Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr...

Siedliska morskie i przybrze˝ne,nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy

TOM 1.

Na

tura

2000

Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr´cznik metodyczny

Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunkówNatura 2000 – podrćznik metodyczny. Tom 1.Praca zbiorowa pod redakcjà prof. Jacka Herbicha

Wydawca:Ministerstwo Ârodowiskaul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawawww.mos.gov.pl

Mapy – opracowanie czystorysów: Wojciech Mróz

Fotografia na ok∏adce: Anna Namura-OchalskaPozosta∏e fotografie: autorzy tekstów, je˝eli w podpisie nie zaznaczono inaczej

ISBN 83-86564-43-1Warszawa 2004 r.Nak∏ad 1350 egz.

Korekta i redakcja techniczna: Ma∏gorzata Juras

Sk∏ad, ∏amanie i druk:Naj-Comp s.j.ul. Minerska 1, 04-506 Warszawae-mail: [email protected]

Zalecany sposób cytowania:Herbich J. (red.) 2004. Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy. Poradniki ochronysiedlisk i gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa. T. 1, s. xxx.lub:Warzocha J. 2004. Piaszczyste ∏awice podmorskie. W: Herbich J. (red.) Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdo-we solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska,Warszawa. T. 1, s. 27–30.

Spis treÊci

Przedmowa G∏ównego Konserwatora Przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Przedmowa Dyrektora Departamentu Ochrony Przyrody Ministerstwa Ârodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Wspó∏pracownicy Jacek Herbich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. Cz´Êç ogólna Jacek Herbich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122.1. Przedmiot i cel opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122.2. Szczegó∏owy opis siedliska przyrodniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.3. Tryb pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.4. Wyst´powanie gatunków z II za∏àcznika Dyrektywy Siedliskowej i I Za∏àcznika Dyrektywy Ptasiej

w poszczególnych siedliskach przyrodniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182.5. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.6. Syntetyczna informacja o typach siedlisk przyrodniczych opracowanych w tomie 1. poradnika . . . . . . . . . . . . 22

3. Cz´Êç szczegó∏owa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251110 Piaszczyste ∏awice podmorskie Jan Warzocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271130 UjÊcia rzek (eustaria) Jan Warzocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31*1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny) Barbara Nagengast, Jan Warzocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371160 Du˝e p∏ytkie zatoki Jan Warzocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541170 Skaliste i kamieniste dno morskie (rafy) Jan Warzocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611210 Kidzina na brzegu morskim Jacek Herbich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651230 Klify na wybrze˝u Ba∏tyku Jacek Herbich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691310 Âródlàdowe b∏otniste solniska z solirodem (Salicornion ramosissimae)

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinietalia, cz´Êç – zbiorowiska nadmorskie) Jacek Herbich . . . . . . . . . . . . 86*1340 Âródlàdowe s∏one ∏àki, pastwiska i szuwary (Glauco-Puccinietalia, cz´Êç – zbiorowiska Êródlàdowe)

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm bia∏ych Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202120 Nadmorskie wydmy bia∏e Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128*2130 Nadmorskie wydmy szare Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134*2140 Nadmorskie wrzosowiska ba˝ynowe Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1392160 Nadmorskie wydmy z zaroÊlami rokitnika Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472170 Nadmorskie wydmy z zaroÊlami wierzby piaskowej Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522180 Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572190 Wilgotne zag∏´bienia mi´dzywydmowe Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682330 Wydmy Êródlàdowe z murawami napiaskowymi Anna Namura-Ochalska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

4. Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Aneks 1. S∏ownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Aneks 2. System klasyfikacji jednostek fitosocjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Aneks 3. Indeks taksonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Aneks 4. Indeks syntaksonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

3

Spis treÊciP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

5

PrzedmowaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Przedmowa

1 maja 2004 roku Polska sta∏a si´ pe∏noprawnym cz∏onkiem Unii Europejskiej. Oznacza to równe pra-wa, ale i równe obowiàzki. Obowiàzki najwa˝niejsze to przyj´cie i respektowanie prawa unijnegow naszym kraju, w tym prawa dotyczàcego ochrony przyrody. Unia Europejska przygotowa∏a w tejdziedzinie dwie dyrektywy: Dyrektyw´ Ptasià i Dyrektyw´ Siedliskowà. Ich efektem jest zobowiàzaniepaƒstw nale˝àcych do UE do utworzenia na swoim terytorium Europejskiej Sieci Obszarów Chronio-

nych Natura 2000. Poniewa˝ obligacja ta dotyczy równie˝ Polski, 1 maja 2004 wys∏aliÊmy do Komisji Europejskiej nasze pro-pozycje sieci. Znajdujà si´ wÊród nich 72 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk wy-znaczone dla ochrony siedlisk przyrodniczych, innych ni˝ ptaki oraz gatunków zwierzàt i roÊlin.

Wst´pny etap wdra˝ania sieci Natura 2000 w Polsce mamy ju˝ za sobà. UtworzyliÊmy sieç obszarów Natura 2000 oraz do-stosowaliÊmy polskie prawodawstwo w tej dziedzinie do wymogów unijnych. Teraz przyszed∏ czas na kolejny etap naszej pra-cy: tworzenie planów ochrony obszarów Natura 2000 oraz przygotowanie monitoringu stanu siedlisk i gatunków, na podsta-wie których obszary te powo∏ano. To wielka praca i wielkie wyzwanie. Plany ochrony i monitoring wymagajà mobilizacji s∏u˝bochrony przyrody i przyrodników, wymagajà te˝ porozumienia z lokalnymi spo∏ecznoÊciami i wszystkimi zainteresowanymi in-nym ni˝ ochrona przyrody u˝ytkowaniem tych obszarów.

Po to, aby zarzàdzanie siedliskami i gatunkami, które wskazano w Dyrektywach, by∏o jednolicie rozumiane i wdra˝ane na ca-∏ym obszarze kraju, obok zapisów prawa potrzebne sà poradniki wyjaÊniajàce zawi∏oÊci interpretacyjne oraz wskazujàce ja-kie siedliska i jakie gatunki, gdzie i w jaki sposób nale˝y chroniç. Dlatego te˝ Francja, nasz partner w ramach wspó∏pracybliêniaczej, bogatsza w ponad dziesi´cioletnie doÊwiadczenia nad wdra˝aniem obu Dyrektyw, zaproponowa∏a nam przygo-towanie i opublikowanie poradników ochrony siedlisk i gatunków zawartych w za∏àcznikach do Dyrektyw i wyst´pujàcychw Polsce w oparciu o ksià˝ki sprawdzone ju˝ u siebie.

Poradniki przygotowane przez licznà grup´ polskich ekspertów przeznaczone sà przede wszystkim dla s∏u˝b obszarów Natu-ra 2000. Informacje zawarte w rozdziale dotyczàcym potencjalnych zagro˝eƒ oraz zalecanych metod ochrony zosta∏y sko-nsultowane i uzgodnione z Departamentem LeÊnictwa Ministerstwa Ârodowiska, Departamentem Zasobów Wodnych Mini-sterstwa Ârodowiska, Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Generalnà Dyrekcjà Lasów Paƒstwowych oraz Regionalny Za-rzàdem Gospodarki Wodnej w Gdaƒsku. Ich celem jest zapewnienie dost´pu do podstawowej wiedzy o gatunkach i siedli-skach. Pracownik obszaru Natura 2000 powinien umieç rozpoznawaç gatunki i siedliska zawarte w za∏àcznikach do Dyrek-tyw, powinien wiedzieç, gdzie one w Polsce wyst´pujà, powinien te˝ znaç ich biologi´, wymagania Êrodowiskowe, a tak˝e ichzagro˝enia oraz sposoby ochrony. Poradniki podajà równie˝ proponowane sposoby ochrony, co powinno u∏atwiç konstru-owanie planów ochrony poszczególnych obszarów naturowych, a tak˝e realizacj´ planów i programów ochrony. Poradnikipowinny równie˝ pomagaç w pracy s∏u˝bie leÊnej, s∏u˝bom rolnym, przyrodnikom oraz wszystkim mi∏oÊnikom przyrody, któ-rzy zajmujà si´ jej ochronà.

Poradniki, obok wiedzy specjalistycznej, zawierajà równie˝ podstawowà wiedz´ o sieci Natura 2000 w Polsce i zasadach jejpowstania. Sprostanie potrzebom wiedzy i informacji na ten temat jest wa˝nym wyzwaniem s∏u˝b ochrony przyrody. Informa-cje o zasadach kreowania sieci, pracach dotyczàcych selekcji i tworzenia poszczególnych jej elementów, zasadach ochrony,monitoringu, u˝ytkowania, a tak˝e walorach przyrodniczych zachowanych na ich obszarze powinny byç prowadzone równole-gle do prac nad tworzeniem sieci Natura 2000. Dlatego te˝ staramy si´ w Ministerstwie Ârodowiska przygotowywaç wiele in-formacji na ten temat, informacji o ró˝nym stopniu zaawansowania i wiedzy przyrodniczej. Cykl poradników ochrony siedliski gatunków naturowych stanowi kolejne takie opracowanie. Poradniki docierajà do ràk Paƒstwa dzi´ki pomocy merytorycznejFrancji, naszego bliêniaczego partnera, wybranego przez Polsk´ w ramach wspó∏pracy przedakcesyjnej Unii Europejskiej. Mamnadziej´, ˝e dzi´ki poradnikom ∏atwiej b´dzie planowaç i zarzàdzaç ochronà obszarów Natura 2000 w naszym kraju.

Prof. dr hab. Zbigniew WitkowskiG∏ówny Konserwator Przyrody

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Ârodowiska

7

PrzedmowaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków sà jednym z cennych efektów wdra˝ania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000w Polsce w ramach polsko-francuskiego porozumienia bliêniaczego.

Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których wyznacza si´ obszary Natura 2000, wymaga odpowiedniej wiedzyo tych siedliskach i gatunkach oraz wiedzy o sposobach ich ochrony, w szczególnoÊci w warunkach gospodarczego u˝ytko-wania ekosystemów.

W polskiej literaturze, jak te˝ w aktach prawnych ochrony przyrody, brakowa∏o opracowania w takim zakresie, jaki zawieraniniejszy zbiór poradników. Szczególnie istotne sà dane dotyczàce biologii gatunków, ich wyst´powania i metod ochrony,a tak˝e liczebnoÊci populacji i czynników zagra˝ajàcych tym gatunkom. Podobnie te˝ w odniesieniu do siedlisk przyrodniczychporadniki zawierajà ogrom danych, w tym dane dotyczàce rozmieszczenia geograficznego, stanu zachowania, czynników za-gra˝ajàcych i metod ochrony.

