOLGIA BADAŃ WŁASNYCH

38

3.1. Przedmiot i cel badań

Rozdział trzeci poświęcony jest metodologicznym problemom badań pedagogicznych.

Metodologia badań pedagogicznych według M. Łobockiego to: „nauka o zasadach i

sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice”.106

W. Zaczyński badanie naukowe określa jako „ wieloetapowy proces zróżnicowanych działań

mających zapewnić nam obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie obranego wycinka

rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej”107. Zdaniem autora, wynikiem

badania naukowego jest ,,wierny obraz rzeczywistości. Aby uzyskać taki obraz, w badaniu

naukowym należy przestrzegać następujących etapów:

- etap sytuacji problemowej

- etap formułowania problemów i hipotezy roboczej

- etap formułowania zmiennych i wskaźników

- etap empirycznego weryfikowania hipotez

- wnioski końcowe”108.

Zdaniem J. Pietra badanie naukowe to „swoiste badanie określające jakość i rozmiar pewnej

niewiedzy oraz cele i granice pracy naukowej”109.

Przedmiot badań W. Puślecki definiuje jako „ściśle zdefiniowany wycinek obiektywnie

istniejącej rzeczywistości społeczno-przyrodniczej, stanowiącej obiekt zainteresowań

poznawczych określonej dyscypliny naukowej ”110.

Natomiast S. Nowak twierdzi, iż „przedmiotem badań są obiekty i zjawiska, o których w

odpowiedzi na podstawowe pytanie chcemy formułować twierdzenia”111.

Jak pisze Z. Zaborowski, na przedmiot i cel badań, ,,wpływ mają pewne czynniki, dzięki

którym badacz preferuje niektóre zagadnienia, są to:

- potrzeby społeczne;

- stopień naukowego sproblemowania zagadnienia;

- osobiste preferencje.’’112

106 M. Łobocki, Metody, techniki badań pedagogicznych, Wyd. Impuls, Kraków 2008, s. 13107 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa, 1968, s. 9108 Tamże, s. 10109 J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, PWN, Warszawa, 1967, s. 35110 W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo ODN, Kalisz 1985, s.1111 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985, s.30

112 Z. Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1973, s. 137

39

,,Cel badań to określenie końcowe efektu badań, uszczegółowienie tego co się zamierza

osiągnąć.’’113

W pedagogice wyróżniamy cele:

a) teoretyczne,

b) poznawcze,

c) praktyczne.

,,Cele teoretyczne – to wszelkie poznanie zmierzające do gromadzenia wiedzy teoretycznej,

pozwalającej budować uogólnienia, generalizację, prawa rozwoju i przemian badanej

rzeczywistości. W każdym badaniu empirycznym kryje się cząstka owego teoretycznego

poznania.’’114

Jak pisze Z. Zaborowski ,, cele teoretyczne związane są z poszukiwaniem różnych zależności

w obrębie procesów dydaktycznych.’’

Natomiast ,,cele poznawcze dotyczą diagnozy sytuacji wychowawczej, opiekuńczej i

dydaktycznej w różnych instytucjach i środowiskach, określenie stopnia rozwoju fizycznego,

umysłowego i społecznego dzieci i młodzieży, a także poszukiwanie lepszych form

organizacyjnych metod kształcenia i wychowania.’’

,,Cel praktyczny – wynika z przekonania, że badania mogą komuś służyć, dostarczyć

potrzebnych informacji”115.

Jerzy Brzeziński wyróżnia cele zewnętrzne i wewnętrzne badań naukowych. ,, Cele

zewnętrzne wynikają z funkcji, jaką pełni nauka w społeczeństwie, w życiu ludzi, a więc ,,na

zewnątrz’’, gdzie jest stosowana do realizacji pewnych zadań teoretycznych lub

praktycznych. Cele wewnętrzne to cele, jakie sobie uczony zwykle stawia bezpośrednio w

swojej pracy badawczej, czyli cele czysto poznawcze” 116.

Jak pisze A. Maszke, „cel to pożądany, przewidywany stan rzeczy, który jednostka pragnie w

wyniku swojego działania osiągnąć”117.

Przedmiotem niniejszej pracy jest funkcjonowanie rodziny dotkniętej bezrobociem w

środowisku wiejskim.

Celem mojej pracy jest zbadanie opinii pracowników socjalnych OPS Czarne na temat

funkcjonowania rodzin dotkniętych bezrobociem w środowisku wiejskim. Badania obejmują:

113 W. Zaczyński , Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa 1981, s.46114 T. Pilch , Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Żak, Warszawa 1995, s.19-20.115 Z. Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1973, s. 49116 J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1996, s. 30117 A. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza MWN, Olecko 1994,

s.20

40

-zbadanie wpływu bezrobocia na sytuację wewnątrzrodzinną rodzin dotkniętych bezrobociem

-określenie psychospołecznej sytuacji rodziny wiejskiej dotkniętej bezrobociem

-określenie podejmowanych działań w walce z bezrobociem

-zbadanie zależności pomiędzy opiniami dotyczącymi bezrobotnych rodzin, a czynnikami

socjodemograficznymi.

3.2. Problemy badawcze i hipotezy

41

Stefan Nowak określa problem badawczy następująco: ,,Problem badawczy to tyle , co

pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”118.

Według W. Zaczyńskiego problem badawczy to ,,pytania stające się słownym

sformułowaniem dostrzeżonych trudności i są jednocześnie dobrowolnie obranymi zadaniami

poznawczymi. Owe pytania przechodzą od ogólnych do bardziej szczegółowych”119.

M. Łobocki problem badawczy traktuje jako „swoiste pytanie lub zespół pytań, na które

odpowiedzi ma dostarczyć badanie”120. H. Muszyński uważa, że problem badawczy

jest ,,pytaniem, które stawiamy samym sobie i na które odpowiedź możemy uzyskać jedynie

w wyniku pewnych czynności badawczych”121.

Zdaniem T. Pilcha „problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska,

o istotę związków między zdarzeniami , to mówiąc inaczej deklaracja o naszej niewiedzy

zawarta w gramatycznej formie pytania”122.

Problem badawczy konstruuje się w formie pytania. Zdaniem J. Brzezińskiego ,, mogą to być

pytania rozstrzygnięcia, zaczynające się od partykuły ,,czy...”, na które są zwykle dwie

alternatywne odpowiedzi typu: ,,tak” lub ,,nie” oraz pytania dopełnienia, zawierające

pytajnik: ,,jaki..”, ,,kiedy ...?”, ,,w jakich warunkach ...?”, ,,w jakim stopniu ...?” itp., na które

można udzielić wiele alternatywnych odpowiedzi”123.

Jak twierdzi Marta Guziuk, „są one bardzo ogólne i dotyczą bezpośredniego istnienia i

zakresu problemu zawartego w tytule pracy. Pytania takie rozbija się następnie na szereg

problemów (pytań) szczegółowych”124.

W swojej pracy sformułowałam następujący problem główny, a następnie go

uszczegółowiłam.

Problem główny:

Jak funkcjonuje rodzina wiejska dotknięta bezrobociem w opinii pracowników socjalnych

OPS Czarne?

Problemy szczegółowe:

1. W jaki sposób sytuacja bezrobocia wpływa na funkcjonowanie rodziny?

118 S. Nowak, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1970, s. 214119 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, WSIP, Warszawa 1968, s. 22120 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982, s.55121 H. Muszyński, Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN, Warszawa 1971, s. 181122 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 43123 J. Brzeziński, Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1980, s. 51124 M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Wydawnictwo Olsztyńskiej Wyższej Szkoły im. J. Rusieckiego , Olsztyn 2004, s. 33

42

2. Jakie dysfunkcje w życiu społecznym rodzin pozostających bez pracy powoduje

bezrobocie?

3. Jakie postawy deklarują bezrobotni wobec bezrobocia?

4. Jakie działania podejmują bezrobotni w celu poprawy swojej sytuacji?

5. Jaka jest zależność pomiędzy występowaniem bezrobocia, a płcią?

6. Jaka jest zależność pomiędzy występowaniem bezrobocia, a wiekiem osób pozostających

bez pracy?

7. Jaka jest zależność pomiędzy występowaniem bezrobocia, a wykształceniem osób

pozostających bez pracy?

8. Jaka jest zależność pomiędzy występowaniem bezrobocia, a strukturą rodziny?

Kolejnym, ważnym etapem w całej procedurze badawczej jest sformułowanie hipotez

badawczych, które są odpowiedziami na pytania zawarte w problemie.

Według W. Okonia „hipoteza to przypuszczenie, nie sprawdzone twierdzenie, które ustala

bądź wyjaśnia cechy badanych zjawisk lub związki między nimi. Sprawdzenie hipotezy

odbywa się przez wyprowadzenie z niej wniosków empirycznych, przy czym im więcej

prawdziwych zdań z hipotezy wynika, tym większy jest stopień jej uzasadnienia’’125.

Zdaniem M. Łobockiego ,, hipotezy robocze są oczekiwanym przez badacza wynikiem

planowanych badań. Są zawsze tylko założeniami badań, a nigdy ich wynikiem’’126.

Natomiast H. Muszyński uważa, że hipoteza to ,,przypuszczenie dotyczące zachodzenia

pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić niewytłumaczalny

dotąd zespół faktów będących pewnym problemem’’127.

Kierując się literaturą chciałabym przedstawić swoją hipotezę wyjaśniającą zależności.

Istnieje zależność pomiędzy występowaniem bezrobocia w środowisku wiejskim, a

czynnikami socjodemograficznymi, takimi jak płeć, wiek, wykształcenie czy struktura

rodziny. Uważam, że rodziny dotknięte bezrobociem nie wkładają wiele wysiłku, aby

poprawić swoją sytuację życiową i funkcjonowanie w społeczeństwie.

3.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze.

125 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1992, s. 70126 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982, s.58127 H. Muszyński, Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN, Warszawa 1971, s. 227

43

Metoda jest „ sposobem, w jaki musimy postępować w pewnej dziedzinie tzn.

sposobem, w jaki musimy organizować nasze działanie podporządkowując je pewnemu

celowi”128.

Pedagogika definiuje metodę jako „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów

koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza,

zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego; określony powtarzalny

sposób rozwiązania problemu”129.

Według M. Łobockiego „metody są zespołem założeń dotyczących celowych czynności

przydatnych w rozwiązywaniu określonych problemów badawczych”130.

T. Puślecki stwierdza, że metoda to „wypróbowany oraz cechujący się szansą użycia w

podobnych przypadkach zespół świadomie zastosowanych czynności i środków,

zdeterminowanych przedmiotem dociekań, mających na celu gruntowne poznanie

określonego wycinka obiektywnie istniejącej rzeczywistość”131.

W. Okoń określa metodę ,, jako taki sposób postępowania, na który składają się czynności

myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności’’132.

Zdaniem J. Pietera ,,metoda naukowa, czyli droga naukowa poznawania prawdy, obejmuje

ogół sposobów i środków pomocniczych, za pomocą których rozwiązuje się problemy

naukowe danego rodzaju’’133.

T. Pilch wyróżnia w pedagogice następujące metody badań:

,,Eksperyment pedagogiczny.

Monografia pedagogiczna.

Metoda indywidualnych przypadków.

Metoda sondażu diagnostycznego”134.

Techniką badań nazywać będziemy ,,zespół czynności wykonywanych przy posługiwaniu się

daną metodą’’135.

128 T. Pilch (pod red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2004, s.217129 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Wyd. Stachurski, Kielce 2001, s.69130 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, s 27 131 W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo ODN, Kalisz 1985, s.11132 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1992, s. 176133 J. Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975, s. 71134 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 48

135 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa 1985, s. 94

44

Według A. Kamińskiego na technikę badań składają się ,, ...czynności praktyczne,

regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie

sprawdzalnych informacji, opinii, faktów’’136.

T. Pilch przyjmuje, że techniki badań są ,,czynnościami określonymi przez dobór

odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi.’’137

Albert Maszke określa technikę badawczą jako „zespół konkretnych, praktycznych czynności

związanych ze zbieraniem materiałów niezbędnych do przeprowadzenia analizy i wysuwania

na tej podstawie wniosków i uogólnień”138.

W swojej pracy zastosowałam metodę sondażu diagnostycznego.

T. Pilch metodę tę określa jako ,, sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych,

opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych

zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych – posiadających

znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację

generalną, w której badane zjawisko występuje”139.

,,Tym czym dla studium indywidualnych przypadków są losy jednostek ludzkich określonego

rodzaju, tym dla sondażu diagnostycznego jest określone zjawisko społeczne’’140.

Ogólnie mówiąc, badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o

znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i

poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia.

Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, a są

jakby rozproszone w społeczeństwie.

W badaniu opinii i poglądów wybranych zbiorowości najczęściej stosuje się takie techniki

jak: wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne. W swoich

badaniach jako technikę badawczą wykorzystałam ankietę.

Najszersze rozumienie tego słowa odnosi się do badań, w których wykorzystuje się

informacje pozyskane od osób lub instytucji. ,,Ankieta jest sposobem zbierania informacji za

pomocą drukowanej listy pytań zwanej kwestionariuszem, bez pośrednictwa ankietera.

136 R. Wroczyński, T. Pilch, Metodologia pedagogiki społecznej, PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s.31137 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 1998, s.42138 A. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza MWN, Olecko 1994, s.153139 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 1998, s. 51140 R. Wroczyński, T. Pilch, Metodologia pedagogiki społecznej, PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 34

45

Stanowi technikę o wysokim stopniu samoczynności, a rola osób badających sprowadza się

do rozprowadzenia i zebrania kwestionariuszy”141.