Poradniki sà zbiorem dotychczasowej wiedzy o siedliskach i gatunkach, zgromadzonej w najwa˝niejszych oÊrodkach nauko-wych w Polsce przez wybitnych specjalistów. Sà one cennym opracowaniem przygotowanym na u˝ytek nie tylko osób zainte-resowanych ochronà obszarów Natura 2000, lecz tak˝e wszystkich s∏u˝b ochrony przyrody oraz jednostek organizacyjnychi osób u˝ytkujàcych ekosystemy przyrodnicze, a tak˝e tych, których dzia∏alnoÊç ma wp∏yw na ochron´ siedlisk przyrodniczychi gatunków.

Poradniki z pewnoÊcià b´dà przydatne podczas przekazywania wiedzy o ochronie przyrody na ró˝nych szczeblach edukacji.

Autorom poradników oraz wszystkim, którzy majà swój wk∏ad w ich opracowanie, sk∏adam wyrazy uznania i podzi´kowaniaza trud w∏o˝ony w starannoÊç opracowania.

Korzystajàcym z poradników ˝ycz´ przyjemnej lektury.

Dr in˝. Jan WróbelDyrektor Departamentu Ochrony Przyrody

9

Wspó∏pracownicyP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

1. Wspó∏pracownicy

Koordynacja ca∏oÊci

Ministerstwo Ârodowiska RP, Departament Ochrony Przyro-dy i Biuro Projektu Phare PL/IB/2001/EN/02 „Wdra˝anieeuropejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 na tereniePolski”.

Redakcja tekstu i koordynacjaopracowania siedlisk przyrodniczych,cz´Êç ogólna, zestawienia i aneksy,wybór i redakcja hase∏ s∏ownika

Dr hab., prof. UG Jacek Herbich, Pracownia Geobotanikii Ochrony Przyrody, Katedra Taksonomii RoÊlin i OchronyPrzyrody Uniwersystetu Gdaƒskiego.

Autorzy opracowaƒ siedlisk przyrodniczych

Imi´, nazwisko Miejsce pracy Opisane siedliska przyrodnicze

dr in˝. Jan Bodziarczyk Katedra Botaniki LeÊnej i Ochrony Przyrody, 9180*, [email protected] Wydzia∏ LeÊny, Akademia Rolnicza

im. H. Ko∏∏àtaja w Krakowie, Al. 29 Listopada 46, 31-425 Krakow, tel. (12)6625120

prof. dr hab. Janina Borysiak Ogród Botaniczny 3270, 91E0*[email protected] Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

ul. Dàbrowskiego 165, 60-594 Poznaƒ, tel. (61)8292002

dr W∏adys∏aw Danielewicz Katedra Botaniki LeÊnej AR, 9110*, 9130*, 9150*, 9160*, [email protected] UL. Wojska Polskiego 71D, 9170*, 9190*, 91F0*, 91T0*

60-625 Poznaƒdr hab., prof. UG Jacek Herbich Pracownia Geobotaniki i Ochrony Przyrody, 1210, 1230, 1330, 9150*[email protected] Katedra Taksonomii RoÊlin i Ochrony Przyrody,

Uniwersytet Gdaƒski, Al. Legionów 9, 80-441 Gdaƒsk

dr hab., prof. UG Maria Herbichowa Pracownia Geobotaniki i Ochrony Przyrody, 4110, 7110*, 7120, 7140,[email protected] Katedra Taksonomii RoÊlin i Ochrony Przyrody, 7150, 7210*, 7230*, 91D0*

Uniwersytet Gdaƒski,Al. Legionów 9, 80-441 Gdaƒsk

doc. dr hab. Jan Holeksa Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 9110*, 9130*, 9410*, 9420*[email protected] ul. Lubicz 46, 31-512 Krakówdoc. dr hab. Andrzej Hutorowicz Instytut Rybactwa Âródlàdowego [email protected] im. Stanis∏awa Sakowicza,

ul. Oczapowskiego 10, 10-719 Olsztyndr hab., prof. U¸ Katedra Geobotaniki i Ekologii RoÊlin, 91I0*Janina Jakubowska-Gabara Uniwersytet ¸ódzki,[email protected] ul. Banacha 12/16, 90-237 ¸ódêdr Zygmunt Kàcki Zak∏ad Systematyki i Fitosocjologii 6410*, 6440*[email protected] Instytut Biologii RoÊlin,

Uniwersytet Wroc∏awski,ul. Kanonia 9, 50-328 Wroc∏aw

dr Piotr Klimaszyk Zak∏ad Ochrony Wód, [email protected] Uniwersytet im. A. Mickiewicza,

ul. Drzyma∏y 24, 60-613 Poznaƒprof. dr hab. Marek Kraska Zak∏ad Ochrony Wód, 3110

Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Drzyma∏y 24, 60-613 Poznaƒ

10

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


dr hab., prof. U¸ Leszek Kucharski Katedra Ochrony Przyrody, 6510*[email protected] Uniwersytet ¸ódzki,

ul. Banacha 1/3, 90-237 ¸ódêdr Jolanta Kujawa-Pawlaczyk Katedra Botaniki LeÊnej AR, 4030, 6120, 6210 *[email protected] ul. Wojska Polskiego 71D, 60-625 Poznaƒdr Pawe∏ Kwiatkowski Katedra Botaniki i Ekologii RoÊlin AR, 9150*, 91I0*[email protected] ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wroc∏awdr in˝. W∏odzimierz Kwiatkowski Zamiejscowy Wydzia∏ Zarzàdzania Ârodowiskiem, 91D0*

Politechnika Bia∏ostocka, ul. Wiejska 45a, Bia∏ystok

mgr in˝. Andrzej ¸abaj Zak∏ad Ekologii Ekosystemów, 91P0*[email protected] Instytut Nauk o Ârodowisku UJ,

ul. Gronostajowa 7, 30-387 KrakówSmall, GIS ul. Raciborska 10/46, 30-384 Kraków

mgr Wojciech Mróz Instytut Ochrony Przyrody PAN, 3220*, 3230*, 3240*, 4070*,[email protected] Al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków 4080*, 6150*, 6170*, 6430,

8110*, 8120*, 8160*, 8210*,8220*, 8230*, 9140*, 91P0*

dr Barbara Nagengast Zak∏ad Ochrony Wód, 1150*Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Drzyma∏y 24, 60-613 Poznaƒ

dr Anna Namura-Ochalska Zak∏ad Ekologii RoÊlin i Ochrony Przyrody, 2110, 2120, 2130, 2140,[email protected] Instytut Botaniki, Uniwersytet Warszawski, 2160, 2170, 2180, 2190,

Al. Ujazdowskie 4, 00-478 Warszawa 2330dr hab., prof. UMK Pracownia Modelowania Procesów Ekologicznych, 1310*, 1340*Andrzej Nienartowicz Instytut Ekologii i Ochrony Ârodowiska, [email protected] Uniwersytet Miko∏aja Kopernika

ul. Gagarina 9, 87-100 Toruƒ, tel. (56)61144598mgr Pawe∏ Pawlaczyk Klub Przyrodników, ul. 1 Maja 22, 9110*, 9130*, 9150*, 9160*, [email protected] 66-200 Âwiebodzin 9170*, 9190*, 91E0*, 91F0*,

91I0*, 91T0*mgr Joanna Perzanowska Instytut Ochrony Przyrody PAN, 3220*, 3230*, 3240*, 6150*,[email protected] Al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków 6170*, 6210*, 6230, 6510*,

6520*, 8110*, 8120*, 8160*, 8210*, 8220*, 8230*, 9140*, 9150*

dr Agnieszka Piernik Pracownia Modelowania Procesów Ekologicznych, 1310*, 1340*[email protected] Instytut Ekologii i Ochrony Ârodowiska,

Uniwersytet Miko∏aja Kopernikaul. Gagarina 9, 87-100 Toruƒ, tel. (56)61144598

dr Ryszard Piotrowicz Zak∏ad Ochrony Wód, [email protected] Uniwersytet im. A. Mickiewicza,

ul. Drzyma∏y 24, 60-613 Poznaƒdr Agnieszka Popiela Katedra Botaniki Ogólnej, Uniwersytet Szczeciƒski, [email protected] ul. Felczaka 3a, 71-412 Szczecin

tel. (91)4441562mgr Joanna Potocka Karkonoski Park Narodowy, 7110*, 91D0*[email protected] ul. T. Cha∏ubiƒskiego 23, 58-570 Jelenia Góradr hab. Wojciech Puchalski Katedra Biologii Ârodowiskowej, [email protected] Politechnika Koszaliƒska,

ul. Âniadeckich 2, 75-454 Koszalin

11

Wspó∏pracownicyP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

dr Wojciech Stachnowicz Zak∏ad Taksonomii RoÊlin, 91E0*[email protected] Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,

al. Niepodleg∏oÊci 14, 61-713 Poznaƒtel. (61)8292963

prof. dr hab. Jerzy Szwagrzyk Katedra Botaniki LeÊnej i Ochrony Przyrody, 9110*, 9130*, 9410*, 9420*[email protected] Akademia Rolnicza im. H. Ko∏∏àtaja w Krakowie,

Al. 29 Listopada 46, 31-425 Krakówtel. (012) 6625122

dr Krzysztof Âwierkosz Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu 4080*, 6110, 6520*, 8220*, [email protected] Wroc∏awskiego - Herbarium, 8230*, 9180*

ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wroc∏awdr Jan Warzocha Zak∏ad Oceanografii Rybackiej i Ekologii Morza, 1110, 1130, 1150*, 1160, [email protected] Morski Instytut Rybacki, ul. Ko∏∏àtaja 1, Gdynia 1170dr hab. Les∏aw Wo∏ejko Katedra Botaniki Akademii Rolniczej, 7210*, 7220, 7230*[email protected] ul. S∏owackiego 17, 71-434 Szczecinprof. dr hab. Bronis∏aw W. Wo∏oszyn Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierzàt PAN, [email protected] ul. S∏awkowska 17, 31-016 Kraków dr hab., prof. UG Tomasz Za∏uski Katedra i Zak∏ad Biologii i Botaniki 6410*, 6440*[email protected] Farmaceutycznej Collegium Medicum im. Ludwika

Rydygiera Uniwersytetu Miko∏aja Kopernikaul. M. Sk∏odowskiej-Curie 9, 85-094 Bydgoszcz

w/w. autorzy has∏a w s∏owniku

* – wspó∏autor

Autorzy map i fotografii

Merytoryczna treÊç map zosta∏a opracowana przez auto-rów poszczególnych typów sielisk przyrodniczych. Stronagraficzna zosta∏a nast´pnie ujednolicona i przygotowanaw formie gotowej do druku przez mgr. Wojciecha Mroza

(Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Al. Mickiewi-cza 33, [email protected]).Fotografie zosta∏y przygotowane przez autorów tekstów. Sàoni tak˝e autorami zdj´ç, o ile nie jest to zaznaczone ina-czej w podpisie.

Jacek Herbich

2. Cz´Êç ogólna

2.1. Przedmiot i cel opracowaniaWÊród najwa˝niejszych aktów prawnych Unii Europejskiejdotyczàcych ochrony przyrody jest Dyrektywa Rady EWGw sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej floryi fauny 92/43/EWG (Council Directive 92/43/EEC of 21 Mayon the conservation of natural habitats and of wild flora andfauna), uchwalona 21 maja 1992 i zmieniona Dyrektywà97/62/EWG. W skrócie powszechnie jest nazywana Dyrekty-wà Siedliskowà (Habitat Directive). Stanowi ona jedno z naj-skuteczniejszych narz´dzi wdra˝ania postanowieƒ KonwencjiBerneƒskiej o ochronie europejskiej przyrody ˝ywej i siedliskprzyrodniczych (Convention on the Conservation of Europa-ean Wildlife and Natural Habitats) z 1979 r., z którà oraz Dy-rektywà Ptasià (1979) tworzà spójnà ca∏oÊç. Ratyfikacja Kon-wencji Berneƒskiej przez Polsk´ oraz wejÊcie do WspólnotyEuropejskiej wymaga∏y realizacji obu Dyrektyw oraz dostoso-wania prawa krajowego, przede wszystkim Ustawy o ochro-nie przyrody z 16.04.2004 r. i opartych na niej rozporzàdzeƒo ochronie gatunków i siedlisk przyrodniczych.Podstawowym celem Dyrektywy Siedliskowej jest ochronaró˝norodnoÊci biologicznej na obszarze paƒstw cz∏onkow-skich Unii Europejskiej. Zadanie to ma byç realizowane po-przez: 1) ochron´ siedlisk przyrodniczych zagro˝onychlub/i reprezentatywnych dla poszczególnych regionów bio-geograficznych zjednoczonej Europy, 2) zachowanie roÊlini zwierzàt rzadkich i zagro˝onych na terenie Wspólnoty, re-alizowanà poprzez ochron´ gatunkowà i/lub ochron´ ichsiedlisk. Ich ochrona odbywa si´ m.in. poprzez wyznacze-nie sieci Natura 2000, a w jej ramach utworzenie sieci Spe-cjalnych Obszarów Ochrony ustanawianych na podstawieDyrektywy Siedliskowej i Obszarów Specjalnej Ochrony po-wo∏ywanych zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Ptasiej.Siedliska przyrodnicze w rozumieniu Dyrektywy Siedli-skowej (i w Êlad za nià Ustawy o ochronie przyrody) sà to„obszary làdowe lub wodne wyodr´bnione w oparciu o ce-chy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, zarówno ca∏ko-wicie naturalne, jak i pó∏naturalne”. W ich obr´bie szcze-gólne znaczenie majà siedliska przyrodnicze b´dàceprzedmiotem zainteresowania Wspólnoty (w skróciesiedliska o znaczeniu wspólnotowym), które wyst´pujà naterenie paƒstw Wspólnoty i:❏ sà zagro˝one zanikiem w swoim naturalnym zasi´gu lub❏ majà niewielki obszar wyst´powania w wyniku regresji

lub uwarunkowaƒ naturalnych, lub❏ sà doskona∏ymi przyk∏adami cech typowych dla regio-

nów biogeograficznych, na obszarze których le˝à krajeWspólnoty Europejskiej (alpejski, atlantycki, kontynen-talny, makaronezyjski i Êródziemnomorski). Polska nie-mal w ca∏oÊci le˝y w obszarze kontynentalnym i w bar-dzo niewielkiej cz´Êci w alpejskim.

Za priorytetowe siedliska przyrodnicze (typy siedlisko priorytetowym znaczeniu) Wspólnota ponosi szczególnàodpowiedzialnoÊç, gdy˝ ich zasi´gi w ca∏oÊci lub wi´kszejcz´Êci mieszczà si´ na terenie Wspólnoty; w praktyce ozna-cza to uzale˝nienie dalszego ich istnienia od w∏aÊciwychdzia∏aƒ ochronnych prowadzonych przez kraje cz∏onkow-skie (to samo dotyczy gatunków priorytetowych).W krajach Unii Europejskiej obecnie wyst´puje 218 typówsiedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym, w tym 71priorytetowych. Z tej liczby na terenie Polski zidentyfikowanodotàd 76 typów, w tym 15 priorytetowych. Warto tu dodaç,˝e sà istotne przes∏anki, aby przypuszczaç, ˝e na terenie Pol-ski wyst´puje jeszcze jeden typ identyfikowany w Unii.W zwiàzku z powi´kszeniem Unii Europejskiej liczba wyma-gajàcych ochrony siedlisk przyrodniczych uleg∏a powi´ksze-niu w Traktacie Akcesyjnym z dotychczasowych 197 (w tym61 priorytetowych) o nowe, niewyst´pujàce w „starej” Unii,do obecnej liczby 218. WczeÊniej, w fazie przygotowywaniado wejÊcia do Wspólnoty, poszczególne paƒstwa zg∏asza∏yswoje propozycje. W tym trybie Polska zg∏osi∏a 19 rodzajówsiedlisk (w tym 6 priorytetowych). Z tej liczby 3 propozycjezosta∏y przyj´te w ca∏oÊci; sà to: 91P0 – wy˝ynny jod∏owybór mieszany, 91Q0 – górskie reliktowe laski sosnowei 91T0 – sosnowy bór chrobotkowy. Nast´pnych 9 polskichpropozycji zosta∏o uwzgl´dnionych przez poszerzenie defi-nicji istniejàcych typów: 3160, 4070, 4180, 6150, 7230,8120, 9140, 9170, 9420. Pozosta∏e zosta∏y odrzuconejako m.in. wyst´pujàce w innych krajach Unii i którychprzyj´cie mog∏oby w nich spowodowaç skutki prawne. Nieoznacza to jednak zamkni´cia drogi i nale˝y si´ staraço w∏àczenie przynajmniej cz´Êci z nich do I Za∏àcznikaDyrektywy Siedliskowej.Poszczególne opisy siedlisk przyrodniczych w niniejszymporadniku, opracowane przez wybitnych specjalistów,uwzgl´dniajà nie tylko pe∏nà literatur´ przedmiotu, alei opracowania niepublikowane – zw∏aszcza plany ochrony,inwentaryzacje przyrodnicze i ró˝ne koncepcje ochrony,wreszcie niepublikowane wyniki w∏asnych badaƒ nauko-wych i praktycznych doÊwiadczeƒ. Sprawia to, ˝e opisy po-szczególnych siedlisk przyrodniczych stanowià oryginalne,monograficzne opracowania zawierajàce aktualny stanwiedzy naukowej i praktyki ochrony. Opis ka˝dego z sie-dlisk przyrodniczych zawiera trzy zasadnicze tematycznegrupy zagadnieƒ – identyfikacj´ i charakterystyk´, ocen´stanów i zagro˝eƒ oraz propozycje ochrony.Z najwa˝niejszych celów przyÊwiecajàcych przygotowaniuniniejszego poradnika nale˝y wymieniç nast´pujàce:❏ przybli˝enie wszystkim zainteresowanym rzetelnych

i aktualnych informacji dotyczàcych wyst´powania,zró˝nicowania, zagro˝eƒ i ochrony siedlisk przyrodni-czych wyst´pujàcych w Polsce,

❏ dostarczenie naukowych podstaw wszystkim zaanga˝o-wanym we wdra˝anie Dyrektywy Siedliskowej oraz au-torom planów ochrony, zarówno na obszarach sieciNatura 2000, jak i wszystkich pozosta∏ych,

12

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


❏ wskazanie na mo˝liwoÊci i sposoby kompromisu mi´-dzy ochronà i gospodarkà na obszarach u˝ytkowanychgospodarczo,

❏ wskazanie luk w wiedzy na temat siedlisk przyrodni-czych i tym samym:

❏ ukierunkowanie poszukiwaƒ nowych miejsc wyst´powa-nia siedlisk przyrodniczych i pog∏´bienia ich znajomoÊci,

❏ zintensyfikowanie prac metodycznych i praktycznychdzia∏aƒ prowadzàcych do skuteczniejszej ochrony.

Nale˝y z ca∏à mocà podkreÊliç, ˝e poradnik jest adresowa-ny nie tylko do wàskiego grona przyrodników, ale dowszystkich, których dzia∏alnoÊç w jakimkolwiek stopniu do-tyczy problematyki ochrony przyrody – administracji rzàdo-wej i samorzàdowej, praktyków z ró˝nych dziedzin, orga-nizacji pozarzàdowych i wszystkich innych, którzy w swojejdzia∏alnoÊci stykajà si´ z obszarami chronionymi i wyma-gajàcymi ochrony. Stàd te˝ wynika formu∏a opracowania,mo˝liwie przyst´pnego dla niespecjalistów.

2.2. Szczegó∏owy opis siedliska przyrodniczego

Nazwa i oznaczenia kodowe

Nazwa g∏ównego typu siedliska przyrodniczego jest zgod-na z nazwà podanà w Rozporzàdzeniu Ministra Ârodowi-ska o ochronie siedlisk przyrodniczych. W generaliachopiera si´ ona na nazwie zawartej w Podrćzniku interpre-tacji siedlisk Unii Europejskiej, wersja Eur25 (InterpretationManual of European habitats, Eur 25, European Commis-sion, DG Environment Nature and Biodiversity, 2003), alew cz´Êci przypadków dostosowana jest do polskich realiówprzyrodniczych. Rozbie˝noÊç ta wynika g∏ównie z faktu, ˝epodrćznik ten obejmuje zasi´giem przestrzennym i mery-torycznym ca∏y obszar UE, ale nazwy siedlisk zawartew nim by∏y okreÊlanie dla potrzeb Pi´tnastki. Strona polskaw trakcie dyskusji poprzedzajàcych akcesj´ sugerowa∏adokonanie zmian w niektórych nazwach, jednak bezsku-tecznie, poniewa˝ spowodowa∏oby to skutki prawne wewszystkich krajach dawnej Unii.Kod Natura 2000 oznacza oznaczenie kodowe w Inter-pretation Manual...Siedliska priorytetowe sà oznaczone gwiazdkà, po-dobnie jak nazwa typu (i podtypów – patrz ni˝ej).Kod Physis oznacza symbol u˝ywany w bazie danych Phy-sis – hierarchicznego systemu kodowania typów siedlisk Pa-learktyki utworzony na u˝ytek programu CORINE. Baza tajest uaktualniana, w zwiàzku z tym zawiera bardziej aktual-ne informacje ni˝ publikowane opracowania dotyczàceCORINE. Oznaczenia kodowe najcz´Êciej dotyczà ró˝nychtypów ekosystemów okreÊlonych za pomocà syntaksonówró˝nej rangi – od klasy zespo∏ów do zespo∏u roÊlinnego. Po-woduje to, ˝e wiele typów siedlisk przyrodniczych jest okre-Êlane przez wićej ni˝ jedno oznaczenie kodowe Physis.