Zdaniem T. Pilcha ankieta jest ,,techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnieniu

najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim

stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej nie w obecności ankietera’’142.

Pytania ankiety są najczęściej zamknięte i zaopatrzone w tzw. kafeterię, czyli zestaw

wszelkich możliwych pytań. Ze względu na wysoki stopień kategoryzacji ankieta staje się

podstawowym narzędziem kontaktu badanego z badającym. Ankieta jest niezastąpiona w

badaniach pedagogicznych jako narzędzie poznawania cech zbiorowości, faktów, opinii o

zdarzeniach, danych liczbowych.

Narzędziem badawczym jakim się posłużyłam jest kwestionariusz ankiety. W

kwestionariuszu ankiety najczęściej stosuje się kafeterie zamknięte, czyli ograniczony zestaw

możliwych odpowiedzi, kafeteria półotwarta, czyli obok zestawu możliwych odpowiedzi

istnieje punkt oznaczony słowem ,,inne’’, oraz kafeteria koniunktywna, która pozwala na

wybór kilku odpowiedzi na dane pytanie w kwestionariuszu ankiety. W badaniach

ankietowych stosowane są często ankiety: ustne, audytoryjne, środowiskowe, pocztowe,

telefoniczne, prasowe i okazjonalne. W mojej pracy zastosowałam ankietę środowiskową, w

przypadku której kwestionariusz ankiety dostarczany jest bezpośrednio do rąk ankietowanego

i w ustalonym terminie odbiera się wypełnioną ankietę. Ta technika zapewnia też dość dużą

liczbę zwrotów ankiet.

141 A. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza MWN, Olecko 1994, s. 170142 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 1998, s. 70

46

3.4. Charakterystyka terenu i przebieg badań

Wybór terenu badań to nie tylko dobór odpowiedniego terytorium. Ten etap procesu

badawczego T. Pilch określa w sposób następujący: ,,... wybór terenu badań to przede

wszystkim typologia wszystkich zagadnień , cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane,

odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i

zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup, zjawisk i instytucji jako

obiektów naszego zainteresowania’’143.

Terenem moich badań jest Ośrodek Pomocy Społecznej w Czarnem. Instytucja położona jest

w centrum miasta w woj. pomorskim, w powiecie człuchowskim.

Pracownicy socjalni tam zatrudnieni swoimi działaniami obejmują tereny wiejskie, do których

należą: Łoża, Wyczechy, Domyśl, Krzemieniewo, Lędyczek Drugi, Malinowo, Prądy,

Domisław, Kijno, Sierpowo, Sokole, Bińcze, Nadziejewo, Wygonki, Grabowiec, Janowiec,

Biernatka, Raciniewo, Wierzbnik, Wronkowo.

Największą część osób korzystających z pomocy ośrodka stanowią osoby z okolicznych wsi,

gdzie skala bezrobocia jest dość wysoka.

Środowisko rodzinne badanych jest bardzo zróżnicowane. Największą grupę stanowią

rodziny ubogie, gdzie często jedynym źródłem utrzymania jest zasiłek rodzinny czy pomoc z

ośrodka pomocy społecznej.

Większość mieszkańców zamieszkujących tereny wiejskie ma wykształcenie podstawowe i

zawodowe, rzadko średnie i wyższe.

Badania przeprowadzono za pomocą kwestionariusza wypełnianego przez 9 pracowników

socjalnych na podstawie dokumentacji rodzin dotkniętych bezrobociem –

świadczeniobiorców Ośrodka Pomocy Społecznej w Czarnem. Badaniami objęto wszystkie

wiejskie gospodarstwa domowe, korzystające z pomocy, w skład których wchodziła

przynajmniej jedna osoba bezrobotna.

Zebrane ankiety były dokładnie przeze mnie analizowane. Wszystkie wypowiedzi

respondentów zostały poddane analizie ilościowej i jakościowej. Na podstawie otrzymanych

danych opracowałam tabele, które przedstawiłam w rozdziale czwartym, będącym analizą

wyników badań niniejszej pracy.

4. RODZINA WIEJSKA W SYTUACJI BEZROBOCIA

143 Tamże, s.71.

47

4.1. Środowisko rodzinne wobec bezrobocia

Na podstawie dokumentacji w opinii zasięgniętej u pracowników socjalnych badanej

zbiorowości przeważały gospodarstwa z jedną osobą bezrobotną , znacznie mniej stanowiły

gospodarstwa, wśród których dwie osoby były pozbawione pracy.

Wykres 1. Liczba osób bezrobotnych w wiejskich gospodarstwach domowych

Źródła: badania własne

Na sytuację materialną gospodarstw z osobami bezrobotnymi ma wpływ typ danej rodziny. W

najtrudniejszej sytuacji znajdowały się osoby samotnie wychowujące dzieci oraz osoby

samotne. W rodzinach takich, jeśli osoba dorosła nie posiada stałych źródeł dochodów, nie

może liczyć na pomoc współmałżonka i sama boryka się z trudnościami finansowymi. Często

warunki mieszkaniowe takich rodzin są gorsze, a zaspokojenie potrzeb edukacyjnych dzieci

schodzi na dalszy plan. Najłatwiej przezwyciężyć trudności w rodzinie bezdzietnej oraz

pełnej.

Wykres 2. Typy rodzin w gospodarstwach domowych


48

Płeć nie stanowi czynnika znacznie różnicującego stopę bezrobocia, chociaż niewielką

przewagę wśród gospodarstw domowych dotkniętych bezrobociem i korzystających ze

wsparcia ośrodka pomocy społecznej stanowiły kobiety. Bezrobocie wśród kobiet często

wynika również z pełnionych przez kobiety funkcji opiekuńczych nad innymi członkami

rodziny.

Wykres 3. Bezrobocie ze względu na płeć


Najliczniejszą grupę w badanej populacji stanowili bezrobotni w średnim wieku 35–49 lat.

Nieco mniejszą grupę stanowią młodzi ludzie do 34 roku życia, którym na pewno jest łatwiej

znaleźć zatrudnienie.

Wykres 4. Przedział wiekowy bezrobotnych


49

Większość bezrobotnych zamieszkujących tereny wiejskie ma wykształcenie zawodowe i

podstawowe. Bezrobotnych z wykształceniem wyższym jest zdecydowanie najmniej. Można

zauważyć, że problem bezrobocia występuje we wszystkich grupach niezależnie od poziomu

wykształcenia. Uważa się, że wyższe wykształcenie w coraz mniejszym stopniu chroni przed

bezrobociem, jednakże daje największą szansę na zatrudnienie, natomiast nie daje jego

gwarancji.

Wykres 5. Bezrobotni, a wykształcenie


Podstawowym źródłem utrzymania bezrobotnych na terenach wiejskich jest pensja, emerytura

lub renta któregoś z członków rodziny. Z pieniędzy najbliższych żyje aż 40 proc.

bezrobotnych. Niewiele mniej osób korzysta z pomocy opieki społecznej najczęściej w formie

zasiłków. Kolejnym źródłem dochodu wśród bezrobotnych są prace dorywcze, co daje 26

proc. bezrobotnych. Prawdopodobnie duża część tych osób pracuje sezonowo, zwłaszcza w

takich branżach, jak budownictwo, czy rolnictwo. Z opinii pracowników socjalnych wynika,

że osoby posiadające minimalne wsparcie, jakie zapewnia uprawnienie do zasiłku dla

bezrobotnych przez okres jego pobierania, powstrzymuje się przed ubieganiem się o pomoc z

jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Dopiero w momencie utraty prawa do zasiłku

dla bezrobotnych lub w przypadku rodzin wieloosobowych świadczenia z pomocy społecznej

stają się głównym źródłem dochodu.

50

Wykres 6. Bezrobotni, a źródło utrzymania

W celu poznania opinii na temat wpływu bezrobocia na środowisko rodzinne bezrobotnych,

zadałam pytanie: Jak Pani zdaniem bezrobocie wpływa na środowisko rodzinne

bezrobotnych?

Tabela 1. Wpływ bezrobocia na środowisko rodzinne bezrobotnych

Kategorie odpowiedzi Pracownicy socjalni N=9

Σ %

Tendencja do przenoszenia się bezrobocia na innych członków rodziny

4 44,5

Dziedziczenie postaw i zachowań osób bezrobotnych

1 11,1

Ograniczenie możliwości rozwojowych dla młodych pokoleń, dorastających w takich rodzinach

2 22,2

Wzrost patologii społecznych, tj. alkoholizm, narkomania, konflikt z prawem

2 22,2

Inne - -

Razem 9 100


W powszechnej opinii pracowników socjalnych, bezrobocie nie pozostaje bez wpływu na

środowisko rodzinne osób bezrobotnych. Niepokojące jest to, iż zauważa się zjawisko

przenoszenia bezrobocia na innych członków rodziny, co dotyczy 44,5 proc. bezrobotnych,

często traktowany jako model funkcjonowania rodziny.

51

Bezrobocie sprzyja powstawaniu patologii społecznej, co stanowi 22,2 proc. bezrobotnych

Osoby takie są bardziej podatne na alkoholizm, dochodzi często do przemocy, dzieci

popadają częściej w narkomanie , a także konflikt z prawem, co często przekłada się na

działania destrukcyjne i nieakceptowane społecznie. Z wyników badań wynika również, że

22,2 proc. ma ograniczone możliwości rozwojowe.

Z byciem osobą bezrobotną wiążą się różne dolegliwości i dysfunkcje. Dlatego zadałam

pytanie: Jakie Pani zdaniem dolegliwości i uciążliwości związane są z byciem osobą

bezrobotną?

Tabela 2. Dolegliwości i uciążliwości związane z byciem osobą bezrobotną

Kategorie odpowiedzi Pracownicy socjalni

N=9

Σ %

Poczucie odrzucenia - -

Bezczynność 1 11,1

Brak środków finansowych 5 55,6

Niskie poczucie wartości 2 22,2

Stres - -

Izolacja od swego środowiska

społecznego

- -

Osłabienie więzi rodzinnych 1 11,1

Dyskryminacja dzieci - -

Problemy zdrowotne - -

Inne - -

Razem 9 100


W opinii respondentów, osoby bezrobotne najbardziej odczuwają brak środków finansowych.

Wyniki badań wskazują, że takie odczucia ma ponad połowa bezrobotnych. Bezrobotni mają

również niskie poczucie własnej wartości, co powoduje, że takie osoby zamykają się w sobie,

nie doceniają własnych zalet, a tym samym stają się nieśmiałe, co utrudnia im normalne

funkcjonowanie w społeczeństwie, a także relacje w kontaktach z innymi. Bezrobocie

powoduje znaczne osłabienie więzi emocjonalnej w rodzinie, co zakłóca jej prawidłowe

funkcjonowanie.

52

W celu poznania opinii na temat postaw, jakie deklarują osoby bezrobotne wobec sytuacji

bezrobocia, zadałam pytanie: Jakie Pani zdaniem są postawy osób bezrobotnych wobec

bezrobocia?

Tabela 3. Postawy osób bezrobotnych wobec bezrobocia


Σ %

Postawy roszczeniowe 6 66,7

Bierność - -

Mentalność społeczna, że pomoc finansowa się należy

1 11,1

Pokoleniowe korzystanie z pomocy, uzależnienie środowiska od korzystania z pomocy

2 22,2

Razem 9 100


Z badań wynika, że większość bezrobotnych, bo aż ponad połowa bezrobotnych wykazuje

postawy roszczeniowe w stosunku do instytucji. Z powodu kolejnych porażek w

poszukiwaniu pracy, rośnie obojętność i coraz większe zaniżenie samooceny i wiary we

własne możliwości. Wśród wielu bezrobotnych panuje przekonanie, że pomoc ze strony

ośrodka pomocy społecznej po prostu się należy.

4.2. Psychospołeczna sytuacja rodziny wiejskiej

53

Konsekwencje bezrobocia dotykają nie tylko całe rodziny, ale również osoby, które

utraciły pracę. Sytuacja jest dla nich bardzo trudna, i nie wiąże się to tylko z pogorszeniem

sytuacji materialnej, ale zdecydowanie wpływa na samopoczucie bezrobotnych. Praca oprócz

źródła dochodów, dla wielu ludzi stanowi podstawowy element życia, dzięki pracy człowiek

może się samorealizować, decydować o poglądach, postawach czy aspiracjach zawodowych.

Celu poznania opinii, zadano pytanie: Jakie jest samopoczucie osób bezpośrednio po utracie

pracy?

Tabela 4. Samopoczucie bezrobotnych bezpośrednio po utracie pracy


Σ %

Poczucie krzywdy, załamanie, rozpacz

6 66,7

Spokój 1 11,1

Zadowolenie - -

Obojętność, bezradność 2 22,2

Razem 9 100


Z badań wynika, że samopoczucie bezrobotnych tuż po utracie pracy jest zdecydowanie złe.

Pesymistycznie podchodzą do przyszłości. Ponad połowa bezrobotnych ma poczucie

krzywdy, czują się załamane zaistniałą sytuacją. 22,2 proc. bezrobotnych w opinii

pracowników socjalnych wyraża obojętność i bezradność wobec bezrobocia.

Trudna sytuacja finansowa bezrobotnych zmusza często ich rodziny do podjęcia dodatkowych

wyrzeczeń. Dlatego zadałam pytanie: Jakich Pani zdaniem wyrzeczeń dokonują rodziny

bezrobotnych?