Opis g∏ównego typu siedliska przyrodniczego

Definicja dotyczy ca∏ego typu w pe∏nym jego zró˝nicowa-niu. W du˝ym stopniu opiera si´ na Interpretation Manu-al..., ale dla jasnoÊci i ze wzgl´du na potrzeby krajowegoporadnika na ogó∏ opisuje wy∏àcznie cz´Êç siedliska przy-rodniczego znajdujàcà si´ w Polsce.Mapa okreÊla rozmieszczenie typu siedlisk w Polsce. Zewzgl´du na niewystarczajàcy stopieƒ poznania rozmiesz-czenia wielu typów siedlisk przyrodniczych w Polsce, ko-nieczne by∏o zró˝nicowanie informacji na dwa rodzaje sy-gnatur, ilustrujàcych zasi´g rzeczywisty i potencjalny. Pierw-szy z nich ukazuje udokumentowane wyst´powanie (stref´lub izolowane stanowiska), natomiast drugi przedstawiaprzypuszczalne rozmieszczenie, okreÊlone na podstawieprzes∏anek poÊrednich, takich jak: rozmieszczenie gatun-ków w∏aÊciwych dla danego typu siedliska, siedlisk (w sen-sie ekologicznym), sytuacji topograficznych wskazujàcychna obecnoÊç dogodnych warunków. Sygnatura punktowastanowisk potencjalnych i wàtpliwych oznacza precyzyjnieokreÊlonà lokalizacj´ w terenie, ale brakuje aktualnej in-formacji o istnieniu stanowiska (np. gdy istniejà uzasadnio-ne przypuszczenia, ˝e stanowisko uleg∏o zniszczeniu) lubgdy informacja z literatury nie pozwala w pe∏ni zidentyfiko-waç siedliska przyrodniczego. Wszystkie miejsca wskazanena mapie jako „potencjalne” wymagajà wić weryfikacjii oznaczajà jednoczeÊnie wskazówki dotyczàce obszarówwymagajàcych przeprowadzenia weryfikacji w terenie.

Legenda: wyst´powanie rzeczywiste – zasi´g zwarty lubstanowiska rozproszone

wyst´powanie potencjalne

pojedyncze i oderwane stanowiska rzeczywiste(potwierdzone)

pojedyncze stanowiska potencjalne i wàtpliwe

Podzia∏ na podtypy okreÊla zró˝nicowanie typu g∏ówne-go na jednostki wybitnie ró˝niàce si´ od siebie strukturà,uwarunkowaniami ekologicznymi, rozmieszczeniem geo-graficznym, które w istotny sposób rzutujà na sposób ochro-ny (zarówno w warunkach ochrony typu rezerwatowego, jaki u˝ytkowania gospodarczego). W opisie wskazano na kry-teria podzia∏u, a w razie potrzeby przedyskutowano ró˝nealternatywne rozwiàzania i uzasadniono przyj´tà opcj´.Umiejscowienie siedliska w polskiej klasyfikacji fitosocjolo-gicznej ma na celu precyzyjne okreÊlenie ca∏ego zakresui zmiennoÊci typu siedliska przyrodniczego, wyra˝onego zapomocà zespo∏ów roÊlinnych – najlepszego identyfikatoratypów siedlisk ze wzgl´du na funkcj´ i ∏atwoÊç identyfikacjifitocenoz w ekosystemach. W opracowaniu przyj´to jako

13

Cz´Êç ogólnaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

podstaw´ system fitosocjologiczny W. Matuszkiewicza(2001) z modyfikacjami J. M. Matuszkiewicza (npbl. w ra-mach realizowanego projektu „Atlas Zbiorowisk RoÊlinnychPolski”). Dotyczàcymi niniejszego tomu wyjàtkami od tej re-gu∏y, przyj´tymi zgodnie z aktualnymi rewizjami i monogra-fiami poszczególnych grup zbiorowisk, sà opracowaniazbiorowisk torfowiskowych wg Dierssena (1982).Bibliografia obejmuje pozycje wykorzystane do opraco-wania typu g∏ównego.

Opis podtypów

Nazwa i oznaczenia kodoweOznaczenia kodu Physis stanowià doprecyzowanie w sto-sunku do zawartych w charakterystyce typu g∏ównegoi w zwiàzku z tym mogà si´ ró˝niç.

Cechy diagnostyczneRozdzia∏ zawiera zwi´z∏à charakterystyk´ siedliska przyrod-niczego, na którà sk∏adajà si´:Cechy obszaru. Jest to syntetyczny opis siedliska (w sen-sie ekologicznym), zawierajàcy podstawowe cechy abio-tycznej cz´Êci ekosystemu oraz miejsc wyst´powania cz´Êcisiedliska przyrodniczego, zaliczonej do podtypu. Opis za-wiera tak˝e informacje na temat genezy i procesów warun-kujàcych utrzymywanie si´ siedliska przyrodniczego.Fizjonomia i struktura zbiorowiska. Opis najistotniej-szych cech pozwalajàcych rozpoznaç zbiorowiska roÊlinnezwiàzane z podtypem, omówienie budowy warstwowej,przestrzennej roli poszczególnych warstw roÊlinnoÊci, pod-stawowych cech struktury florystycznej oraz wskazanie naj-bardziej znamiennych gatunków nadajàcy fizjonomi´ zbio-rowiskom, a tak˝e zwrócenie uwagi na widoczne specyficz-ne inne istotne cechy, np. powierzchni gruntu (np. budowak´pkowo-dolinkowa na niektórych torfowiskach). W wyjàt-kowych przypadkach, dotyczàcych siedlisk zwiàzanychz dnem morskim, jest to opis zespo∏ów zwierzćych; wyni-ka to z braku roÊlinnoÊci osiad∏ej na dnie lub ze znaczniewi´kszej roli diagnostycznej zwierzàt.Reprezentatywne gatunki. Jest to cecha pozwalajàcaz du˝ym prawdopodobieƒstwem identyfikowaç siedliskoprzyrodnicze przez osoby nieznajàce fitosocjologii. Podroz-dzia∏ zawiera wykaz najwa˝niejszych roÊlin budujàcychzbiorowiska roÊlinne (czasem zwierzće) w dwu aspektach– dominantów nadajàcych specyficznà fizjonomi´ fitoceno-zom (nazwy podane wyt∏uszczonym drukiem) oraz (zwy-k∏ym drukiem) gatunków charakterystycznych (w sensie fi-tosocjologicznym) dla zespo∏ów oraz wybranych gatunkówcharakterystycznych dla syntaksonów wy˝szej rangi. Ga-tunki charakterystyczne mogà rosnàç bardzo nielicznie,nawet jako pojedyncze okazy, ale z diagnostycznego punk-tu widzenia wa˝na jest sama ich obecnoÊç. Je˝eli gatunkicharakterystyczne wyst´pujà jednoczeÊnie w roli dominan-tów i gatunków charakterystycznych, ich nazwy sà wyt∏usz-czone i opatrzone gwiazdkà *.

Odmiany. Cz´Êç podtypów wykazuje wybitne zró˝nico-wanie lokalnosiedliskowe i regionalne. Ta rozmaitoÊç mo-˝e mieç rozmaite przejawy i zaznaczaç si´ w formie zró˝-nicowania na podzespo∏y, warianty, odmiany geograficz-ne itp. Wyró˝nienie odmian stanowi form´ kompromisumi´dzy celem uzyskania obrazu syntetycznego – zalicze-nia do podtypu ze wzgl´du na ich liczne cechy wspólne,a wskazaniem na bogactwo fitocenotyczne podtypów,zmuszajàce do indywidualnego traktowania wszystkichmiejsc wyst´powania siedlisk przyrodniczych w planachochrony i wszystkich innych dzia∏aniach ochroniarskich.Dopiero uwzgl´dnienie tego ca∏ego bogactwa pozwalarzeczywiÊcie chroniç siedliska przyrodnicze i gatunkiw nich bytujàce zgodnie z podstawowà zasadà ochronyró˝norodnoÊci biologicznej, zawartà w formule: gatunekx fitocenoza x region. W zwiàzku z tym, dla skutecznejochrony, aspekt lokalnego i regionalnego zró˝nicowaniapowinien byç traktowany z najwy˝szà uwagà, w czym mapomóc omówienie odmian.Mo˝liwe pomy∏ki. Ta cz´Êç tekstu wskazuje na mo˝li-woÊç pope∏nienia pomy∏ek z innymi, cz´sto podobnymisiedliskami przyrodniczymi (i nierzadko sàsiadujàcymiw terenie) oraz zawiera wskazówki pozwalajàce uniknàçb∏´dów. Nale˝y w tym miejscu podkreÊliç, ˝e b∏´dna iden-tyfikacja cz´sto mo˝e skutkowaç nieodpowiednimi zabie-gami ochrony, prowadzàcymi w konsekwencji nawet dozniszczenia przedmiotu ochrony.

Identyfikatory fitosocjologiczneIdentyfikatory fitosocjologiczne sà to zespo∏y i zbiorowi-ska roÊlinne zwiàzane z okreÊlonym podtypem. Zewzgl´du na znaczne zró˝nicowanie florystyczne i siedli-skowe (w sensie ekologicznym) niektórych typów siedliskprzyrodniczych, a tak˝e na wewn´trznie niejednorodnysposób wyró˝niania siedlisk przyrodniczych (cz´Êç sie-dlisk g∏ównego typu jest to˝sama z zespo∏ami roÊlinnymi,a cz´Êç – z du˝ymi kompleksami przyrodniczymi, jak np.jeziorami czy ujÊciami rzek), liczba i ranga identyfikato-rów przyrodniczych mo˝e w poszczególnych typach zna-czàco si´ ró˝niç – od jednego podzespo∏u do wielu ze-spo∏ów nale˝àcych do kilku klas. Zdarza si´ równie˝, ˝ejeden zespó∏ roÊlinny mo˝e identyfikowaç wićej ni˝ je-den podtyp lub nawet typ, wówczas to zbiorowisko cz´-sto jest reprezentowane przez inne ni˝sze syntaksony;w tej sytuacji kryterium rozró˝nienia siedlisk przyrodni-czych sà inne cechy opisu, jak np. usytuowanie w od-miennych kompleksach przestrzennych. Innà przyczynàrozbie˝noÊci klasyfikacji typów siedlisk i zbiorowisk sàodmienne kryteria wyró˝niania zbiorowisk roÊlinnychi siedlisk przyrodniczych.Pe∏ny system zespo∏ów roÊlinnych wzmiankowanych w tomie1. poradnika wraz z autorami nazw syntaksonów jest za-mieszczony w aneksie 2. W przypadku niektórych morskichtypów siedlisk (patrz „Fizjonomia i struktura zbiorowiska”)z oczywistych wzgl´dów pomini´to ten rozdzia∏.