Tabela 5. Wyrzeczenia podejmowane przez rodziny bezrobotnych

54

Kategorie odpowiedzi Pracownicy socjalni

N=9

Σ %

Rezygnacja z wyjazdów na czasy

-

Rezygnacja z zakupów droższej żywności

6 66,7

Ograniczenie wydatków na dzieci

2 22,2

Rezygnacja z dodatkowej edukacji dzieci

- -

Zmniejszenie wydatków na prasę, książki, kino

1 11,1

Razem 9 100


Wyniki badań wskazują, iż w rodzinach bezrobotnych znacznie ograniczono wydatki na

żywność. Zrezygnowano z zakupu droższej żywności na rzecz tańszej. W mniejszym stopniu

ograniczono wydatki związane z potrzebami dzieci, i w niewielkim stopniu zmniejszono

wydatki na kulturę. Gwałtowny spadek dochodów rodziny najczęściej prowadzi do

przymusowego oszczędzania, poprzez ograniczanie, a często też do rezygnacji z zaspokojenia

niezbędnych potrzeb życiowych.

Następstwem bezrobocia jest również pogorszenie się atmosfery rodzinnej, co negatywnie

wpływa na funkcjonowanie całej rodziny. W ty celu zadałam pytanie: Jak Pani zdaniem

bezrobocie wpływa na atmosferę w rodzinie?

Tabela 6. Wpływ bezrobocia na atmosferę w rodzinie


Σ %

Nasilenie konfliktów między małżonkami 7 77,8Wzrost sytuacji konfliktowych rodziców z dziećmi

2 22,2

Wzrost zrozumienia, sytuacja bezrobocia zbliżyła do siebie rodzinę

- -

Razem 9 100Źródła: badania własne

55

Z analizy badań wynika, że brak pracy jest przyczyną wielu konfliktów miedzy małżonkami,

ale również pomiędzy rodzicami i dziećmi. Niemożność zaspokojenia wielu potrzeb

niewątpliwie wpływa na relacje w rodzinie. Taka sytuacja wpływa szczególnie na osłabienie

więzi emocjonalnej, co znacznie zakłóca funkcjonowanie całej rodziny.

4.3. Metody walki z bezrobociem

56

W celu poznania opinii na temat działań podejmowanych przez bezrobotnych w związku z

podjęciem pracy, zadałam pytanie: Jakie zdaniem Pani działania podejmują bezrobotni w

związku ze znalezieniem pracy?

Tabela 7. Działania bezrobotnych w poszukiwaniu pracy


Σ %

Żadnych, gdyż wolą korzystać z pomocy 7 77,8

Szukają pracy z własnej inicjatywy 1 11,1

Często odwiedzają PUP 1 11,1

Razem 9 100


Na podstawie wyników badań można sądzić, że bezrobotni nie robią nic, aby polepszyć swoją

sytuację życiową. W świetle tych wyników można przypuszczać, iż badane osoby nie

poszukują aktywnie pracy i nie są zainteresowane jej podjęciem. Tylko niewielki procent

bezrobotnych poszukuje zatrudnienia z własnej inicjatywy i tyle samo regularnie odwiedza

Powiatowy Urząd Pracy.

W celu poznania opinii na temat form pomocy, z jakich najczęściej korzystają osoby

bezrobotne , zadałam pytanie: Z jakich Pani zdaniem form pomocy najczęściej korzystają

osoby bezrobotne?

Tabela 8. Formy pomocy, z jakich korzystają osoby bezrobotne


Σ %

Doradztwo 1 11,1

Pomoc finansowa 7 77,8

Poradnictwo - -

Szkolenie - -

Żywność 1 11,1

Razem 9 100


57

Z badań wynika, że większość bezrobotnych korzysta z pomocy finansowej, najczęściej w

postaci zasiłków. Tylko nieliczni korzystają z doradztwa i żywności. Można zaryzykować

stwierdzenie, że pomoc społeczna jest metodą na życie, kształtuje postawy bierne, zamiast

uczyć aktywności.

Sądząc po opiniach pracowników socjalnych na temat korzystania bezrobotnych z pomocy

społecznej można uznać, że pomoc społeczna uzależnia. Ośrodki pomocy wcale nie

pomagają wychodzić z ubóstwa, a utrwalają je. Stają się więc łatwą formą życia. Dlatego

zadałam pytanie: Czy Pani zdaniem, możliwe jest uzależnienie się od pomocy społecznej?

Tabela 9. Możliwość uzależnienia bezrobotnych od pomocy społecznej

Kategorie odpowiedzi Pracownicy społeczni N=9

Σ %

Tak 8 88,9

Nie - -

Nie mam zdania 1 11,1

Razem 9 100


Badania wskazują, że osoby korzystające z pomocy społecznej, zwłaszcza bezrobotne, mogą

się od niej uzależnić. Nasuwa się wniosek, iż uzależnienie od tej formy pomocy sprawia, że

wszelkie próby aktywizacji tych osób nie są akceptowane.

58

Istnieje wiele czynników, które mogą być przeszkodą w poszukiwaniu zatrudnienia przez

osoby bezrobotne. Dlatego zadałam pytanie: Jakie czynniki Pani zdaniem uniemożliwiają

znalezienie pracy osobom bezrobotnym?

Tabela 10. Czynniki uniemożliwiające znalezienie pracy bezrobotnym


Σ %

Brak kwalifikacji zawodowych 3 44,5

Brak motywacji - -

Brak znajomości, ,,układów” - -

Brak odpowiednich ofert pracy 2 -

Uzależnienie od korzystania z pomocy społecznej

1 11,1

Przyzwyczajenie się do sytuacji bezrobocia 3 33,3

Razem 9 100


Wśród czynników i sytuacji utrudniających podjęcie pracy najczęściej wskazywane były

przyczyny zewnętrzne, a mianowicie brak odpowiednich kwalifikacji zawodowych.

Niepokojące jest zjawisko, że wielu bezrobotnych nie czyni żadnych wysiłków w

poszukiwaniu pracy, gdyż zwyczajnie są przyzwyczajeni do sytuacji bezrobocia. Pracownicy

socjalni podkreślali, że bezrobotni poszukując pracy narzekają na brak ofert pracy zgodnych z

ich wykształceniem. W ocenie respondentów, bezrobotni uważają, że utrudnieniem w

podjęciu pracy jest brak kontaktów i znajomości.

59

WNIOSKI Z BADAŃ

Celem moich badań było zbadanie opinii pracowników socjalnych OPS Czarne na

temat funkcjonowania rodzin dotkniętych bezrobociem w środowisku wiejskim.

Na podstawie przeprowadzonych badań można wysunąć następujące wnioski.

Badając wpływ bezrobocia na funkcjonowanie rodziny, można zauważyć, iż zjawisko to

wywiera wysoce degradujący i dezorganizujący wpływ na większość funkcji spełnianych

przez rodzinę. Pozbawienie dochodów z pracy prowadzi do gwałtownego obniżenia poziomu

życia osoby bezrobotnej i jej rodziny jak również do konieczności rezygnacji z wielu

podstawowych potrzeb, związanych także z edukacją i kulturą. Rodzin bezrobotnych nie stać

na kształcenie swoich dzieci i na ich rozwój intelektualny. Negatywne skutki w sferze

materialnej są najbardziej dotkliwe w rodzinach bezrobotnych niepełnych i wielodzietnych.

Osoba bezrobotna ponosi także koszty natury psychospołecznej. Należą tutaj w szczególności

obciążenia związane z degradacją pozycji społecznej, prowadzące do osłabienia więzi

społecznych, do izolacji od środowiska i wzrostu konfliktów z otoczeniem, rodziną, a także

do utraty tożsamości.

Badając opinie na temat postaw osób bezrobotnych wobec sytuacji bezrobocia, wnioskować

można, że osoby bez pracy wykazują postawy roszczeniowe w stosunku do instytucji.

Niepowodzenia wynikające z poszukiwania pracy powodują, że w wyniku poniesionych

kolejnych porażek wzrasta obojętność, a tym samym brak wiary we własne możliwości.

Faktem wynikającym z badań jest spostrzeżenie, iż bezrobocie stało się dla znacznej części

bezrobotnych wygodną formą życia. Świadczenia z pomocy społecznej stają się coraz

bardziej atrakcyjne, co dobitnie świadczy o procesie dziedziczenia bezrobocia i powielania

zaobserwowanej u rodziców postawy życiowej.

W celu poznania opinii na temat działań podejmowanych przez bezrobotnych w związku z

poprawą swojej sytuacji, wnioskować można, iż bezrobotni nie robią nic, aby ich swoją

sytuacja życiowa uległa polepszeniu. Niepokojące jest to, że bezrobotni nie poszukują

aktywnie pracy i nie są zainteresowani jej podjęciem. Tylko niewielki procent bezrobotnych

poszukuje zatrudnienia z własnej inicjatywy i tyle samo regularnie odwiedza Powiatowy

Urząd Pracy. Większość bezrobotnych korzysta z pomocy finansowej, najczęściej w postaci

zasiłków. Tylko nieliczni korzystają z doradztwa i żywności. Zdaniem pracowników

socjalnych, ośrodki pomocy wcale nie pomagają wychodzić z ubóstwa, lecz je utrwalają.

Można zaryzykować stwierdzenie, że pomoc społeczna jest sposobem na życie.

60

Badając zależność pomiędzy występowaniem bezrobocia w środowisku wiejskim, a

czynnikami socjodemograficznymi, można stwierdzić, że płeć nie wpływa znacząco na stopę

bezrobocia, chociaż niewielką przewagę wśród gospodarstw domowych dotkniętych

bezrobociem i korzystających ze wsparcia ośrodka pomocy społecznej stanowiły kobiety.

Bezrobocie występujące wśród kobiet często wynika z pełnionych przez kobiety ról w

gospodarstwie domowym i wychowywaniem dzieci. Najliczniejszą grupę w badanej populacji

stanowili bezrobotni w średnim wieku 35–49 lat. Nieco mniejszą grupę stanowią młodzi

ludzie do 34 roku życia, którym na pewno jest łatwiej znaleźć jakąkolwiek pracę. Większość

bezrobotnych zamieszkujących tereny wiejskie ma wykształcenie zawodowe i podstawowe.

Bezrobotnych z wykształceniem wyższym jest zdecydowanie najmniej. Można zauważyć, że

problem bezrobocia występuje we wszystkich grupach niezależnie od poziomu

wykształcenia. Na sytuację materialną gospodarstw z osobami bezrobotnymi ma wpływ typ

danej rodziny. W najtrudniejszej sytuacji znajdowały się osoby samotnie wychowujące dzieci

oraz osoby samotne. Często warunki mieszkaniowe takich rodzin są gorsze, a zaspokojenie

potrzeb edukacyjnych dzieci schodzi na dalszy plan. Najłatwiej jest przezwyciężyć trudności

w rodzinie bezdzietnej oraz pełnej.

Podsumowując, rozważania nad zjawiskiem bezrobocia pozwoliły zauważyć, iż utrata

zatrudnienia to nie tylko utrata źródła utrzymania, ale także osobista tragedia każdego

człowieka. Długotrwały stan bezrobocia wywołuje brak wiary w siebie, wpływa na

pogorszenie stanu zdrowia oraz stosunków w rodzinie. Pozostawanie bez pracy istotnie

oznacza zagrożenie materialnej postawy egzystencji. Prowadzi też do degradacji moralnej

szczególnie ludzi młodych i dorastającej młodzieży, tym samym zniekształca proces

wchodzenia w dorosłe życie.

Zjawisko bezrobocia zaburza funkcję bezpieczeństwa. Często dochodzi do rozpadu rodziny.

Bieda, napięcia i konflikty, niepewna przyszłość, nie tworzą klimatu dla kształtowania

pozytywnego systemu wartości oraz wzorców i norm postępowania. Na tym podłożu powstał

w Polsce problemu marginalizacji rodziny. Wiąże się on z wyłączeniem z uczestnictwa w

życiu społeczno-gospodarczym rodzin, szczególnie dotkniętych ryzykiem ubóstwa,

bezrobocia, choroby czy patologii.

61

WYKAZ ŹRÓDEŁ I LITERATURY

LITERATURA PRZEDMIOTU:

1. Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1984

2. Adamczak I., Problemy bezrobocia wśród absolwentów na lokalnym rynku pracy,

Majus S.C, Zielona Góra 2005

3. Bańka A. (red.)., Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, Wyd. PRINT-B,

Poznań 1992

4. Borkowska S., Bohdziewicz P., Lokalna polityka na rynku pracy, Wydawnictwo

IPiSS, Warszawa 1999

5. Borkowski T., Marcinkowski A., Cherow-Urbaniec A. (pod red.), Polityka społeczna,

rodzina, bezrobocie, Księgarnia Akademicka, Kraków 1997

6. Borkowski T., Marcinkowski A., Socjologia bezrobocia, Wydawnictwo Interart,

Warszawa 1996

7. Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1980

8. Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1996

9. Ciżkowicz B., Wyuczona bezradność młodzieży, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2009

10. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań, Wyd. Stachurski, Kielce 2001

11. Encyklopedia Pedagogiczna, PWN, t. 3, Warszawa 2004

12. Falkowski J., Rydz E., Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich, Komisja

Geografii Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PTG, WSP w Słupsku, Słupsk