14

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


Dynamika roÊlinnoÊciRozdzia∏ informuje o stopniu trwa∏oÊci zbiorowisk roÊlin-nych oraz o czynnikach warunkujàcych t´ cech´, charak-teryzuje proces sukcesji, który doprowadzi∏ do powstaniaobecnej postaci ekosystemu oraz omawia ró˝ne przejawywewn´trznej dynamiki zbiorowisk i poszczególnych ichsk∏adników. W lasach mo˝e to byç np. opis tzw. faz roz-wojowych lasu oraz naturalnego odnowienia drzewosta-nów w ró˝nych warunkach, a na wydmach – przebieg zja-wisk zwiàzanych z deflacjà i akumulacjà piasku skutkujà-cych rozwojem lub niszczeniem ró˝nych zbiorowisk i ichsiedlisk. Procesy te mogà zachodziç w warunkach natural-nych, bez udzia∏u cz∏owieka – spontanicznie – lub byç wy-wo∏ane albo modyfikowane przez ró˝ne formy dzia∏alno-Êci ludzkiej. Dzia∏alnoÊç ta mo˝e obejmowaç zarównobezpoÊredni wp∏yw na fitocenozy (np. koszenie, r´bnie)i warunki wodne (np. odwodnienie torfowisk), ale tak˝epoÊredni, gdy ma miejsce w du˝ej odleg∏oÊci od konkret-nych biochor i – pozornie – nie wp∏ywaç na ich stan (np.zmiany warunków wodnych w obszarach alimentacyjnychêróde∏ lub w zlewniach cieków i zbiorników).Ten fragment tekstu zwraca uwag´ tak˝e na fakt, ˝e w∏a-Êciwe rozpoznanie z∏o˝onych i trudnych procesów dynami-ki i sukcesji, zw∏aszcza wobec generalnego braku materia-∏ów archiwalnych dotyczàcych dawniejszych stanów kon-kretnych analizowanych obiektów, jest podstawà doboruodpowiedniego rodzaju ochrony, a w przypadku ochronyczynnej – w∏aÊciwych zabiegów (z literatury znane jest bo-wiem wiele przyk∏adów dowodzàcych, ˝e b∏´dne rozpo-znanie genezy i stopnia naturalnoÊci stanu fitocenoz, skut-kujàcych niew∏aÊciwie zaplanowanà i realizowanà ochro-nà, doprowadzi∏o do zniszczenia przedmiotów ochrony).

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub przylegajàcePunkt okreÊla kompleksy przestrzenne, w których dany typsiedliska mo˝e wyst´powaç, wymienia inne typy w rozma-ity sposób uzale˝nione od opisywanego tu siedliska orazomawia typy ekosystemów w sàsiedztwie, które dla od-miany mogà istotnie wp∏ywaç na stany i procesy zacho-dzàce w opisywanym typie siedliska. WÊród zale˝nychi przylegajàcych mogà byç inne typy siedlisk przyrodni-czych z II Za∏àcznika Dyrektywy Siedliskowej, co w istotnysposób podnosi wartoÊç ca∏ego kompleksu przestrzenne-go jako obiektu chronionego w sieci Natura 2000, aletym bardziej wymaga przemyÊlanego opracowania zasadochrony ka˝dego z typów ekosystemów wobec mo˝liwejsprzecznoÊci interesów; powinno to skutkowaç poszuki-waniem rozwiàzaƒ kompromisowych lub odpowiednimustaleniem priorytetów.

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczeniaMapa zawiera rozmieszczenie podtypu siedliska w Polscei jest sporzàdzona wed∏ug tych samych zasad, co mapa

zawarta w charakterystyce typu g∏ównego (patrz wy˝ej). In-formacja o rozmieszczeniu stanowi komentarz do mapyi zwraca uwag´ na istotne cechy krajowego zasi´gu i jegouwarunkowania.

Znaczenie ekologiczne i biologiczneW tej cz´Êci wyliczone i scharakteryzowane sà cechy Êwiad-czàce o znaczeniu siedliska przyrodniczego w aspekcieprzyrodniczym i naukowym, w tym zw∏aszcza: unikatowecechy zbiorowisk roÊlinnych lub biotopów, wyst´powanietzw. gatunków szczególnej troski (chronionych i zagro˝o-nych), rola typu siedliska w krajobrazie, funkcja jako niszekologicznych dla zwierzàt, korytarzy ekologicznych itp. Zewzgl´du na szczególny walor wyliczone sà tu gatunki wy-mienione w za∏àczniku II Dyrektywy Siedliskowej i za∏àczni-ku I Dyrektywy Ptasiej. Stosunkowo najprostsze jest okreÊle-nie zwiàzków roÊlin z typami siedlisk, które jako zwiàzanez okreÊlonymi zespo∏ami roÊlinnymi mogà byç przypisanedo podtypów. W przypadku zwierzàt, ze wzgl´du na cz´stonieprecyzyjne daty faunistyczne, zaliczenie nawet do typówg∏ównych nierzadko stwarza∏o problemy. Podobnà trud-noÊç w okreÊleniu zwiàzków powodowa∏a ruchliwoÊç zwie-rzàt i wykorzystywanie ró˝nych siedlisk w ró˝nych fazach˝ycia lub rytmu ˝ycia zwierzàt – zimowania, gniazdowania,noclegu, spoczynku, ˝erowania, w´drówek. Dodatkowymproblemem jest fakt, ˝e liczne gatunki zwierzàt sà zwiàza-ne nie tyle z konkretnym typem i podtypem siedliska przy-rodniczego i zespo∏em roÊlinnym, co w znacznie wi´kszymstopniu z pewnymi jego cechami. Przyk∏adem mogà byçchrzàszcze bytujàce w butwiejàcym drewnie, ptaki wyma-gajàce starych drzewostanów i dziuplastych drzew czy napozór zaskakujàce zwiàzki niektórych gatunków nietoperzyz wodami, w rzeczywistoÊci b´dàcymi biotopami w∏aÊciwy-mi dla owadów stanowiàcych pokarm nietoperzy. Z tychpowodów w opisach podtypów podano tylko najwa˝niej-sze i najbardziej charakterystyczne ze zwierzàt, stanowiàcepewien symbol fauny zwiàzanej z okreÊlonymi typami zbio-rowisk, natomiast w tabelach zawartych w rozdz. 2.4. po-dano wszystkie stwierdzone gatunki w konkretnych siedli-skach g∏ównego typu. Podstawà do opracowania tych ta-bel by∏y charakterystyki gatunków zawarte w tomach 6.–9.poradnika, zweryfikowane pod kàtem zgodnoÊci opisówstanowisk z typologià siedlisk.Niektóre typy siedlisk przyrodniczych sà miejscami wyst´-powania wielu gatunków zagro˝onych, wymienianychw czerwonych listach i czerwonych ksi´gach. Pierwszez nich sà to mi´dzynarodowe, krajowe lub regionalne wy-kazy gatunków zagro˝onych z okreÊlonym stopniem ichnara˝enia na wygini´cie podanym wed∏ug umownej skali.Czerwone ksi´gi zawierajà ponadto liczne informacje natemat gatunku, w tym zw∏aszcza wyst´powania, biologii,ekologii, zagro˝eƒ i sposobów ochrony. Skróty stosowanew najnowszych edycjach czerwonych list i ksiàg sà nast´-pujàce: EX – ca∏kowicie wymar∏y, EW – wymar∏y w warun-kach naturalnych, CR – krytycznie zagro˝ony, EN – zagro-

15

Cz´Êç ogólnaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

˝ony, VU – nara˝ony, LR – gatunki ni˝szego ryzyka, DD –stopieƒ zagro˝enia trudny do ustalenia z powodu niewy-starczajàcej informacji.

Stany, w jakich znajduje si´ siedliskoSiedlisko przyrodnicze lub jego poszczególne sk∏adniki mo-gà znajdowaç si´ w stanie naturalnym lub w rozmaity spo-sób trwale lub przejÊciowo odkszta∏conym. Mianem stanuuprzywilejowanego okreÊlono stan optymalny, który w pew-nym sensie stanowi idealny wzorzec. W wielu przypadkach,ze wzgl´du na bogate zró˝nicowanie wewn´trzne, okreÊle-nie takiego stanu jednak nie by∏o proste, dlatego ograni-czono si´ do zdefiniowania najbardziej podstawowychczynników warunkujàcych skuteczne zachowanie stanówuprzywilejowanych, w tym naturalnego przebiegu procesóww opisywanych tu ekosystemach i ich sàsiedztwie.Stan zachowania siedlisk przyrodniczych w wielu miejscachodbiega od stanu optymalnego. Jest to spowodowane naj-cz´Êciej dawniejszymi dzia∏aniami cz∏owieka, których skutkisà nadal widoczne w przyrodzie, albo nadal utrzymujàcàsi´ antropopresjà. Odkszta∏cenia te sà bardzo zró˝nicowa-ne, w zale˝noÊci od naturalnych w∏aÊciwoÊci ekosystemów(zw∏aszcza ich wra˝liwoÊci na antropopresj´, podatnoÊci nazmiany i zdolnoÊci regeneracji) oraz form i intensywnoÊcioddzia∏ywania cz∏owieka. Skutki widoczne w przyrodziemogà byç bardzo zró˝nicowane, zale˝nie od kombinacjii wzajemnych proporcji bardzo wielu czynników natural-nych i antropogenicznych, i w zale˝noÊci od nich mogàutrzymywaç si´ trwale lub mieç charakter przemijajàcy.

Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagro˝eniaPunkt zawiera informacje dotyczàce dawnych przemiansiedliska, które doprowadzi∏y do stanu obecnego, przyczy-ny i skutki wspó∏czesnych przeobra˝eƒ, a nast´pnie, na ichpodstawie, prognozy ewentualnych zmian w przysz∏oÊcimogàcych doprowadziç do uszczuplenia powierzchni i nie-korzystnych zmian w obr´bie siedliska przyrodniczego lubwr´cz do jego zaniku. Charakterystyka tendencji obejmujezarówno przewidywane zmiany naturalne, jak i prognozyprzeobra˝eƒ spowodowanych obecnà, przewidywanà lubpotencjalnie mo˝liwà dzia∏alnoÊcià cz∏owieka. Jest oczywi-ste, ˝e prawid∏owa identyfikacja zagro˝eƒ jest podstawo-wym warunkiem skutecznej ochrony.Nale˝y w tym miejscu podkreÊliç, ˝e niektóre ze zbiorowiskroÊlinnych, obecnie bardzo cennych z przyrodniczegopunktu widzenia i chronionych na mocy Dyrektywy Siedli-skowej, powsta∏y i utrzymywa∏y si´ dzi´ki specyficznym for-mom ekstensywnego u˝ytkowania. Jego zaniechanie pro-wadzi do szybkiego zaniku tych typów roÊlinnoÊci i dlategokonieczna jest kontynuacja tradycyjnego u˝ytkowania lubimitujàcych je zabiegów ochrony. Warto te˝ dodaç, ˝e tasama forma u˝ytkowania, która jest niekorzystna dla jed-nych typów siedlisk przyrodniczych, dla innych jest warun-kiem utrzymania w stanie uprzywilejowanym. Podobnie ten

sam czynnik mo˝e, w odniesieniu do ró˝nych typów sie-dlisk, powodowaç ró˝ne konsekwencje, w tym tak˝e narzu-ciç odmienne strategie ochrony.

U˝ytkowanie gospodarcze i potencja∏ produkcyjnyW rozdziale omówiona jest wartoÊç gospodarcza typu sie-dliska przyrodniczego lub poszczególnych jego sk∏adni-ków oraz opisane sà wspó∏czesne formy gospodarki orazdawniejsze, które majà bezpoÊredni wp∏yw na stan obec-ny. Ewentualne okreÊlanie wp∏ywu ró˝nych form gospoda-rowania na ekosystem nie jest ich ocenà, ale s∏u˝y jedyniejako podstawa do wskazania rozmaitych mo˝liwoÊcizmian w przysz∏oÊci, w zale˝noÊci od wspó∏czeÊnie prowa-dzonej dzia∏alnoÊci gospodarczej i przyj´tego rodzajuochrony. Jest to jedno z najtrudniejszych zagadnieƒ oma-wianych w poradniku. Ta trudnoÊç wynika z koniecznoÊcipogodzenia dwu najcz´Êciej przeciwstawnych form dzia-∏alnoÊci – u˝ytkowania gospodarczego i ochrony, bowiemna wielu obszarach chronionych prowadzona jest gospo-darka. Powoduje to koniecznoÊç poszukiwania kompromi-sów, które najcz´Êciej polegajà na zaproponowaniu(w dalszej cz´Êci) rozwiàzaƒ pozwalajàcych skutecznie po-godziç oba nurty – gospodarczy i ochroniarski, bezuszczerbku dla ˝adnego z nich.

OchronaPrzypomnienie o wra˝liwych cechachJest to ponowne zwrócenie uwagi na (opisane szerzej w in-nych miejscach poradnika) te cechy siedliska przyrodnicze-go, które sà podatne na oddzia∏ywanie ró˝nych czynnikówi w zwiàzku z tym muszà byç brane pod uwag´ w czasieopracowywania planów ochrony, wytycznych do planów itp.Zalecane metody ochronyOpis zawiera prezentacj´ metod ochrony, korzystnych i po-˝àdanych dla utrzymania siedliska przyrodniczego we w∏a-Êciwym stanie ochrony oraz wymienia dzia∏ania szkodliwe,których nale˝y unikaç. Jedne i drugie dotyczà zasad dzia∏a-nia w ramach ochrony rezerwatowej i ochrony siedlisk przy-rodniczych realizowanej na terenach u˝ytkowanych gospo-darczo. Omawiane w tej cz´Êci tekstu dzia∏ania ochronnewynikajà z analizy wszystkich danych analizowanych w po-zosta∏ych cz´Êciach opisu siedliska przyrodniczego.Du˝e regionalne i lokalne zró˝nicowanie siedlisk (w sensieekologicznym) oraz dynamiki gatunków, fitocenoz i bioto-pów, rozmaitoÊci kompleksów przestrzennych, ró˝norod-noÊci flory i fauny itp. oraz wynikajàce stàd zró˝nicowaniepriorytetów ochrony w rozmaitych obiektach chronionychsprawia, ˝e w∏aÊciwe rozwiàzanie problemu ochrony po-szczególnych siedlisk przyrodniczych w ró˝nych sytuacjachmo˝e i powinno byç odmienne. Ze wzgl´du na to zró˝ni-cowanie siedlisk przyrodniczych w skali regionalnej i lokal-nej, nawet tych najbardziej jednorodnych, zaleceƒ ochron-nych nie da si´ przedstawiç w postaci jednej gotowej for-mu∏y dla wszystkich obszarów chronionych. Co wi´cej, ta-

16

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


17

Cz´Êç ogólnaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

kie próby mogà okazaç si´ szkodliwe dla ró˝norodnoÊcibiologicznej, zw∏aszcza dla obiektów ca∏kowicie natural-nych, lecz odbiegajàcych od normy arbitralnie uznanej zazalecanà. Stàd podane sà generalne zasady ochrony, na-tomiast szczegó∏owe opisy majà przede wszystkim charak-ter przyk∏adów, ilustrujàcych konkretne sytuacje w okreÊlo-nych warunkach, opartych na dog∏´bnych badaniach tere-nowych metodami stosowanymi w naukach podstawowychi aplikacyjnych. Nale˝y podkreÊliç, ˝e w bardzo wielu przy-padkach pogodzenie u˝ytkowania i ochrony jest mo˝liwebez szkody dla ˝adnej z obu tych dziedzin; takie mo˝liwo-Êci sà tak˝e przedstawiane w tekstach.Dla ochrony cz´Êci siedlisk przyrodniczych konieczna jestkontynuacja u˝ytkowania. Podstawowym warunkiem za-chowania siedliska we w∏aÊciwym stanie ochrony jestkontynuacja lub odtworzenie takiej formy i intensywnoÊciu˝ytkowania, jaka spowodowa∏a powstanie i utrzymaniezbiorowisk wtórnych, np. ∏àkowych i pastwiskowych. Dlaosób mniej zwiàzanych z badaniami nad dynamikài ochronà szaty roÊlinnej mo˝e byç zaskakujàce, ˝e nie-które typy siedlisk przyrodniczych do niedawna uwa˝a-nych za naturalne przynajmniej cz´Êciowo mia∏y genez´antropogenicznà. W takiej sytuacji ochrona powinna po-legaç na utrzymywaniu odpowiedniej dzia∏alnoÊci cz∏o-wieka, a na obszarach o wy˝szych rygorach ochrony – nadobraniu zabiegów ochrony czynnej mo˝liwie przypomi-najàcych dawne formy u˝ytkowania, które spowodowa∏ypowstanie i utrzymywanie si´ siedliska. Warto tu dodaç,˝e w praktyce, je˝eli pominàç aspekt formalnoprawny,cz´sto nie ma jakichkolwiek ró˝nic mi´dzy tak prowadzo-nà ochronà i gospodarkà.Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposób ochronyW tym miejscu omówione sà ró˝ne nieopisane w poprzed-nim punkcie czynniki, które mogà lokalnie zmieniç ogólnezasady ochrony. Takimi czynnikami mogà byç na przyk∏adszczególne uwarunkowania geodynamiczne niektórych fi-tocenoz, wyst´powanie rzadkich gatunków zwiàzanychz obcymi dla danego siedliska gatunkami drzew.Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami ochronnymiPrzyk∏adowe wybrane obszary, na których omawiany typsiedliska podlega ochronie, wraz z ogólnym omówieniemrodzaju ochrony i prowadzonych zabiegów ochrony.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia, kierunki badaƒZawarte jest tu podsumowanie stanu wiedzy na temat da-nego typu siedliska w Polsce. Dotyczy ono znajomoÊci

zró˝nicowania, wyst´powania, zagro˝eƒ i in. W przypad-ku niewystarczajàcej znajomoÊci siedliska przyrodniczego,potrzebnej dla jego skutecznej ochrony, zaproponowanesà badania w celu wype∏nienia luki. Nale˝y w tym miejscudodaç, ˝e artyku∏ 18 Dyrektywy Siedliskowej nak∏adaobowiàzek prowadzenia badaƒ naukowych w chronio-nych siedliskach przyrodniczych.

Monitoring naukowyW treÊci rozdzia∏u zawarte sà zasady monitoringu siedli-ska przyrodniczego i/lub jego najwa˝niejszych sk∏adni-ków. Wskazane sà czynniki lub sk∏adniki siedlisk przyrod-niczych, które powinny byç obserwowane, okresy dzielà-ce poszczególne obserwacje oraz metodyka prac. Nale˝ydodaç, ˝e prowadzenie monitoringu jest wymaganeprzez Dyrektyw´ Siedliskowà (art. 11), a zasady i zakresjego prowadzenia w krajach Wspólnoty obecnie sàprzedmiotem dyskusji.

BibliografiaObejmuje pozycje literatury i ew. opracowaƒ niepublikowa-nych, które zosta∏y uwzgl´dnione tylko w opisie podtypu i niezosta∏y zamieszczone w opisie g∏ównego typu siedliska.

Jacek Herbich

2.3. Tryb pracyTeksty opisów siedlisk sà opracowaniami autorskimi. Po ichprzygotowaniu przez autorów wszystkie teksty zosta∏y skie-rowane do Departamentu Ochrony Przyrody MinisterstwaÂrodowiska i zaopiniowane przez Dyrekcj´ Generalnà La-sów Paƒstwowych i Departament Zasobów Wodnych MÂ.Nast´pnie autorzy odnieÊli si´ do uwag DGLP, DZW MÂi uwzgl´dnili je w porozumieniu z DOP MÂ. W nast´pnejfazie teksty by∏y opiniowane przez Ministerstwo Rolnictwai Rozwoju Wsi oraz przez Departament Ochrony PrzyrodyMÂ. Teksty z uwagami DOP MÂ wróci∏y do ostatecznej re-dakcji i ew. poprawek przez autorów i zosta∏y przekazanezleceniodawcy. We wszystkich etapach pracy uczestniczy∏redaktor-koordynator, do którego obowiàzków nale˝a∏y:koordynacja pracy zespo∏u autorów, redakcyjne opraco-wanie wszystkich tekstów, przygotowanie wst´pu, cz´Êciogólnej i aneksów (w przypadku s∏ownika by∏ to wybóri ostateczna redakcja hase∏ opracowanych przez poszcze-gólnych autorów tekstów).