13. Frątczak E., Strzelecki Z., Witkowski J. (pod red.), Bezrobocie wyzwanie dla polskiej

gospodarki, GUS, Warszawa 1993

14. Głąbicka K., Grewiński M.,(red.), Wokół polityki społecznej, WSP, Warszawa 2008

15. Graniewska D., Balcerzak-Paradowska B., Głogosz D., Współczesne zagrożenia

realizacji podstawowych funkcji rodziny, IPiSS, Warszawa 1994

16. Guziuk M., Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Wydawnictwo

Olsztyńskiej Wyższej Szkoły im. J. Rusieckiego , Olsztyn 2004

17. Hrebenda A., Wódz J., Życie codzienne bezrobotnych w regionie Górnego Śląska,

Wyd. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992

62

18. Kabaj M., Społeczne aspekty rozwoju, elementy przeciwdziałania ubóstwu i

bezrobociu, PWE, Warszawa 2000

19. Kabaj M., Strategie i programy przeciwdziałaniu bezrobociu, Wyd. Scholar,

Warszawa 2004

20. Kasperkiewicz W., Mikosik S., Leksykon przedsiębiorczości. Pojęcia – osoby –

instytucje, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1993

21. Kasprzak E., Sukces i porażka bezrobotnych na rynku pracy, Stowarzyszenie

Psychologia i Architektura, Poznań 2006

22. Kawula S. (pod red.), Pedagogika społeczna. Dokonania-aktualności perspektywy,

Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001

23. Kryńska E.(pod red.), Polski rynek pracy – niedopasowania strukturalne, IPiSS,

Warszawa 2004

24. Kozak S., Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka, Difin,

Warszawa 2007

25. Kurzynowski A. (red.), Polityka społeczna, SGH Oficyna Wydawnicza, Warszawa

2003

26. Kurzynowski A. (red.), Polityka społeczna, SGH, Warszawa 2001

27. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002

28. Łobocki M., Metody, techniki badań pedagogicznych, Wyd. Impuls, Kraków 2008

29. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982

30. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza Impuls,

Kraków 2003

31. Marody M. (pod red.), Wymiary życia społecznego Polska na przełomie XX i XXI w,

Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2007

32. MarzecHolka K. (pod red.), Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i

praktyce pracy socjalnej, Wyd. Akademia Bydgoska, Bydgoszcz 200

33. Maszke A., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza

MWN, Olecko 1994

34. Michna W., Regionalne zróżnicowanie czynników wytwórczych, produkcji rolniczej,

źródeł utrzymania ludności wiejskiej oraz infrastruktury obszarów wiejskich w 1998

roku, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1999

35. Milewski R. (red.), Elementarne zagadnienia ekonomii, Wyd. PWN, Warszawa 1993

36. Mlonek K., Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań, Krajowy Urząd

Pracy, Warszawa 1999

63

37. Muszyński H., Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN, Warszawa 1971

38. Nasiłowski M., System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wyd. Key Text,

Warszawa 1998

39. Nowak S., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1970

40. Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985

41. Obuchowska I., Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u

dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1976

42. Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1992

43. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, PWN, Warszawa, 1967

44. Pieter J., Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975

45. Pilch T., Leparczyk I., Pedagogika społeczna, Wyd. Żak, Warszawa 1995

46. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 1998

47. Pilch T. , Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Żak, Warszawa 1999

48. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie Żak,

Warszawa 2001

49. Pilch T.(pod red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Wyd. Akademickie Żak,

Warszawa 2004

50. Pisz Z., Zadania społeczne, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1999

51. Pomykało W., Encyklopedia biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 199Reszke I.,

Wobec bezrobocia; opinie, stereotypy, Wyd. Scholar, Warszawa 1995

52. Pomykało W. (pod red.), Encyklopedia pedagogiczna, Wyd. Innowacja, Warszawa

1997

53. Puślecki W., Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo ODN, Kalisz 1985

54. Rajkiewicz A., Pamiętniki bezrobotnych, t.II., Instytut Gospodarstwa Społecznego,

SGH, Warszawa 2007

55. Ratyński W., Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Difin, Warszawa

2003

56. Reszke I., Wobec bezrobocia: opinie i stereotypy, Wyd. Naukowe Śląsk, Katowice

1999

57. Rydz E., Szanse i bariery aktywizacji obszarów wiejskich Polski Północnej, Pomorska

Agencja Rozwoju Regionalnego, Ustka 1999

58. Rysz – Kowalczyk B., Leksykon polityki społecznej, IPS-UW, Warszawa 2001

59. Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa 1985

64

60. Stasiak H.., Kształty i wnętrza rodziny, Wydawnictwo Wiedza Powszechna,

Warszawa 1975

61. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970

62. Terelak J.F., Psychologia pracy i bezrobocia, Wyd. A.T., Katowice 1993

63. Unolt J., Ekonomiczne problemy rynku pracy, Wydawnictwo Interart, Warszawa

1996

64. Urbanik W., Bezrobocie i zatrudnienie w małym mieście, Wyd. Naukowe US,

Szczecin 2002

65. Urbaniak P., Podstawy ekonomii. Cz. 2 Makroekonomia, Wydawnictwo eMPi2,

Poznań 1999

66. Urbaniak P., Bezrobocie i zatrudnienie w małym mieście, Wyd. Naukowe US,

Szczecin 2002

67. Waloszek D.(pod red.), Nowe stulecie dziecku, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001

68. Waloszek D., Szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowisk wiejskich.

Dokument czasu przemian, Wyd. ODN, Zielona Góra 2001

69. Wilk J. (red.) W służbie dziecku II. Rodzina XX wieku wobec dobra dziecka, Katedra

Pedagogiki Rodziny, KUL, Lublin 2003

70. Woźniak R.B.(pod red.), Bezrobocie w małych miastach, Studia Bałtyckie, Koszalin

1997

71. Wroczyński R., Pilch T., Metodologia pedagogiki społecznej, PAN, Wrocław-

Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974

72. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1985

73. Zaborowski Z., Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1973

74. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa, 1968

75. Zaczyński W. , Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa 1981

WYKAZ CZASOPISM:

1. Bohdziewicz P., Skutki bezrobocia w wymiarze indywidualnym, Rynek Pracy 1997,

nr 6

2. Dzun W., Wieś i Rolnictwo, Państwowe gospodarstwa rolne w procesie przemian

systemowych w Polsce, 2005, nr 3 (128)

3. Kotlarska-Michalska A., Problemy opiekuńczo-wychowawcze, Rodzina, a bezrobocie,

nr 5/6, 1994

65

4. Mlonek K., Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne,

„Wiadomości Statystyczne’’ Nr 6, 1992

5. Retkiewicz H, Koptas G., Polityka społeczna, Społeczno-psychiczne następstwa

bezrobocia, nr 1/1992

6. Sztumski J., Polityka społeczna, Społeczne skutki bezrobocia młodocianych, nr

1/1992

7. Wolińska J., Polityka społeczna, Przeciwdziałanie bezrobociu, 1991, nr 3

8. Zioło Z., Transformacja struktur subregionalnych Polski południowo-wschodniej w

procesie zmian systemu gospodarowania, „Prace Komisji Nauk Ekonomicznych

PAN”, Oddział Kraków, Kraków 1999, nr 24

AKTY PRAWNE

1. Art. 2 ust.1 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej

2. Art. 53 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku

pracy

3. Art. 55 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku

pracy

4. Art.46 ust 1 pkt. 1 Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

5. Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14 grudnia 1994r., Dz.U.

z 1995 r., Nr 1, poz. 1.

6. Ustawa z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi

Skarbu Państwa., Dz.U. z 1991 r., nr 107, poz. 464

ŹRÓDŁA INTERNETOWE:1. www.onet.biznes : CBOS: bezrobotny w co czwartej polskiej rodzinie

2. www.prawy.pl , Realne problemy polskich rodzin

66

http://www.Prawy.pl/

http://www.onet.biznes/

ANEKS (ankieta)

Ankieta

Szanowni Państwo!

Jestem studentką III roku na kierunku: Pedagogika-Praca socjalna w Społecznej

Akademii Nauk w Łodzi, Wydział Zamiejscowy w Szczecinku. W ramach pracy licencjackiej

prowadzę badania na temat funkcjonowania rodzin dotkniętych bezrobociem w środowisku

wiejskim. Uprzejmie proszę o wypełnienie mojej ankiety. Ankieta jest anonimowa, a

uzyskane wyniki zostaną wykorzystane na potrzeby wyżej wymienionych badań.

Dziękuję!

Metryczka:

Płeć:

1. Kobieta

2. Mężczyzna

Wiek:

1. 20-30 lat

2. 31-40 lat

3. 41-50 lat

4. 51-55 lat

5. powyżej 55 lat

Wykształcenie:

1. średnie zawodowe

2. wyższe licencjat

3. wyższe magisterskie

67

1. Ile Pani/a zdaniem jest osób w gospodarstwie pozostających bez pracy?

a) 1

b) 2

c) 3

d) 4

e) 5 i więcej

2. Jakie typy rodzin przeważają w gospodarstwach domowych?

a) osoby samotne

b) osoby samotne z dziećmi

c) małżeństwa z dziećmi

d) rodziny bezdzietne

e) rodziny wielopokoleniowe

3. W jakim przedziale wiekowym jest najwięcej osób bezrobotnych?

a) do 34 lat

b) 35- 49 lat

c) powyżej 49 lat

4. Jakie jest wykształcenie bezrobotnych, zamieszkujących tereny wiejskie?

a) podstawowe

b) zasadnicze zawodowe

c) średnie

d) wyższe

5. Jakie jest główne źródło utrzymania rodzin bezrobotnych?

a) praca najemna

b) własne gospodarstwo

c)dochód najbliższych

d) pomoc z opieki społecznej

e) praca dorywcza

6. Jak Pani/a zdaniem bezrobocie wpływa na środowisko rodzinne bezrobotnych?

a) Tendencja do przenoszenia się bezrobocia na innych członków rodziny

b) Dziedziczenie postaw i zachowań osób bezrobotnych

c) Ograniczenie możliwości rozwojowych dla młodych pokoleń, dorastających w takich

rodzinach

d) Wzrost patologii społecznych, tj. alkoholizm, narkomania, konflikt z prawem

68

e) Inne (napisz, jakie) ...................................................................................................................

7. Jakie Pani/a zdaniem dolegliwości i uciążliwości związane są z byciem osobą

bezrobotną?

a) Poczucie odrzucenia

b) Bezczynność

c) Brak środków finansowych

d) brak środków finansowych

e) Niskie poczucie wartości

f) Izolacja od swego środowiska społecznego

g) Osłabienie więzi rodzinnych

h) Dyskryminacja dzieci

i) Problemy zdrowotne

j) Inne (napisz, jakie).................................................................................................................

8. Jakie Pani zdaniem są postawy osób bezrobotnych wobec bezrobocia?

a) Postawy roszczeniowe

b) Bierność

c) Mentalność społeczna, że pomoc finansowa się należy

d) Pokoleniowe korzystanie z pomocy, uzależnienie środowiska od korzystania z pomocy

9. Jakie jest samopoczucie osób bezpośrednio po utracie pracy?

a) Poczucie krzywdy, załamanie, rozpacz

b) Spokój, zadowolenie

c) Obojętność i sprawność

10. Jakich Pani zdaniem wyrzeczeń dokonują rodziny bezrobotnych?

a) Rezygnacja z wyjazdów na czasy

b) Ograniczenie wydatków na dzieci

c) Rezygnacja z dodatkowej edukacji dzieci

d) Zmniejszenie wydatków na prasę, książki, kino

11. Jak Pani zdaniem bezrobocie wpływa na atmosferę w rodzinie?

a) Nasilenie konfliktów między małżonkami

b) Wzrost sytuacji konfliktowych rodziców z dziećmi

c) Wzrost zrozumienia, sytuacja bezrobocia zbliżyła do siebie rodzinę

69

12. Jakie Pani zdaniem działania podejmują bezrobotni w związku ze znalezieniem

pracy?

a) Żadnych, gdyż wolą korzystać z pomocy

b) Szukają pracy z własnej inicjatywy

c) Często odwiedzają PUP

Inne ..........................................................................................................................................

13. Z jakich Pani/a zdaniem form pomocy najczęściej korzystają osoby bezrobotne?

a) Doradztwo

b) Pomoc finansowa

c) Szkolenie

d) Żywność

14. Czy Pani/a zdaniem, możliwe jest uzależnienie się od pomocy społecznej?

a) tak

b) nie

c) nie mam zdania

15. Jakie czynniki Pani zdaniem uniemożliwiają znalezienie pracy osobom

bezrobotnym?

a) Brak kwalifikacji zawodowych

b) Brak motywacji

c) Brak znajomości, ,,układów”

d) Brak odpowiednich ofert pracy

e) Uzależnienie od korzystania z pomocy społecznej

f) Przyzwyczajenie się do sytuacji bezrobocia

70

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczba osób bezrobotnych w wiejskich gospodarstwach domowych...................48

Wykres 2. Typy rodzin w gospodarstwach domowych..........................................................48

Wykres 3. Bezrobocie ze względu na płeć ............................................................................49

Wykres 4. Przedział wiekowy bezrobotnych..........................................................................49

Wykres 5. Bezrobotni, a wykształcenie.................................................................................50

Wykres 6. Bezrobotni, a źródło utrzymania...........................................................................51

71

SPIS TABEL

Tabela 1. Wpływ bezrobocia na środowisko rodzinne bezrobotnych ....................................51

Tabela 2. Dolegliwości i uciążliwości związane z byciem osobą bezrobotną........................52

Tabela 3. Postawy osób bezrobotnych wobec bezrobocia......................................................53

Tabela 4. Samopoczucie bezrobotnych bezpośrednio po utracie pracy..................................54

Tabela 5. Wyrzeczenia podejmowane przez rodziny bezrobotnych ......................................55

Tabela 6. Wpływ bezrobocia na atmosferę w rodzinie...........................................................55

Tabela 7. Działania bezrobotnych w poszukiwaniu pracy.....................................................57

Tabela 8. Formy pomocy, z jakich korzystają osoby bezrobotne...........................................57

Tabela 9. Możliwość uzależnienia bezrobotnych od pomocy społecznej..............................58

Tabela 10. Czynniki uniemożliwiające znalezienie pracy bezrobotnym................................59

72

Praca Mgr- Kasia (1)

Documents

Transcript of Praca Mgr- Kasia (1)