18

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


2.4. Wyst´powanie gatunków z II za∏àcznika Dyrektywy Siedliskowej i za∏àcznika Dyrektywy Ptasiej w poszczególnych siedliskach przyrodniczych

Zestawienia dokonane na podstawie tekstów szczegó∏owych opisów gatunków – Jacek Herbich

Tab.1. Wyst´powanie gatunków roÊlin i zwierzàt z II za∏àcznika Dyrektywy Siedliskowej w siedliskach przyrodniczychz I za∏àcznika Dyrektywy SiedliskowejW przypadku roÊlin liczba oznacza podtyp siedliska przyrodniczego

Gatunek / typ siedliska 1110 1130 1150 1160 2110 2120 2130

RoÊlinylnica wonna Linaria odora 2 1 1

Rybyaloza Alosa alosa xboleƒ Aspius aspius x xciosa Pelecus cultratus x x x∏osoÊ atlantycki Salmo salar xminóg morski Petromyzon marinus xminóg strumieniowy Lampetra planeriparposz Alosa fallax x

Ssakifoka szara Halichoerus grypus x x x xfoka obràczkowana Rhinolophus ferrumequinum x x x xfoka pospolita Rhinolophus hipposideros x x x x

Tab.2. Wyst´powanie najwa˝niejszych gatunków ptaków z I za∏àcznika Dyrektywy Ptasiej w siedliskach przyrodniczychz I za∏àcznika Dyrektywy Siedliskowej.W tabeli uwgl´dniono wszystkie typy siedlisk mogàce mieç znaczenie dla gatunków ptaków – miejsca rozrodu, ˝erowiska,zimowiska i inne. W typach siedlisk nieuwzgl´dnionych w tabeli nie stwierdzono ptaków szczególnie przywiàzanych do nichlub siedliska te zajmujà zbyt ma∏e powierzchnie.

Gatunek / typ siedliska 1110 1130 1150 1160 1170 1210 1330 2110 2120 2130 2330

Batalion x x xBàczek xBàk xBernikla kanadyjska x x xBiegus krzywodzioby x x x x x xBiegus malutki x x x x x xBiegus rdzawy x x x x xBiegus zmienny x x x x x xBiegus zmienny schinzii x x x x xBielaczek x x xBielik xB∏otniak stawowy xBrodziec piskliwy x x x x xBrodziec Êniady x x xBrz´czka xCyraneczka x x


Cyranka x xCzajka x xCzapla bia∏a xCzapla siwa x xCzernica x x xGàgo∏ x x x x xG´gawa x x xG´Ê bia∏oczelna x xG´Ê zbo˝owa x xG∏owienka x x x xHe∏miatka xKamusznik x x x xKormoran czarny x x x xKrakwa x xKrwawodziób x x x xKrzy˝ówka x x xKszyk x x xKulik mniejszy x x x xKulik wielki x x x xKwokacz x xLerka x xLodówka x x x x¸ab´dê czarnodzioby x x x x¸ab´dê krzykliwy x x x x¸ab´dê niemy x x x x¸´czak x x¸yska x x xMarkaczka x xMewa czarnog∏owa x xMewa ma∏a x x x x x xMewa pospolita x x x x x x xMewa siod∏ata x x x x x x xMewa ˝ó∏tonoga x x x xNur czarnoszyi x x x xNur rdzawoszyi x x x xNurnik x x xNurog´Ê x x x xOgorza∏ka x x x x xOhar x x x xOstrygojad x x x x xPerkoz dwuczuby x x x xPerkoz rdzawoszyi x xPerkoz rogaty x xPerkozek x xPiaskowiec x x xP∏askonos x x xP∏atkonóg szyd∏odzioby x x xPodgorza∏ka xRemiz xRokitniczka xRo˝eniec x xRybitwa bia∏oczelna x x x x x xRybitwa bia∏oskrzyd∏a x x

19

Cz´Êç ogólnaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków


Rybitwa bia∏owàsa xRybitwa czarna x xRybitwa czubata x x x x x xRybitwa popielata x x x x xRybitwa rzeczna x x x x x xRybitwa wielkodzioba x x x x xRybo∏ów xSieweczka obro˝na x x x x xSieweczka rzeczna x x x xSiewnica x x xS∏owik szary xSzablodziób x x x xSzczud∏ak x x xSzlachar x x x xSzlamnik x x xÂmieszka x x x x x x x xÂwiergotek polny x xÂwistun x x xTrzcinniczek xUhla x xWàsatka xWodniczka xWodnik x xZielonka x xZimorodek x x

˚uraw x

20

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


2.5. Bibliografia

BARTEL A. (red.) 2004. Ryby. Poradniki ochrony siedlisk i gatun-ków Natura 2000 – podrćznik metodyczny. MinisterstwoÂrodowiska, Warszawa.

BERESZY¡SKI A. (red.) 2004. Ssaki. Poradniki ochrony siedliski gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny. Minister-stwo Ârodowiska, Warszawa.

BRULLO S., MINISSALE P. 1998. Considerazioni sintassonomiche sullaclasse Isoeto-Nanojuncetea. Itinera Geobotanica 11: 263–290.

DEVILLERS P., DEVILLERS-TERSCHUREN J. 1996. A classification ofPalearctic habitats. Nature and Environment 78. Strasbourg.

DIERSSEN K. 1982. Die wichtigsten Pflanzengesellschaften der Moorein NW-Europas. Conservatoire et Jardin botaniques, Geneve.

DYDUCH-FALNIOWSKA A., ZAJÑC K. (red.) 1996. Corine Bioto-pes w integracji danych przyrodniczych w Polsce. InstytutOchrony Przyrody PAN, Kraków.

DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAèMIERCZAKOWA R., MAKOMA-SKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZA-JÑC K. 1999. Ostoje CORINE w Polsce. Instytut OchronyPrzyrody PAN, Kraków

DYDUCH-FALNIOWSKA A., HERBICH J., HERBICHOWA M., MRÓZ W.,PERZANOWSKA J. 2002. Wdra˝anie koncepcji sieci Natura2000 w Polsce w latach 2001–2003. Materia∏y instrukta˝owedla Wojewódzkich Zespo∏ów Realizacyjnych: krótka charaktery-styka typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskimwyst´pujàcych w Polsce. Manuskrypt. Kraków – Gdaƒsk.

FALI¡SKA K. 1996. Ekologia roÊlin. Podstawy teoretyczne, popu-lacja, zbiorowisko, procesy. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

GROMADZKI M. (red.) 2004. Ptaki. Poradniki ochrony siedliski gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny.Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa.

HERBICH J. 2003. Dyrektywa Siedliskowa – za∏o˝enia, realizacja,prespektywy. Parki Narodowe 2: 3–8.

H¸USZCZYK H., STANKIEWICZ A. S∏ownik szkolny. Ekologia.Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Interpretation Manual of European Union habitats – Eur 15/2.version of October 1999., European Commission, DG Envi-ronment Nature protection, coastal zones and tourism.

Interpretation Manual of European habitats, Eur 25. 2003. Euro-pean Commission, DG Environment Nature and Biodiversity.

JAROSZEWSKI W., MARKS L., RADOMSKI A. 1985. S∏ownik geo-logii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska Czer-wona Ksi´ga RoÊlin. Instytut Botaniki PAN, Instytut OchronyPrzyrody PAN, Kraków.

KEPEL A. (red.) 2004. P∏azy i gady. Poradniki ochrony siedliski gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny.Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa.

KLIMASZEWSKI M. 1978. Geomorfologia. PWN, Warszawa.LIRO A., DYDUCH-FALNIOWSKA A., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M.

(red.). 2002. Natura 2000 – Europejska Sieç Ekologiczna. Na-rodowa Fundacja Ochrony Ârodowiska, Warszawa.

MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K. 2001.Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla

Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 57.2: 5–60.MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., TWOREK S. (red.) 2003. Ekolo-

giczna sieç Natura 2000 – problem czy szansa. InstytutOchrony Przyrody PAN, Kraków.

MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-wisk roÊlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. Wyd.Nauk. PWN, Warszawa.

MOSS D., WYATT B., CORNAERT M., ROEKARTES M. 1991. CO-RINE Biotopes, Brussels.

MIGO¡ P., GRYKIE¡ S., PAWLAK R., SOBIK M. 2003. S∏ownikgeograficzny. Europa, Wroc∏aw.

MIREK Z., PI¢KOÂ-MIRKOWA H., ZAJÑC A., ZAJÑC M. 2002. Flo-wering Plants and Pteridophytes of Poland – a Checklist. Bio-diversity of Poland, vol. 1, Kraków.

MRÓZ W., PERZANOWSKA J. 2001. Dyrektywa Siedliskowa: sie-dliska przyrodnicze o znaczeniu europejskim wyst´pujàcew Polsce. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 57(5): 55–72

OBERDORFER E. 1957. Süddeutsche Pflanzengesellschaften.Pflanzensiozologie 10. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart – Jena.

OCHYRA R., ˚ARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H. 2003. Censuscatalogue of Polish Mosses. Biodiversity of Poland, vol. 3, Kraków.

OLACZEK R. 1999. S∏ownik szkolny. Ochrona przyrody i Êrodo-wiska. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

PAWLACZYK W., WO¸EJKO L., JERMACZEK A., STA¡KO R.2002. Poradnik ochrony mokrade∏. Wyd. Lubuskiego KlubuPrzyrodników, Âwiebodzin.

PHYSIS Palaearctic Classification – updated to May 1999. InstitutRoyal des Sciences Naturelles, Brusselles.

POPIELA A. 1997. Zbiorowiska namu∏kowe z klasy Isoeto-Nano-juncetea Br. Br. et Tx. 1943 w Polsce. Monogr. Bot. 80: 1–59.

POPIELA A. 2005. Isoeto-Nanojuncetea species and plant com-munities occurring on their eastern distribution range (Po-land). Phytocoenologia 35(1).

POTT R. 1992. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. VerlagEugen Ulmer, Stuttgart.

SZWEYKOWSCY A., J. (red.) 1993. S∏ownik botaniczny. WiedzaPowszechna, Warszawa.

SUTHERLAND W. J., HILL D. A. 1995. Managing Habitats forConservation. Cambridge University Press, Cambridge.

WITKOWSKI Z. (red.) 2004. Bezkr´gowce. Poradniki ochrony sie-dlisk i gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny.Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa.

WERBLAN-JAKUBIEC H., SUDNIK-WÓJCIKOWSKA B. (red.) 2004.RoÊliny. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000– podrćznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa.

WOJTERSKA M. (red.). 2001. Szata roÊlinna Wielkopolski i PojezierzaPo∏udniowopomorskiego. Przewodnik sesji terenowych 52. ZjazduPolskiego Tow. Botanicznego. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznaƒ.

ZGÓ¸KOWA H. (red.) Praktyczny s∏ownik wspó∏czesnej polszczy-zny. Wyd. Kurpisz, Poznaƒ.

ZARZYCKI K., WOJEWODA W., HEINRICH Z. (red.) 1992. ListaroÊlin zagro˝onych w Polsce. List of threatened plants in Po-land. Wyd. 2. Instytut Botaniki PAN, Kraków.

Jacek Herbich

21

Cz´Êç ogólnaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

2.6. Syntetyczna informacjao typach siedlisk przyrodniczychopracowanych w tomie 1.poradnika

Morze i przymorskie wody s∏onawe

1110 Piaszczyste ∏awice podmorskieKod Physis: 11.125, 11.22, 11.31

Jan Warzocha1110-1 Piaszczyste podmorskie ∏awice trwalezanurzone w sublitoralu

Kod Physis: 11.125, 11.22, 11.31Jan Warzocha

1130 UjÊcia rzek (estuaria)Kod Physis: 21

Jan Warzocha1130-1 UjÊcia rzek (estuaria)

Kod Physis: 21Jan Warzocha

*1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)Kod Physis: 21

Barbara Nagengast, Jan Warzocha*1150-1 Zalewy

Kod Physis: 21Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Fontinalition antipyreticae, Lemnion gibbae,Potamion pectinati, Charion fragilis, Charion vulgaris,Nymphaeion, Phragmition communis, Magnocaricionelatae, Alnion glutinosae

Jan Warzocha*1150-2 Jeziora przybrze˝ne

Kod Physis: 21Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Fontinalition antipyreticae, Lemnion gibbae,Potamion pectinati, Nymphaeion, Phragmitionaustralis, Magnocaricion elatae, Alnion glutinosae

Barbara Nagengast

1160 Du˝e p∏ytkie zatokiKod Physis: 11.125, 11.22, 11.35

Jan Warzocha1160-1 Zatoka Pucka

Kod Physis: 11.125, 11.22, 11.35Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Zosterion maritimae, Ruppion maritimae

Jan Warzocha

1170 Skaliste i kamieniste dno morskie (rafy)Kod Physis: 11.24

Jan Warzocha

1170-1 Skaliste i kamieniste dno morskie (rafy)Kod Physis: 11.24

Jan Warzocha

Brzeg morski

1210 Kidzina na brzegu morskimKod Physis: 16.1222

Jacek Herbich1210-1 Kidzina na brzegu morskim

Kod Physis: 16.1222Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Atriplicion littoralis

Jacek Herbich

1230 Klify na wybrze˝u Ba∏tykuKod Physis: 18.21

Jacek Herbich1230-1 Klify aktywne (˝ywe)

Kod Physis 18.21Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Convolvulo-Agropyrion repentis, Koelerion al-bescentis, Prunion fruticosae

Jacek Herbich1230-2 Klify nieaktywne (martwe)

Kod Physis: cz´Êç 44.41, 41.121, 41.131Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Alno-Ulmion, Fagion sylvaticae

Jacek Herbich

Solniska nadmorskie i Êródlàdowe

1310 Âródlàdowe b∏otniste solniska z solirodkiem(Salicornion ramosissimae)

Kod Physis: 15.11, 15.112Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik

1310-1 Âródlàdowe b∏otniste solniska z solirod-kiem (Salicornion ramosissimae)

Kod Physis 15.11, 15.112Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Salicornion ramosissimae

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik

1330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinietaliacz´Êç – zbiorowiska nadmorskie)

Kod Physis: 15.3, 53.17Jacek Herbich

1330-1 Halofilne ∏àki i pastwiska (Juncetum ge-rardi – s∏onawa, Puccinelio-Spergularietum sali-nae – zespó∏ mannicy odstajàcej i muchotrzewasolniskowego)

Kod Physis: 15.31, 15.331, 15.332Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Puccinellion maritimae, Armerion maritimae

Jacek Herbich

22

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


1330-2 Halofilne szuwary (Scirpetum maritimip.p., Junco-Samoletum)

Kod Physis: 53.17Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Phragmition, Armerion maritimae

Jacek Herbich

*1340 Âródlàdowe halofilne ∏àkiKod Physis: 15.4, cz´Êç 53.17

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik*1340-1 Murawy z mannicà odstajàcà i mucho-trzewem solniskowym Puccinellio-Spergularie-tum salinae

Kod Physis 15.41Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Puccinellion maritimae

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik*1340-2 Âródlàdowe s∏one ∏àki ze Êwibkà mor-skà i mlecznikiem nadmorskim Triglochino-Glaucetum maritimae

Kod Physis 15.42Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Armerion maritimae

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik*1340-3 Halofilny szuwar z sitowcem nadmor-skim Scirpetum maritimi puccinellietosum

Kod Physis 53.17Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Phragmition

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik*1340-4 Subhalofilne ∏àki z kostrzewà trzcinowài pi´ciornikiem g´sim Potentillo-Festucetumarundinaceae

Kod Physis 15.42Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Agropyro-Rumicion crispi

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik*1340-5 Halofilne murawy z ostrzewem rudym(zbiorowisko z Blysmus rufus)

Kod Physis: 15.42Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Agropyro-Rumicion crispi

Andrzej Nienartowicz, Agnieszka Piernik

Wydmy nadmorskie i Êródlàdowe

2110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm bia∏ychKod Physis: 16.211

Anna Namura-Ochalska2110-1 Inicjalne stadia nadmorskich wydm nazasolonych piaskach z halofilnym zespo∏emHonckenyo-Agropyretum juncei (zespo∏u honke-nii piaskowej Honckenya peploides i perzu sito-wego Agropyron junceum)

Kod Physis: 16.2111

Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Agropyro-Honckenyion peploidis

Anna Namura-Ochalska2110-2 Inicjalne stadia nadmorskich wydm na pogra-niczu pla˝y i bia∏ych wydm z niehalofilnym zbiorowi-skiem Elymo-Ammophiletum arenariae honckenyeto-sum (zespo∏em piaskownicy zwyczajnej i wydmuchrzy-cy piaskowej w podzespole z honkenià piaskowà)

Kod Physis: 16.2111Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Ammophilion borealis

Anna Namura-Ochalska

2120 Nadmorskie wydmy bia∏eKod Physis: 16.212

Anna Namura-Ochalska2120-1 Nadmorskie wydmy bia∏e

Kod Physis 16.2121Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Ammophilion borealis


*2130 Nadmorskie wydmy szareKod Physis: 16.221

Anna Namura-Ochalska*2130-1 Nadmorskie wydmy szare (Helichryso-Jasionetum litoralis)

Kod Physis 16.2212Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Koelerion glaucae


*2140 Nadmorskie wrzosowiska ba˝ynoweKod Physis: 16.23

Anna Namura-Ochalska*2140-1 Suche wrzosowisko ba˝ynowe Cariciarenariae-Empetretum nigri

Kod Physis: 16.23Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Empetrion nigri

*2140-2 Wrzosowisko brusznicowo-ba˝ynowe(zbiorowisko Empetrum nigri-Vaccinium vitis-idaea)



2160 Nadmorskie wydmy z zaroÊlami rokitnikaKod Physis: 16.25

Anna Namura-Ochalska2160-1 Nadmorskie wydmy z zaroÊlami rokitnika

Kod Physis: 16.25Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Salicion arenariae


23

Cz´Êç ogólnaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

2170 Nadmorskie wydmy z zaroÊlami wierzbypiaskowej

Kod Physis: 16.26Anna Namura-Ochalska

2170-1 Nadmorskie wydmy z zaroÊlami wierzbypiaskowej

Kod Physis: 16.26Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Salicion arenariae


2180 Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskichKod Physis: 16.29, cz´Êci 41.51 i 44.33

Anna Namura-Ochalska2180-1 Las brzozowo-d´bowy Betulo pendulae-Quercetum roboris

Kod Physis: 41.51Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Quercion robori-petraeae

Anna Namura-Ochalska2180-2 Las bukowo-d´bowy Fago-Quercetumpetraeae

Kod Physis: 41.51Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Quercion robori-petraeae

Anna Namura-Ochalska2180-3 ¸´g czeremchowo-jesionowy Pruno-Fra-xinetum

Kod Physis: 44.33Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Alno-Ulmion


2190 Wilgotne zag∏´bienia mi´dzywydmoweKod Physis: 16.3

Anna Namura-Ochalska2190-1 Pionierskie zbiorowiska murawowe nawilgotnych piaskach i polach deflacyjnych, napod∏o˝u o ma∏ym zasoleniu

Kod Physis 16.32Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Ammophilion borealis

Anna Namura-Ochalska2190-2 Torfowiska w wilgotnych zag∏´bieniachmi´dzywydmowych

Kod Physis 16.33Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-

gicznej: Ericion tetralicis, Sphagnion magellanici,Rhynchosporion albae, Caricion lasiocarpae

Anna Namura-Ochalska2190-3 KwaÊna m∏aka turzycowa (Carici cane-scentis-Agrostietum caninae) w wilgotnych za-g∏´bieniach mi´dzywydmowych

Kod Physis 16.34Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Caricion nigrae

Anna Namura-Ochalska2190-4 Wilgotne wrzosowisko ba˝ynowe Vacci-nio uliginosi-Empetretum nigri


Anna Namura-Ochalska2190-5 Myrico-Salicetum auritae – ∏ozowiskoz przewagà wierzby uszatej Salix aurita z udzia-∏em woskownicy europejskiej Myrica gale

Kod Physis: 44.921Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Alnion glutinosae

Anna Namura-Ochalska2190-6 Zespó∏ woskownicy europejskiej Myricagale – Myricetum gale

Kod Physis: 44.93Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Alnion glutinosae

Anna Namura-Ochalska2190-7 Pionierskie zbiorowiska drobnych bylinziemnowodnych na wilgotnych piaskach

Kod Physis: 16.32Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Lobelion, Hydrocotylo-Baldelion


2330 Wydmy Êródlàdowe z murawami napiaskowymiKod Physis: 35.23

Anna Namura-Ochalska2330-1 Wydmy Êródlàdowe z murawami napia-skowymi

Kod Physis: 35.23Umiejscowienie zbiorowisk w klasyfikacji fitosocjolo-gicznej: Corynephorion canescentis


Jacek Herbich

24

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr...

Documents

Transcript of Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr...