Obszary NATURA 2000 w województwie łódzkim - gdos.gov.pl · Wydawnictwo powstało dzięki pomocy...

Wydawnictwo powstało dzięki pomocy finansowejWojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej w Łodzi

Obszary europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000, coraz bardziej widoczne w lokalnej topografii, a powołane do egzystencji dzięki wprzężeniu Rzeczypospolitej w struktury Unii Europejskiej, są w istocie nie tyle wyrazem dostosowania do zewnętrznych wymogów, ale rzeczywistym powodem do dumy i ufności, że rodzime dziedzictwo przyrodnicze będzie w możliwie największej części zachowane dla dobra następnych pokoleń.

ISBN 978-83-934396-1-4

Egzemplarz bezpłatny

Obszary NATURA 2000 w

wojew

ództwie łódzkim

Obszary NATURA 2000w województwie łódzkim

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

OKLADKA_press_grzbiet_15mm.pdf 1 06.02.2014 14:30

Obszary NATURA 2000

w województwie łódzkim

Obszary NATURA 2000

w województwie łódzkim

pod redakcją Józefa K. Kurowskiego

Łódź 2013Brodząca samica bataliona. Fot. D. Woźniak

Recenzenciprof. dr hab. Tomasz Załuskidr hab. Jacek Nowakowski

Redaktor naukowyJózef K. Kurowski

Kolegium redakcyjneHieronim Andrzejewski, Marcin Kiedrzyński, Leszek Kucharski, Józef K. Kurowski, Janusz Markowski, Grzegorz Socha

Współpraca redaktorskaPaulina Grzelak, Ewelina Pieńkowska

Korekta językowaMałgorzata Szymańska

Redakcja kartograficznaTomasz Zadworny

Fotografia na okładcePilica w Lasach Spalskich, foto Ryszard Sąsiadek

WydawcaRegionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Łodzi Współpraca: Uniwersytet Łódzki – Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska© Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Łodzi

Projekt, skład, drukAgencja Reklamowa Pretekst

ISBN 978-83-934396-1-4

Łódź 2013

Spis treści

PRzeDmOWA _________________________________________________________________________ 7

WsTęP ______________________________________________________________________________ 9

I. eUROPeJsKA sIeć eKOlOgIczNA NATURA 2000 __________________________________________ 12(Janusz markowski, małgorzata Połatyńska, Tomasz Janiszewski, marcin markowski, marcin Kiedrzyński, Józef K. Kurowski)

II. OchRONA sIeDlIsK PRzyRODNIczych I gATUNKóW NATURA 2000 ________________________ 22W WOJeWóDzTWIe ŁóDzKIm (Józef K. Kurowski, leszek Kucharski, Janusz markowski, Tomasz Janiszewski, zbigniew Wojciechowski, Jerzy Nadolski, marcin Kiedrzyński, grzegorz socha)

III. OBszARy sPecJAlNeJ OchRONy PTAKóW ______________________________________________ 38 (Janusz markowski, Tomasz Janiszewski, zbigniew Wojciechowski, Radosław Włodarczyk, Piotr minias, maciej Jażdżewski, leszek Kucharski, marcin Kiedrzyński)

Pradolina Warszawsko-Berlińska PlB100001 ______________________________________________ 41zbiornik Jeziorsko PlB100002 __________________________________________________________ 44Doliny Przysowy i słudwi PlB100003 _____________________________________________________ 47Dolina Pilicy PlB140003 _______________________________________________________________ 50Dolina Środkowej Warty PlB300002 _____________________________________________________ 53

IV. OBszARy mAJĄce zNAczeNIe DlA WsPólNOTy _________________________________________ 58(Józef K. Kurowski, hieronim Andrzejewski, Arkadiusz grzelak, Paulina grzelak, Janusz hejduk, Tomasz Janiszewski, maciej Jażdżewski, zbigniew Kaczkowski, marcin Kiedrzyński, Dominik Kopeć, leszek Kucharski, maria Kurzac, marcin Łuczak, Janusz markowski, Jerzy Nadolski, Romuald Olaczek, Dagmara Rachalewska, Jan T. siciński, michał stopczyński, Anna sulikowska-Drozd, Adam Świć, grzegorz Tończyk, Anna Traut-seliga, Piotr Witosławski, zygmunt Wnuk, zbigniew Wojciechowski, Agnieszka Wolańska-Kamińska, Anna Wójcicka-Rosińska, Justyna Wylazłowska, Izabela zając)

Dąbrowa grotnicka Plh100001 _________________________________________________________ 61Dąbrowa Świetlista w Pernie Plh100002 _________________________________________________ 64lasy spalskie Plh100003 _____________________________________________________________ 67Łąka w Bęczkowicach Plh100004 _______________________________________________________ 70Niebieskie Źródła Plh100005 __________________________________________________________ 72Pradolina Bzury-Neru Plh100006 _______________________________________________________ 76załęczański Łuk Warty Plh100007 ______________________________________________________ 79Dolina Środkowej Pilicy Plh100008 ______________________________________________________ 83

Wydawnictwo powstało dzięki pomocy finansowejWojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi

Dolina Rawki Plh100015 ______________________________________________________________ 86Buczyna gałkowska Plh100016 ________________________________________________________ 88Buczyna Janinowska Plh100017 ________________________________________________________ 91cisy w Jasieniu Plh100018 ____________________________________________________________ 94Dąbrowy Świetliste koło Redzenia Plh100019 _____________________________________________ 98lasy gorzkowickie Plh100020 __________________________________________________________ 100grabia Plh100021 ___________________________________________________________________ 103grądy nad lindą Plh100022 ___________________________________________________________ 106las Dębowiec Plh100023 _____________________________________________________________ 109lasy smardzewickie Plh100024 ________________________________________________________ 111lipickie mokradła Plh100025 __________________________________________________________ 114lubiaszów w Puszczy Pilickiej Plh100026 ________________________________________________ 117Dąbrowy w marianku Plh100027 _______________________________________________________ 120Polany Puszczy Bolimowskiej Plh100028 _________________________________________________ 122słone Łąki w Pełczyskach Plh100029 ____________________________________________________ 124Torfowiska Żytno-ewina Plh100030 _____________________________________________________ 126Wielkopole – Jodły pod czartorią Plh100031 ______________________________________________ 129silne Błota Plh100032 ________________________________________________________________ 133szczypiorniak i Kowaliki Plh100033 _____________________________________________________ 135Wola cyrusowa Plh100034 ____________________________________________________________ 137Łąki ciebłowickie Plh100035 __________________________________________________________ 139Święte Ługi Plh100036 _______________________________________________________________ 142Torfowiska nad Prosną Plh100037 ______________________________________________________ 146Dolina Dolnej Pilicy Plh140016 _________________________________________________________ 148grabinka Plh140044 _________________________________________________________________ 151Ostoja Przedborska Plh260004 ________________________________________________________ 153Dolina czarnej Plh260015 _____________________________________________________________ 157Dolina górnej Pilicy Plh260018 _________________________________________________________ 160

sUmmARy ___________________________________________________________________________ 173

WyKAz AUTORóW _____________________________________________________________________ 182

WOJeWóDzKI FUNDUsz OchRONy ŚRODOWIsKA I gOsPODARKI WODNeJ W ŁODzI ______________ 184

Przedmowa

Oddawana do rąk czytelników monografia obsza-rów Natura 2000 w naszym województwie jestpierwszym podsumowaniem dotychczasowychdziałań na rzecz przyrody regionalnej w tej nowej,wciąż jeszcze wymagającej popularyzacji, formuleochrony. Obszary europejskiej sieci ekologicznejNatura 2000, coraz bardziej widoczne w lokalnejtopografii, a powołane do egzystencji dzięki wprzę-żeniu Rzeczypospolitej w struktury Unii europej-skiej, są w istocie nie tyle wyrazem dostosowaniado zewnętrznych wymogów, ale rzeczywistym po-wodem do dumy i ufności, że rodzime dziedzictwoprzyrodnicze będzie w możliwie największej czę-ści zachowane dla dobra następnych pokoleń.

Wielkie znaczenie eko- i sozologiczne tzw. obsza-rów naturowych jest bezdyskusyjne. zarówno pro-gram szczególnej ochrony ptaków, jak i dbałość o siedliska (wyrażone w naszym województwieutworzeniem pięciu obszarów protekcji ornitolo-gicznej i trzydziestu sześciu terenów siedlisko-wych), przynoszą już pierwsze korzyści. Tkankaprzyrodnicza – a nierzadko i kulturowo-krajobra-zowa – chronionych terenów jest lepiej zabezpie-czona, dokładniej poznana, a także wyróżniona w nowy sposób, co wpływa na tworzenie silniej-szej identyfikacji oraz podniesienie walorów kra-joznawczych i biologicznych regionu łódzkiego.zrównoważony rozwój obszarów chronionych,umożliwiający podtrzymanie walorów biologicz-

nych bez utrudniania lokalnej działalności gospo-darczej i innych podstawowych form egzystencjizbiorowości, jest dzięki Naturze 2000 realizowanyw sposób uporządkowany i perspektywiczny.

Przyszedł więc dobry moment, by podsumowaćwysiłki pierwszych lat i przedstawić lokalnym spo-łecznościom, środowisku akademickiemu, stu-dentom i młodzieży szkolnej, krajoznawcom, pa-sjonatom i wszystkim zainteresowanym pełenprzegląd chronionych obszarów. Regionalna Dy-rekcja Ochrony Środowiska w Łodzi pojmuje rze-telne informowanie i popularyzowanie wiedzy eko-logiczno-krajoznawczej jako element konstytu-tywny swojej misji; w odniesieniu do tego rodzajupublikacji staraliśmy się to podkreślić w uprzedniowydanym tomie „Rezerwaty przyrody w wojewódz-twie łódzkim”. Dzisiaj przedkładamy Państwu sys-tematyczny katalog obszarów chronionych sieciNatura 2000, wierząc, że pobudzi on do lepszegopoznawania lokalnego środowiska przyrodnicze-go, jego różnorodności, a także rozwieje wszyst-kie wątpliwości, wyrażane jeszcze gdzieniegdziew odniesieniu do programu Natura 2000. Przygo-towanie tej książki połączyło grono naukowców o ustalonym dorobku i urzędników państwowychszczerze oddanych zachowaniu i strzeżeniu na-szego krajobrazu przyrodniczego. Pozwalam sobiewyrazić nadzieję, że taka współpraca, w imię szla-chetnej idei przyniosła piękny efekt.

Kazimierz PerekRegionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Łodzi

szanowni Państwo!

Łabędź krzykliwy. Fot. T. zadworny

Wstęp

Książka Obszary Natura 2000 w województwiełódzkim prezentuje wartości przyrodnicze i sozo-logiczne utworzonych w ostatnich latach 41 ob-szarów siedliskowych i ptasich stanowiącychrealny efekt wdrażania programu europejskiejsieci ekologicznej Natura 2000 w regionie łódz-kim. Jest to, przedstawiona w formie katalogu,synteza aktualnego stanu wiedzy, weryfikowanejna bieżąco przez liczny zespół badaczy.

Od czasu utworzenia Uniwersytetu Łódzkiegoprzyrodnicy, zwłaszcza geobotanicy, sozologowiei ekolodzy prowadzą, stosując coraz nowocześ-niejsze metody, badania dotyczące naukowegorozpoznania i dokumentacji wyróżniających sięcechami naturalnymi fragmentów dzikiej przyrody,przede wszystkim w regionie łódzkim. Umożliwiłoto opracowanie ponad stu projektów dotyczącychochrony konserwatorskiej, przede wszystkim rezer-watów przyrody i parków krajobrazowych (Olaczek1971, 1987, 2008, Kurowski 1995, Kurowski i in.1996, 2009, Andrzejewski 2003 i in.). W ciąguostatnich dziesięciu lat badania przyrodnikówłódzkich, we współpracy z Instytutem OchronyPrzyrody PAN w Krakowie, lasami Państwowymi(RDlP w Łodzi i Katowicach), Regionalną DyrekcjąOchrony Środowiska w Łodzi i innymi instytucjamioraz osobami z organizacji pozarządowych, a tak-że z dyrekcji parków krajobrazowych, przyczyniłysię bezpośrednio do opracowania standardowychFormularzy Danych dla projektowanych specjal-nych obszarów ochrony siedlisk oraz obszarówspecjalnej ochrony ptaków i do utworzenia obsza-rów Natura 2000 w województwie łódzkim.

Obszar Natura 2000 to obszar ochrony, a nie ob-szar chroniony w całości*, gdyż ochronie podle-gają tylko konkretne siedliska przyrodnicze i ga-tunki „naturowe” wraz z ich siedliskami i warun-kami biotycznymi. Na ich terenie możliwe jest pro-wadzenie dotychczasowej działalności gospo-darczej (rolnej, leśnej i innej), byleby nie pogar-szała ona stanu przedmiotów ochrony. Nadrzęd-nym celem istnienia obszaru Natura 2000 jestutrzymanie lub odtworzenie właściwego stanuchronionych w nim gatunków i siedlisk przyrodni-czych (Pawlaczyk 2008, 2012). cechą charakte-rystyczną obszarów Natura 2000 jest ich zna-

czenie dla ochrony przyrody i krajobrazu zarównow skali kontynentu, kraju, jak i regionu. sieć ob-szarów Natura 2000 ma być gwarantem utrzyma-nia różnorodności biologicznej regionu jako częścikontynentu. Wszystkie te obiekty posiadają takiecechy i walory, które umożliwiają im pełnienie bar-dzo ważnych funkcji, zwłaszcza edukacyjnych, sozo- logicznych, naukowych i krajoznawczych (Kurowskii in. 2009, Biuletyn… 2010).

Dotychczas w województwie łódzkim utworzonopięć obszarów specjalnej ochrony ptaków (OsOP)oraz 36 obszarów mających znaczenie dla Wspól-noty, tj. przyszłych specjalnych obszarów ochronysiedlisk (sOOs). Ich powierzchnia w granicach wo-jewództwa wynosi: OsOP – 40170 ha; sOOs – 53695 ha (według danych z RDOŚ w Łodzi). Po-nieważ niektóre obszary siedliskowe pokrywająsię w znacznej części z obszarami ptasimi, przyobliczaniu łącznej powierzchni wszystkich obsza-rów Natura 2000 w województwie nakładającesię powierzchnie liczy się tylko raz. stąd też łącznapowierzchnia pięciu OsOP i 36 sOOs wynosiokoło 71 tys. ha, co stanowi zaledwie 3,9% tery-torium województwa łódzkiego. Podobnie, w celuobliczenia powierzchni objętych różnorodnymiprawnymi formami ochrony przyrody w regionienależy uwzględnić fakt, że niektóre obszary Na-tura 2000 pokrywają się w terenie z innymi ob-szarowymi formami ochrony, zwłaszcza parkamikrajobrazowymi, rezerwatami przyrody i zespo-łami przyrodniczo-krajobrazowymi. W charaktery-styce obszarów wszystkie takie sytuacje są udo-kumentowane.

schemat charakterystyki każdego obszaru obejmuje:

• położenie (administracyjne i ew. w granicach lasów Państwowych),

• powierzchnię,• fizjografię (krótka charakterystyka fizjogra-

ficzna, m.in. regionalizacja fizycznogeogra-ficzna, geobotaniczna i hydrograficzna oraz uwarunkowania geomorfologiczne),

• formy ochrony przyrody (istniejące i projekto-wane formy ochrony przyrody w granicach ob-szaru lub jego sąsiedztwie),

• siedliska i gatunki z dyrektywy siedlisko-wej – dla przyszłych sOOs podano infor-

* jednakże znajdujące się w jego granicach obiekty objęte takimi formami ochronyobszarowej, jak park narodowy, rezerwat przyrody lub użytek ekologiczny, zgodnie z prawem podlegają ochronie w całości!

Dolina Rawki.Fot. m. laska

Józef K. Kurowski

• podjęcia badań monitoringowych, niezbęd-nych dla śledzenia stanu utrzymania chronio-nych składników przyrody.

Autorzy książki, stanowiącej kompendium wiedzyo europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 w regionie łódzkim, pragną ją zadedykować za-

równo samorządom lokalnym, jak i szkołom wszys-tkich szczebli, organizacjom pozarządowym, służ-bom ochrony przyrody, krajobrazu i środowiska,pracownikom lasów Państwowych, krajoznaw-com, turystom oraz wszystkim osobom zaintereso-wanym przyrodą i jej ochroną w Polsce środkowej.

Andrzejewski h. 2003. Formy ochrony przyrody na terenie dużych aglomeracji miejskich na przykła-dzie Łodzi i okolic. mat. poseminar. mity i rzeczywis-tość. Problemy zanieczyszczenia środowiska w dużychaglomeracjach miejskich. Tow. Inicjatyw europ. Łódź.ss. 19-27.

Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej AkademiiNauk. 2010/1. mirek z. (red.). Inst. Botaniki im. W. szafera. PAN. Kraków.

Kurowski J. K. 1995. Aktualne problemy ochrony szatyroślinnej i krajobrazu w regionie łódzkim. sprawozda-nia z czynności i Posiedzeń nauk. ŁTN. 49: 353-367.

Kurowski J. K., Andrzejewski h., Filipiak e., mamiński m.1996. Rezerwaty regionu łódzkiego. zO lOP, eKO-WyNIK. Łódź.

Kurowski J. K., Andrzejewski h., Kiedrzyński m. 2009.

Ochrona szaty roślinnej i krajobrazu. [W:] Kurowski J.K.(red.). szata roślinna Polski środkowej. TOK, eKO-gRAF. Łódź. ss. 139-163.

Olaczek R. 1971. Przewodnik po województwie łódzkim. Nasza Przyroda. lOP. Warszawa.

Olaczek R. 1987. Projekt ekologicznego systemu obszarów chronionych w środkowej Polsce. studia regionalne. Łódź – Piotrków Trybunalski. 9-10 (14-15):25-44.

Olaczek R. 2008. skarby przyrody i krajobrazu Polski.Oficyna Wyd. multico. Warszawa.

Pawlaczyk P. (red.). 2008. Natura 2000 – Niezbędnikleśnika. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.

Pawlaczyk P. (red.). 2012. Natura 2000 i inne wyma-gania europejskiej ochrony przyrody – Niezbędnik urzęd-nika. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.

WsTęP 11

macje o notowanych w obszarze siedliskach przyrodniczych i gatunkach naturowych. Obo-wiązująca lista przedmiotów ochrony dla ob-szarów zostanie ustalona w trakcie prac nad planami zadań ochronnych,

• gatunki z dyrektywy ptasiej – dla OsOP,• dodatkowe walory przyrodnicze,• zagrożenia oraz warunki utrzymania wła-

ściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków – dla przyszłych sOOs (problemy zagrożeń, wa-runki utrzymania lub odtworzenia właściwego stanu siedlisk i gatunków, a także perspektywy ochrony),

• zagrożenia oraz warunki utrzymania właści-wego stanu ochrony gatunków – dla OsOP,

• monitoring ( istniejący i proponowany zakres).

Opisom obszarów towarzyszą fotografie dokmen-tujące walory przyrodnicze i krajobrazowe OsOP i obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty.

Informacje oraz idee przedstawione w tej książceprzyczynią się do:

• lepszego zrozumienia konieczności ochrony re-liktów naturalnej przyrody w warunkach roz-woju gospodarczego, bowiem cele utrzymania właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków na obszarach Natura 2000 nie wymagają re-zygnacji z ich użytkowania,

• akceptacji społeczności dla potrzeby utrzy-mania siedlisk przyrodniczych oraz stano-wisk/populacji roślin i zwierząt reprezentują-cych gatunki zagrożone wyginięciem, ważne dla Wspólnoty, a także (a może przede wszyst-kim) dokumentujące historię naturalną na-szego regionu, świadczące o jego tożsamości przyrodniczej w środku Polski, na pograniczu Niżu Środkowoeuropejskiego i Wyżyn Polskich i jednocześnie w strefie wpływu klimatu atlan-tyckiego i kontynentalnego,

• lepszego poznania walorów przyrodniczych i kulturowych pięciu ptasich i 36 siedlisko-wych obszarów Natura 2000, które wraz z in-nymi prawnymi formami ochrony przyrody (re-zerwaty przyrody, parki krajobrazowe i in.) two-rzą reprezentatywną dla Polski środkowej eko-logiczną sieć obiektów przyrody naturalnej i półnaturalnej,

• lepszego przygotowania planów zadań ochron-nych dla poszczególnych obszarów, a tym samym do poprawy skuteczności ochrony sied-lisk i gatunków,

• rozwoju badań naukowych w zakresie per-manentnej dokumentacji i weryfikacji danych nt. stanowisk gatunków, wielkości ich popula-cji oraz zasięgu siedlisk, a także pojawiających się zagrożeń,

WsTęP10

Bociany czarne Ciconia nigra.

Fot. R. sąsiadek

Uroczysko w Dolinie ŚrodkowejWarty.Fot. T. Wójcik

literatura

eUROPeJsKA sIećeKOlOgIczNA NATURA 2000

I.

JANUsz mARKOWsKI, mAŁgORzATA POŁATyńsKA, TOmAsz JANIszeWsKI, mARcIN mARKOWsKI, mARcIN KIeDRzyńsKI, JózeF K. KUROWsKI

gęsi zbożowe Anser fabalis. Fot. D. Woźniak

WstępPostępujący wzrost liczby ludności świata orazrosnące wykorzystanie zasobów środowiska przy-rodniczego wiążą się z coraz większymi jego prze-kształceniami. momentem przełomowym byłarewolucja przemysłowa sprzed dwustu lat, którazapoczątkowała trwający proces niszczenia przy-rody na wielką skalę. Na przełomie XIX i XX wiekuokazało się, że wysiłki podejmowane na rzeczochrony przyrody tylko w skali regionu, a nawetcałego kraju, są nieskuteczne.

Przyrodę tworzą bardzo złożone systemy, cechu-jące się dużą liczbą komponentów abiotycznych i biotycznych oraz stałą wymianą energii, materiii informacji, zachodzącą w obrębie systemu, jakrównież między systemem a jego otoczeniem.Przyroda nie uznaje granic administracyjnych anipolitycznych, a różnorodne zanieczyszczenia i za-grożenia przenoszą się między systemami i częstomają charakter transgraniczny. skuteczność dzia-łań na rzecz ochrony wymaga zatem współpracymiędzynarodowej. Jedno z pierwszych międzyna-rodowych porozumień dotyczyło rybołówstwa i za-warte było między Francją a Wielką Brytanią w 1867 r. (convention Watch 2000). Od tamtegoczasu ustanowiono ponad 150 umów i porozu-

mień międzynarodowych mających na celu za-równo ochronę środowiska, jak i poszczególnychtaksonów lub grup ekologicznych roślin, grzybówi zwierząt. Porozumienia te mają charakter glo-balny, jak np. Konwencja Ramsarska z 1971 r. o obszarach wodno-błotnych jako ostoi ptactwawodnego oraz Konwencja Bońska z 1979 r. o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwie-rząt. Niektóre umowy dotyczą ochrony konkret-nego regionu geograficznego, jak np. KonwencjaBerneńska z 1979 r. o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz siedlisk naturalnych i Kon-wencja helsińska z 1972 r. o ochronie morza Bał-tyckiego.

Punktem zwrotnym w sposobie myślenia o środo-wisku był Raport sekretarza generalnego ONzsithu U Thanta z 26 maja 1969 r. człowiek i jegośrodowisko. U Thant przedstawił w nim stan za-grożenia środowiska przyrodniczego i potrzebęochrony wszelkich zasobów naturalnych ziemi.Raport ten wywołał ogólnoświatową dyskusję nadkoncepcjami rozwoju gospodarczego w powiąza-niu ze środowiskiem, czego wyrazem był dość ka-tastroficzny i krytykowany raport dla Klubu Rzyms-kiego (meadows i in. 1972). Był też bez wątpienia in-spiracją do podejmowania działań w skali globalnej.

I eUROPeJsKA sIeć eKOlOgIczNA NATURA 2000 15

Torfowiska Żytno-ewina. Fot. T. zadworny

Niebieskie źródła.Fot. A. Filipczak

Podstawy prawne EuropejskiejSieci Ekologicznej Natura 2000Tworzenie sieci obszarów Natura 2000 ma swojeumocowanie prawne w dwóch unijnych dyrekty-wach:

1) Dyrektywa Rady 79/409/eWg z dnia 2 kwiet-nia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana dyrektywą ptasią, w której określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony pta-ków. Aktualnie obowiązuje nowa Dyrektywa 2009/147/ We Parlamentu europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. Ue l 20 z 26 stycznia 2010 r.). Wprawdzie nowy do-kument różni się od poprzedniego treścią za-łącznika I, w którym uzupełniono listę gatun-ków i podgatunków podlegających specjalnym środkom ochrony w ich naturalnych siedlis-kach, niemniej zmiany te nie dotyczą awifauny występującej na terenie naszego kraju.

2) Dyrektywa Rady 92/43/eWg z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodni-czych oraz dzikiej fauny i flory, zwana dyrek-tywą siedliskową, w której określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony gatunków roślin i zwierząt (poza ptakami) oraz cennych siedlisk przyrodniczych.

Obie dyrektywy są częściowym odzwierciedleniemczterech wspomnianych wcześniej konwencji:Berneńskiej i z Rio (odzwierciedlone w dyrektywiesiedliskowej) oraz Bońskiej i Ramsarskiej (od-zwierciedlone w dyrektywie ptasiej). Dyrektywyunijne nie stanowią jednak powielenia tych kon-wencji, są one bowiem „twardym prawem”, cooznacza, że wypełnianie postanowień z nich wy-nikających jest obowiązkiem państwa członkow-skiego Ue, z którego będzie ono następnierozliczane. Konwencje są tymczasem „miękkimprawem”, które kraj zobowiązuje się przestrzegać,ale złamanie zobowiązania nie pociąga za sobąsankcji. Kraj członkowski musi zatem wyznaczyć naswoim terytorium obszary sieci Natura 2000, a na-stępnie przestrzegać praw i obowiązków z nimizwiązanych.

Obydwie dyrektywy zostały wprowadzone do pol-skiego prawa na mocy ustawy o ochronie przyrodyz dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. z 2004 r., Nr 92,poz. 880). Umożliwiło to tworzenie na terenie Pol-ski obszarów Natura 2000 jako odrębnej obsza-rowej formy ochrony przyrody. Ustawa regulujepowoływanie obszarów Natura 2000 oraz przygo-towywanie planów ochrony i planów zadań och-ronnych tych obszarów oraz określa zasady

gospodarowania, ochrony i monitoringu, nadzórnad nimi oraz określa sankcje karne za narusza-nie zakazów obowiązujących w obrębie obszarówNatura 2000. Uszczegółowienie przepisów doty-czących tworzenia obszarów Natura 2000 w Pol-sce przyniosły związane z ustawą o ochronieprzyrody akty wykonawcze, wydawane w formierozporządzeń ministra Środowiska. są to m.in.:• Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia

17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania pro-jektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 186 ze zm.),

• Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania pro-jektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 64, poz. 401),

• Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie szczegółowych sposobów i form składania informacji o kom-pensacji przyrodniczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 64, poz. 402 ze zm.),

• Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodni-czych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uzna-nia lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 510),

• Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów spe-cjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r., Nr 25, poz. 133 ze zm.). Rozporządzenie określa nazwy, powierzchnie i położenie administra-cyjne obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz cel i przedmiot ochrony w ramach tych obsza-rów, a także zawiera mapy każdego obszaru.

• Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatun-ków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznacze-nia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z 2012 r., poz. 1041).

sieć Natura 2000 obejmuje:1) obszary specjalnej ochrony ptaków (OsO lub

OsOP) tworzone na podstawie dyrektywy ptasiej,

2) specjalne obszary ochrony siedlisk (sOO lub sOOs) tworzone na podstawie dyrek-tywy siedliskowej,

3) obszary mające znaczenie dla Wspólnoty, tworzone na podstawie dyrektywy siedli-skowej.


Ważnym wydarzeniem w historii ochrony środo-wiska była Konferencja Narodów zjednoczonychw Rio de Janeiro w roku 1992, nazywana w skró-cie szczytem ziemi, dwadzieścia lat po pierwszejKonferencji w sztokholmie. Jej wynikiem było za-warcie Deklaracji sztokholmskiej, podnoszącejochronę środowiska do rangi podstawowej funkcjipaństwa i wprowadzającej terminy „ekorozwój” i „polityka ochrony środowiska”. Na szczycie zie-mi zawarto konwencję o ochronie różnorodnościbiologicznej, nazywaną Konwencją z Rio. Jako głów-ne cele konwencji wyznaczono ochronę różnorod-ności biologicznej na wszystkich poziomach jej or-ganizacji (genetycznym, gatunkowym, ekosystemo-wym), racjonalne użytkowanie i gospodarowaniezasobami przyrodniczymi oraz sprawiedliwy podziałkorzyści wynikających z zasobów przyrody. Polskaratyfikowała Konwencję z Rio w 1995 roku.

liczne działania, głównie o charakterze deklara-tywnym, nie doprowadziły jednak do ograniczeniatempa „spadku bioróżnorodności” w skali global-nej. Odnotowano dalsze zmniejszanie się po-wierzchni naturalnych ekosystemów, ustępu-jących w wyniku intensyfikacji produkcji rolniczej,urbanizacji, rozwoju sieci transportowych itp.Ostatnie badania pokazują, że w europie i naświecie nie udało się osiągnąć celów wyznaczo-nych przez powyższe porozumienia (Butchart i in.2010; europejska Agencja Środowiska 2009, se-kretariat Konwencji o różnorodności biologicznej2010). Pomimo kilku lokalnych sukcesów, tempoutraty różnorodności biologicznej nie wydaje sięsłabnąć (Butchart i in. 2010).

Powstanie i cele sieci Natura 2000Idea europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000dojrzała po kilkudziesięciu latach rozwoju politykiochrony środowiska na obszarze obecnej Unii eu-ropejskiej. Po raz pierwszy kraje członkowskie za-jęły oficjalne stanowisko co do potrzeby, celów i zadań prowadzenia polityki ochrony środowiskana szczycie szefów państw i rządów w Paryżu w czerwcu 1972 r. Wtedy też ochrona środowiskazostała uznana za jedno z najważniejszych zadańWspólnoty europejskiej. z czasem, polityka och-rony środowiska zyskała samodzielną regulację.miało to miejsce w Jednolitym Akcie europejskimz 1987 roku, który znowelizował Traktaty Rzym-skie z 1957 r., wprowadzając do nich m.in. roz-dział dotyczący środowiska przyrodniczego (art.130R-130T). W tej części dokumentu określonocele i zakres działań Wspólnoty w dziedzinieochrony środowiska, jak też podstawy prawne dlawydawania odnośnych aktów normatywnych.

Równocześnie organy Wspólnoty zostały zobowią-zane do opracowania programów działania w za-kresie polityki ochrony środowiska. Pierwszyprogram działań obejmował lata 1973-1976.

Ochrona środowiska jest bardzo szerokim poję-ciem, gdyż zawiera w sobie dbałość o stan powiet-rza atmosferycznego, wód, powierzchni ziemi,przeciwdziałanie zanieczyszczeniom i hałasowioraz racjonalną gospodarkę zasobami natural-nymi. elementem ochrony środowiska jest takżeochrona przyrody, która ma na celu utrzymanienaturalnych procesów ekologicznych i ewolucyj-nych, zachowanie różnorodności biologicznej orazoptymalnych warunków środowiskowych dla ludzi,roślin i zwierząt (Olaczek 1999).

Jednym z głównych celów polityki ochrony przy-rody Unii europejskiej jest zapewnienie najważ-niejszym gatunkom i siedliskom długoterminoweji pewnej przyszłości, czyli „właściwego stanu och-rony”. Właściwe organy krajów członkowskichprzygotowały w tym celu sprawozdania, biorącpod uwagę zasięg, obszar, strukturę i funkcję każ-dego z interesujących Wspólnotę siedlisk przyrod-niczych oraz zasięg, wielkość populacji i stanzachowania siedlisk każdego z wybranych gatun-ków. Określono przy tym zagrożenia i czynnikiwpływające na perspektywy zachowania gatun-ków oraz siedlisk.

europejska sieć ekologiczna Natura 2000 sta-nowi zwarty system ochrony cennych i zagrożonychskładników różnorodności biologicznej kontynentueuropejskiego. system ten tworzony był w Unii eu-ropejskiej od momentu wdrożenia Dyrektywy Radyz dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisknaturalnych oraz dzikiej fauny i flory, zwanej dyrek-tywą siedliskową. zakładano, że system ten miałbyć utworzony w krajach tzw. „starej” Unii europej-skiej do 2000 r. – stąd jego nazwa.

celem tworzenia sieci Natura 2000 jest zarównozachowanie siedlisk przyrodniczych i gatunkówuznanych za cenne i zagrożone w skali europej-skiej, jak i ochrona typowych, wciąż jeszcze po-wszechnie występujących siedlisk i gatunków,charakterystycznych dla głównych europejskichregionów biogeograficznych. W ramach realizacjitego celu w każdym z państw członkowskich Uetworzy się specjalne obszary (ostoje) Natura 2000,a dla każdego z tych krajów określa się listę refe-rencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, dlaochrony których należy utworzyć obszary Natura2000 (liro i in. 2002, Biuletyn… 2010). Przystą-pienie Polski do Unii europejskiej w 2004 r. nało-żyło na nasz kraj obowiązek tworzenia obszarówNatura 2000.

I eUROPeJsKA sIeć eKOlOgIczNA NATURA 200016

Buczyna Janinowska.Fot. K. Bolewska

lasy spalskie. Fot. g. socha

Aktualny etap nie kończy tworzenia sieci Natura2000; zakończenie, w rozumieniu Ke jest równo-znaczne z utworzeniem generalnego kształtu tejsieci. Nie oznacza to, że nie będą w jej składzie i zasięgu dokonywane żadne zmiany w przyszło-ści. Jeżeli pojawią się uzasadnione okoliczności(przede wszystkim nowe dane naukowe o istnie-niu lub zaniku określonych walorów przyrodni-czych), to do sieci będą dodawane nowe obszary,a niektóre będą znoszone. mogą też być dokony-wane korekty granic, tak jak stało się w listopa-dzie 2011 r. w odniesieniu do niektórych ob-szarów z terenu Polski. Wdrażanie obszarów sied-liskowych opiniowane jest w trakcie tzw. semina-riów biogeograficznych. Ocenia się wówczas, czyw obrębie zaproponowanych obszarów siedlisko-wych (dla danego regionu biogeograficznego) zna-lazła się wystarczająca reprezentacja każdego z siedlisk przyrodniczych z załącznika I oraz ga-tunków z załącznika II dyrektywy siedliskowej i czy niezbędne są uzupełnienia.

Najważniejsze dla prawidłowego funkcjonowaniasieci Natura 2000 jest przygotowywanie planów,które będą podstawą monitoringu stanu gatun-ków i siedlisk (dla ochrony których ustanowionoobszary), działań ochronnych oraz zarządzaniatymi obszarami. W Polsce mamy dwa rodzaje ta-kich planów: plany zadań ochronnych (muszą byćwykonane dla wszystkich obszarów Natura 2000w ciągu sześciu lat od ich formalnego powołania)oraz plany ochrony (będą opracowywane dla wy-branych obszarów Natura 2000 lub określonychczęści tych obszarów).

Istotnym elementem w funkcjonowaniu sieci Na-tura 2000 jest również obowiązek raportowania i monitoringu stanu zachowania siedlisk przyrod-niczych i gatunków o znaczeniu dla Wspólnoty (dy-rektywa siedliskowa; załączniki: I, II, IV i V).Państwa członkowskie zobowiązane są do skła-dania co sześć lat raportu z wdrażania postano-wień dyrektywy, w tym raportu ze stanu za-chowania siedlisk i gatunków objętych jej załącz-nikami. Pierwszy taki raport Polska złożyła w 2007 r. Prace nad przygotowaniem metodykimonitoringu siedlisk i gatunków „naturowych” ko-ordynował Instytut Ochrony Przyrody PAN, na zle-cenie głównego Inspektoratu Ochrony Śro-dowiska (mróz 2010, Perzanowska 2010, mako-maska-Juchiewicz 2010b). W kolejnych etapachopracowywane będą dalsze raporty i przewodnikido monitoringu siedlisk i gatunków będącychprzedmiotem zainteresowania Wspólnoty. zgod-nie z wymogami dyrektywy siedliskowej prace mo-nitoringowe prowadzone były zarówno na obsza-rach Natura 2000, jak i poza nimi.

cała europejska sieć Natura 2000 obejmujeokoło 1063 tys. km2 obszarów lądowych Ue (ok.20% jej powierzchni) oraz ponad 229 tys. km² ob-szarów morskich. Dotychczas w europie wyzna-czono prawie 28 tys. obszarów (makomaska--Juchiewicz 2010a, dane gDOŚ 2012).

W Polsce oficjalnie zatwierdzono 145 obszarówptasich (OsOP), z czego siedem ma jednocześniestatus obszarów siedliskowych (stan na 2013 r.).Wśród obszarów ptasich są trzy obszary mor-skie, obejmujące nie tylko przybrzeżne wody Bałtyku, ale i dalsze fragmenty morza Bałtyckiego w obrębie polskiej jurysdykcji, tj. wody tzw. Ławicy słupskiej (Rozporządzenie ministra Środo-wiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie ob-szarów specjalnej ochrony ptaków (OsOP); Dz. U. Nr 25 z 2011 r., poz. 133). Wszystkie obszary pta-sie zajmują łącznie powierzchnię 55 712 km2. Wyznaczono trzy nowe obszary: góry IzerskiePlB020009, sudety Wałbrzysko-Kamiennogór-skie PlB020010, Bagno Pulwy PlB140015 orazpowiększono jeden wyznaczony wcześniej, tj. Ostoję Warmińską PlB280015. Dokonano też zmiany granic dwóch obszarów w wojewódz-twie zachodniopomorskim: zatoka PomorskaPlB990003 i Delta Świny PlB320002, nie zmie-niając ich łącznej powierzchni. W 2012 r. w woje-wództwach łódzkim i mazowieckim wyznaczonoobszar Doliny Przysowy i słudwi PlB100003.

Wszystkie dotychczas zgłoszone obszary ptasiezostały oficjalnie wyznaczone przez rząd polskijako obszary specjalnej ochrony ptaków (OsOP)sieci Natura 2000 na mocy Rozporządzenia mi-nistra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków(Dz. U. z 2011 r. Nr 25, poz. 133 ze zm.).

W nieco innej sytuacji są obszary siedliskowe (ha-bitatowe). W latach 2004-2009 Polska przeka-zała do Komisji europejskiej kilka list, zawiera-jących łącznie 823 proponowane specjalne ob-szary ochrony siedlisk. Ich powierzchnia wynosiokoło 38 tys. km2, co stanowi 11% areału kraju.Wśród nich są obszary reprezentujące region bio-geograficzny kontynentalny (778) oraz alpejski(45). siedem obszarów z tejże listy ma równieżstatus obszaru ptasiego (OsOP). Dwa inne ob-szary siedliskowe mają charakter obszarów mor-skich, a ich zasięg w całości lub w części pokrywasię z zasięgiem obszarów ptasich. W latach 2007i 2008 Ke zatwierdziła 189 obszarów z listy 823.są to tzw. obszary mające znaczenie dla Wspól-noty (OzW), aż do momentu wyznaczenia ich przezministra Środowiska mocą odpowiedniego rozpo-rządzenia. Na mocy tego rozporządzenia (które


zbiornik Jeziorsko.Fot. R. sasiadek

W Dolinie Środkowej Warty.

Fot. T. Wójcik

Warto podkreślić, że w obrębie obszaru Natura2000 może się znaleźć całość lub część jednegolub kilku obszarów objętych innymi formamiochrony przyrody (Pawlaczyk 2008, 2012, Biule-tyn… 2010).

Stan sieci Natura 2000 w Europiei w PolsceWażnym wydarzeniem wiążącym się z siecią Na-tura 2000 na obszarze Unii europejskiej byłoogłoszenie przez Komisję europejską 3 maja2011 r. nowej strategii ochrony różnorodności bio-logicznej, wyznaczającej kierunki działania na naj-bliższych dziesięć lat (do roku 2020) i dalej, aż do2050 r. cele: pierwszy (pełne wdrożenie dyrektywptasiej i siedliskowej) i trzeci (zapewnienie zrów-noważonego rozwoju rolnictwa i leśnictwa) nowejstrategii odnoszą się bezpośrednio do kwestii Na-tury 2000, a przede wszystkim do zapewnieniaefektywnego zarządzania wszystkimi obszaramitworzącymi sieć Natura 2000. mają one przynieśćkorzyści zarówno dla przyrody, jak i dla ludzi żyją-cych na tych obszarach oraz przyczynić się zna-cząco do zintegrowania polityki w zakresieochrony różnorodności biologicznej z innymi unij-nymi strategiami. Będzie to jednak możliwe tylko

wówczas, gdy zostaną zapewnione na to wystar-czające środki finansowe. Dlatego w dyskusji nadnowym wieloletnim planem finansowym Ue, któryokreśli priorytety wśród unijnych wydatków na lata2014-2020, zapisy tej strategii powinny byćuwzględnione.

21 listopada 2011 r. Komisja europejska ogłosiładecyzję o powołaniu 166 nowych obszarów Natura2000 o łącznej powierzchni około 18 800 km².Ponad 90% dodanych wówczas do sieci terenówto obszary morskie (17 tys. km²). W odniesieniudo naszego kraju dokonano jedynie niewielkichzmian, o charakterze drobnych uzupełnień i ko-rekt. Komisja ogłosiła, iż decyzja o powołaniu no-wych obszarów stanowi ważny krok w kierunkuzakończenia tworzenia sieci Natura 2000 na te-renie Ue, co było planowane do końca 2012 r., aleze względu na opóźnienia w niektórych krajach(m.in. w Polsce) zakończenie to przesunie się conajmniej o rok. zostanie wówczas wypełnionejedno z kluczowych zobowiązań, jakie Wspólnotaprzyjęła na siebie w ramach strategii Ue w zakre-sie ochrony różnorodności biologicznej, potwier-dzone w nowej wersji tej strategii, przyjętej przezRadę Unii europejskiej ds. środowiska w czerwcu2011 r.


starorzecze Pilicy k. ciebłowic małych. Fot. g. socha

ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków natu-rowych. Natura 2000 nie powinna więc być prze-ciwstawiana dotychczasowym formom ochronyprzyrody, należy ją traktować jako ich uzupełnie-

nie. Integracja całego systemu, przy zachowaniustatusu krajowych form ochrony, jest jednym z klu-czowych zadań stojących przed ochroną przyrody w Polsce.


powinno ukazać się w ciągu sześciu lat od za-twierdzenia przez Ke) obszary siedliskowe otrzy-mają nazwę specjalnych obszarów ochrony sie-dlisk (sOOs), (makomaska-Juchiewicz 2010a). W następnych latach zgłoszono propozycje kolej-nych obszarów (łącznie 845 obszarów siedlisko-wych). część z nich została już zatwierdzona przezKe – są to Obszary o znaczeniu dla Wspólnoty(OzW); pozostałe traktowane są jako propono-wane OzW (p. OzW), (www.gdos.gov.pl). Wszystkiete obszary to przyszłe sOOs.

Niektóre z zatwierdzonych i proponowanych ob-szarów siedliskowych były też wcześniej uznaneza ostoje przyrody cORINe (Dyduch-Falniowska i in. 1999).

W ostatnich latach zmiany w zasięgu sieci Natura2000 zachodziły nie tylko w Polsce, ale też w wie-lu innych państwach Ue; listy obszarów Natura2000 były poszerzane. z informacji przygotowanejprzez Dyrektoriat Środowiska Komisji europejskieji upowszechnionej wiosną 2011 r. wynika, że w styczniu 2011 r. procent pokrycia Polski obsza-rami Natura 2000 (19,9%) był wyższy niż średniadla Ue (około 17%). Do sieci Natura 2000 włą-czono 22% powierzchni morza Bałtyckiego będą-cej w polskiej jurysdykcji (http://ostojeptakow.pl).Problematyka stanu i rozwoju sieci obszarów na-turowych jest przedmiotem licznych opracowań i publikacji (liro i in. 2002, makomaska-Juchie-wicz, Tworek 2003, Pawlaczyk 2008, 2012, Biu-letyn… 2010).

Organy administracyjne odpowiedzialne za obszary Natura 2000 w Polsce zasadniczy kształt struktury organizacyjnej zwią-zanej z zarządzaniem siecią Natura 2000 w na-szym kraju ustalony został w końcu 2008 r. i odtego czasu nie uległ zmianie (Ustawa o udostęp-nianiu informacji o środowisku). Instytucjami od-powiedzialnymi za powołanie obszarów Natura2000 i funkcjonowanie sieci w Polsce są: ministerwłaściwy ds. środowiska oraz generalny DyrektorOchrony Środowiska kierujący generalną Dyrek-cją Ochrony Środowiska. generalny dyrektor orazregionalni dyrektorzy ochrony środowiska (działa-jący w 16 województwach), kierujący Regional-nymi Dyrekcjami Ochrony Środowiska (RDOŚ), tooficjalne organy administracji powołane 15 listo-pada 2008 r., m.in. do działań związanych z two-rzeniem i ochroną obszarów Natura 2000. Bez-pośredni nadzór nad większością obszarów Na-tura 2000 sprawują regionalni dyrektorzy ochrony

środowiska. W odniesieniu do obszarów morskichnadzór ten sprawują dyrektorzy urzędów mor-skich, a na terenie parków narodowych – dyrek-torzy tych parków.

Znaczenie sieci Natura 2000ekologiczna sieć Natura 2000 to system obsza-rów chroniących konkretne wartości w krajobrazieprzyrodniczym państw Unii europejskiej. Ponie-waż obejmuje większy areał niż dotychczasoweformy ochrony przyrody o podobnym reżimie och-rony, będzie miała istotne znaczenie dla funkcjo-nowania naturalnych procesów i zachowania róż-norodności biologicznej kontynentu. Warunkami,które należy spełnić, aby ochrona obszarów Na-tura 2000 powiodła się, są: akceptacja społecznaoraz ciągłość finansowania. Pamiętając o niedo-ciągnięciach w jej wdrażaniu, początkowym brakukomunikacji społecznej i niejasnościach formal-nych, warto podkreślić liczne pozytywne efekty tejnajmłodszej formy ochrony przyrody w naszymkraju.

Dzięki badaniom naukowym, pracom inwentary-zacyjnym i monitoringowym organizowanym napotrzeby sieci Natura 2000 znacznie poprawił sięstan wiedzy o wielu gatunkach i siedliskach przy-rodniczych w Polsce. ma to istotne znaczenieszczególnie w obecnych czasach, kiedy podsta-wowe badania przyrodnicze mają nikłe szanse nafinansowanie ze środków na naukę. Wiele jestjeszcze cennych miejsc w Polsce (np. liczne natu-ralne doliny rzeczne), które pozostawały poza do-tychczasowym systemem ochrony, a które sązagrożone utratą wartości przyrodniczych w naj-bliższym czasie. W trakcie wdrażania dyrektywunijnych, znane od dawna obiekty o najwyższychwartościach przyrodniczych (np. postulowaneparki narodowe lub rezerwaty przyrody) zyskałydzięki obszarom Natura 2000 status ochronyprawnej.

zasługą pierwszych lat funkcjonowania obszarówNatura 2000, mimo początkowych trudności, jeststopniowe włączanie społeczności lokalnych dodyskusji o ochronie wartości ekologicznych. zwię-kszył się również prestiż całej ochrony przyrodyoraz sprawność jej egzekwowania dzięki temu, żeobszary Natura 2000 podlegają prawu unijnemu.Warto podkreślić, że zachowanie konkretnychsiedlisk i gatunków w obszarach naturowych marównież istotny wpływ na utrzymanie całej różno-rodności biologicznej danego terenu; na przykładstanowiska wielu gatunków chronionych prawemkrajowym mają szansę na zachowanie w ramach


Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk. 2010/1. mirek z. (red.). Inst. Botanikiim. W. szafera. PAN. Kraków.

Butchart s. h. m., Walpole m., collen B., strien van A.,scharlemann J. P. W., Almond R. e. A., Baillie J. e. m.,Bomhard B., Brown c., Bruno J., carpenter K. e., carr g. m.,chanson J., chenery A. m., csirke J., Davidson N. c.,Dentener F., Foster m., galli A., galloway J. N., genovesi P., gregory R. D., hockings m., Kapos V., lamarque J.-F., leverington F., loh J., mcgeoch m.A.,mcRae l., minasyan A., hernández morcillo m.,Oldfield T. e. e., Pauly D., Quader s., Revenga c.,sauer J. R., skolnik B., spear D., stanwell-smith D.,stuart s. N., Andy s.A., Tierney m., Tyrrell T. D., Vié J-c.,Watson R., 2010. global Biodiversity: Indicators of recent declines. science, 328: 1164-1168.

convention Watch. 2000. http://www.globeint.org/europe.html

Dyduch-Falniowska A., Kaźmierczakowa R., makomaska-Juchiewicz m., Perzanowska-sucharska J.,zając K. 1999. Ostoje przyrody w Polsce. Inst. Ochr.Przyr. PAN. Kraków.

europejska Agencja Środowiska. 2009. www.eea.europa.eu

http://ostojeptakow.pl

liro A., Dyduch-Falniowska A., makomaska-Juchiewicz m.2002. Natura 2000. europejska sieć ekologiczna.Wyd. II. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, Warszawa.

makomaska-Juchiewicz m. 2010a. Natura 2000 w Polsce: stan wdrożenia, problemy, trudności, zagrożenia, nadzieje. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk. 1: 11-24.

makomaska-Juchiewicz m. 2010b. monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. część I. gIOŚ. Warszawa.

makomaska-Juchiewicz m., Tworek s. (red.). 2003.ekologiczna sieć Natura 2000. Problem czy szansa.

Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.meadows D.h., meadows D.l., Randers J., Behrens III,W.W. 1972. The limits to growth: A Report for theclub of Rome’s Project on the Predicament of mankind. Universe Books, New york.mróz W. (red.). 2010. monitoring siedlisk przyrodni-czych. Przewodnik metodyczny. część. I. gIOŚ. Warszawa.Olaczek R. 1999. słownik szkolny. Ochrona Przyrody i Środowiska. WsiP. Warszawa. Pawlaczyk P. (red.). 2008. Natura 2000 – Niezbędnikleśnika. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.Pawlaczyk P. (red.). 2012. Natura 2000 i inne wymagania europejskiej ochrony przyrody – Niezbędnik urzędnika. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.Perzanowska J. (red.). 2010. monitoring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. część I. gIOŚ. Warszawa.Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnejochrony ptaków (OsOP); Dz.U., nr 25 z 2011 r., poz. 133.sekretariat Konwencji o różnorodności biologicznej.2010. www.mos.gov.pl/ artykul/ 2498_konwencja_o_roznorodnosci _biologicznej/317Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. z 2012 r. poz. 627 ze zm.Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiuinformacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenachoddziaływania na środowisko. Dz. U. z 2008 r. Nr 199,poz. 1227 ze zm.Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o zmianieustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innychustaw. Dz. U. z 2008 r. Nr 201, poz. 1237.www.gdos.gov.pl

literatura

Pradolina Bzury-Neru.Fot. g. socha

OchRONA sIeDlIsKPRzyRODNIczych I gATUNKóW NATURA 2000 W WOJeWóDzTWIeŁóDzKIm

JózeF K. KUROWsKI, leszeK KUchARsKI, JANUsz mARKOWsKI, TOmAsz JANIszeWsKI, zBIgNIeW WOJcIechOWsKI, JeRzy NADOlsKI, mARcIN KIeDRzyńsKI, gRzegORz sOchA

II.

Rzeka Bzura w Pradolinie Bzury-Neru. Fot. R. sąsiadek

Leśne siedliska przyrodniczew obszarach mających znaczeniedla Wspólnoty

W obszarach siedliskowych regionu łódzkiego roz-poznano dotychczas 35 typów siedlisk przyrodni-czych. W granicach obszarów mających znaczeniedla Wspólnoty na terenie województwa stwier-dzono jak dotąd występowanie jedenastu typówleśnych siedlisk przyrodniczych, w tym trzechtypów siedlisk priorytetowych (Tab. 2). Najbardziejrozpowszechnione jest siedlisko grądu subkonty-nentalnego (9170-2); rozpoznano je w 23 obsza-rach. zbliżony do naturalnego stan zachowania

prezentują grądy w lasach spalskich (m.in. drze-wostany dębowe w wieku 250 lat), lubiaszowie w Puszczy Pilickiej (stare drzewostany dębowe i jodłowe), lesie Dębowcu (m.in. grąd z lipą sze-rokolistną) oraz cisach w Jasieniu (grąd z udzia-łem cisa pospolitego). Równie często występująlasy łęgowe (*91e0), zróżnicowane na trzy pod-typy. Pospolite łęgi jesionowo-olszowe (*91e0-3)zachowały się w wielu miejscach nad Pilicą,czarną maleniecką, Rawką i mniejszymi rzekami(grabia, linda), łącznie w 19 obszarach. Do rzad-kości należy natomiast podgórski łęg jesionowy (*91e0-5), opisany z obszaru Wielkopole – Jodłypod czartorią.

II OchRONA sIeDlIsK PRzyRODNIczych I gATUNKóW NATURA 2000 W WOJeWóDzTWIe ŁóDzKIm 25II OchRONA sIeDlIsK PRzyRODNIczych I gATUNKóW NATURA 2000 W WOJeWóDzTWIe ŁóDzKIm24

1 stan na listopad2013 r. Dalsze

rozpoznanie w trakciebadań związanych

z opracowaniem planów zadań

ochronnych dla poszczególnych

obszarów może doprecyzować

wartości odnoszącesię do liczby

i stanu zachowaniaprzedmiotów ochrony

oraz aktualnej powierzchni

obszarów.

Problem ochrony siedlisk przyrodniczych jestprzedmiotem dynamicznie rozwijających się ba-dań w krajach i regionach Unii europejskiej (np.Rašomavičius 2001, herbich 2004, ssymank i in.2008, Kurowski i in. 2009, hołdyński, Krupa2011).

W Polsce europejska sieć ekologiczna Natura2000 zajmuje niemal 20% powierzchni lądowejkraju. W jej skład wchodzi 845 obszarów mają-cych znaczenie dla Wspólnoty (przyszłych specjal-nych obszarów ochrony siedlisk) oraz 145 ob-szarów specjalnej ochrony ptaków. sieć obszarówNatura 2000 w województwie łódzkim istotnie od-

biega od średniej krajowej. Programem naturo-wym objęte jest 3,9% powierzchni Łódzkiego (ob-szary ptasie obejmują 2,2% województwa, ob-szary siedliskowe – 2,9%), przy czym obszary Pra-dolina Warszawsko-Berlińska i Pradolina Bzury-Neru oraz Dolina Pilicy i Dolina Dolnej Pilicy w znaczący sposób pokrywają się ze sobą (Tab. 1,Ryc. 1). Łącznie na obszarach Natura 2000 do-minują tereny rolne (ok. 63%) oraz lasy i ekosys-temy seminaturalne (ok. 28%). znacznie mniejsząpowierzchnię zajmują tereny podmokłe i obszarywodne (ok. 9%), a najmniej – antropogeniczne(ok. 0,6%).

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Lp. Kod Nazwa obszaru Pow. [ha]

PlB100001

PlB100002

PlB100003

PlB140003

PlB300002

Plh100001

Plh100002

Plh100003

Plh100004

Plh100005

Plh100006

Plh100007

Plh100008

Plh100015

Plh100016

Plh100017

Plh100018

Plh100019

Pradolina Warszawsko-Berlińska

zbiornik Jeziorsko

Doliny Przysowy i słudwi

Dolina Pilicy

Dolina Środkowej Warty

Dąbrowa grotnicka

Dąbrowa Świetlista w Pernie

lasy spalskie

Łąka w Bęczkowicach

Niebieskie Źródła

Pradolina Bzury-Neru

załęczański Łuk Warty

Dolina Środkowej Pilicy

Dolina Rawki

Buczyna gałkowska

Buczyna Janinowska

cisy w Jasieniu

Dąbrowy Świetliste koło Redzenia

21968,90

9570,40

2014,38

2345,50

4271,60

101,48

40,06

2016,40

191,18

25,24

20516,88

9316,83

3787,43

2255,99

103,41

528,96

19,68

44,29

Obszary specjalnej ochrony ptaków

Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

Plh100020

Plh100021

Plh100022

Plh100023

Plh100024

Plh100025

Plh100026

Plh100027

Plh100028

Plh100029

Plh100030

Plh100031

Plh100032

Plh100033

Plh100034

Plh100035

Plh100036

Plh100037

Plh140016

Plh140044

Plh260004

Plh260015

Plh260018

lasy gorzkowickie

grabia

grądy nad lindą

las Dębowiec

lasy smardzewickie

lipickie mokradła

lubiaszów w Puszczy Pilickiej

Dąbrowy w marianku

Polany Puszczy Bolimowskiej

słone Łąki w Pełczyskach

Torfowiska Żytno-ewina

Wielkopole – Jodły pod czartorią

silne Błota

szczypiorniak i Kowaliki

Wola cyrusowa

Łąki ciebłowickie

Święte Ługi

Torfowiska nad Prosną

Dolina Dolnej Pilicy

grabinka

Ostoja Przedborska

Dolina czarnej

Dolina górnej Pilicy

61,53

1670,49

54,92

47,04

286,52

369,29

202,81

72,70

132,28

34,97

45,33

41,91

67,37

28,54

92,35

475,34

151,23

95,55

3796,42

10,07

3643,20

1138,70

2228,98

Tab. 1. Powierzchnie obszarów Natura 2000 w województwie łódzkim1


Ryc. 1. Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w województwie łódzkim. Numery jak w Tab. 1

Kod Nazwa (wg Rozp. z 13 kwietnia 2010 r.,zmienionego 9 sierpnia 2012 r.)

Leśne zbiorowisko roślinne odpowiadające siedlisku

9110

9130

9150

9170

9190

*91D0

Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagetum)

Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion)

ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion)

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum)

Kwaśne dąbrowy (Quercion robori-petraeae)

Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo--sosnowe bagienne lasy borealne)

Luzulo pilosae-Fagetum

Galio odorati-Fagetum

zbiorowisko Fagus sylvatica-Cruciata gabra

Tilio cordatae-Carpinetumbetuli

Calamagrostio arundinacae--Quercetum petraeae

Vaccinio uliginosi-Pinetum

Tab. 2. leśne siedliska przyrodnicze Natura 2000 występujące w obszarach mających znaczenie dlaWspólnoty w województwie łódzkim

Torfowiska Żytno-ewina.Fot. T. zadworny

II OchRONA sIeDlIsK PRzyRODNIczych I gATUNKóW NATURA 2000 W WOJeWóDzTWIe ŁóDzKIm 29

Postać boru świeżego, z pogranicza sosnowegoboru chrobotkowego Cladonio-Pinetum, jest głów-ną ostoją charakterystycznych gatunków boro-wych, zwłaszcza widłaków: widlicza spłaszczone-go Diphasiastrum complanatum, widlicza cypry-sowego D. tristachyum, a także gruszyczki zielo-nawej Pyrola chlorantha, pomocnika baldaszko-wego Chimaphila umbellata i mącznicy lekarskiejArctostaphylos uva-ursi. Istnieje drastyczna dys-proporcja pomiędzy powierzchnią zajmowanąprzez drzewostany sosnowe a areałem natural-nego boru sosnowego świeżego, występującegow środkowej Polsce punktowo, na niewielkich po-wierzchniach (Rudak 2002, Kurowski, Andrzejew-ski 2007, Kurowski 2009 i in.).

Nieleśne siedliska przyrodnicze Nieleśne siedliska przyrodnicze na terenie woje-wództwa łódzkiego chronione są w 21 obszarachmających znaczenie dla Wspólnoty. stwierdzonow nich 24 typy siedlisk będących przedmiotem za-interesowania Wspólnoty (Tab. 3), co stanowi pra-wie 41% wszystkich typów siedlisk odnotowanychw Polsce (Rozporządzenie… 2010). Najczęściejwystępującym siedliskiem są torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska (kod 7140), które stwier-dzono w czternastu obszarach. częste są również(po trzynaście notowań) starorzecza i naturalneeutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion i Potamion (3150), niżowe świeżełąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherionelatioris, 6510) oraz stwierdzone w dziesięciuobiektach – zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Mo-linion, 6410) i w dziewięciu – ziołorośla nad-rzeczne (Convolvuletalia sepium, 6430). znacznierzadziej odnotowane były: wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (2330) – siedem razy,zalewane muliste brzegi rzek (3270) – w pięciuobiektach oraz stwierdzone po cztery razy suchewrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion,

Calluno-Arctostaphylion, 4030), ciepłolubne, śród-lądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae,6120*) i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion– płaty bogate florystycznie, 6230*).

sporadycznymi składnikami krajobrazu charak-teryzowanych obszarów (do dwóch notowań) są: śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary(Glauco-Puccinellietalia; część – zbiorowiskaśródlądowe, 1340*), brzegi lub osuszone dnazbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelle-tea, Isoëto-Nanojuncetea (3130), naturalne dys-troficzne zbiorniki wodne (3160), nizinne i pod-górskie rzeki ze zbiorowiskami włosienicznikówRanunculion fluitantis (3260), murawy kseroter-miczne (Festuco-Brometea, 6210*), łąki selerni-cowe (Cnidion dubii, 6440), torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (7110*), torfowiskawysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalneji stymulowanej regeneracji (7120), obniżenia napodłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhyn-chosporion (7150), torfowiska nakredowe (Cladie-tum marisci, 7210*), źródliska wapienne zezbiorowiskami Cratoneurion commutati (7220*),nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak,turzycowisk i mechowisk (7230), wapienne ścianyskalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caules-centis (8210) i jaskinie nieudostępnione do zwie-dzania (8310). siedliska nieleśne będąceprzedmiotem zainteresowania Wspólnoty na tere-nie województwa łódzkiego są miejscem występo-wania licznych chronionych i zagrożonych w skalikraju i regionu gatunków roślin. są wśród nichm.in.: mlecznik nadmorski Glaux maritima, tu-rzyca Davalla Carex davalliana, kropidło piszczał-kowate Oenanthe fistulosa, aster gawędka Asteramellus, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylves-tris, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, wielosiłbłękitny Polemonium caeruleum, kosaciec sybe-ryjski Iris sibirica.

II OchRONA sIeDlIsK PRzyRODNIczych I gATUNKóW NATURA 2000 W WOJeWóDzTWIe ŁóDzKIm28

Łęg jesionowo-wiązowy (91F0) – występuje rzad-ko i na małych powierzchniach: w lesie Dębowcu,Ostoi Przedborskiej, lasach smardzewickich i w Do-linie Środkowej Pilicy. Interesującym typem sied-liska przyrodniczego są olszyny źródliskowe(*91e0-4) zbadane w siedmiu obszarach, np. w grądach nad lindą, cisach w Jasieniu, Niebie-skich Źródłach i w Dolinie Rawki. W kilku obsza-rach wykazano siedliska lasów bukowych,występujących tu na granicy geograficznego za-sięgu. Najuboższe buczyny reprezentowane sąprzez kwaśną buczynę niżową (9110-1), przedewszystkim w Buczynie Janinowskiej. Żyzna bu-czyna niżowa (9130-1) z marzanką wonną zostałaostatnio stwierdzona w Buczynie gałkowskiej.Trzeci typ buczyny – małopolska, ciepłolubna bu-czyna storczykowa (9150-2) jak dotychczas w woj.łódzkim została opisana tylko z jednego stano-wiska pod Przedborzem.

Dwa kolejne typy siedlisk obejmują lasy dębowe.Świetlista (ciepłolubna) dąbrowa (*91I0-1) wystę-puje w siedmiu obszarach. siedlisko to prezentujenajwyższe wartości fitogeograficzne i florystycznew następujących obszarach: lasy spalskie (rez.Konewka), Dąbrowa Świetlista koło Perny, Dąb-rowa grotnicka i załęczański Łuk Warty (rez. Dąb-rowa w Niżankowicach). Środkowoeuropejskakwaśna dąbrowa trzcinnikowa (9190) w regioniełódzkim występuje na wschodniej granicy swegozasięgu geograficznego. Jest ona stwierdzona w załęczańskim Łuku Warty, w Dąbrowach w ma-rianku i odnotowana w ostatnim czasie w Buczy-nie Janinowskiej. Przy północnej granicy zasięgujodły pospolitej, w czterech obszarach (Wielkopole – Jodły pod czartorią, lasy smardzewickie, OstojaPrzedborska i załęczański Łuk Warty) notowanowyżynny jodłowy bór mieszany (91P0). szczegól-

nie interesujący bór jodłowy występuje w Wielko-polu – Jodłach pod czartorią, gdzie stwierdzonowystępowanie czterech gatunków roślin górskich:jodły pospolitej, wrońca widlastego, kokoryczkiokółkowej i parzydła leśnego.

Naturowe siedliska borów sosnowych reprezento-wane są przez dwa skrajnie odmienne pod wzglę-dem wilgotności typy lasu: sosnowy bór bagienny(*91D0) i sosnowy bór chrobotkowy (91T0-1).Pierwszy stwierdzono w dziewięciu obszarach(Torfowiska Żytno-ewina, Ostoja Przedborska, Do-lina Środkowej Pilicy i in.), drugi – w pięciu, głów-nie w nadpilickich ostojach. Obydwa siedliskaprzyrodnicze są zagrożone; pierwsze na skutekosuszania podłoża, drugie w związku z naturalnąsukcesją leśną.

Ochrona leśnych siedlisk przyrodniczych ma szcze-gólne znaczenie w województwie łódzkim, gdzienotuje się najniższą lesistość w kraju. Wynosi onaniespełna 21%, przy krajowej wartości sięgającej30%.

Kilkanaście typów i podtypów siedlisk leśnychchronionych w programie Natura 2000 nie wy-czerpuje listy cennych i zagrożonych ekosystemówleśnych Polski środkowej. Propozycje uzupełnie-nia listy siedlisk przyrodniczych obejmują przedewszystkim pozostałe (poza źródliskowymi) olsy, tj.torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum i porzecz-kowy Ribeso nigri-Alnetum, a także bór sosnowyświeży Leucobryo-Pinetum, postać suchą, chro-botkową (subaas. cladonietosum, ew. war. z Cla-donia et. Cladina), nazywaną także boremświeżym słabym (Kurowski, Andrzejewski 2007).Olsy, czyli bagienne lasy olszowe, wybitnie wodo-chronne ekosystemy, należą do najważniejszychrefugiów higrofilnej flory i fauny w lasach regionu.

*91e0

91F0

*91I0

91P0

91T0

Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olszyny źródliskowe)

Łęgowe lasy dębowo-wiązowo--jesionowe (Ficario-Ulmetum)

ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae)

Wyżynny jodłowy bór mieszany (Abietetum polonicum)

sosnowy bór chrobotkowy (Cladonio--Pinetum i chrobotkowa postać Peucedano-Pinetum)

Salicetum albo-fragilis, Fraxino-Alnetum, Carici remotae-Fraxinetum,olszyny źródliskowe

Ficario-Ulmetum

Potentillo albae-Quercetum

Abietetum polonicum

Cladonio-Pinetum

* siedliska priorytetowe martwy dąb w obszarzelubiaszów w Puszczy Pilickiej – miejsce życiadla wielu organizmów.Fot. J. K. Kurowski

Rozlewiska rzeki Ner k. Kaznowa.Fot. R. sasiadek


*6230 (?)

6410

6430

6440 (?)

6510

*7110

7120

7140

7150

7210

Bogate florystycznie niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion)

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion)

ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium)

Łąki selernicowe (Cnidion dubii)

Niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie(Arrhenatherion elatioris)

Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe)

Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae)

Obniżenia na podłożu torfowym z roślinnościąze związku Rhynchosporion

Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci)

Polygalo-Nardetum, Nardo-Juncetum squarrosi

Molinietum caeruleae,Junco-Molinietum

Cuscuto-Calystegietum sepium,Urtico-Calystegietum sepium,Calystegio-Eupatorietum,Calystegio-Epilobietum hirsuti

Violo-Cnidietum dubii

Arrhenatheretum elatioris,zbiorowisko Poa pratensis--Festuca rubra

Sphagnetum magellanici,Ledo-Sphagnetum,Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi

zbiorowisko z Eriophorum vaginatum, Vaccinio uliginosi-Pinetum (postaci inicjalne i degeneracyjne),zbiorowisko z Molinia caerulea

Caricetum limosae,Rhynchosporetum albae,Eriophoro angustifolii--Sphagnetum recurvi,Caricetum lasiocarpae,Carici rostratae-Sphagnetum apiculati, Caricetum diandrae, Caricetum chordorrhizae, Calamagrostietum neglectae,Carici canescentis-Agrostietum caninae, zbiorowisko z Comarum palustre,zbiorowisko z Menyanthes trifoliata

Rhynchosporetum albae,Caricetum limosae,zbiorowisko z Eriophorum angustifolium,zbiorowisko z Lycopodiella inundata, zbiorowisko z Rhynchospora alba, zbiorowisko Drepanocladus fluitans

Kod Nazwa (wg Rozp. z 13 kwietnia 2010 r.,zmienionego 9 sierpnia 2012 r.)

Nieleśne zbiorowisko roślinneodpowiadające siedlisku w województwie łódzkim

*1340

3130

2330

3150

3160

3260 (?)

3270

4030

*6120

6210

Śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary(Glauco-Puccinietalia; część zbiorowisk śród-lądowych)

Brzegi lub osuszone dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea

Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi

starorzecza i naturalne eutroficzne zbiornikiwodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion

Naturalne dystroficzne zbiorniki wodne

Nizinne rzeki i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis

zalewane muliste brzegi rzek

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Polio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion)

ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe(Koelerion glaucae)

murawy kserotermiczne (Festuco-Brometeai ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis)

Puccinellio-Spergularietum salinae, Triglochin-Glaucetummaritimae, Scirpetum maritimi,Potentillo-Festucetum arundinaceae

Eleocharitetum acicularis

Spergulo vernalis--Corynephoretum

Potametum pectinati,Ranunculetum circinati,Elodeetum canadensis,Ceratophylletum demersi,Myriophylletum spicati, Potametum lucentis,Potametum natantis,Nupharo-Nymphaeetum albae,Polygonetum natantis,Hydrocharitetum morsus-ranae,Lemnetum gibbae,Spirodeletum polyrhizae,Lemnetum trisulcae,Riccietum fluitantis,Lemno minoris-Salvinietum natantis

Sphagno-Utricularietum minoris

Ranunculetum fluitantis,Ranunculo-Sietum erecto--submersi

Ranunculetum maritimi,Eleocharito acicularis--Limoselletum,Junco-Cyperetum fusci

Pohlio nutantis-Callunetum, Arctostaphylo-Callunetum

Sileno otitis-Festucetum,Festuco psammophilae--Koelerietum glaucae

Festucetum pallentis,Thalictro-Salvietum pratensis,Origano-Brachypodietum pinnati

Tab. 3. Nieleśne siedliska przyrodnicze Natura 2000 występujące w obszarach mających znaczeniedla Wspólnoty w województwie łódzkim

* siedliska priorytetowe;

(?) brak aktualnejdokumentacji

fitosocjologicznej


zielona Ophiogomphus cecilia i zalotka większaLeucorrhinia pectoralis.

Aktualna wiedza o rozmieszczeniu na obszarzePolski wielu grup bezkręgowców najczęściej doty-czy obszarów objętych wcześniejszą ochronąprawną (parki narodowe i krajobrazowe oraz re-zerwaty przyrody) i wciąż jest niekompletna. Kon-tynuacja kompleksowych badań dokumenta-cyjnych tej grupy zwierząt jest zatem niezbędna,ale ze względu na jej wyjątkową różnorodność i bogactwo gatunkowe jest nadzwyczaj trudna.

Gatunki zwierząt kręgowychNatura 2000W województwie łódzkim znajduje się 36 obsza-rów siedliskowych, z czego powierzchnia pięciu w większej części położona jest poza jego grani-cami. spośród kręgowców wymienionych w za-łączniku II dyrektywy siedliskowej na terenieprzyszłych sOOs stwierdzono występowanie sie-demnastu gatunków. są to: minóg strumieniowyLampetra planeri, minóg ukraiński Eudontomy-zon mariae, boleń Aspius aspius, koza Cobitis tae-nia, koza złotawa Sabanejewia aurata, piskorzMisgurnus fossilis, głowacz białopłetwy Cottusgobio, różanka Rhodeus sericeus, traszka grze-bieniasta Triturus cristatus, kumak nizinny Bom-bina bombina, wydra Lutra lutra, mopek Barba-stella barbastellus, nocek duży Myotis myotis,nocek łydkowłosy Myotis dasycneme, nocekBechsteina Myotis bechsteini, bóbr europejskiCastor fiber i wilk Canis lupus. Wśród ptaków wy-mienionych w załączniku I dyrektywy ptasiej naobszarach siedliskowych stwierdzono występowa-nie 33 gatunków lęgowych. są to: łabędź krzykliwyCygnus cygnus, jarząbek Bonasa bonasia, ciet-rzew Tetrao tetrix, bąk Botaurus stellaris, bączekIxobrychus minutus, bocian czarny Ciconia nigra,bocian biały Ciconia ciconia, orlik Aquila poma-rina, bielik Haliaeetus albicilla, trzmielojad Pernisapivorus, kania czarna Milvus migrans, błotniakstawowy Circus aeruginosus, błotniak łąkowy Cir-cus pygargus, kropiatka Porzana porzana, zie-lonka Porzana parva, derkacz Crex crex, żurawGrus grus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, ry-

bitwa białowąsa Chlidonias hybridus, rybitwaczarna Chlidonias niger, puszczyk uralski Strixuralensis, lelek Caprimulgus europaeus, zimoro-dek Alcedo atthis, dzięcioł średni Dendrocoposmedius, dzięcioł czarny Dryocopus martius, dzię-cioł zielonosiwy Picus canus, lerka Lullula arbo-rea, świergotek polny Anthus campestris, ja-rzębatka Sylvia nisoria, wodniczka Acrocephaluspaludicola, muchołówka mała Ficedula parva, po-dróżniczek Luscinia svecica, gąsiorek Lanius col-lurio i ortolan Emberiza hortulana.

spośród kręgowców, wymienionych w Polskiejczerwonej księdze zwierząt (głowaciński 2001)na obszarach mających znaczenie dla Wspólnotywystępuje 28 gatunków: minóg strumieniowy,minóg ukraiński, koza złotawa, piskorz, głowaczbiałopłetwy, różanka, piekielnica, traszka grzebie-niasta, cietrzew, bąk, bączek, orlik, bielik, kaniaczarna, zielonka, kulik wielki, rybitwa białowąsa,puszczyk uralski, wodniczka, podróżniczek, wą-satka, nocek Bechsteina, nocek łydkowłosy, mro-czek posrebrzany Vespertilio murinus, mroczekpozłocisty Vespertilio nilssonii, borowiaczek Nyc-talus leisleri, wilk. Orlik i kania czarna gniazdowaływyłącznie poza granicami województwa łódzkiego.

Najbogatszymi w gatunki o znaczeniu waloryzacyj-nym obszarami są: Pradolina Bzury-Neru, DolinaŚrodkowej Pilicy, Dolina Rawki, Dolina Dolnej Pi-licy, Ostoja Przedborska i Dolina górnej Pilicy (Tab. 4). charakteryzują się one dużymi powierz-chniami i znacznym zróżnicowaniem siedlisko-wym. Aż pięć z sześciu wymienionych obszarówsiedliskowych obejmuje fragmenty dolin rzecz-nych. stopień poznania fauny kręgowców poszcze-gólnych obszarów mających znaczenie dla Wspól-noty jest bardzo zróżnicowany; dobry w przypadkudolin rzecznych, a słaby na obszarach leśnych.Niektóre obszary siedliskowe są pod tym wzglę-dem zupełnie nierozpoznane. są to: Buczyna gał-kowska, Dąbrowy Świetliste koło Redzenia, lasygorzkowickie, Dąbrowy w marianku, słone Łąki w Pełczyskach, Wielkopole – Jodły pod czartorią.Niemal wszystkie obszary siedliskowe związane z terenami leśnymi wymagają podjęcia badań uzu-pełniających dotychczasową wiedzę na temat za-siedlających je kręgowców.


*7220 (?)

7230

8210

8310

Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati

Nizinne torfowiska zasadowe o charakterzemłak, turzycowisk i mechowisk

Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis

Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania

Caricetum davallianae,Eleocharitetum quinqueflorae

Asplenietum trichomano-rutae--murariae, Asplenio viridis-Cystopteridetum

Gatunki roślin Natura 2000Na terenie województwa łódzkiego notowano wy-stępowanie sześciu gatunków roślin z załącznikaII dyrektywy siedliskowej spośród 46, jakie wystę-pują w naszym kraju (Rozporządzenie… 2012).

Trzy z nich: lipiennik loesela Liparis loeselii(1903), starodub łąkowy Ostericum palustre(1617) i mech sierpowiec błyszczący Drepanocla-dus vernicosus (1393) są gatunkami bardzorzadko spotykanymi w zbiorowiskach torfowisko-wych i łąkowych regionu łódzkiego (Kucharski2012, Kopeć, michalska-hejduk 2012). ze wzglę-du na trwającą od stuleci degradację siedlisk ba-giennych oraz zaprzestanie tradycyjnego użytko-wania łąk, wiele stanowisk tych cennych składni-ków flory Polski środkowej ma obecnie charakterhistoryczny. lipiennik występuje w obszarach:Łąka w Bęczkowicach i Torfowiska nad Prosną,natomiast w Pradolinie Bzury-Neru stanowiskoostatnio nie zostało potwierdzone. starodub łą-kowy rośnie w obszarze Polany Puszczy Bolimow-skiej, natomiast w Dolinie Rawki ostatnie badanianie potwierdziły jego obecności. Tuż poza grani-cami Łódzkiego gatunek ten był podawany z ob-szaru Dolina Środkowej Warty. sierpowiec bły-szczący występuje na Łąkach ciebłowickich i w Ostoi Przedborskiej.

Kolejne trzy gatunki roślin z dyrektywy siedlisko-wej, jakie notowano w województwie łódzkim, sąskładnikami ekosystemów leśnych (Kurowski, An-drzejewski 2012, Wnuk 2012, grzyl 2012). są todzwonecznik wonny Adenophora liliifolia (4068),obuwik pospolity Cypripedium calceolus (1902) i sasanka otwarta Pulsatilla patens (1477). spoś-ród wymienionych gatunków najwięcej stanowisk(cztery) w obszarach Natura 2000 w wojewódz-twie ma dzwonecznik wonny. Występuje on w ob-szarach: Dąbrowa grotnicka, grądy nad lindą,Dąbrowy Świetliste koło Redzenia i załęczańskiŁuk Warty (Kurowski, Andrzejewski 2012). stano-wiska te mają szczególne znaczenie biogeogra-

ficzne, ponieważ występują na północno-zachod-niej granicy zasięgu gatunku w europie. Obuwikpospolity występuje w Ostoi Przedborskiej, w gra-nicach woj. łódzkiego ma tylko jedno stanowisko(Wnuk 2012). Występowanie sasanki otwartej w województwie łódzkim należy uznać za histo-ryczne (grzyl 2012). z terenu dzisiejszych obsza-rów Natura 2000 była podawana w latach 50. XX w.z lasów spalskich, natomiast stanowiska poda-wane z Ostoi Przedborskiej i Doliny ŚrodkowejWarty znajdują się poza województwem łódzkim.

stanowiska roślin naturowych są z reguły nie-liczne i narażone na szybki zanik w wypadku wy-stąpienia czynników osłabiających kondycję osob-ników. Istotne znaczenie mają również niekorzys-tne procesy genetyczne zachodzące w niewiel-kich, izolowanych populacjach. Przetrwanie wy-mienionych gatunków będzie zależało, w większo-ści przypadków, od stosowania zabiegów ochronyczynnej.

Gatunki zwierząt bezkręgowych Natura 2000Fauna zwierząt bezkręgowych w granicach obsza-rów siedliskowych województwa, w świetle aktua-lnych badań, z całą pewnością zasługuje na uwa-gę. składa się na nią nie tylko szereg przedstawi-cieli bezkręgowców objętych prawną ochroną ga-tunkową, bądź też zaliczanych do ginących lubzagrożonych w Polsce, ale przede wszystkim ga-tunki, które zostały wymienione w załączniku II i IV dyrektywy siedliskowej. Łącznie na omawia-nych terenach wykazano obecność jedenastu ta-kich gatunków zwierząt bezkręgowych. Najboga-tszymi obszarami pod tym względem okazały sięlasy spalskie (w których wykazano ich aż siedem)oraz Dolina Środkowej Pilicy i Dolina Rawki, gdziestwierdzono występowanie sześciu gatunków na-turowych. Najczęściej odnotowywane były: czer-wończyk nieparek Lycaena dispar oraz trzepla

Nocek duży Myotis myotis.Fot. T. zadworny

Pachnica dębowa Osmoderma eremita.Fot. T. Dzierzanowski


Gatunki ptaków Natura 2000 Na terenie województwa łódzkiego znajduje siępięć obszarów specjalnej ochrony ptaków (OsOP).są to: Pradolina Warszawsko-Berlińska, zbiornikJeziorsko, Doliny Przysowy i słudwi, Dolina Środ-kowej Warty oraz Dolina Pilicy. W ocenie znacze-nia tych ostoi dla ochrony ptaków w regioniełódzkim skupiono się przede wszystkim na danychdotyczących trzech pierwszych OsOP. Pozostałe(Dolina Środkowej Warty i Dolina Pilicy) ze względuna niewielką powierzchnię w granicach wojewódz-twa łódzkiego, mają stosunkowo małe znaczeniedla realizacji celów ochrony. W granicach tychdwóch obszarów kluczowe dla ochrony ptakówmiejsca znajdują się na terenie innych woje-wództw; odpowiednio wielkopolskiego i mazo-wieckiego. szczególnie wysokim wskaźnikiemcenności ornitologicznej gatunków lęgowych wy-różnia się cała Dolina Środkowej Warty (Rąkowski2011).

W ostatnim pięćdziesięcioleciu na terenie woje-wództwa łódzkiego odnotowano 306 gatunków, w tym 194 lęgowe. Po roku 2000 potwierdzonowystępowanie odpowiednio 291 i 179 gatunków.Na terenach OsOP położonych w granicach woje-wództwa w ciągu ostatniej dekady stwierdzono277 gatunków i 161 lęgowych, co stanowi aż 95%i 90% wszystkich gatunków obserwowanych w granicach regionu. Powszechnie w waloryzacjiornitologicznej uwzględnia się trzy grupy gatun-ków ptaków. są to gatunki: • umieszczone w załączniku I dyrektywy ptasiej,• znajdujące się w Polskiej czerwonej księdze

zwierząt,• w kategoriach 1-3 jako gatunki sPec (species

of european conservation concern).

W tabeli 5. zaprezentowano liczbę gatunków na-leżących do tych grup, stwierdzonych na początkuXXI wieku na obszarach specjalnej ochrony pta-ków, łącznie oraz w rozbiciu na poszczególneOsOP, dla realizacji celów, dla których teren wo-jewództwa łódzkiego ma najważniejsze znacze-nie. Warto nadmienić, że w tym samym czasie na

obszarze całego województwa łódzkiego zareje-strowano 90 gatunków z załącznika I dyrektywyptasiej, w tym 38 lęgowych, zaś spośród wymie-nionych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt ob-serwowano 52 gatunki, z czego 33 lęgowe.

Obszary specjalnej ochrony ptaków na terenieŁódzkiego powołane zostały przede wszystkim zewzględu na obecność przedstawicieli awifaunywodno-błotnej, natomiast gatunki ptaków z innychgrup mają marginalne znaczenie. Wynika to zespecyfiki środowiskowej tej części Polski, gdzienie zachowały się większe obszary leśne o ce-chach naturalnych, które pozwoliłyby na występo-wanie innych gatunków, cennych z punktu widze-nia ochrony przyrody (Janiszewski i in. 2002).spośród odpowiednio 26 i 20 gatunków stano-wiących przedmiot ochrony, na terenie zbiornikaJeziorsko i Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej tylkodwa gatunki (brzegówka Riparia riparia i gąsiorekLanius collurio) nie są w ścisły sposób związanez siedliskami podmokłymi. W przypadku DolinPrzysowy i słudwi osiem gatunków będącychprzedmiotem ochrony to wyłącznie ptaki wodno-błotne. Należy dodać, że na terenie wszystkichtrzech OsOP, duże koncentracje ptaków tej grupy,przekraczające 20000 osobników, stanowią rów-nież przedmiot ochrony.

Wśród gatunków, które stanowią przedmiotochrony na terenie trzech obszarów ptasich, wy-stępuje siedemnaście gatunków z załącznika I dyrektywy ptasiej (w nawiasie podano liczbęOsOP, w granicach których uznano dany gatunekza przedmiot ochrony): łabędź krzykliwy Cygnuscygnus A038 (1), bąk Botaurus stellaris A021 (1),bączek Ixobrychus minutus A022 (1), czapla białaEgretta alba A027 (1), błotniak stawowy Circusaeruginosus A081 (2), błotniak łąkowy Circus py-gargus A084 (1), kropiatka Porzana porzanaA119 (1), derkacz Crex crex A122 (2), żuraw Grusgrus A127 (1), siewka złota Pluvialis apricariaA140 (2), batalion Philomachus pugnax A151 (1),mewa mała Hydrocoloeus minutus A177 (1), ry-bitwa zwyczajna Sterna hirundo A193 (1), rybitwabiałowąsa Chlidonias hybridus A196 (2), rybitwa


grabinka Plh140044

Ostoja Przedborska Plh260004

Dolina czarnej Plh260015

Dolina górnej Pilicy Plh260018

5

29

19

44

1

8

9

11

4

21

10

32

-

7

4

15Nazwa obszaruWszystkie gatunki waloryzujące

Gatunki z Załącznika II dyrektywy siedliskowej

Gatunki z Załącznika I dyrektywy ptasiej

Gatunki z PCzKZ*

Dąbrowa grotnicka Plh100001

Dąbrowa Świetlista w Pernie Plh100002

lasy spalskie Plh100003

Łąka w Bęczkowicach Plh100004

Niebieskie Źródła Plh100005

Pradolina Bzury-Neru Plh100006

załęczański Łuk Warty Plh100007

Dolina Środkowej Pilicy Plh100008

Dolina Rawki Plh100015

Buczyna gałkowska Plh100016

Buczyna Janinowska Plh100017

cisy w Jasieniu Plh100018

Dąbrowy Świetliste koło Redzenia Plh100019

lasy gorzkowickie Plh100020

grabia Plh100021

grądy nad lindą Plh100022

las Dębowiec Plh100023

lasy smardzewickie Plh100024

lipickie mokradła Plh100025

lubiaszów w Puszczy Pilickiej Plh100026

Dąbrowy w marianku Plh100027

Polany Puszczy Bolimowskiej Plh100028

słone Łąki w Pełczyskach Plh100029

Torfowisko Żytno-ewina Plh100030

Wielkopole – Jodły pod czartorią Plh100031

silne Błota Plh100032

szczypiorniak i Kowaliki Plh100033

Wola cyrusowa Plh100034

Łąki ciebłowickie Plh100035

Święte Ługi Plh100036

Dolina Dolnej Pilicy Plh140016

2

1

18

2

6

37

14

30

26

-

3

1

-

-

16

3

3

4

9

5

-

13

-

2

-

9

6

4

8

5

27

-

-

9

2

4

9

7

12

9

-

-

-

-

-

7

-

-

-

1

-

-

5

-

-

-

4

2

4

5

2

10

2

1

9

-

2

26

7

17

17

-

2

1

-

-

8

3

3

4

8

3

-

7

-

2

-

5

4

-

3

3

16

-

-

4

-

2

15

4

9

7

-

1

-

-

-

4

-

-

-

1

2

-

2

-

-

-

-

2

-

2

-

7

Tab. 4. liczba gatunków kręgowców o znaczeniu waloryzacyjnym notowanych w obszarach w obszarachmających znaczenie dla Wspólnoty na terenie województwa łódzkiego

* głowaciński 2001


głowaciński z. (red.). 2001. Polska czerwona księgazwierząt. Kręgowce. PWRil. Warszawa.grzyl A. 2012. Pulsatilla patens (l.) mill. sasankaotwarta. [W:] Olaczek R. (red.) czerwona księga roślinwojewództwa łódzkiego. Ogród Botaniczny w Łodzi,Uniwersytet Łódzki. Łódź. ss. 162-163.herbich J. 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.Wyd. ministerstwo Środowiska. Warszawa.hołdyński c., Krupa m. 2011. Obszary Natura 2000 w województwie warmińsko-mazurskim. Wyd. mantis.Olsztyn.Janiszewski T., Wojciechowski z., markowski J. 2002.Najważniejsze ostoje ptaków na ziemi Łódzkiej. ActaUniv. lodz. Folia Biologica et Oecologica. 1: 227-251.Kopeć D., michalska-hejduk D. 2012. Ostericum pa-lustre Besser starodub łąkowy. [W:] Olaczek R. (red.)czerwona księga roślin województwa łódzkiego. OgródBotaniczny w Łodzi, Uniwersytet Łódzki. ss. 148-149.Kucharski l. 2012. Liparis loeselii (l.) Rich. lipiennikloesela. [W:] Olaczek R. (red.) czerwona księga roślinwojewództwa łódzkiego. Ogród Botaniczny w Łodzi,Uniwersytet Łódzki. ss. 130-131.Kurowski J. K. 2009. Roślinność leśna. [W:] Kurowski J. K. (red.) szata roślinna Polski środkowej.TOK, eKO-gRAF. Łódź. ss. 103-123.Kurowski J. K., Andrzejewski h. 2007. Problemy identyfikacji oraz potrzeba uzupełnienia listy chronionych siedlisk przyrodniczych i zbiorowisk leśnych. [W:] Anderwald D. (red.). stud. i mat. cePl.Rogów, 2/3 (16): 52- 58. Kurowski J.K., Andrzejewski h. 2012. Adenophora liliifolia (l.) Besser, dzwonecznik wonny. [W:] Olaczek R.(red.) czerwona księga roślin województwa łódzkiego. Ogród Botaniczny w Łodzi, UniwersytetŁódzki. ss. 12-13.Kurowski J.K., Andrzejewski h., Kiedrzyński m., Łuczak m.

2009. siedliska przyrodnicze Natura 2000 w Puszczy Kozienickiej. Wyd. Kozienicki PK, maz.-Świętokrz. Tow. Ornitol. Pionki.

Rąkowski g. 2011. Waloryzacja obszarów specjalnejochrony ptaków Natura 2000 w Polsce. Ochrona Środowiska i zasobów Naturalnych 47: 146-162.

Rašomavičius V. 2001. europines svarbos. Buneineslietuvoje. Botanicos Institutas, lR Aplinkos ministe-rija. Vilnius.

Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 13 kwiet-nia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowaniaWspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifi-kujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r., nr 77, poz. 510, ze zm.).

Rozporządzenie ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedliskprzyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotemzainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboruobszarów kwalifikujących się do uznania lub wyzna-czenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z dnia 20września 2012 r.).

Rudak m. 2002. Różnorodność florystyczna borówsosnowych w sulejowskim Parku Krajobrazowym.Praca doktorska. Katedra geobotaniki i ekologii RoślinUŁ. Łódź.

ssymank A., Balzer s., Ratte c., Dieterich m., Drebitz c.,Beinlich B., hill B. (red.). 2008. Natura 2000 in germany. Federal ministry for the environment, Nature conservation und Nuclear safety. Berlin, Federal Agency for Nature conservation. Bonn, Bundesmt fur Naturschutz. Bonn.

Wnuk z. 2012. Cypripedium calceolus l. obuwik po-spolity. [W:] Olaczek R. (red.) czerwona księga roślinwojewództwa łódzkiego. Ogród Botaniczny w Łodzi,Uniwersytet Łódzki. ss. 76-77.

literaturaczarna Chlidonias niger A197 (3), podróżniczekLuscinia svecica A272 (2) i gąsiorek Lanius col-lurio A338 (1). Ponadto wykazano dwadzieściagatunków spoza tego załącznika. są to: gęś zbo-żowa Anser fabalis A039 (3), gęś białoczelnaAnser albifrons A041 (3), gęgawa Anser anserA043 (3), ohar Tadorna tadorna A048 (1), płas-konos Anas clypeata A056 (1), cyranka Anasquerquedula 055 (1), cyraneczka Anas creccaA052 (1), krzyżówka Anas platyrhynchos A053 (1),krakwa Anas strepera A051(1), głowienka Aythyaferina A059 (1), perkozek Tachybaptus ruficollisA004 (1), zausznik Podiceps nigricollis A008 (1),kormoran Phalacrocorax carbo A39 (1), czaplasiwa Ardea cinerea A028 (1), czajka Vanellus va-nellus A142 (1), rycyk Limosa limosa A156 (2),krwawodziób Tringa totanus A162 (2), kulik wielkiNumenius arquata A160 (2), brzegówka Ripa-ria riparia A249 (1) i remiz Remiz pendulinusA336 (1).

Przedmiotem ochrony są populacje lęgowe dwu-nastu gatunków z załącznika I dyrektywy ptasiej,tj.: bąka, bączka, czapli białej, błotniaka stawo-

wego, błotniaka łąkowego, kropiatki, derkacza, ry-bitwy zwyczajnej, rybitwy białowąsej, rybitwy czar-nej, podróżniczka i gąsiorka, a także trzynastugatunków spoza załącznika: gęgawy, ohara, płas-konosa, cyranki, krakwy, perkozka, zausznika,kormorana, czapli siwej, rycyka, krwawodzioba,kulika wielkiego, brzegówki i remiza.

Wśród populacji ptaków przelotnych lub zimują-cych przedmiotem ochrony jest pięć gatunków z załącznika I dyrektywy ptasiej (łabędź krzykliwy,żuraw, siewka złota, batalion i mewa mała) orazosiem gatunków spoza załącznika (gęś zbożowa,gęś białoczelna, cyraneczka, krzyżówka, gło-wienka, kormoran, czajka i kulik wielki).

Porównanie sieci obszarów objętych ochroną w ramach programu Natura 2000 z wykazemobiektów uznanych przez Janiszewskiego i in.(2002) za najcenniejsze dla awifauny na terenieregionu łódzkiego wskazuje, że poza nielicznymiwyjątkami, wszystkie stały się albo obszarami pta-simi, powołanymi na bazie kryteriów dyrektywyptasiej, albo obszarami siedliskowymi powoła-nymi w zgodzie z dyrektywą siedliskową.

Obszar specjalnej ochrony ptaków

Kategoria Wszystkie gatunki

Gatunki z Zał. I dyrektywyptasiej

Gatunki z PCzKZ*

GatunkiSPEC 1-3

Pradolina Warszawsko-Berlińska PlB100001

zbiornik Jeziorsko PlB100002

Doliny Przysowy i słudwi PlB100003

Łącznie

lęgowe

Wszystkie

lęgowe

Wszystkie

lęgowe

Wszystkie

lęgowe

Wszystkie

155

253

151

264

116

156

161

277

26

67

23

70

15

31

28

77

9

41

7

40

3

15

11

44

55

93

52

94

40

56

57

102

Tab. 5. liczba gatunków stwierdzonych po roku 2000 na obszarach specjalnej ochrony ptaków mają-cych szczególne znaczenie dla ochrony awifauny regionu łódzkiego

* głowaciński 2001

obszary specJaLneJochrony pTaków

iii.

pod red. Janusza Markowskiego

Janusz Markowski, ToMasz Janiszewski, zbigniew woJciechowski,radosław włodarczyk, pioTr Minias, MacieJ Jażdżewski, Leszek kucharski, Marcin kiedrzyński

cofka zbiornika Jeziorsko. Fot. T. zadworny

iii obszary specJaLneJ ochrony pTaków 41

PołożenieObszar specjalnejochrony ptaków Pradolina Warszawsko--BerlińskaPLB100001 leży na terenie wojewódz-twa łódzkiego i wiel-kopolskiego. Większaczęść obszaru (94%)znajduje się na tere-nie Łódzkiego, w gra-nicach gmin: Uniejów(powiat poddębicki),Krzyżanów, Bedlno,Kutno (powiat kutnowski), Świnice Warckie, Grabów, Łęczyca, Góra ŚwiętejMałgorzaty, Witonia,Piątek (powiat łęczycki), Bielawy,Zduny, Domaniewice,Łowicz (powiat łowicki). Tylko niewielki, północno-zachodnifragment (6%) położony jest w województwie wielkopolskim, na terenie gminyDąbie (powiat kolski).

Powierzchnia obszaruObszar posiada powierzchnię 23412 ha, z czego w granicach województwa łódzkiego znajduje się21968,90 ha.

pLb100001

charakterystyka fizjograficzna. pradolina war-szawsko-berlińska zajmuje rozległe, równoleżni-kowo ciągnące się obniżenie terenu należące dopodprowincji nizin Środkowopolskich i leżące napograniczu kilku mezoregionów: kotliny kolskiej,wysoczyzny kłodawskiej na zachodzie oraz rów-niny kutnowskiej i równiny łowicko-błońskiej(kondracki 2002). najwyraźniejszym rysem rzeź-by jest płaskie dno, które pomiędzy łęczycą i so-botą ujęte jest w wyraźne krawędzie. najniższy a zarazem najwyraźniejszy poziom tego obniżeniama w najwęższym miejscu (w okolicach wsi do-brogosty) niewiele ponad 1 km i rozszerza się w kierunku wschodnim, osiągając szerokość kilkukilometrów w okolicach piątku i łowicza. dno pra-doliny pomiędzy łęczycą i łowiczem odwadnianejest przez płynącą na wschód bzurę (dopływwisły), natomiast od wsi łęka do dąbia – przezpłynący na zachód ner (dopływ warty). Fragmentdna pradoliny pomiędzy łęczycą a łęką odwadniakanał królewski, łączący ner z bzurą. cieki te, naznacznych odcinkach płyną sztucznymi, wyprosto-wanymi korytami, często nieco powyżej dna pra-doliny. ner i bzura mają głębokość od 1,5 do 3,0m i 8-10 m szerokości. dolne odcinki prawo- i le-wobrzeżnych dopływów bzury i neru płyną odga-łęzieniami pradoliny. nieznaczny spadek dna orazlokalne warunki terenowe powodują spowolnienieodpływu wody i sprzyjają powstawaniu torfu. naj-większą jego miąższość notowano w okolicach łę-czycy: do 4 m. na wschód i zachód od łęczycygrubość torfu ulega stopniowemu zmniejszeniu.w okolicach Młogoszyna jego warstwa staje się

bardzo cienka i w wielu miejscach odsłaniają sięaluwialne piaski rzeczne, które niekiedy tworząwydmy. warunki hydrologiczne sprzyjające zatrzy-mywaniu wody na dnie pradoliny były powodemzakładania największych w środkowej polsce sta-wów rybnych: stawy okręt i rydwan (250 ha),kompleks stawów w walewicach (210 ha), w psa-rach (180 ha) i borowie (120 ha). w przeszłościpoprzez regulację sieci wodnej, m.in. przekopaniew XiX w. nowego, sztucznego koryta bzury doko-nano osuszenia dna pradoliny. brak konserwacjisystemu odwadniającego doprowadził do ponow-nego zabagnienia poszczególnych odcinków pra-doliny. w szacie roślinnej dna doliny dominujązbiorowiska łąkowe i pastwiskowe, jednak lokal-nie (np. w okolicach dąbia, błonia oraz kter) kra-jobraz zdominowany jest przez zbiorowiskaszuwarowe, głównie z turzycą sztywną oraz szu-wary trzcinowe. rzadziej występują szuwary pał-kowe i mannowe, które porastają doły potorfoweoraz miejsca bardziej zabagnione i słabo użytko-wane. wśród łąk miejscami występują charakte-rystyczne dla nieużytkowanych fragmentów dolinypłaty silnie przesuszonych zakrzewień wierzbo-wych. brak jest większych kompleksów leśnych,pozostały jedynie niewielkie fragmenty łęgówolszowych, a na wydmach – drągowiny sosnowe.krajobraz urozmaicają rozmieszczone gdzienieg-dzie wąskie pasy zadrzewień o małym zwarciu.

Formy ochrony przyrody. patrz opis obszaru mają-cego znaczenie dla wspólnoty pradolina bzury-neru pLh100006.

Pradolina Warszawsko-BerlińskaTomasz Janiszewski, zbigniew wojciechowski, Janusz Markowski

Przegląd obszarów ptasich

rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjal-nej ochrony ptaków (dz. u. nr 25, poz. 133, ze zm.)została wyznaczona w polsce część sieci natura 2000składająca się z 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków (osop lub oso) o łącznej powierzchni55711,7 km2. zajmują one 17,8% powierzchni kraju.na terenie województwa łódzkiego znajduje siępięć obszarów, które zajmują łącznie 40171 ha,tj. około 2,2% jego powierzchni. utworzenie tzw. ob-szaru ptasiego musi spełniać jedno z poniższychkryteriów (wilk i in. 2010, rozporządzenie 2010):

• występowanie gatunków zagrożonych glo-balnie (c1) – ranga osop nadawana jesttym obszarom, na których są notowane w odpowiedniej liczbie gatunki zagrożonew skali światowej – co najmniej 1% lęgo-wej populacji krajowej. w polsce są to:podgorzałka Aythya nyroca, orlik grubo-dzioby Aquila clanga, kania ruda Milvusmilvus, derkacz Crex crex, dubelt Galli-nago media, rycyk Limosa limosa, kulikwielki Numenius arquata, kraska Cora-cias garrulus i wodniczka Acrocephaluspaludicola;

• obecność gatunków zagrożonych w pań-stwach unii europejskiej, występującychw dużych zagęszczeniach, czyli gatunkówlęgowych lub gatunków wędrownych z lis-ty załącznika i dyrektywy ptasiej, opisanew art. 4.1. dyrektywy – w odniesieniu dozasobów ptaków we wszystkich pań-stwach unii;

• występowanie co najmniej 1% populacjiptaków szlaku wędrówkowego lub co naj-mniej 1% unijnej populacji lęgowej ga-tunku zagrożonego (c2);

• obecność gatunków wędrownych nieza-grożonych w państwach unii europejskiej,występujących w dużych zagęszczeniach,czyli gatunków, o których mowa w art. 4.2.dyrektywy ptasiej, niewymienionych w za-łączniku i (c3). ranga nadawana jest ob-szarom, na których występuje co najmniej1% populacji ptaków szlaku wędrówko-wego gatunku wędrownego lub co naj-mniej 1% określonej populacji, np. krajowejlęgowej czy krajowej zimującej itp., co naj-mniej jednego gatunku wędrownego;

• obecność gatunków gromadnie występu-jących w dużych zagęszczeniach (c4).ranga nadawana jest obszarom, na któ-rych notuje się gatunki gromadne w okre-ślonej liczebności (występuje co najmniej20 tys. osobników ptaków wodno-błot-nych, jednego lub większej liczby gatun-ków lub/i co najmniej 10 tys. par jednegolub wielu wędrownych gatunków ptakówmorskich; dotyczy to wszystkich okre-sów rocznego cyklu życiowego ptaków – okresu lęgowego, wędrówkowego lub zi-mowego;

• występowanie wybranych gatunków w du-żych stadach podczas wędrówki (c5) – ranga nadawana jest obszarom, na któ-rych wybrane ptaki (bocian biały, żuraw,ptaki drapieżne) występują w dużych kon-centracjach podczas wędrówki (regular-nie występuje na wędrówce co najmniej 5tys. osobników bocianów białych, co naj-mniej 3 tys żurawi lub 3 tys. ptaków dra-pieżnych);

• występowanie co najmniej 1% krajowej lę-gowej populacji gatunku lub 0,1% popula-cji geograficznej gatunków zagrożonych w skali unii europejskiej (gatunki z załącz-nika i dyrektywy ptasiej) – ranga (c6);

• inne kryteria ornitologiczne (c7) – rangaosop nadawana jest obszarom wyzna-czonym na podstawie innych kryteriów or-nitologicznych (podobnych, lecz nie rów-nych c1-c6).

wszystkie obszary osop na terenie województwałódzkiego zlokalizowane są w dolinach rzek i chro-nią przede wszystkim ptaki wodno-błotne, ichmiejsca lęgowe, żerowiskowe i odpoczynkowe w okresie migracji. spośród gatunków najceniej-szych, czyli globalnie zagrożonych, jako lęgowe za-notowano w łódzkiem derkacza Crex crex, rycykaLimosa limosa, kulika wielkiego Numenius ar-quata i wodniczkę Acrocephalus paludicola. der-kacz i wodniczka występują w liczebnościachniższych niż wymagane 1% populacji krajowej, alew przypadku obu gatunków przyjęto za wystarcza-jącą obecność odpowiednio 60 i 10 samców, abykwalifikować dany obszar jako osop (c1).

iii obszary specJaLneJ ochrony pTaków40

Wstęp

wiosenne rozlewiska w okolicach kaznowa

w dolinie neru na terenieoso pradolina

warszawsko-berlińskapLb100001.

Fot. r. sąsiadek

wiosenne rozlewiska w okolicach Leszna

w dolinie neru na terenieoso pradolina

warszawsko-berlińskapLb100001.

Fot. r. sąsiadek


rożeńca Anas acuta, podgorzałki Aythya nyroca,bataliona Philomachus pugnax i uszatki błotnejAsio flammeus. obszar jest bardzo ważnym miejs-cem żerowania i odpoczynku dla awifauny wodno-błotnej w okresie pozalęgowym. na śródlądziupolski w okresie migracji jest to miejsce o wyjąt-kowym znaczeniu dla blaszkodziobych i siewkow-ców. spotykane koncentracje ptaków wodno--błotnych regularnie przekraczają 20 tys. osobni-ków, sięgając nawet 67,5 tys., i stanowią przed-miot ochrony na tym terenie. Liczebności poszcze-gólnych gatunków są również bardzo wysokie, a w przypadku czterech gatunków na tyle duże,by uznać je za przedmiot ochrony. są to: gęś zbo-żowa Anser fabalis, gęś białoczelna Anser albif-rons, siewka złota Pluvialis apricaria i batalionPhilomachus pugnax (sdF). analizując wielkośćnotowanych koncentracji (Janiszewski i in. 2013)w skali kraju obszar ma szczególne znaczenie dlagęsi zbożowej (do 10 tys. osobników) i gęsi biało-czelnej (do 28,5 tys. osobników). łącznie na tere-nie pradoliny warszawsko-berlińskiej w okresiepozalęgowym wykazano obecność ponad 60 ga-tunków ptaków wymienionych w załączniku i dy-rektywy ptasiej (wojciechowski, Janiszewski2003, Mielczarek i in. 2006, Janiszewski i in.2010, Janiszewski, włodarczyk 2010a).

dodatkowe walory przyrodnicze. patrz opis ob-szaru mającego znaczenie dla wspólnoty prado-lina bzury-neru pLh100006.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony gatunków. najważniejszym zagro-żeniem jest odwadnianie i osuszanie terenów do-linnych poprzez pogłębianie koryt rzek i kanałów.bardzo niekorzystne skutki dla populacji ptakówzwiązanych z otwartymi terenami podmokłymi,zwłaszcza takich jak siewkowce i niektóre kaczki,niesie ze sobą zaniechanie lub zmiana dotychcza-sowego, ekstensywnego użytkowania rolnego.prowadzi to do zarastania otwartych przestrzeni.ponadto zamiana użytków zielonych na gruntyorne, intensyfikacja użytkowania łąk i pastwiskoraz prowadzenie zabiegów i prac rolnych w okre-sie rozrodczym ptaków ogranicza ich liczebność.Lokalnie istotne negatywne znaczenie ma (lubmoże mieć w przyszłości) intensyfikacja gospo-darki rybackiej oraz niedostosowane do biologiiptaków terminy prowadzenia zabiegów związa-nych z utrzymaniem technicznym lub eksploata-cją zbiorników. innym lokalnie występującymzagrożeniem związanym z niepokojeniem ptakówi niszczeniem ich lęgów jest nadmierna penetra-cja terenu przez ludzi i zwierzęta domowe.

nierozpoznany, lecz potencjalnie znacząco nega-tywny w skutkach pozostaje wpływ planowanej

budowy kopalni odkrywkowej węgla brunatnegow pobliżu ostoi oraz rozbudowa infrastruktury dro-gowej (autostrada a2, biegnąca wzdłuż granic za-chodniej części obszaru, budowana autostradaa1, przecinająca obszar w rejonie Młogoszynaoraz projektowana obwodnica łęczycy. potencjal-nym zagrożeniem jest także sytuowanie w bezpo-średnim sąsiedztwie osop farm wiatrowych(Janiszewski i in. 2010, Janiszewski, włodarczyk2010a).

Monitoring. obecnie na części tego obszaru pro-wadzone są działania w ramach kilku monitorin-gów ornitologicznych, wchodzących w skład pro-gramu państwowego Monitoringu Środowiska:Monitoring Flagowych gatunków ptaków, Monito-ring ptaków Mokradeł, Monitoring ptaków dra-pieżnych, Monitoring noclegowisk gęsi, Monito-ring zimujących ptaków wodnych. ponadto, nacałym terenie pradoliny warszawsko-berlińskiejprowadzona jest coroczna inwentaryzacja stano-wisk bielika oraz ocena efektów jego rozrodu (ko-mitet ochrony orłów), a w granicach gmin łowicz,bielawy, domaniewice, zduny podobna akcja do-tycząca bociana białego (zakład dydaktyki biolo-gii i badania różnorodności biologicznej uł).

przedmiot ochrony. według informacji zawartychw standardowym formularzu danych (sdF), obec-nie spośród 155 gniazdujących tu gatunków pta-ków, ze względu na osiąganą liczebność, 16 na-leży uznać za przedmiot ochrony. są to: gęgawaAnser anser, płaskonos Anas clypeata, cyrankaAnas querquedula, zausznik Podiceps nigricollis,bąk Botaurus stellaris, błotniak stawowy Circusaeruginosus, błotniak łąkowy C. pygargus, kro-piatka Porzana porzana, derkacz Crex crex, rycykLimosa limosa, krwawodziób Tringa totanus, kulikwielki Numenius arquata, rybitwa białowąsa Chli-donias hybridus, rybitwa czarna Chlidonias niger,podróżniczek Luscinia svecica i gąsiorek Laniuscollurio. w skali kraju obszar ten ma szczególneznaczenie dla gniazdowania gęgawy (około 200par), bąka (do 50 samców), kulika wielkiego (10

par), kropiatki (do 60 par), rybitwy białowąsej (do60 par), rybitwy czarnej (do 72 par) i rybitwy bia-łoskrzydłej (do 215 par). dane zebrane w ostat-nich latach wskazują jednak na znaczący regresliczby gniazdujących par niektórych gatunków,zwłaszcza zausznika i rybitwy czarnej. łącznie w ostatnich latach stwierdzono gniazdowanie conajmniej 26 gatunków ptaków z załącznika i dy-rektywy ptasiej, wśród których były m.in. bielik Ha-liaetus alibicilla, żuraw Grus grus i zielonkaPorzana parva. pradolina jest jedynym w polsceśrodkowej i jednym z nielicznych w kraju miejs-cem występowania wodniczki Acrocephalus palu-dicola (do 18 samców). dawniej notowano takżelęgi siedmiu innych gatunków wymienionych w za-łączniku i dyrektywy, rzadkich w skali kraju, m.in.


Myszołowy Buteo buteo. pradolina

warszawsko-berlińskajest bardzo atrakcyjnym

miejscem dla ptakówszponiastych zarówno

w okresie lęgowym jak i pozalęgowym.

Fot. r. sąsiadek

kropiatka Porzana porzana. gatunek

stanowiący przedmiotochrony pradoliny

warszawsko-berlińskiej.Fot. r. sąsiadek

rybitwa czarna Chlidoniasniger jeden z kilku gatunków rybitw gniazdujących na terenie pradoliny warszawsko-berlińskiej. gatunek charakteryzującysię w ostatnich dekadachwyraźnym spadkiem liczebności.Fot. r. sąsiadek

gęgawa Anser ansergatunek licznie gniazdującyna stawach rybnych oraz kompleksach torfianek i rozlewiskach na terenie pradoliny warszawsko-berlińskiej.Fot. r. sąsiadek

zalane łąki w okolicachsiemienic w dolinie bzury.Fot. r. sąsiadek

gęsi białoczelne Anser albifrons i bernikle

białolice Branta leucopsis. zgrupowania

przelotnych gęsi stanowiąznaczną część

koncentracji ptakówwodno-błotnych

w pradolinie warszawsko-berlińskiej.

Fot. r. sąsiadek

pla siwa Ardea cinerea, czapla biała Egretta alba,rycyk Limosa limosa, krwawodziób Tringa totanus,rybitwa rzeczna Sterna hirundo, rybitwa biało-wąsa Chlidonias hybridus, rybitwa czarna Chlido-nias niger, brzegówka Riparia riparia i remiz Re-miz pendulinus. w skali kraju obszar ma szcze-gólne znaczenie dla gniazdowania ohara (5-10par), czapli białej (do 30 par), rybitwy rzecznej (do150 par), rybitwy białowąsej (do 146 par) i rybitwyczarnej (do 80 par). łącznie w ostatnich latachstwierdzono gniazdowanie co najmniej 21 gatun-ków ptaków z załącznika i dyrektywy ptasiej,wśród których poza ww. są m.in. bąk Botaurusstellaris, bielik Haliaetus albicilla, błotniak sta-wowy Circus aeruginosus, żuraw Grus grus, kro-piatka Porzana porzana i zielonka Porzana parva.dawniej notowano także lęgi siedmiu innych ga-tunków wymienionych w i załączniku dyrektywy,rzadkich w skali kraju, m.in. ślepowrona Nyctico-

rax nycticorax, rożeńca Anas acuta, podgorzałkiAythya nyroca, bataliona Philomachus pugnaxi rybitwy białoczelnej Sternula albifrons. dla więk-szości najcenniejszych gatunków lęgowych, np.czapli i rybitw, najważniejszym miejscem występo-wania jest teren rezerwatu. dla awifauny wodno-błotnej obszar jest bardzo ważnym miejscem że-rowania i odpoczynku w okresie pozalęgowym. naśródlądziu polski w okresie migracji ptaków jest tomiejsce o wyjątkowym znaczeniu dla blaszkodzio-bych i siewkowców. stwierdzone koncentracje pta-ków wodno-błotnych regularnie przekraczają 20tys. osobników, sięgając 77,5 tys., i stanowią ważnyprzedmiot ochrony tego obszaru ptasiego. Liczeb-ności poszczególnych gatunków są również bardzowysokie i w przypadku 14 gatunków na tyle duże,by uznać je za przedmiot ochrony. są to łabędźkrzykliwy Cygnus cygnus, gęś zbożowa Anser faba-lis, gęś białoczelna Anser albifrons, krakwa, cyra-neczka Anas crecca, krzyżówka Anas platyrhy-nchos, głowienka Aythya ferina, kormoran Phalac-rocorax carbo, czapla biała, mewa mała Hydroco-loeus minutus, żuraw, czajka Vanellus vanellus,kulik wielki Numenius arquata. analizując wielkośćnotowanych koncentracji w skali kraju obszar maszczególne znaczenie dla cyraneczki (ponad 13tys. osobników), krzyżówki (ponad 28 tys.) i mewymałej (2650). łącznie na terenie obszaru natura2000 w okresie pozalęgowym wykazano obecnośćokoło 60 gatunków ptaków wymienionych w za-łączniku i dyrektywy ptasiej. zbiornik Jeziorsko jesttakże ważnym noclegowiskiem dla niektórych pta-


stado gęsi wracające z żerowisk w okolicach popowa na odpoczynek na Jeziorsku.Fot. b. Lesner

kszyk Gallinago gallinago– jeden z najliczniejszychlęgowych i przelotnych gatunków siewkowców na terenie zbiornika Jeziorsko.Fot. r. sąsiadek

charakterystyka fizjograficzna. osop zbiornik Je-ziorsko znajduje się w północnej części mezore-gionu kotliny sieradzkiej, należącej do nizinypołudniowowielkopolskiej w pasie nizin Środko-wopolskich (kondracki 2002). obszar ten obej-muje zbiornik zaporowy na warcie wraz z przyle-głym od południa fragmentem doliny rzeki. w jegogranicach znajduje się także fragment dolinypichny i jej dopływy na odcinku od wsi rudniki doujścia, stawy rybne koło pęczniewa oraz komplekspodmokłych łąk i pastwisk w okolicach wsi cho-rążka. powierzchnia zbiornika Jeziorsko przy ma-ksymalnym poziomie piętrzenia wynosi 43 km2,przy minimalnym 17,6 km2. Jest to zbiornik płytki;jego głębokość na większości powierzchni wahasię od 1 do 2,5 m. otoczony jest głównie przezgrunty orne i tylko w południowej części granicząz nim łąki i pastwiska. brzegi są niemal bezleśne,jednak w rejonie glinna, w odległości 1 km odzbiornika znajduje się duży kompleks leśny (ros-

soszyca). w południowej, zalewanej na krótko czę-ści zbiornika, wykształciły się duże powierzchniełozowisk. gdzieniegdzie występują płaty szuwa-rów. zbiornik ten charakteryzuje się znacznymizmianami poziomu wody w cyklu rocznym. Jegonapełnianie odbywa się wiosną i powinno być za-kończone do końca kwietnia. z końcem czerwcapoziom wody w zbiorniku może ponownie się ob-niżać, by osiągnąć stan minimalny w listopadzie.Taki cykl zmian powoduje, że od lipca (ostatniodopiero od sierpnia), znaczną część zbiornika two-rzą rozległe, płytkie rozlewiska i duże powierzch-nie błotnistych wysp. południowa część ostoiobejmuje dolinę warty zajętą głównie przez zme-liorowane łąki i pastwiska, które stanowią łącznieponad 30% powierzchni obszaru. Tylko wewnątrzprzewciwpowodziowych obwałowań, którymi w granicach ostoi obrzeżona jest rzeka, dochodzido wylewów i lokalnych podtopień. występują tuduże powierzchnie łozowisk, kępy drzewiastychwierzb i nieużytkowane powierzchnie dawnych łąki pastwisk. poza wałami wyjątkowo zdarzają sięniewielkie zabagnienia, a na terenach otwartychprowadzi się regularne koszenie lub wypas. kra-jobraz doliny urozmaicają liczne starorzecza.wschodnią część ostoi stanowi, otoczony lasem,kompleks łąk i torfowisk. ich teren jest obecnieczęściowo przesuszony, lecz lokalnie nie brakmiejsc silniej zabagnionych, np. niewielkich pła-tów olsu, kompleksów zwartych zarośli wierzbo-wych, miejscami także torfianek i szuwarów.

Formy ochrony przyrody. Środkowa część obszarunatura 2000 objęta jest od 1998 r. ochroną re-zerwatową. rezerwat Jeziorsko (o powierzchni2351 ha) utworzono dla ochrony bytującej tu bo-gatej awifauny wodno-błotnej. charakteryzowanyobszar znajduje się także w granicach uniejow-skiego i nadwarciańskiego obszaru chronionegokrajobrazu.

przedmiot ochrony. według informacji zawartychw projekcie planu zadań ochronnych i sdF dlaosop, obecnie spośród 151 gniazdujących tu ga-tunków ptaków, ze względu na osiąganą liczeb-ność, 14 należy uznać za przedmiot ochrony. sąto: ohar Tadorna tadorna, krakwa Anas strepera,perkozek Tachybaptus ruficollis, kormoran Phal-crocorax carbo, bączek Ixobrychus minutus, cza-


PołożenieObszar specjalnej

ochrony ptaków Zbiornik Jeziorsko

PLB100002 leży na granicy

województw łódzkiegoi wielkopolskiego.Większa część ob-

szaru (94%) znajdujesię na terenie woje-wództwa łódzkiego,

w granicach gminPęczniew i Zadzim

(powiat poddębicki)oraz Warta i Sieradz

(powiat sieradzki).Tylko niewielki pół-

nocno-zachodni frag-ment OSOP (6%)

położony jest na tere-nie gminy Dobra

(powiat koniński) w województwie wielkopolskim.

Powierzchnia obszaru Obszar Natura 2000

Zbiornik Jeziorsko posiada powierzchnię

10186,1 ha, z czego w granicach

województwa łódzkiego znajduje się

9570,4 ha.

pLb100002 Zbiornik Jeziorsko Tomasz Janiszewski, piotr Minias, radosław włodarczyk

płytkie rozlewiska w okolicach glinna stanowią ważne miejsce żerowania i odpoczynku ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówki wiosennej i jesiennej.Fot. r. sąsiadek

żerujące stado czapli białych Egretta alba i bocianów czarnych Ciconia nigra na zbiorniku Jeziorsko. Fot. r. sąsiadek


wyrośnięte pisklę czaplibiałej Egretta alba. zbiornik Jeziorsko

stanowi jedno z zaledwiekilku stanowisk lęgowych

tego gatunku w polsce.Fot. r. sąsiadek

rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus. gatunek stanowiący

przedmiot ochrony zbiornika Jeziorsko.

Fot. r. sąsiadek

ków wróblowych, jednocześnie notowano tu do ok.100 tys. szpaków i ok. 40 tys. jaskółek (Janiszewski2009, sdF).

dodatkowe walory przyrodnicze. na terenie ostoiwystępują, co najmniej cztery gatunki zwierząt z załącznika ii dyrektywy siedliskowej: piskorzMisgurnus fossilis, kumak nizinny Bombina bom-bina, bóbr Castor fiber i wydra Lutra lutra. Floraostoi obejmuje ponad 230 gatunków roślin naczy-niowych, w tym cztery chronione i pięć rzadkich i zagrożonych w skali regionu. na terenie ostoistwierdzono trzy siedliska z załącznika i dyrektywysiedliskowej. są wśród nich: roślinność mezotro-ficznych zbiorników wodnych należąca do związkuElatini-Eleocharition ovata (3130-2), którą repre-zentuje zbiorowisko namulnika brzegowego, ni-żowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convo-lvuletalia sepium) (6430-3) oraz nadrzeczny łęgwierzbowy Salicetum albae (*91e0-1) w fazie ini-cjalnej (kucharski, Janiszewski, sieradzki 2000).

zagrożenia i warunki utrzymania właściwegostanu ochrony gatunków. do najważniejszych za-grożeń dla występowania niektórych stanowią-cych przedmiot ochrony gatunków należy przedewszystkim zaniechanie dotychczasowego spo-sobu użytkowania rolnego, głównie wypasu i ko-szenia, co skutkuje zarastaniem podmokłychfragmentów łąk i pastwisk wysoką roślinnościązielną i zaroślami wierzbowymi. Tego typu zmianyspowodowały już wycofanie się z południowej czę-ści zbiornika zaporowego wielu cennych gatun-ków ptaków, głównie spośród siewkowców i blasz-kodziobych, związanych przede wszystkim z otwar-tymi terenami podmokłymi. negatywnie oddzia-łuje na tę grupę gatunków także zamiana użytkówzielonych na grunty orne i odwadnianie terenówdolinnych. Tego typu zagrożenia obserwuje się naterenie doliny warty i pichny. pewnym zagroże-niem, lecz o nie do końca określonej skali, jest

gospodarka rybacka. sieciowe połowy ryb nazbiorniku są powodem topienia się w nich ptaków.poza tym konflikt wokół kolonii kormoranów najego terenie i szkód, które powodują, był prawdo-podobnie przyczyną masowej śmierci piskląt w roku 2005 wskutek aktu wandalizmu. zagroże-niem dla ptaków, głównie w okresie pozalęgo-wym, jest ich płoszenie na noclegowisku i żero-wiskach, głównie przez penetrujących teren zbior-nika Jeziorsko wędkarzy; dotyczy to szczególnieblaszkodziobych i żurawi. zagrożeniem potencjal-nym są: proponowana regulacja koryta rzecznegow obrębie zbiornika Jeziorsko, która może zagro-zić siedliskom lęgowym niektórych gatunków pta-ków wodno-błotnych, np. czapli siwej i białej,kormorana, rybitw; próby sytuowania w sąsiedz-twie obszaru elektrowni wiatrowych, nowych na-powietrznych linii energetycznych wysokiegonapięcia oraz wysokich obiektów, jak wieże obser-wacyjne, maszty telefoniczne (Janiszewski 2009,Janiszewski, włodarczyk 2010b).

Monitoring. obecnie na części tego obszaru pro-wadzone są działania w ramach następującychmonitoringów ornitologicznych wchodzących w skład programu państwowego Monitoringu Śro-dowiska: Monitoring rzadkich gatunków ptaków– Ślepowron, Monitoring noclegowisk gęsi, Mo-nitoring noclegowisk żurawia oraz Monitoring zi-mujących ptaków wodnych. ponadto regularnie i corocznie śledzony jest stan populacji gatunkówgniazdujących kolonijnie, takich jak kormoran,czapla siwa, czapla biała, rybitwa rzeczna, rybitwaczarna, rybitwa białowąsa (zakład dydaktyki bio-logii i badania różnorodności biologicznej uł)oraz bielika (komitet ochrony orłów). prowadzi siętakże liczenia awifauny wodno-błotnej w okresieszczytu liczebności, tj. w czasie migracji jesiennej(zakład dydaktyki biologii i badania różnorodno-ści biologicznej uł).


PołożenieObszar specjalnejochrony ptaków Doliny Przysowy i Słudwi PLB100003leży na granicy województw łódzkiegoi mazowieckiego. Południowa część obszaru (53%) znajduje się na terenie Łódzkiego,w granicach gminKiernozia, Zduny (powiat łowicki) i Żychlin (powiat kutnowski). Północnaczęść OSOP (47%) położona jest na terenie gmin Pacyna i Szczawin Kościelny (powiat gostyniński) w województwie mazowieckim.

Powierzchnia Doliny Przysowy i Słudwi posiadają powierzchnię 3891 ha, z czego w granicach województwa łódzkiego znajduje się2014,38 ha.

pLb100003

charakterystyka fizjograficzna. omawiany obszarobejmuje doliny dwóch niewielkich rzek: słudwi i przysowy. przysowa jest dopływem słudwi, którauchodzi do bzury na przedmieściach łowicza.szerokość obu dolin waha się od około 300 m w okolicach kaczkowizny do 3 km koło złakowaborowego. dolinę wypełnia warstwa torfu, jednakwskutek działającego odwadniającego systemu

melioracyjnego nastąpiło jej przesuszenie i w wię-kszości jest ona obecnie silnie zmurszała. prze-ważającą część dna obu dolin zajmują łąki kośne,które lokalnie, głównie w południowej części, sąw okresie wiosennym zalewane wodami roztopo-wymi. Lokalnie zachowały się rozległe często nie-użytkowane rolniczo zabagnienia, gdzie wykształ-ciły się zbiorowiska ziołoroślowe oraz szuwarowe.krajobraz, zwłaszcza w północnej części obszaru,urozmaicają liczne, różnej wielkości zadrzewienia,a także kępy oraz szpalery drzew i krzewów, zło-żone przede wszystkim z gatunków liściastych. w strefie krawędziowej obu dolin (i na granicachobszaru) dominują grunty orne i zabudowaniawiejskie. w północnej części znajduje się Jezioroszczawińskie o powierzchni 138 ha. Jest to me-zotroficzny zbiornik wodny otoczony przez torfo-wiska niskie i przejściowe zajęte przez łozowiska,olsy oraz zbiorowiska szuwarowe.

Formy ochrony przyrody. Jezioro szczawińskie jestchronione w formie rezerwatu przyrody. północna

Doliny Przysowy i SłudwiTomasz Janiszewski, zbigniew wojciechowski, Janusz Markowski, Leszek kucharski

płytkie rozlewiska w południowej części

zbiornika zaporowego stanowią ważne miejsceżerowania i odpoczynkuptaków wodno-błotnych.

Fot. r. sąsiadek

stado gęsi białoczelnychAnser albifrons – gatunkustanowiącego przedmiotochrony dolin przysowy i słudwi.Fot. b. Lesner


część terenu osop objęta jest ochroną w formieutworzonego w 1988 roku obszaru chronionegokrajobrazu dolina przysowy.

przedmiot ochrony. według informacji zawartychw sdF (chmielewski, szczygielski 2011) oraz da-nych niepublikowanych, spośród co najmniej 116gatunków ptaków gniazdujących w części łódzkiejpięć, ze względu na osiąganą przez nie liczeb-ność, należy uznać za przedmiot ochrony. są to:gęgawa Anser anser, błotniak stawowy Circus ae-ruginosus, derkacz Crex crex, rycyk Limosa li-mosa, krwawodziób Tringa totanus, rybitwa czar-na Chlidonias niger i podróżniczek Luscinia sve-cica. łącznie w ostatnich latach stwierdzonogniazdowanie co najmniej 15 gatunków ptaków z załącznika i dyrektywy ptasiej, wśród którychbyły m.in. bąk Botaurus stellaris, błotniak łąkowyCircus pygargus, żuraw Grus grus, kropiatka Po-rzana porzana i zielonka Porzana parva. w okre-sie pozalęgowym obszar jest bardzo ważnymmiejscem żerowania i odpoczynku dla awifaunywodno-błotnej. na śródlądziu polski w okresie mi-gracji jest to miejsce o wyjątkowym znaczeniu dlablaszkodziobych i siewkowców. spotykane kon-centracje ptaków wodno-błotnych regularnie prze-kraczają 20 tys. osobników, spełniając warunkiprzedmiotu ochrony na tym obszarze. Liczebnościtrzech innych gatunków są na tyle duże, że możnaje również uznać za przedmiot ochrony. są to: gęśzbożowa Anser fabalis, gęś białoczelna Anser al-bifrons i siewka złota Pluvialis apricaria. Jeśli cho-dzi o wielkość notowanych koncentracji w skalikraju obszar ma istotne znacznie dla gęsi biało-czelnej (do 36 – 40 tys. osobników) oraz siewkizłotej (do 17 tys. osobników). łącznie na tereniedolin przysowy i słudwi w okresie pozalęgowymwykazano obecność co najmniej 31 gatunkówptaków wymienionych w załączniku i dyrektywyptasiej (chmielewski, szczygielski 2011, Jani-szewski 2013). część obszaru w granicach woje-wództwa łódzkiego ma istotne znaczenie dlawystępowania tylko niektórych gatunków stano-wiących jego przedmiot ochrony. wiosenne rozle-wiska, które tworzą się w okolicach złakowakościelnego, łaźnik i retek są miejscem, gdziekoncentruje się większa część przelotnych pta-ków wodno-błotnych, w tym gatunków stanowią-cych przedmiot ochrony, takich jak gęś biało-czelna, gęś zbożowa i siewka złota. otwarte terenyłąkowe, urozmaicone lokalnymi zabagnieniami,zajmujące większą część obszaru w łódzkiem,mają też podstawowe znaczenie dla gniazdowa-nia derkacza oraz siewkowców (rycyka, krwawo-dzioba), a także gęgawy i błotniaka stawowego.

dodatkowe walory przyrodnicze. na terenie ostoiwystępują co najmniej trzy gatunki zwierząt spoś-ród wymienionych w załączniku ii dyrektywy sied-liskowej: kumak nizinny Bombina bombina, bóbrCastor fiber i wydra Lutra lutra. Flora obszaruobejmuje ponad 250 gatunków roślin naczynio-wych. w jej skład wchodzą liczne gatunki chro-nione, zagrożone oraz rzadkie w regionie i kraju.do najcenniejszych należą m.in.: goździk pysznyDianthus superbus, storczyk kukułka szeroko-listna Dactylorhiza majalis, groszek błotny Lathy-rus palustris, gnidosz błotny Pedicularis palustris,fiołek mokradłowy Viola stagnina, rutewka żółtaThalictrum flavum i turzyca hartmanna Carex har-tmanii. w łódzkiej części ostoi stwierdzono licznesiedliska wymienione w załączniku i dyrektywysiedliskowej. są to: starorzecza i naturalne zbior-niki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion i Po-tamion (3150), niżowe świeże łąki użytkowaneekstensywnie (Arrhenatherion elatioris, 6510),nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuleta-lia sepium, 6430) oraz łęgi wierzbowe, topolowe,olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Po-puletum albae, Alnenion, *91e0), (kucharski1991, wójcik 2007).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony gatunków. najważniejszym zagro-żeniem dla awifauny obszaru jest odwadnianie i osuszanie terenów dolinnych poprzez pogłębia-nie koryt rzek i kanałów. bardzo niekorzystneskutki dla populacji ptaków, zwłaszcza takich jaksiewkowce i niektóre kaczki, związanych z otwar-tymi terenami podmokłymi, niesie ze sobą takżezaniechanie lub zmiana dotychczasowego, eks-tensywnego użytkowania rolnego, co prowadzi dozarastania otwartych przestrzeni. ich liczebnośćogranicza ponadto zamiana użytków zielonych nagrunty orne, intensyfikacja użytkowania łąk i pas-twisk oraz prowadzenie zabiegów i prac rolnych w okresie rozrodczym. Lokalnie negatywne zna-czenie ma wypalanie trzcinowisk oraz, potencjal-nie, zasypywanie oczek wodnych, co może pro-wadzić do zniszczenia siedlisk lęgowych niektó-rych gatunków, np. gęgawy, bąka i błotniaka sta-wowego. potencjalnym zagrożeniem jest możli-wość usytuowania farm wiatrowych w bezpośred-nim sąsiedztwie obszaru natura 2000.

Monitoring. obecnie w granicach obszaru prowa-dzone są działania w ramach Monitoringu nocle-gowisk gęsi wchodzącego w skład programupaństwowego Monitoringu Środowiska. ponadtow granicach gmin zduny i kiernozia prowadzonajest coroczna inwentaryzacja stanowisk lęgowychbociana białego i ocena efektów jego rozrodu.


żuraw Grus grus. gatunek występujący

na terenie dolin przysowy i słudwi.

Fot. a. wojciechowska

batalion Philomachuspugnax. gatunek

stosunkowo często obserwowany wiosną

na rozlewiskach w doliniesłudwi w okolicach

złakowa kościelnego.Fot. r. włodarczyk

bielik Haliaetus albicilla.gatunek gniazdującypoza granicami ostoi doliny przysowy i słudwi,jednak regularnie traktujący jej teren jako żerowisko.Fot. a. wojciechowska

bocian biały Ciconia ciconia. gatunek liczniegniazdujący we wsiachsąsiadujących z obszarem doliny przysowy i słudwi.Fot. r. włodarczyk

ekologicznych. wysuwano także propozycje utwo-rzenia stanowiska dokumentacyjnego obejmują-cego ochroną wychodnie utworów jurajskich w rejonie gapinina. istnieje również postulat och-rony walorów krajobrazowych wysokiego zboczaw okolicy grotowic w formie zespołu przyrodniczo--krajobrazowego (burzyński 1998, kurowski i in.2009). dolina pilicy stanowi korytarz ekologicznyo randze krajowej, uwzględniany w planach zagos-podarowania województwa łódzkiego (paturalska--nowak, szymańska 2008).

przedmiot ochrony. obszar jest uznawany zaważną ostoję ptasią o randze międzynarodowejdla ptaków środowisk podmokłych (chmielewski,Tabor 2010). odnotowano tu lęgi 56 gatunkówptaków związanych z takimi terenami (chmielew-ski i in. 1998). w sdF wymienia się 32 gatunki z załącznika i dyrektywy ptasiej. wśród nich 11wymienianych jest w polskiej czerwonej księdzezwierząt, natomiast w części znajdującej na tere-nie województwa łódzkiego stwierdzono występo-wanie tylko 16 gatunków z załącznika i dyrektywy(wojciechowski, Markowski, materiały niepubliko-wane). są to: bocian biały Ciconia ciconia, trzmie-lojad Pernis apivorus, błotniak stawowy Circusaeruginosus, błotniak łąkowy Circus pygargus,derkacz Crex crex, żuraw Grus grus, rybitwa rzecz-na Sterna hirundo, lelek Caprimulgus europaeus,zimorodek Alcedo atthis, dzięcioł czarny Dryoco-pus martius, lerka Lullula arborea, świergotekpolny Anthus campestris, podróżniczek Lusciniasvecica, jarzębatka Sylvia nisoria, gąsiorek La-

nius collurio, ortolan Emberiza hortulana. Liczeb-ności wymienionych gatunków nie przekraczają w części łódzkiej osop kryteriów koniecznych bymogły stanowić przedmiot ochrony. w okresie po-zalęgowym nie spotyka się tu ani znaczących kon-centracji ptaków migrujących, ani zimujących.niektóre gatunki, wymieniane w sdF, takie jak:bocian czarny Ciconia nigra, dzięcioł zielonosiwyPicus canus, dzięcioł średni Dendrocopos me-dius, muchołówka mała Ficedula parva, gniaz-dują na pokrywającym się częściowo obszarzesiedliskowym dolina dolnej pilicy w granicach województwa łódzkiego. z kolei liczebność nie-których gatunków, szczególnie leśnych – dzię-cioł czarny, lerka – jest wyższa na wspomnianymwyżej obszarze siedliskowym. obowiązująca lista przedmiotów ochrony dla obszaru zosta-nie ustalona w trakcie prac nad planem zadańochronnych.

dodatkowe walory przyrodnicze. na obszarze dol-nej doliny pilicy stwierdzono występowanie nastę-pujących gatunków zwierząt spośród wymienio-nych w załączniku ii dyrektywy rady 92/43/ewg:z bezkręgowców wodnych – zatoczek łamliwy Ani-sus verticulus (kod 4056), (chmielewski, Tabor2003); z kręgowców ryby: boleń Aspius aspius(1130), różanka Rhodeus sericeus amarus(1134), piskorz Misgurnus fossilis (1145), kozazłotawa Sabanejewia aurata (1146), koza Cobitistaenia (1149), minóg ukraiński Eudontomyzonmariae (1098), głowacz białopłetwy Cottus gobio(1163), (penczak i in. 2006); z płazów kumak ni-


zimorodek Alcedo atthis.Fot. M. stopczyński

charakterystyka fizjograficzna. obszar natura2000 dolina pilicy w granicach wojojewództwałódzkiego leży w mezoregionach doliny białobrze-skiej oraz równiny radomskiej (niewielki frag-ment w rejonie gapinina), należących domakroregionu wzniesień południowomazowiec-kich (kondracki 2002). najwyżej położone są zbo-cza doliny od łęgu do roszkowej woli, gdziewysokości przekraczają 160 m n.p.m., najniżejpołożone jest koryto pilicy w okolicy roszkowejwoli (ok. 135 m n.p.m.). pilica płynie tu natural-nym korytem z licznymi meandrami, ławicamipiaszczystymi i wyspami w strefach przykoryto-wych (olaczek, Tranda 1990). szerokość samejdoliny na omawianym odcinku dochodzi do 2 km,jej zbocza lewobrzeżne (północne) są wysokie i strome, natomiast prawobrzeżne (południowe)zwykle łagodne. podłoże geologiczne poza terasązalewową tworzą głównie utwory plejstoceńskie(piaski, żwiry i gliny), natomiast dno doliny wypeł-

nione jest przez holoceńskie piaski rzeczne i torfy.duży obszar torfowiskowy (tzw. błota brudzewic-kie) znajduje się na prawym skrzydle pradoliny pi-licy. siedliska bagienne są w dużej częścizmeliorowane, a terasa zalewowa dodatkowoprzesuszona w wyniku działalności zbiornika su-lejowskiego. w łódzkiej części obszaru do pilicyuchodzi niewielki lewobrzeżny dopływ – Lubo-czanka, której ujściowy odcinek jest uregulowany.w rejonie roszkowej woli i gapinina na długościblisko 3,5 km dolinę przecina centralna Magist-rala kolejowa.

Formy ochrony. obszar dolina pilicy w granicachłódzkiego pokrywa się z terenem spalskiegoparku krajobrazowego (utworzonego w 1995roku) i jego otuliną (olaczek i in. 1990; burzyński1998, kiedrzyński, Tabor 2002). obszar znaczącopokrywa się z obszarem siedliskowym dolina dol-nej pilicy pLh140016. Liczne starorzecza postu-lowane były do objęcia ochroną w postaci użytków


PołożenieObszar specjalnej

ochrony ptaków Dolina Pilicy

PLB140003 obejmujedolinę rzeki Pilicy

od miejscowości Łęgdo ujścia (ok. 75 km)

oraz dolny odcinekDrzewiczki

od Odrzywołu do Nowego Miasta (8 km), wraz z tere-

nami przyległymi. W granicach woje-

wództwa łódzkiegoznajduje się ponaddziewięciokilomet-

rowy odcinek dolinyPilicy. Omawiany

obszar położony jestw gminach Rzeczyca

(powiat tomaszowski)oraz Poświętne

(powiat opoczyński).W Łódzkiem obszar

znajduje się w zasięguterytorialnym

Nadleśnictw Spała i Opoczno, jednak

udział lasów państwo-wych jak też ogólna

lesistość łódzkiej części obszaru

jest mała.

PowierzchniaPowierzchnia obszaru

wynosi 35356,3 ha, z czego w granicach

województwa łódz-kiego znajduje się

2345,5 ha.

pLb140003 Dolina Pilicy Janusz Markowski, zbigniew wojciechowski, Marcin kiedrzyński, Maciej Jażdżewski

niezamarzający fragmentpilicy w granicach ostoidolina pilicy jest atrakcyjnym miejscemdla zimujących ptakówwodno-błotnych, np. łabędzia niemegoCygnus olor.Fot. T. Janiszewski

zinny Bombina bombina (1188), traszka grzebie-niasta Triuturus cristatus (1166); z ssaków: bóbrCastor fiber (1337), wydra Lutra Lutra (1335),nocek bechsteina Myotis Bechsteini (1323),nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (1318),nocek duży Myotis myotis (1324), (chmielew-ski, Tabor 2003). inne cenne składniki ichtio-fauny to m.in.: śliz Barbatula barbatula (kategoriazagrożenia: Lc wg iucn; witkowski i in. 2009) i piekielnica Alburnoides bipunctatus (en). odno-towano również występowanie pstrąga potoko-wego Salmo trutta m. fario.

w łódzkiej części obszaru stwierdzono 13 naturo-wych siedlisk przyrodniczych. są to: wydmy śród-lądowe z roślinnością murawową (kod 2330),starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wod-ne (3150), zalewane muliste brzegi rzek (3270),ciepłolubne murawy napiaskowe (6120), murawybliźniczkowe (6230), zmiennowilgotne łąki trzęśli-cowe (6410), ziołorośla nadrzeczne (6430), łąkiselernicowe (6440), niżowe świeże łąki użytko-wane ekstensywnie (6510), torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska (7140), grąd subkontynen-talny (9170), łęgi wierzbowe, zarośla wiklinowe i łęgi olszowo-jesionowe (91e0) oraz sosnowy bórchrobotkowy (91T0). wśród roślin na uwagę za-sługują stanowiska gatunków rzadkich regional-nie, takich jak: wielosił błękitny Polemoniumcaeruleum, selernica żyłkowana Cnidium dubium,starzec bagienny Senecio paludosus, mącznicalekarska Arctostaphyllos uva-ursi i kruszczyk sze-

rokolistny Epipactis helleborine (olaczek i in.1990, kurowski i in. 2009).

zagrożenia, warunki utrzymania siedlisk i gatun-ków oraz perspektywy ochrony. w obszarze obser-wuje się spontaniczną i wspomaganą zalesie-niami sukcesję roślinności na porzuconych łąkachi murawach. warunkiem utrzymania siedlisk nie-leśnych dla awifauny z nimi związanej jest prowa-dzenie ekstensywnego użytkowania. Lokalnie,przeprowadzane zamiany użytków zielonych nagrunty orne i intensyfikacja użytkowania łąk i pas-twisk oraz prowadzenie zabiegów rolnych w okre-sie rozrodczym ptaków ograniczają ich liczebność.dla siedlisk higrofilnych, w tym łąk – siedlisk pta-ków, zagrożeniem jest obserwowane obniżeniepoziomu wody w pilicy, brak wylewów oraz efektymelioracji. dla gatunków związanych z łachami i piaszczystymi brzegami pilicy dużym zagroże-niem jest intensywny rozwój turystyki wodnej orazpenetracji szczególnie w części położonej w woje-wództwie łódzkim.

Monitoring. Monitorowane są stanowiska gniaz-dowe bielika oraz bociana czarnego w Lasachpaństwowych oraz inwentaryzacja gniazd w ra-mach międzynarodowego spisu bociana białego.na terenie osop realizowane są Monitoring po-spolitych ptaków Lęgowych na 4-5 powierzch-niach kontrolnych i Monitoring zimujących ptakówwodnych na pilicy. wchodzą one w skład pro-gramu państwowego Monitoringu Środowiska.


rybitwa białoczelna Sternula albifrons.Fot. r. włodarczyk

gąsiorek Lanius colluriopospolity gatunek lęgowy na terenie

doliny pilicy w granicach województwa łódzkiego.

Fot. T. Janiszewski


PołożenieObszar SpecjalnejOchrony Ptaków Dolina ŚrodkowejWarty PLB300002leży na granicy województw wielko-polskiego i łódzkiego.Większa część obszaru (93%) znajduje się na terenie Wielkopolskiego.Tylko niewielki południowo-wschodnifragment (7%) położony jest na terenie gmin Uniejów i Poddębice(powiat poddębicki) w Łódzkiem.

Powierzchnia obszaruDolina Środkowejwarty zajmuje obszar57104 ha, z czego w granicach województwa łódzkiego znajduje się4271,60 ha.

pLb300002

charakterystyka fizjograficzna. opisywany obszarobejmuje fragment doliny warty pomiędzy unie-jowem a nowym Miastem nad wartą. Fragmentobszaru leżący w granicach województwa łódz-kiego znajduje się w południowej części mezore-gionu kotliny kolskiej, należącej do nizinypołudniowowielkopolskiej w pasie nizin Środko-wopolskich (kondracki 2002). dolina warty mazróżnicowaną szerokość, która waha się od 0,5do ok. 5 km. dno doliny wypełniają głównie madyi piaski, a tylko lokalnie w bezodpływowych obni-żeniach terenu występują niewielkie powierzchnietorfów o małej miąższości. część wschodnia ob-szaru, w tym w granicach łódzkiego, została silnieprzekształcona wskutek obustronnego obwało-wana rzeki warty. dlatego obszary zalewowe za-jęte przez łąki, pastwiska oraz łozowiska i małepowierzchnie zadrzewień o charakterze łęgówznajdują się tylko w wąskiej strefie międzywalaoraz w ujściach rzek prosny i kiełbaski. w częściśrodkowej obszaru dolina zachowała bardziej na-turalny charakter; rzeka płynie częściowo nie-obwałowanym korytem, dlatego dolina podlega tuokresowym zalewom, jej teren jest ekstensywnieużytkowany rolniczo głównie, jako łąki i pastwiska.w zachodniej części obszaru (na zachód od ujściaprosny) znajduje się rozległy kompleks leśny za-jęty przez zbliżone do naturalnych higrofilne zbio-rowiska łęgu jesionowo-wiązowego i grądu nis-kiego. niekorzystny wpływ na kształtowanie sięnaturalnego rytmu wiosennych zalewów na tymterenie miało wybudowanie na warcie zbiornikazaporowego Jeziorsko. Jego funkcjonowanie powoduje „spłaszczenie” poziomu zalewów w do-linie, co negatywnie wpływa na dynamikę tychekosystemów.

Formy ochrony przyrody. znajdująca się w grani-cach województwa łódzkiego część doliny Środ-kowej warty leży na terenie nadwarciańskiegoobszaru chronionego krajobrazu. znajdują się turównież dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe:zpk zieleń i i zpk zieleń ii oraz sześć użytkówekologicznych chroniących bagna, łąki i starorze-cza w rejonie wsi zieleń (smętkiewicz 2010).

przedmiot ochrony. według informacji zawartychw sdF (winiecki, wylegała 2005) za przedmiotochrony należy uznać 26 spośród gniazdujących

tu gatunków ptaków, przede wszystkim ze wzglę-du na osiąganą przez nie liczebność populacji roz-rodczej. są to: gęgawa Anser anser, krakwa Anasstrepera, płaskonos Anas clypeata, cyraneczkaAnas crecca, cyranka Anas querquedula, czaplasiwa Ardea cinerea, bąk Botaurus stellaris, bą-czek Ixobrychus minutus, bocian biały Ciconia ci-conia, błotniak stawowy Circus aeruginosus, błot-niak łąkowy C. pygargus, kropiatka Porzana po-rzana, derkacz Crex crex, żuraw Grus grus, sie-weczka obrożna Charadrius hiaticula, rycykLimosa limosa, krwawodziób Tringa totanus, kulikwielki Numenius arquata, kszyk Gallinago galli-nago, rybitwa białoczelna Sternula albifrons, ry-bitwa białowąsa Chlidonias hybridus, rybitwaczarna Chlidonias niger, zimorodek Alcedo atthis,dudek Upupa epops, dzięcioł średni Dendrocoposmedius i podróżniczek Luscinia svecica. w skalikraju obszar ten ma szczególne znaczenie dlagniazdowania m.in. gęgawy (165-210 par), cy-ranki (50-90 par), płaskonosa (55-80 par), krwa-

Dolina Środkowej WartyTomasz Janiszewski, zbigniew wojciechowski, Janusz Markowski, Leszek kucharski


dolina Środkowej warty zimą.Fot. T. Janiszewski

łabędzie nieme Cygnus olor w uniejowie.niezamarzające korytowarty jest miejscem licznego zimowania ptaków wodno-błotnych.Fot. T. Janiszewski

wodzioba (100-170 par), rycyka (75-125 par), ry-bitwy białoczelnej (10 par), rybitwy białowąsej (do200 par), rybitwy czarnej (120-250 par) i rybitwybiałoskrzydłej (do 130 par). prawdopodobniegnieździ się tu jeszcze ginący w polsce rożeniecAnsa acuta. łącznie w ostatnich latach stwier-dzono gniazdowanie co najmniej 35 gatunkówptaków z załącznika i dyrektywy ptasiej, wśródktórych oprócz ww. były stwierdzone m.in. kaniaczarna Milvus migrans, kania ruda Milvus milvus,bielik Haliaetus alibicilla, żuraw Grus grus i zie-lonka Porzana parva. dawniej notowano takżelęgi innych gatunków wymienionych w załącznikui dyrektywy ptasiej, bardzo rzadkich w skali kraju,m.in. dubelta Gallinago media, bataliona Philo-machus pugnax i uszatki błotnej Asio flammeus.obszar jest także miejscem żerowania i odpo-czynku dla awifauny wodno-błotnej w okresie po-zalęgowym. duże koncentracje wędrujących pta-ków zanotowano w przypadku świstuna Anas pe-nelope (do 1500 osobników), żurawia (do 250osobników) i mieszanych stad gęsi (do około 5 tys. osobników). podczas wędrówki wiosennejtokujące bataliony spotyka się w liczbie do 1200osobników. część obszaru znajdująca się w gra-nicach województwa łódzkiego ma marginalne

znaczenie dla występowania gatunków stanowią-cych przedmiot ochrony obszaru natura 2000.naturalne siedliska lęgowe gatunków wodno-błot-nych, świadczących o walorach osop, uległy sil-nym niekorzystnym zmianom wskutek obwało-wana warty, co ogranicza wiosenne zalewy dobardzo wąskiej strefy wzdłuż koryta rzecznego.spośród gatunków stanowiących przedmiotochrony na tym obszarze stosunkowo licznie, tj.proporcjonalnie do wielkości części łódzkiej,gniazduje tylko bocian biały (do 18 par). wśródgatunków, będących przedmiotem ochrony, i lę-gowych w granicach województwa łódzkiegomożna wymienić stosunkowo licznego dudka i bardzo nieliczne – rycyka, krwawodzioba i zimo-rodka. innymi rzadko gniazdującymi w tej częścikraju a występującymi tu gatunkami są gągoł Bu-cephala clangula i mewa pospolita Larus canus.obowiązująca lista przedmiotów ochrony obszaruzostanie ustalona w wyniku prac nad planemzadań ochronnych.

dodatkowe walory przyrodnicze. na terenie ostoiwystępuje co najmniej dziewięć gatunków krę-gowców wymienionych w załączniku ii dyrektywysiedliskowej. są to: piskorz Misgurnus fosslis, ró-żanka Rhodeus sericeus, koza Cobitis taenia,traszka grzebienista Triturus cristatus, kumak ni-zinny Bombina bombina, nocek duży Myotis myo-tis, bóbr Castor fiber, wilk Canis lupus i wydraLutra lutra. we florze ostoi odnotowano dwa ga-tunki wymienione w załączniku ii dyrektywy sied-liskowej (poza granicami województwa łódzkiego):sasankę otwartą Pulsatilla patens i starodub łą-kowy Ostericum palustre. stwierdzono równieżkilka gatunków chronionych, zagrożonych orazrzadkich w regionie i kraju. są wśród nich grzybie-nie białe Nymphaea alba, wolffia bezkorzeniowaWolffia arrhiza, rutewka żółty Thalictrum flavum,starzec bagienny Senecio paludosus. w łódzkiejczęści ostoi stwierdzono pięć siedlisk podanych w załączniku i dyrektywy siedliskowej. są wśródnich: starorzecza i naturalne zbiorniki wodne zezbiorowiskami z Nymphaeion i Potamion (3150),niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris, 6510), nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuletalia sepium, 6430), grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum, 9170) oraz łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion, *91e0), (winiecki, wylegała 2005, kucharski 2010, smętkiewicz 2010, bar-cka 2012).

zagrożenia, warunki utrzymania właściwego sta-nu ochrony gatunków. najważniejszym zagroże-niem jest ograniczanie, wskutek istnienia zbiorni-


Lęg bociana białego Ciconia ciconia, gatunku

stosunkowo licznie gniazdującego na terenie

doliny Środkowej warty w granicach województwa

łódzkiego.Fot. T. Janiszewski

dolina Środkowej warty. dzięcioł czarny

Dryobates martius.Fot. e. siudak


ka zaporowego Jeziorsko, wiosennych wezbrańroztopowych w dolinie warty. zmiana ta prowadzido ograniczenia gospodarki łąkowej i pastwisko-wej, a w konsekwencji do ekspansji roślinnościkrzewiastej i drzewiastej na tereny otwarte. zmia-na stosunków wodnych ma również negatywnywpływ na zdrowotność lasów łęgowych w zachod-niej części obszaru. wśród innych zagrożeń wy-mienia się także istnienie i rozbudowę odkrywekwęgla brunatnego w granicach ostoi (tzw. zagłę-bie konińskie), drapieżnictwo (m.in. ze strony je-

nota i norki amerykańskiej), kłusownictwo, turys-tykę i rekreację.

Monitoring. obecnie na części charakteryzowa-nego obszaru prowadzone są działania w ramachnastępujących programów monitoringu ornitolo-gicznego wchodzących w skład programu pań-stwowego Monitoringu Środowiska: Monitoringpospolitych gatunków ptaków, Monitoring rzad-kich gatunków ptaków – dubelt (poza wojewódz-twem łódzkim). w granicach łódzkiego prowa-dzony jest Monitoring zimujących ptaków wodnych.


barcka a. a. 2012. Flora starorzeczy doliny warty na odcinku uniejów – zbiornik Jeziorsko i propozycjejej ochrony. praca magisterska. katedra ochrony przyrody uł. Maszynopis. łódź.

burzyński i. (red.) 1998. spalski park krajobrazowy. Środowisko przyrodniczo-kulturowe. znpk. Moszczenica.

chmielewski s., klimczak r. 2010. doliny słudwi i przysowy. [w]: wilk T., Jujka M., krogulec J., chylarecki p. (red.) ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków: 459-461.

chmielewski s., szczygielski M. 2011. standardowyFormularz danych, pLb100003 doliny przysowy i słudwi. gdoŚ. warszawa.

chmielewski s., Tabor J. 2010. dolina pilicy. [w:] wilk T.,

Jujka M., krogulec J., chylarecki p. (red.). ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków. Marki.

chmielewski s., Tabor J., Tabor M. Tabor a. 1998. ziemia radomska i kielecka. [w:] krogulec J. (red.).ptaki łąk i mokradeł polski (stan populacji, zagrożeniai perspektywy ochrony). iucn poland, warszawa. ss. 229-262.

chmielewski s., Tabor J. 2003. wstępna dokumentacjaprzyrodnicza projektowanego parku krajobrazowegodolnej pilicy, Mazowiecki urząd wojewódzki w warszawie – wojewódzki konserwator przyrody.warszawa 2003.

Janiszewski T. 2009. zbiornik Jeziorsko pLb100002(iba pL078). [w:] chmielewski s., stelmach r. ostoje

ptaków w polsce – wyniki inwentaryzacji. część 1. bogucki wydawnictwo naukowe, poznań. ss. 141-150.

Janiszewski T. 2013. Mat. npbl.

Janiszewski T., Musiał T., Mielczarek s. 2010. dolinaneru (ner river Valley). [w:] wilk T., Jujka M., krogulecJ., chylarecki p. (red.) ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków: 287-288.

Janiszewski T., włodarczyk r. 2010a. dolina bzury(bzura river Valley). [w]: wilk T., Jujka M., krogulec J.,chylarecki p. (red.) ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków. ss. 289-291.

Janiszewski T., włodarczyk r. 2010b. zbiornik Jeziorsko (Jeziorsko reservoir). [w:] wilk T., Jujka M.,krogulec J., chylarecki p. (red.) ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków: 284-286.

Janiszewski T., włodarczyk r., Musiał T. 2013. Mat. npbl.

kiedrzyński M., Tabor J. 2002. spalski park krajobrazowy. [w:] J. k. kurowski (red.). parki krajobrazowe polski Środkowej. katedra geobotaniki i ekologii roślin uł. łódź. ss. 85-99.

kondracki J. 2002. geografia regionalna polski. wyd. nauk. pwn.

kucharski L. 1991. ocena wartości przyrodniczej torfowisk w dolinie przysowy w aspekcie projektowanych melioracji. Maszynopis. zakład geobotaniki i ochrony przyrody uł, łódź.

kucharski L. 2010. szata roślinna terenu górniczegozłoża koźmin – jej zmiany i możliwości ochrony. prace i studia geograficzne 44: 169-192.

kucharski L., Janiszewski T., sieradzki J. 2000. rezerwat ornitologiczny „Jeziorsko”, woj. łódzkie, gm. warta, pęczniew. studium przyrodnicze do planuochrony. urząd wojewódzki w łodzi – wojewódzkikonserwator przyrody. łódź.

kurowski J. k., kiedrzyński M., łuczak M. 2009. szataroślinna, siedliska przyrodnicze natura 2000, konserwatorska ochrona przyrody, korytarze ekologiczne, monitoring przyrodniczy. Materiały do aktualizacji planu ochrony spalskiego parku krajobrazowego. Maszynopis. znpk. Moszczenica.

Mielczarek s., grzybek J., Janiszewski T., Michalak p.,włodarczyk r., wojciechowski z. awifauna doliny neruw latach 1984-2005. notatki ornitologiczne. 47: 159-173.

olaczek r, Tranda e. 1990. z biegiem pilicy. przyrodapolska. wp. warszawa. ss. 285

olaczek r., kurzac M., kurzac T. 1990. inowłodzkipark krajobrazowy nad pilicą (projektowany). studiaośr. dok. Fizjogr. 18: 89-140.

paturalska-nowak e., szymańska a.. 2008. usankcjo-nowanie prawne ustaleń planu zagospodarowaniaprzestrzennego województwa łódzkiego. [w:] Jędrzejewski w., ławreszuk d. (red). ochrona łączności ekologicznej w polsce Materiały konferencjimiędzynarodowej „wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w polsce” białowieża, 20–22 Xi 2008 r.ss. 103-107.

penczak T., kruk a., zięba g., Marszał L., koszaliński h.,Tybulczuk s., galicka w. 2006. ichtiofauna dorzecza pilicy w piątej dekadzie badań. część i. pilica. rocz. nauk. pzw 19: 103–122.

rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczychoraz gatunków będących przedmiotem zainteresowaniawspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifi-kujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszarynatura 2000 (dz.u. z 2010 r., nr 77, poz. 510, ze zm.).

smętkiewicz k. 2010. walory przyrodnicze i krajobra-zowe gminy uniejów. praca magisterska. katedraochrony przyrody uł. Maszynopis. łódź.

standardowy Formularz danych, pLb100001 pradolina warszawsko-berlińska, gdoŚ. warszawa.http://natura 2000.gov.pl

standardowy Formularz danych, pLb100002 zbiornikJeziorsko, http://natura 2000.gov.pl

standardowy Formularz danych, pLb140003 dolinapilicy, http://natura 2000.gov.pl

wilk T., Jujka M., krogulec J., chylarecki p. (red.) 2010.ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków.

winiecki a, wylegała p. 2005. natura 2000. standardowy formularz danych dla obszarów specjalnejochrony „dolina Środkowej warty”. gdoŚ. warszawa.

winiecki a. 2010. dolina Środkowej warty [w]: wilk T.,Jujka M., krogulec J., chylarecki p. (red.) ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w polsce. ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków:

278-280.

witkowski a., kotusz J., przybylski M. 2009. stopieńzagrożenia słodkiej ichtiofauny polski: czerwona listaminogów i ryb – stan 2009. chrońmy przyr. ojcz. 65 (i), 33-52.

wojciechowski z., Janiszewski T. 2003. zmiany awifauny lęgowej w pradolinie warszawsko-berlińskiejmiędzy łęczycą a łowiczem w latach 1970-2001. notatki ornitologiczne 44: 249-262.

wójcik a. 2007. waloryzacja przyrodnicza doliny przysowy. praca magisterska. Maszynopis. katedraochrony przyrody uł, łódź.

www.ibs.bialowieza.pl.

Literatura

samica gągoła Bucephala clangula

z pisklętami. stosunkoworzadki gatunek lęgowy

na terenie województwałódzkiego mający swoje

stanowiska lęgowe m.in.w granicach ostoi dolina

Środkowej warty.Fot. b. Lesner

starorzecze w dolinie warty.Fot. L. kucharski

szuwary i wilgotne łąki w terasie zalewowejwarty.Fot. L. kucharski

wilgotna łąka w okolicachwsi ostrowsko, jedno

z niewielu miejsc gniazdowania

siewkowców w dolinie Środkowej

warty w granicach województwa łódzkiego.

Fot. b. Lesner

obszary MaJąceznaczenie dla wspólnoTy– proJeKTowane specJalne obszaryocHrony siedlisK

iV.

pod red. Józefa K. KurowsKiego i Marcina KiedrzyńsKiego

Józef K. KurowsKi, HieroniM andrzeJewsKi, arKadiusz grzelaK,paulina grzelaK, Janusz HeJduK, ToMasz JaniszewsKi, MacieJ JażdżewsKi, zbigniew KaczKowsKi, Marcin KiedrzyńsKi,doMiniK Kopeć, leszeK KucHarsKi, Maria Kurzac, Marcin ŁuczaK,Janusz MarKowsKi, Jerzy nadolsKi, roMuald olaczeK,dagMara racHalewsKa, Jan T. sicińsKi, MicHaŁ sTopczyńsKi, anna suliKowsKa-drozd, adaM Świć, grzegorz TończyK,anna TrauT-seliga, pioTr wiTosŁawsKi, zygMunT wnuK, zbigniew woJciecHowsKi, agnieszKa wolańsKa-KaMińsKa, anna wóJcicKa-rosińsKa, JusTyna wylazŁowsKa, izabela zaJąc

dolina rawki. fot. r. Tanasi

Dąbrowa GrotnickaJózef K. Kurowski, Hieronim andrzejewski, Marcin Kiedrzyński

iV obszary MaJące znaczenie dla wspólnoTy 61

PołożenieProjektowany obszarspecjalnej ochronysiedlisk DąbrowaGrotnickaPLH100001 jest zlokalizowany w powiecie zgierskim, gminieZgierz, w północnejczęści Lasów Grotnicko-Lućmier-skich, największego w okolicach Łodzikompleksu leśnego(2,5 tys. ha) należą-cego do NadleśnictwaGrotniki. Północnyskraj obiektu znajdujesię zaledwie 200 mod autostrady A2.

Powierzchnia obszaruwynosi 101,48 ha.

plH100001

fizjografia. obszar leży na północno-wschodnimskraju mezoregionu wysoczyzny Łaskiej (należą-cego do makroregionu niziny południowowielko-polskiej), tuż przy granicy z mezoregionem wznie-sień Łódzkich (makroregion wzniesień południo-womazowieckich), (Kondracki 2002). dominujątu drzewostany dębowo-sosnowe w wieku do 150lat. najwyższe wartości przyrodnicze prezentujestarodrzew dębowy we wschodniej części ob-szaru. na południowym-zachodzie znajduje się in-teresujący krajobrazowo, najwyższy w tym obiek-cie punkt (174 m n.p.m.). Jest to wyraźnie zazna-czony w terenie pagórek, zbudowany z gliny zwa-łowej, żwirów i piasków z udziałem głazów różnejwielkości. Teren opada w kierunku północno-wschodnim, osiągając na skraju obszaru wyso-kość 145 m n.p.m., co oznacza różnicę prawie 30 mwysokości względnej na odcinku 1 km. cały ob-szar znajduje się w dorzeczu lindy i innych drob-niejszych cieków, uchodzących do bzury.

formy ochrony. charakteryzowany obszar pokrywa

się granicami z leśnym rezerwatem przyrody, o ta-kiej samej nazwie (utworzonym w 1990 r.).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. głów-nym przedmiotem ochrony są najcenniejsze w okolicach Łodzi fragmenty ciepłolubnej dąbrowyPotentillo albae-Quercetum petraeae (kod *91i0-1)i dobrze zachowane płaty grądu subkontynental-nego Tilio cordatae-Carpinetum betuli (9170-2)oraz niewielka (4 osobniki) populacja dzwonecz-nika wonnego Adenophora liliifolia (4068). płatyświetlistej dąbrowy zlokalizowane są przedewszystkim w południowej części obszaru i aktual-nie zajmują około 20% jego powierzchni. drzewo-stan buduje dąb mieszaniec Quercus petraeax Q. robur i dąb bezszypułkowy Q. petraea w wiekudo lat 135. Towarzyszy im sosna zwyczajna Pinussylvestris, brzoza brodawkowata Betula pendulai in. runo jest zróżnicowane, a na szczególnąuwagę zasługuje obecność gatunków typowychdla ciepłolubnych lasów dębowych. są to przedewszystkim: pięciornik biały Potentilla alba, miodo-

Przegląd obszarów siedliskowych

na terenie województwa łódzkiego lasy występu-jące w granicach projektowanych specjalnych ob-szarów ochrony siedlisk (soos) zajmują około 17 tys. ha. leśne siedliska przyrodnicze natura2000 chronione są w 31 obszarach na łącznej po-wierzchni około 5 tys. ha, co stanowi 1,3% po-wierzchni wszystkich lasów województwa. war-tość ta odpowiada 9,3% łącznego areału wszyst-kich 36 obszarów mających znaczenie dla wspól-noty. największe kompleksy leśnych siedliskprzyrodniczych znajdują się w obszarach: lasyspalskie (ok. 600 ha), buczyna Janinowska (ok.350 ha), załęczański Łuk warty (ok. 250 ha) i do-lina Środkowej pilicy (ok. 150 ha). rejonem szcze-gólnej koncentracji najlepiej zachowanychsiedlisk przyrodniczych w lasach województwajest dawna puszcza pilicka. znajduje się tu 11 ob-szarów (w kolejności z biegiem rzeki: dol. górnejpilicy, ostoja przedborska, dol. czarnej, wielko-pole, dol. Środkowej pilicy, lubiaszów, Łąki cieb-łowickie, lasy smardzewickie, niebieskie Źródła,lasy spalskie i dol. dolnej pilicy) chroniących róż-norodne leśne siedliska przyrodnicze. największezróżnicowanie siedlisk prezentują położone w pro-wincji wyżyn polskich (i na pograniczu z niżemŚrodkowoeuropejskim) obszary: ostoja przed-

borska i załęczański Łuk warty (notowano tu po6 typów siedlisk w granicach woj. łódzkiego), dol.Środkowej pilicy (5), dol. górnej pilicy (4) i dol.czarnej (4), a także lasy spalskie (5) i buczynaJaninowska (4).najwięcej siedlisk nieleśnych notowanych było w następujących obszarach siedliskowych: dolinagórnej pilicy (12 siedlisk), dolina dolnej pilicy(11), załęczański Łuk warty (11), dolina Środko-wej pilicy (10) i dolina czarnej (10). siedliska nie-leśne, będące przedmiotem zainteresowaniawspólnoty na terenie województwa łódzkiego sąmiejscem występowania licznych chronionych i za-grożonych w skali kraju i regionu gatunków roślin.są wśród nich m.in.: mlecznik nadmorski Glauxmaritima, turzyca davalla Carex davalliana, kro-pidło piszczałkowate Oenanthe fistulosa, aster ga-wędka Aster amellus, zawilec wielkokwiatowyAnemone sylvestris, goryczka krzyżowa Gentianacruciata, wielosił błękitny Polemonium caeru-leum, kosaciec syberyjski Iris sibirica i wiele in-nych. na ostateczną listę przedmiotów ochrony w konkretnym obszarze natura 2000 znaczącywpływ będą miały wyniki aktualnego rozpozaniajakie dokonywane jest w trakcie opracowywaniaplanów zadań ochronnych.

iV obszary MaJące znaczenie dla wspólnoTy60

Wstęp

poranek w pradolinie bzury-neru.

fot. r. sąsiadek


starodrzew dębowy wewschodniej części obszaru.fot. e. siudak


Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum.

fot. J. K. Kurowski

płat dąbrowy świetlistejPotentillo

albae-Quercetum. fot. J.K. Kurowski

dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia.

fot. J. K. Kurowski

naparstnica zwyczajnaDigitalis grandiflora. fot. J.K. Kurowski

wierzchni dąbrowy, która jest głównym przedmio-tem ochrony tego obszaru i siedliskiem dzwonecz-nika wonnego. potencjalnym zagrożeniem jestczeremcha amerykańska Padus serotina, którapojawia się pojedynczo w płatach dąbrowy, a weflorze zielnej – niecierpek drobnokwiatowy Impa-tiens parviflora, występujący w wydzieleniach w pobliżu szkółki leśnej. w przyszłych zadaniachochronnych w odniesieniu do ciepłolubnej dąb-rowy należy uwzględnić częściową eliminację eks-pansywnych drzew i krzewów (m.in. Kiedrzyński i in. 2010). w grądzie wysokim Tilio-Carpinetumcalamagrostietosum, wszędzie tam, gdzie przed30 laty założono rębnię gniazdową i nastąpiłspontaniczny, nadmierny rozrost podszycia (głów-nie grabowego i dębowego) obserwuje się reduk-cję stanowisk gatunków reprezentujących ciepło-lubną florę. niezbędne będą cięcia odsłaniające,pielęgnacyjne i hodowlane. dotyczy to równieżmłodych drzewostanów sosnowych.perspektywy utrzymania populacji dzwonecznikawonnego na stanowisku w dąbrowie grotnickiejsą dość dobre. zbiorowisko leśne w miejscu wy-stępowania Adenophora liliifolia jest względniestabilne, nie ma tu wyraźnych oznak szybko po-stępującego procesu zarastania. ze względu naniewielką liczbę osobników istnieje możliwośćzniszczenia populacji dzwonecznika w wynikuzdarzeń przypadkowych, np. przez zwierzęta czypowalone drzewo albo zerwania kwiatostanówprzez ludzi. niekorzystna dla utrzymania populacji

w dłuższym czasie jest aktualna struktura demo-graficzna populacji charakteryzująca się brakiemsiewek i osobników juwenilnych.

Monitoring. obszar jest obiektem badań nauko-wych, dotyczących dynamiki roślinności leśnej w warunkach ochrony, w szczególności procesówsukcesji i regeneracji zachodzących w zbiorowis-kach dąbrowy i grądu oraz związanych z tymi pro-cesami zagrożeń dla populacji gatunków ciepło-lubnej flory. w latach 2006-2007 prowadzono tubadania płatów dąbrowy świetlistej w ramach kra-jowego monitoringu siedlisk przyrodniczych (Ku-rowski i in. 2006, Kurowski, Kiedrzyński 2007).stanowisko dzwonecznika wonnego Adenophoralillifolia objęte jest również monitoringiem (Kie-drzyński 2010a).

wnik melisowaty Melittis melissophyllum, napar-stnica zwyczajna Digitalis grandiflora, orlik pospo-lity Aquilegia vulgaris i ww. dzwonecznik, który natym obszarze ma jedno z pięciu aktualnie potwier-dzonych w polsce środkowej stanowisk (Kurowski,andrzejewski 1993; 2012). innym składem flory-stycznym i strukturą lasu charakteryzuje się grąd,gdzie w drzewostanie dominuje dąb szypułkowyQuercus robur, osiągający w niektórych wydziele-niach w północnej części obiektu wiek 150 lat.obok dębu występuje sztucznie wprowadzonasosna oraz naturalne składniki grądu: grab,brzoza brodawkowata, lipa drobnolistna (cennagrupa starych drzew w środkowo-zachodniej czę-ści) i inne. w runie stwierdzono obecność m.in.wawrzynka wilczełyko Daphne mezereum i lilii zło-togłów Lilium martagon. płaty grądu zlokalizo-wane są przede wszystkim w północnej częściobiektu, zajmują aktualnie około 70% jego po-wierzchni (Kurowski 1984, Kurowski, andrzejew-ski 1993, olaczek 2002, Mirek i in. 2005).

dodatkowe walory przyrodnicze. wśród celówochrony (pokrywającego się z obszarem natura2000) utworzonego ponad 20 lat temu rezerwatuprzyrody dąbrowa grotnicka wymienia się przedewszystkim zachowanie dobrze wykształconych fi-tocenoz leśnych z dominacją drzewostanów dę-bowych, odznaczających się zgodnością z warun-kami geomorfologicznymi i środowiskiem glebo-wym oraz ochronę naturalnych stanowisk roślin

naczyniowych, w szczególności populacji gatun-ków reprezentujących ciepłolubną florę (Kurowski1984, Kurowski i in. 1986, Kurowski i in. 2009a).na uwagę, poza wymienionymi wcześniej, zasłu-guje obecność m.in. turzycy pagórkowej Carexmontana, dziurawca skąpolistnego Hypericummontanum, gorysza sinego Peucedanum cervariai jaskra wielokwiatowego Ranunculus polyanthe-mos. w rezerwacie stwierdzono również owocnikichronionego gatunku grzyba szmaciaka gałęzis-tego Sparassis crispa.spośród zwierząt bezkręgowych w bezpośredniejokolicy dąbrowy grotnickiej wykazywano szlacz-konia szafrańca Colias myrmidone oraz czerwoń-czyka nieparka Lycaena dispar. na terenieobszaru notowany był bocian czarny Ciconia nigra.spośród gatunków ptaków wymienionych w za-łączniku i dp gniazduje tu dzięcioł średni Dendro-copos medius i dzięcioł czarny Dryocopus martius.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. na tereniedąbrowy grotnickiej obserwuje się systematyczneprzekształcanie się niektórych fragmentów dąb-rowy świetlistej w zbiorowiska zbliżone do grądu.rozwój podrostów lipy (która w ostatnich dwu-dziestu latach wykazuje zwiększoną dynamikę od-nawiania również w fitocenozach dąbrowy), gra-ba, kruszyny i innych gatunków może zagrozić sta-nowiskom gatunków światłolubnych, a w przyszło-ści przyczynić się do znaczniejszej redukcji po-

Dąbrowa Świetlista w Pernie Maria Kurzac, Justyna wylazłowska, romuald olaczek

rzyca pagórkowa Carex montana, bodziszek krwis-ty Geranium sanguineum, miodownik melisowatyMelittis melissophyllum, pajęcznica gałęzista An-thericum ramosum, groszek czerniejący Lathyrusniger i dzwonek brzoskwiniolistny Campanula per-sicifolia (olaczek, Kurzac 2008, Kurzac, wylaz-łowska 2010).

dodatkowe walory przyrodnicze. w polsce środko-wej dąbrowy świetliste należą do rzadkości (Ku-rowski 2009). dąbrowa w uroczysku perna wy-różnia się walorami krajobrazowymi i edukacyj-nymi. Jest jedną z najbogatszych florystycznie w regionie. w rolniczym krajobrazie wysoczyznyKłodawskiej pełni ważną rolę biocenotyczną. Jejrangę przyrodniczą podnosi obecność licznych ga-tunków roślin chronionych oraz rzadkich w skaliregionu i polski. są to m.in.: podkolan biały Pla-tanthera bifolia, naparstnica wielkokwiatowa Di-gitalis grandiflora, pierwiosnek lekarski Primulaveris, miodunka wąskolistna Pulmonaria angus-tifolia, dąbrówka kosmata Ajuga genevensis, ko-niczyna długokłosowa Trifolium rubens, koniczynapagórkowa T. montanum, oman wierzbolistnyInula salicina oraz kostrzewa różnolistna Festucaheterophylla. z punktu widzenia fitogeografii wy-jątkowo cenne są stanowiska jastrzębca wierz-chotkowego Hieracium cymosum i marzanki bar-wierskiej Asperula tinctoria. obydwa gatunki sązagrożone wyginięciem w skali kraju i regionu (za-rzycki, szeląg 2006, Jakubowska-gabara, Kuchar-ski 1999, Krzemińska-freda 2011). stanowiskomarzanki znane jest od 1983 r. (leg. K. czyżewskalod, Jakubowska-gabara 2001), natomiast sta-nowisko jastrzębca od 2010 r. (leg. M. Kurzac, J. wylazłowska lod, Jakubowska-gabara i in.2011). na pniach wielu sędziwych dębów rośnieozorek dębowy Fistulina hepatica – grzyb objęty

ścisłą ochroną gatunkową, który zwraca uwagęciemnoczerwonym kolorem owocników. obiektnie był dotychczas miejscem szerzej zakrojonychprac faunistycznych. Jedynie na potrzeby sporzą-dzenia planu ochrony rezerwatu przyrody dąb-rowa Świetlista w latach 2010-2011 dokonanoobserwacji ornitologicznych, które wykazały obec-ność 27 gatunków ptaków lęgowych. wśród nich26 objętych jest ścisłą ochroną gatunkową. naszczególną uwagę zasługuje gniazdowanie dzię-cioła średniego Dendrocopos medius (załączniki dyrektywy ptasiej). z ssaków odnotowano sie-dem gatunków pospolicie występujących na tere-nach leśnych (Jaros 2011). ze względu na spe-cyfikę i unikatowość chronionego siedliska wska-zane jest podjęcie obserwacji entomologicznych,herpetologicznych i chiropterologicznych.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. zagrożeniadąbrowy świetlistej w pernie są dwojakiego rodza-ju. przyczyną jednych są naturalne procesy (grą-dowienie, brak odnowień dębów, gradacja szkod-ników), drugie zaś są skutkiem ingerencji czło-wieka w skład drzewostanu (karczunek drzewo-stanów dębowych i zastąpienie ich sosną, grabemi lipą oraz pozostawianie halizn, na których nastą-pił spontaniczny rozwój czyżni). zagrożeniem jesttakże ekspansja gatunków drzew obcego pocho-dzenia: robinii akacjowej Robinia pseudoacacia,czeremchy amerykańskiej Padus serotina, dębuczerwonego Quercus rubra i klonu jesionolistnegoAcer negundo. utrzymanie właściwej struktury i składu florystycznego dąbrowy świetlistej wy-maga ochrony czynnej. zadania ochronne powin-ny obejmować eliminację niepożądanych ga-tunków drzew i krzewów oraz wspomaganie od-nowień dębowych. Konieczne są cięcia odsłania-jące, pielęgnacyjne i hodowlane. w ostatnich la-tach drzewostan dębowy został zaatakowanyprzez opiętka dwuplamkowego Agrilus biguttatus,który spowodował duże straty (Kurzac 2008).dęby wymagają stałej obserwacji i w razie potrze-by cięć sanitarnych.

Monitoring. pierwsze prace badawcze dotycząceszaty roślinnej obiektu realizowano w latach 60. i 80. XX w. (urbanek-rutowicz 1969, olaczek1984). obecnie obszar objęty jest programemkrajowego monitoringu siedlisk przyrodniczych(Jakubowska-gabara 2004, Makomaska-Juchie-wicz i in. 2009, Kiedrzyński i in. 2010). w latach2006-2007 na wytypowanych powierzchniachprowadzono badania dotyczące stanu zachowa-nia siedliska przyrodniczego i dynamiki roślinno-ści dąbrowy świetlistej w warunkach ochrony(andrzejewski, Kurowski 2006, 2007).


fizjografia. obszar siedliskowy w pernie leży wewschodniej części mezoregionu wysoczyzny Kło-dawskiej, w pobliżu granicy wielkopolski z nizinąŚrodkowomazowiecką (Kondracki 2002). zajmujestok lokalnego płaskiego pagóra żwirowego, po-łożonego na terenie moreny dennej. obszar jestmało zróżnicowany pod względem wysokości(120-130 m n.p.m.). Łagodnie opada ku południo-wemu zachodowi. we wschodniej części wystę-pują niewielkie zagłębienia; są to prawdopodob-nie ślady po wydobywaniu żwiru. obszar odwad-niany jest systemem rzeki ochni, prawostronnegodopływu bzury.

formy ochrony przyrody. obszar natura 2000 po-krywa się z granicami leśnego rezerwatu przyrodydąbrowa Świetlista, utworzonego w 1990 r.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. dąb-rowa Świetlista w pernie chroni bogaty florystycz-nie i zróżnicowany ekologicznie las dębowy, z fi-tocenozami dąbrowy świetlistej subkontynental-nej Potentillo albae-Quercetum (kod *91i0-1).obecnie płaty tego zespołu zajmują około 3/4 po-

wierzchni obszaru, ale podlegają one dużym zmia-nom, w tym sukcesyjnym w kierunku grądu. po-stać typowa, którą cechuje obecność kompletu ga-tunków charakterystycznych zespołu, związku i rzę-du, liczny udział gatunków termo- i heliofilnychoraz heterogeniczność runa zajmuje tylko 25%powierzchni. Jednowarstwowy, luźno zwarty, bli-sko stuletni drzewostan budują dąb bezszypułkowyQuercus petraea i dąb szypułkowy Q. robur. w niż-szej warstwie towarzyszą im m.in.: klon polny Acercampestre i klon zwyczajny A. platanoides, jarzę-bina Sorbus aucuparia i licznie leśne drzewa owo-cowe. podszycie tworzą przede wszystkim tarninaPrunus spinosa, szakłak Rhamnus cathartica,głogi Crataegus sp. i róże Rosa sp. runo jest wie-lowarstwowe, niezwykle bujne i bogate w gatunki.spośród gatunków charakterystycznych dla ciepło-lubnych lasów dębowych stałą obecnością i dużymudziałem wyróżniają się m.in.: pięciornik biały Po-tentilla alba, miodunka wąskolistna Pulmonariaangustifolia, jaskier wielokwiatowy Ranunculus po-lyanthemos, dziurawiec skąpokwiatowy Hypericummontanum, wyka kaszubska Vicia cassubica, tu-


PołożenieProjektowany

specjalny obszarochrony siedlisk

Dąbrowa Świetlista w Pernie PLH100002

położony jest w gminie Nowe

Ostrowy, w powieciekutnowskim.

Usytuowany jest w Leśnictwie Perna

należącym do Nadleśnictwa

Kutno. Od północnegowschodu graniczy

z linią kolejowąKutno-Bydgoszcz,

a od południowegowschodu z drogą

wojewódzką nr 581

Krośniewice-Gostynin.

Powierzchnia obszaru wynosi 40,06 ha.

plH100002

początkowy etap grądowienia dąbrowy świetlistej. fot. T. Kurzac

Miodunka wąskolistna Pulmonaria angustifolia. fot. H. andrzejewski

ozorek dębowy Fistulina hepaticana pniu dębu szypułkowego.fot. T. Kurzac

Lasy SpalskieMarcin Kiedrzyński, Józef K. Kurowski, dagmara rachalewska, Janusz Hejduk,

zbigniew wojciechowski, Jerzy nadolski


PołożenieObszar mający znaczenie dla Wspólnoty Lasy Spalskie PLH100003obejmuje najlepiej zachowane fragmentyrozległego kompleksuleśnego w rejonieSpały – historycznejrezydencji carów ro-syjskich i prezydentówII RP. Obszar znajdujesię w granicach gmin:Inowłódz, Lubochnia,Tomaszów Mazowiecki i Czerniewice, w powiecie toma-szowskim. Lasy będące w granicachobszaru gospodaro-wane są w większościprzez NadleśnictwoSpała (ponad 1535ha) i wchodzą w skład LeśnegoKompleksu Promocyjnego „Lasy Spalsko-Rogow-skie”. Tylko około 156 ha w południowejczęści obszaru należydo NadleśnictwaSmardzewice.


plH100003

fizjografia. według podziału fizycznogeograficz-nego, północna część obszaru należy do mezore-gionu równiny piotrkowskiej, natomiast częśćpołudniowa znajduje się w mezoregionie dolinybiałobrzeskiej (Kondracki 2002). obszar obej-muje dolinę pilicy na długości około 4 km, a takżedolny odcinek rzeki gać na długości ok. 7 km. naj-wyżej położony jest rejon rezerwatu przyrody Ko-newka, gdzie wysokości osiągają blisko 190 mn.p.m., najniżej położone są strefy przykorytowepilicy w rejonie spały i Teofilowa (ok. 146 mn.p.m.). główne formy geomorfologiczne na ob-szarach wyżej położonych to piaszczyste równinysandrowe, piaszczysto-gliniaste wysoczyzny more-nowe ze starodrzewami dębowymi (rejon Ko-newki) oraz wysokie zbocza (m.in. między spałą i Teofilowem) ze stanowiskami ciepłolubnej floryi fauny (olaczek i in. 1990, Kurowski 1998c, Kie-drzyński 2008). gdzieniegdzie występują suchedolinki i parowy. w rejonie Teofilowa stwierdzonowystępowanie skał wapiennych na powierzchni.

najbardziej rozległym elementem doliny pilicy jestszeroka (do 2 km) nadzalewowa terasa akumula-cyjna. w jej obrębie zachowały się puszczańskielasy w rejonie rezerwatu spała oraz cenny frag-ment starodrzewów olchowych i jesionowych w uroczysku zielona (nadleśnictwo smardzewice)koło ciebłowic (olaczek i in. 1990, Kurowski1998c).

formy ochrony. obszar siedliskowy lasy spalskie,poza doliną rzeki gać, znajduje się w granicachutworzonego w 1995 r. spalskiego parku Krajob-razowego (olaczek i in. 1990, burzyński 1998,Kurowski 1981a, 1999b, Kiedrzyński, Tabor 2002).od zachodu styka się z obszarem Łąk ciebłowic-kich plH100035. w granicach charakteryzowa-nego obszaru znajdują się trzy rezerwaty przyrody.dwa z nich, spała i Konewka, chronią relikty pusz-czańskich lasów ze starodrzewami. utworzony w 1958 r. (i powiększony do 106,75 ha w 2001 r.)rezerwat przyrody spała chroni typowe dla pusz-bukwica zwyczajna Betonica officinalis.

fot. J. K. Kurowski

tunków ptaków wymienionych w załączniku i dy-rektywy ptasiej w obszarze gniazdują bocian czar-ny Ciconia nigra, lelek Caprimulgus europaeus,dzięcioł średni Dendrocopos medius, dzięciołczarny Dryocopus martius, dzięcioł zielonosiwyPicus canus, lerka Lullula arborea, jarzębatka Syl-via nisoria, muchołówka mała Ficedula parva, gą-siorek Lanius collurio (wojciechowski 2010).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Koncepcjaochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków natu-rowych powinna opierać się na możliwościach,jakie dają poszczególne formy ochrony przyrody.ważnym warunkiem zachowania tychże gatunków(szczególnie pachnicy dębowej i nietoperzy) jestrównież utrzymanie starych drzewostanów pozarezerwatami przyrody. Mogą ją tworzyć drzewo-stany nasienne, wydzielenia stanowiące cennefragmenty przyrody (tzw. High Conservation ValueForests – HcVf) oraz inne wydzielenia z przesto-jami starych drzew. płaty grądów w wielu miejs-cach mają jeszcze oznaki degeneracji (szcze-gólnie pinetyzacji) będącej skutkiem przeszłejgospodarki leśnej polegającej m.in. na preferowa-niu sosny. w trakcie gospodarowania należywspomagać proces naturalnej przebudowy drze-wostanów oraz przestrzegać ustalonych w planiezadań ochronnych (pzo) typów rębni i docelowychskładów drzewostanów. większość płatów dąb-rowy świetlistej w lasach spalskich podlega pro-cesowi zarastania (oznaka grądowienia), z tegopowodu dla ich zachowania niezbędne jest usu-wanie krzewów i podrostu drzew (głównie gra-bu). pierwszy taki zabieg został przeprowadzony w 2011 r. w sąsiedztwie schronów kolejowych w Konewce. we wszystkich siedliskach przyrodni-czych należy zwrócić uwagę na inwazje gatunkówobcych ekologicznie i geograficznie. zachowaniesiedlisk i gatunków higrofilnych wymaga utrzyma-nia, a niekiedy także poprawy warunków wod-nych. grądowienie lasów łęgowych w rezerwacieprzyrody spała jest efektem m.in. obniżenia po-

ziomu wód i ograniczenia wylewów pilicy, co spo-wodowane jest funkcjonowaniem zbiornika sule-jowskiego. przesuszenie podmokłych lasów i łąk,będące z kolei efektem melioracji prowadzonychw XX w. widoczne jest na południe od rezerwatuprzyrody spała. w tym przypadku należy zwrócićszczególną uwagę na zalecenie nie odnawianiarowów melioracyjnych. istotnym elementem hy-drotechnicznym w granicach tego obszaru sązbiorniki zaporowe na rzece gać. przemyślana ichkonserwacja pozwoli utrzymać warunki wodne(szczególnie w cofkach), do jakich przyroda dosto-sowała się tu przez ostatnie kilkadziesiąt lat.utrzymanie dużej liczebności kolonii nietoperzy zi-mujących w Konewce możliwe będzie przy zacho-waniu zasad użytkowania schronu określonych w pzo. właściwe użytkowanie schronu może przy-czynić się do minimalizacji ryzyka wystąpienia u tych ssaków infekcji grzybiczej, tj. „syndromubiałego nosa”. letnie schronienia nietoperzy po-winny być natomiast kształtowane m.in. przezutrzymywanie mozaikowości środowiska leśnego,zachowanie starych dziuplastych drzew, ograni-czenie stosowania nieselektywnych środków owa-dobójczych oraz rozwieszanie budek.

Monitoring. Monitoring przyrody obszaru mają-cego znaczenie dla wspólnoty lasy spalskie po-winien być prowadzony w oparciu o zasady wy-pracowane przez główny inspektorat ochrony Śro-dowiska. długoterminowe badania powinny obej-mować możliwie całą różnorodność w ramachsiedlisk naturowych z uwzględnieniem ich podty-pów i aktualnych stanów zachowania. Monitoringdąbrowy świetlistej prowadzony jest w rezerwacieprzyrody Konewka i w rejonie schronów, gdzie w ostatnim czasie został on rozszerzony o badaniewpływu wycięcia podszytu na runo. corocznie pro-wadzone są także akcje liczenia i oceny stanuzdrowotnego nietoperzy zimujących w Konewce.ważnym elementem monitoringu środowiska przy-rodniczego w obszarze powinno być również bada-nie stanu jakości wody w pilicy i gaci.


dąbrowa Świetlista Potentillo albae-Quercetumw rezerwacie Konewka. fot. J.K. Kurowski

rezerwat spała – puszczański drzewostan w grądzieTilio-Carpinetum. fot. J.K. Kurowski

Kwiatostan naparstnicyzwyczajnej Digitalis

grandiflora.fot. J.K. Kurowski

czy pilickiej lasy grądowe na obu brzegach pilicy.wiek najstarszych dębów przekracza 250 lat.głównym przedmiotem ochrony utworzonego w 1978 r. leśnego rezerwatu przyrody Konewka(99 ha) są bardzo dobrze wykształcone zbioro-wiska dąbrowy świetlistej oraz grądu wysokiego.Trzecim jest rezerwat przyrody gać spalska, któryod 2006 r. na powierzchni 85 ha chroni dolinęniewielkiej śródleśnej rzeki nizinnej z lasami łęgo-wymi, borami bagiennymi, torfowiskami oraz nie-wielkimi zbiornikami wodnymi. fragment lasówłęgowych i grądów (2 ha) w spale chroniony jestw formie użytku ekologicznego.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. z ob-szaru podawano dotychczas występowanie dzie-więciu siedlisk przyrodniczych natura 2000(olaczek i in. 2004, Kurowski i in. 2009b). wymie-nionymi w sdf przedmiotami ochrony obszaru są:ziołorośla nadrzeczne (6430), grąd subkontynen-talny (9170-2), sosnowy bór bagienny (*91d0-2),łęg jesionowo-olszowy, zarośla wiklinowe i olszynyźródliskowe (*91e0), świetlista dąbrowa (*91i0-1) oraz sosnowy bór chrobotkowy (91T0-1). w ob-szarze notowano ponadto: zalewane mulistebrzegi rzek (kod: 3270), starorzecza i naturalneeutroficzne zbiorniki wodne (3150) oraz torfo-wiska przejściowe i trzęsawiska (7140). Łączniesiedliska przyrodnicze występują na blisko 40%powierzchni obszaru, z czego większość stanowiągrądy. niektóre siedliska przyrodnicze odznaczająsię typowymi, dobrze zachowanymi płatami(grądy, łęgi, dąbrowy), inne, wykształcone są frag-mentarycznie i występują na ograniczonej po-wierzchni. do tych ostatnich należy m.in. bórchrobotkowy, wykazany w sdf, jednak obecnie w granicach lasów spalskich już praktycznie niewystępuje. w obszarze notowano obecność 18 ga-tunków zwierząt spośród wymienionych w dyrek-tywie siedliskowej. w aktualnym sdf wymienionesą cztery z nich: pachnica dębowa Osmodermaeremita (1084), mopek Barbastella barbastellus(1308), nocek bechsteina Myotis bechsteini(1323) oraz nocek duży Myotis myotis (1324). ob-

szar ten jest ponadto miejscem występowaniadwóch gatunków ważek: trzepli zielonej Ophio-gomphus cecilia (1037), spotykanej bardzo licz-nie w pilicy i dolnych odcinkach jej dopływów, orazzalotki większej Leucorrhinia pectoralis (1042),znanej z licznych zbiorników wód stojących poło-żonych w dolinach rzek, a także chrząszcza – ko-zioroga dębosza Cerambyx cerdo (1088), orazmotyli: czerwończyka nieparka Lycaena dispar(1060), szlaczkonia szafrańca Colias myrmidone(4030), modraszków – Glaucopsyche (Maculi-nea) arion (6265), Glaucopsyche (Maculinea) te-leius (1059) i Glaucopsyche (Maculinea) nausithous(1061), (Jaskuła, Tończyk 2009, Tończyk 2013).wśród kręgowców stwierdzono traszkę grzebie-niastą Triturus cristatus (1166), kumaka nizin-nego Bombina bombina (1188), wydrę Lutra lutra(1355), nocka łydkowłosego Myotis dasycneme(1318) i bobra europejskiego Castor fiber (1337),(olaczek i in. 2004, Hejduk 2010). ponadto w rze-ce gać odnotowano występowanie minoga stru-mieniowego Lampetra planeri (1096), (przybylski2012).w wyniku bieżących prac nad planem zadańochronnych obowiązująca lista przedmiotów och-rony obszaru najprawdopodobniej zostanie zwe-ryfikowana.

dodatkowe walory przyrodnicze. lasy spalskie tojeden z najcenniejszych kompleksów leśnych w polsce środkowej. występowanie starodrzewówma kluczowe znaczenie dla utrzymania na tym te-renie różnorodności biologicznej związanej z la-sami puszczańskimi (olaczek i in. 1990). obszarten stanowi też ważny element węzłowy w siecikorytarzy ekologicznych. występowanie rzadkichi zagrożonych gatunków roślin i bogatych flory-stycznie biotopów było powodem wpisania ostoispalskiej na listę Ostoi roślinnych – europejskiejsieci obszarów o szczególnym znaczeniu dla zacho-wania różnorodności roślinnej (Mirek i in. 2005).występują tu m.in. goździk pyszny Dianthus su-perbus, pluskwica europejska Cimicifuga euro-paea, turówka wonna Hierochloë odorata i pod-kolan zielonawy Platanthera chlorantha. znajdu-jące się w Konewce schrony kolejowe z czasów ii wojny światowej to jedno z najważniejszychmiejsc zimowania nietoperzy w województwiełódzkim i jedno z dziesięciu największych zimo-wisk nietoperzy w polsce. od kilku lat obserwujesię wzrost liczebności zimujących tu nietoperzy: z 200 w 2005 r. do ponad 2 tys. obecnie, z czegoponad 90% stanowią mopki. cenna jest równieżfauna wodna; w rzece gać stwierdzono m.in. ślizaBarbatula barbatula – gatunek ryby objęty och-roną gatunkową (przybylski 2012). spośród ga-


zajęcia terenowe w lasach spalskich. fot. J.K. Kurowski

Tama bobrowa na rzece gać.

fot. K. bolewska.

nocek duży Myotis myotiszimujący w schronie

kolejowym w Konewce.fot. M. stopczyński

populacja na torfowisku nie przekracza 100 osob-ników. w sdf wymieniono również niebędącąprzedmiotem ochrony obszaru wydrę Lutra lutra(1355). ponadto w obszarze natura 2000 Łąka w bęczkowicach notowano występowanie gatun-ków zwierząt nie wymienionych w sdf. są to:trzepla zielona Ophiogomphus cecilia (1037), dlaktórej łąki nad luciążą są miejscem żerowania,zalotka większa Leucorrhinia pectoralis (1042),spotykana nad stawami (Tończyk 2013) oraz bóbreuropejski Castor fiber (1337). obowiązująca listaprzedmiotów ochrony obszaru najprawdopodob-niej zostanie zweryfikowana w ramach bieżącychprac nad planem zadań ochronnych.

dodatkowe walory przyrodnicze. w granicach cha-rakteryzowanego obszaru siedliskowego stwier-dzono występowanie 309 gatunków roślinnaczyniowych i ponad 30 taksonów mszaków. od-notowano tu 22 taksony zagrożonych i chronio-nych roślin naczyniowych. na szczególną uwagęzasługują m.in.: turzyca davalla Carex davalliana,jaskier olbrzymi Ranunculus lingua, starzec kę-dzierzawy Senecio rivularis, kruszczyk błotny Epi-pactis palustris, rosiczka okrągłolistna Droserarotundifolia, nasięźrzał pospolity Ophioglossumvulgatum i wolffia bezkorzeniowa Wolffia arrhiza(Halladin-dąbrowska i in. 2009).na północ od ostoi znajduje się niewielkie torfo-wisko niskie (Torfowisko bęczkowice) o podobnymcharakterze jak opisywany wyżej obiekt. Jego florętworzą 282 gatunki roślin naczyniowych i 47 ga-tunków mszaków. najcenniejszymi składnikamijego szaty roślinnej jest lipiennik loesela oraz ni-zinne torfowisko zasadowe ze zbiorowiskiem zezwiązku Caricion davallianae (Kucharski 1998,Kil 2010, zając i in. 2012).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Trwającaponad 20 lat obserwacja łąk w dolinie środkowej

luciąży wykazała, że występujące tu siedliska sąsilnie zagrożone (chmielecki i in. 2010, zając i in.2012). do najważniejszych przyczyn tego zagro-żenia należą:

• zaprzestanie użytkowania (koszenia) łąk, co doprowadziło do eliminacji płatów Eleochari- tetum quinqueflorae oraz zmniejszenia się powierzchni fitocenoz Caricetum davallianae,• duże rozdrobnienie gruntów rolniczych, które stanowi poważny problem w czynnej ochronie zagrożonych typów roślinności niskotorfowisko- wej; podniesienie efektywności wymaga scala- nia użytków, co powinno przyczynić się do poprawy opłacalności gospodarowania na wyłą- czonych obecnie z użytkowania łąkach,• zanieczyszczenie chronionego obszaru przez miejscową ludność, pojawianie się nielegalnych składowisk odpadów,• duże wahania poziomu wód gruntowych na obszarze; konieczne jest uporządkowanie gospodarki wodnej w obrębie chronionego obiektu.

priorytetowym celem jest zachowanie różnorod-ności nieleśnych siedlisk przyrodniczych. warun-kiem zatrzymania sukcesji wtórnej w ostoi jestwznowienie ekstensywnego gospodarowania naporzuconych łąkach. wskazane jest również włą-czenie pobliskiego Torfowiska bęczkowice w składobszaru natura 2000.

Monitoring. w latach 2006-2008 monitoringiembyła objęta populacja lipiennika loesela (Kuchar-ski 2010). dla jego potrzeb określono liczebność,strukturę oraz stan zdrowotny populacji. doko-nano oceny siedliska. ze względu na duże zagro-żenie przedmiotów ochrony należy kontynuowaćte działania. Monitorowaniem powinny być objętezbiorowiska torfowisk zasadowych (7230) – naj-bardziej zagrożony składnik roślinności Łąki w bęczkowicach.


fizjografia. Łąka w bęczkowicach znajduje sięprzy północnej granicy mezoregionu wzgórza ra-domszczańskie (makroregion wyżyna przedbors-ka), (Kondracki 2002). cały obszar położony jestna zachodniej terasie zalewowej luciąży. naskraju doliny z niewielkich źródeł wysiękowych wy-pływają wody, które spływają rowami do korytarzeki. charakteryzowany obiekt jest torfowiskiemniskim o miąższości torfów wahającej się od 1 do2 m. złoża torfu były do lat 50. XX w. eksploato-wane, natomiast do lat 80. ubiegłego stuleciateren był wykorzystywany rolniczo jako eksten-sywne łąki i pastwiska. później rolnictwo wycofałosię z tego obszaru (Kucharski 1989a, b).

formy ochrony przyrody. obszar znajduje się w granicach obszaru chronionego Krajobrazu do-lina widawki.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. w granicach obszaru natura 2000 odnotowanoobecnie trzy siedliska przyrodnicze. największy

areał zajmują torfowiska przejściowe i trzęsa-wiska (z roślinnością z Scheuchzerio-Cariceteanigrae, kod 7140), które rozwijają się na po-wierzchni 14,4 ha. ich roślinność tworzą czteryzbiorowiska: Eriophoro angustifolii–Sphagnetumrecurvi, Caricetum diandrae, zbiorowisko Meny-anthes trifoliata oraz zbiorowisko Comarum palus-tre. powierzchnia nizinnych torfowisk zasadowych o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk(7230) wynosi 0,95 ha. roślinność tych siedliskbudują płaty Caricetum davallianae i zbio-rowiska ze związku Caricion davallianae z Epipac-tis palustris. niewielkie starorzecze ze zbiorowis-kami ze związku Nymphaeion i Potamion (3150)ma powierzchnię 0,05 ha. we wcześniejszychwersjach sdf wymieniano również lasy łegowe(91e0) oraz łąki trzęślicowe (6410), których obec-nie nie potwierdzono. na Łące w bęczkowicachstwierdzono także jeden gatunek umieszczony w ii załączniku do dyrektywy siedliskowej. Jest tolipiennik loesela Liparis loeselii (1903), którego


PołożenieProjektowany obszar

specjalnej ochronysiedlisk Łąka

w BęczkowicachPLH100004

leży na pograniczu trzech gmin:

Masłowice (pow. radomszczański) oraz

Łęki Szlacheckie i Gorzkowice (pow.

piotrkowski). Obejmuje on

fragment doliny rzekiLuciąży w środkowej

części jej biegu.

Powierzchnia obszaruCharakteryzowany

obszar zajmuje powierzchnię

191,2 ha. W jegoskład wchodzi 410działek należących

do 80 mieszkańców z sąsiadujących

z nią wsi. Działki te w większości mają

niewielką powierzchnię

i szerokość. Średnia powierzchniajednej działki to około

0,2 ha, najmniejsza z nich ma

powierzchnię 0,0008 ha,

a najwęższa – tylko30 cm szerokości(Zając i in. 2012).

plH100004 Łąka w Bęczkowicach leszek Kucharski, izabela zając

Kwitnący lipiennik Loesela Liparis loeselii. fot. l. Kucharski

Turzycowisko z licznymudziałem starca kędzierzawego Senecio rivularis. fot. a. Halladin-dąbrowska

Łąka z kruszczykiem błotnym Epipactis palustris.fot. i. zając

fragment ostoi zagrożonysukcesją wtórną. fot. l. Kucharski

spadła do ok. 70 l/s; obecnie jest to 80 l/s (Ma-łecka 1997). Średnie roczne temperatury wodywynoszą około 9˚c, a źródło zimą nie zamarza(wojtas, sosnowski 1972, Małecki 1997, Tończyki in. 2000). wysokie parametry jakości dotycząwody z samych wywierzysk w misie źródliskowej.w kanałach odpływowych właściwości te ulegająnaturalnym zmianom. związane jest to z eutrofi-zacją, rozwojem fito- i zooplanktonu oraz oddzia-ływaniem roślinności przybrzeżnej.lasy zajmują ponad 90% powierzchni lądowej ob-szaru i są to głównie drzewostany liściaste z do-minacją olszy czarnej Alnus glutinosa, porasta-jące terasę zalewową. na zboczach występujądrzewostany z udziałem sosny zwyczajnej Pinussylvestris. obszar alimentacyjny, z którego wodyspływają do niebieskich Źródeł obejmuje rozległekompleksy leśne po prawej stronie doliny (m.in. ob-szar mający znaczenie dla wspólnoty lasy smar-dzewickie).

formy ochrony. obszar w znacznej części pokrywasię z utworzonym w 1961 roku rezerwatem przy-rody o tej samej nazwie (Mowszowicz, olaczek1961, 1965). niebieskie Źródła znajdują się po-nadto w otulinie sulejowskiego parku Krajobrazo-wego (Kurowski 1998a).

siedliska przyrodnicze i gatunki z dyrektywy sied-liskowej. w obszarze stwierdzono cztery siedliskaprzyrodnicze wymienione w dyrektywie siedlisko-wej (sdf 2001; Łuczak i in. 2010). Trzy z nich są

przedmiotem ochrony obszaru. eutroficzne zbior-niki wodne (kod 3150) występują w specyficznychwarunkach w oddaleniu od basenów wywierzysko-wych, gdzie słabszy jest wpływ wód źródlanych.warunki środowiska są tu bardziej eutroficzne,woda wykazuje większe amplitudy temperatur,bardziej się nagrzewa, a zimą zamarza na dużychpowierzchniach. Kolejnym są źródliska wapienneze zbiorowiskami Cratoneurion commutati (7220)na nizinach reprezentowane najczęściej przezzgrupowania (synuzja) wapieniolubnych mszakówwystępują przy niszach źródliskowych z wypły-wami wód bogatych w węglan wapnia. ostatniebadania potwierdzają obecność kalcyfilnych/źród-liskowych mszaków w obrębie basenów wywierzy-skowych niebieskich Źródeł (Kiedrzyński i in.2007). stwierdzono występowanie m.in. żebrowcapaprociowego Cratoneurion filicinum, jednak sy-nuzja gatunków wskaźnikowych mają tu kadłu-bowy i zubożały charakter. nie umniejsza to zna-czenia niebieskich Źródeł jako cennego obiektupowołanego dla ochrony wapiennych źródlisk. wy-wierzyska krasowe są skrajnie rzadkie na obsza-rach nizinnych i mają wyjątkowe znaczenie dlageograficznego rozmieszczenia tego typu sied-liska w polsce (sdf 2001, Kurowski i in. 2008c).w zachodniej i centralnej części obszaru natura2000 występują łęgi olszowo-jesionowe i olszynyźródliskowe (91e0). Łęg jesionowo-olszowy Fra-xino-Alnetum rozwija się nad ciekiem płynącymwzdłuż zachodniej granicy rezerwatu, a także nabrzegach niektórych wysp. olszyny źródliskowewykształciły się wokół basenu wywierzyskowegooraz przy śródleśnych wysiękach. charakteryzująsię one występowaniem przetacznika bobow-niczka Veronica beccabunga, potocznika wąsko-listnego Berula erecta, rzeżuchy gorzkiej Carda-mine amara i śledziennicy skrętolistnej Chrysos-plenium alternifolium. stwierdzony w granicachniebieskich Źródeł grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum (9170) nie jest obecnie przedmiotemochrony. występuje w południowo-wschodniejczęści nadbrzeża, na zboczach i wyspach. więk-szość fitocenoz grądowych znajduje się w fazie re-generacji. fitocenozy grądów niskich tworzą eko-logiczną strefę przejściową między grądem typo-wym a łęgiem i są miejscem występowania wielucennych i chronionych roślin.spośród zwierząt, standardowy formularz danych(2001) wymienia tylko obecność traszki grzebie-niastej Triturus cristatus (1166). w wodach rezer-watu wykazywano niegdyś obecność zatoczkałamliwego Anisus vorticulus (4056) czego nie po-twierdziły obecne badania (piechocki 2000). na-tomiast stwierdzono tu obecność bobra europej-skiego Castor fiber (1337) oraz trzech naturowych


charakterystyka fizjograficzna. według regionali-zacji fizycznogeograficznej niebieskie Źródła, zwa-ne też Modrymi wodami, położone są na granicywzgórz opoczyńskich i doliny białobrzeskiej (Kon-dracki 2002). w brzustówce odsłaniają się wapie-nie i margle jurajskie, które niegdyś były tu eks-ploatowane na potrzeby lokalne. znaczna częśćobszaru znajduje się na terasie zalewowej pilicyna wysokości około 153-155 m n.p.m. na terasiezalewowej dominują muły i piaski rzeczne, nato-miast na zboczach i wysoczyźnie występują piaskii żwiry wodnolodowcowe. część wschodnia – po-łożona na zboczach doliny – wznosi się do 160 mn.p.m.wywierzyska od dawna przyciągały badaczy i kra-joznawców podziwiających ten fenomen przyrod-niczy. nie brak było również pomysłów na rekre-acyjne, a nawet gospodarcze wykorzystanie Mod-rych wód. efektem jednego z takich projektówbyła budowa w latach 30. XX w. kanałów i akwe-nów z zamiarem urządzenia parku przyrodniczego,

jako obiektu wypoczynkowego dla mieszkańcówTomaszowa. projektu nie dokończono, a po kilku-dziesięciu latach krajobraz uległ naturalizacji.wody zajmują łącznie ok. 5 ha. głębokość base-nów wywierzyskowych dochodzi do 3 m (Jażdżew-ski 1972, Mela 1992). woda źródlana jest niemalklarowna, wykazuje odczyn lekko zasadowy i za-wiera niewielkie ilości węglanu wapnia oraz in-nych mikroelementów (żelazo, magnez, cynk,stront, bar) charakterystycznych dla wód podziem-nych, co jednocześnie wskazuje na brak zanie-czyszczeń przemysłowych (Małecki 1997). wy-jątkowa barwa niebieskich Źródeł jest zjawiskiemo charakterze optycznym. czysta woda z kraso-wych źródeł pochłania promienie czerwone, prze-puszcza zaś odbite od piaszczystego dna faleniebieskie i zielone, które tworzą ten wyjątkowyefekt. barwa wody zależy od pory dnia oraz po-gody i może się zmieniać od jasnoniebieskiej doniebieskozielonej. na początku XX w. wydajnośćźródeł przekraczała 200 l/s, ale w połowie lat 90.


PołożenieNiebieskie Źródła

PLH100005 położonesą na prawym brzegu

Pilicy w granicach administracyjnych Tomaszowa Maz.,

między dzielnicamiBrzustówka

i Ludwików. Obszarznajduje się w rejonie

mostu na Pilicy, w pobliżu Skansenu

Rzeki Pilicy i leży na terenach

komunalnych. Obejmuje część

rezerwatu przyrody:źródłakrasowe

o znacznej wydajności (wywierzyska), akweny, przez

które przepływa wodaze źródeł, ich lądowe

otoczenie i wyspy z roślinnością

łęgową.


plH100005 Niebieskie Źródła romuald olaczek, Janusz Markowski, Marcin Kiedrzyński

charakterystyczne basenywywierzyskowe. fot. M. Kiedrzyński

niebieskie Źródła w zimowej szacie. fot. M. Kiedrzyński

zbiorowisko łęgu Fraxino-Alnetumnad strumieniem. fot. M. Kiedrzyński

rzębowska-bielińska, Tończyk 2006), 26 – chru-ścików Trichoptera (Tomaszewski 1972), 34 – chrząszczy wodnych Coleoptera (Tranda 1972),47 – ochotek Chironomidae (Klukowska 2000),11 gatunków meszek Simuliidae (niesiołowski1980), 28 – mięczaków Mollusca (piechocki1972, 2000). Tylko nieliczne (4%) są rzadkie w skali kraju. do takich należą: trzy gatunki ską-poszczetów Oligocheta: Haemonais waldvogeli,Specaria josinae i Aulodrilus limnobius (Kahl2000); trzy gatunki pluskwiaków wodnych Hete-roptera: Corixa panzeri, Hesperocorixa moesta(Krajewski 1972); pluskolec Notonecta lutea (Ja-rzębowska-bielińska, Tończyk 2006); cztery ga-tunki chruścików Trichoptera: Ithytrichia lamellaris,Hydroptila tineoides, Limnephilus borealis, Lim-nephilus elegans (Tomaszewski 1972); dwa ga-tunki mięczaków Mollusca: objęty ochronągatunkową małż – szczeżuja wielka Anodontacygnea oraz ślimak zatoczek Gyraulus laevis (pie-chocki 2000). pozostałe gatunki są szeroko roz-przestrzenione i liczne w zbiornikach wodnychcałego kraju.fauna zwierząt kręgowych liczy przeszło 120 ga-tunków. najliczniejszą grupę stanowią ptaki(ponad 80 gatunków, w tym 41 lęgowych (Mar-kowski, wojciechowski 1972, sosnowski 1994,1995, wojciechowski i in. 2010). stwierdzonotakże 22 gatunki ssaków, siedem gatunków pła-zów (Tranda, cichowicz 1972, wojciechowski i in.2010), osiem gatunków ryb (Jakubowski, penczak1972; przybylski, góralczyk 2000). z załącznika idyrektywy ptasiej w sfd wymieniane są: bocianbiały Ciconia ciconia, zimorodek Alcedo atthis,dzięcioł czarny Dryocopus martius, podróżniczekLuscinia svecica, których obecność na tym tere-nie ma charakter nieokreślony, sporadyczny lubwątpliwy. spośród nietoperzy zanotowano licznąobecność nocków rudych Myotis daubentonii orazpojedyncze stwierdzenia nocków łydkowłosychMyotis dasycneme i gacków brunatnych Plecotusauritus (wojciechowski i in. 2010).

zagrożenia, warunki utrzymania siedlisk i gatun-ków oraz perspektywy ochrony. utrzymanie wyso-kiej jakości wody i wydajności źródeł zależy nietylko od procesów zachodzących przy samych wy-wierzyskach, ale również od tego co dzieje się w całym obszarze alimentacyjnym. obecność roz-ległych lasów zabezpiecza w dużym stopniuwarstwy wodonośne przed bezpośrednim zanie-czyszczeniem. ale ponory znajdują się często w są-siedztwie zabudowań i są narażone na zaśmie-canie. z tego względu obiekty te powinny zostaćobjęte szczególną troską. ponor „przepaść” w wą-wale zasługuje na ochronę w formie pomnika

przyrody. Jedną z przyczyn malejącej wydajnościźródeł może być również obniżenie się poziomuwody w rzece i wynikający z tego drenaż warstwwodonośnych. nie bez wpływu na wydajność nie-bieskich Źródeł były obserwowane w latach 80. i 90. okresy suszy. innym procesem jest wypłyca-nie się mis źródliskowych i zamulanie źródeł. zja-wisko to ma charakter naturalny, a zachowanieniebieskich Źródeł będzie wymagać ochrony czyn-nej. zabiegi takie, polegające na odmulaniu wy-wierzysk i kanałów odpływowych, były częściowowykonane w latach 90. XX w.

Monitoring. w obszarze mającym znaczenie dlawspólnoty niebieskie Źródła niezbędny jest mo-nitoring hydrologiczny obejmujący pomiary wydaj-ności źródeł oraz ocenę jakości wody. należyponadto monitorować stopień zamulenia wywie-rzysk. w 2007 roku prowadzone były pilotażowebadania do monitoringu siedlisk przyrodniczych w polsce, które obejmowały źródliska wapienne w niebieskich Źródłach (Kiedrzyński i in. 2007,parusel 2010). ze względu na brak obecnościmartwicy wapiennej oraz czynnego procesu jej wy-trącania w niebieskich Źródłach (co przy ścisłymtrzymaniu się definicji – jest warunkiem koniecz-nym dla stwierdzenia siedliska 7220; parusel2010) szczególnej ocenie i ochronie powinny pod-legać kalcyfile/źródliskowe mszaki na brzegachlimnokrenów. przeprowadzone w latach 1967-1968 i 1997-1998 badania hydrobiologiczne dająpodstawę do wdrożenia monitoringu fauny źród-lisk. ze względu na duże krajoznawcze znaczenieniebieskich Źródeł powinno się również monito-rować wpływ ruchu turystycznego na przyrodęobiektu.


żeremie bobrowe.fot. M. Kiedrzyński

gatunków nietoperzy: nocka bechsteina Myotisbechsteini (1323), nocka łydkowłosego Myotis da-sycneme (1318), nocka dużego Myotis myotis(1324), (wojciechowski i in. 2000).

dodatkowe walory przyrodnicze. flora obszarujest bogata, stwierdzono tu prawie 400 gatunków(Mowszowicz, olaczek 1961). niektóre z nich na-leżą do roślin rzadkich i zagrożonych w całymkraju. są to: nasięźrzał pospolity Ophioglossumvulgatum, nerecznica grzebieniasta Dryopteriscristata, turówka wonna Hierochloë odorata i stor-czyk – kukułka plamista Dactylorhiza maculata.z gatunków podlegających ochronie prawnejoprócz wyżej wymienionych stwierdzono m.in. lis-terę jajowatą Listera ovata, bluszcz pospolity He-dera helix (kwitnące okazy), grążel żółty Nupharlutea i kopytnika pospolitego Asarum europaeum.fauna obszaru natura 2000 niebieskie Źródłaliczy ponad 500 gatunków i została rozpoznanaw badaniach w latach 1968-1969 (wojtas, sos-nowski 1972) i 1997-1998 (Tończyk i in. 2000),obserwacjach i badaniach ptaków (sosnowski1994, 1995) oraz kręgowców lądowych (wojcie-chowski i in. 2010). specyficznym środowiskiemdla tego obszaru są limnokreny, w których sta-bilne warunki termiczne w sposób istotny wpły-wają na skład i liczebność zgrupowania zasiedla-jących je bezkręgowców. za cechę charaktery-styczną należy uznać występowanie zimą stosun-

kowo bogatej fauny skorupiaków planktonowych:siedem gatunków widłonogów (Tabacki 1972) i 13 wioślarek (Jurasz 2000). wartym odnotowa-nia było stwierdzenie przystosowania zimnolub-nego gatunku widłonoga Megacyclops gigas docałorocznego rozrodu (Tabacki 1972). w miaręoddalania się od wywierzysk wzrasta różnorod-ność gatunkowa bezkręgowców wodnych, co na-leży wiązać ze zmianą warunków termicznych i rozwojem roślinności wodnej (olaczek, Tranda1990). fauna pasożytnicza reprezentowana jestprzez siedem gatunków przywr Trematoda i czte-ry gatunki nicieni Nematoda, stwierdzonych u pła-zów spotykanych na terenie niebieskich Źródeł(cichowicz, żuchowska 1972); z owadów lądo-wych badane były tylko bzygowate Syrphidae, któ-rych wykazano 48 gatunków (wojtas, soszyński1972). fauna makrobezkręgowców wodnych liczyponad 300 gatunków. wykazano tu: 10 gatunkówpijawek Hirudinea (wojtas 1972, Jażdżewska2000a), 11 – widłonogów Copepoda (Tabacki 1972),12 – małżoraczków Ostracoda (somorowska1972), 35 – wioślarek Cladocera (Krasnodębski1972, Jurasz 2000), 12 – wodpójek Hydracarina(bazan-strzelecka 1972), dwa gatunki pance-rzowców Malacostraca (Jażdżewski 1972), 11 – jętek Ephemeroptera (Jażdżewska 1972,2000b), 17 – ważek Odonata (Krajewski 1972,Tończyk 2000), 34 – pluskwiaków wodnych Hete-roptera (Krajewski 1972, Krajewski i in 2007, Ja-


główne wywierzyska niebieskich Źródeł.

fot. e. siudak

– największe powierzchne znajdują się wewschodniej części obszaru; torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością zScheuchzerio-Caricetea, 7140) – zachowały siętylko niewielkie powierzchnie w zachodniej częściostoi; łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesio-nowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae,Alnenion glutinoso-incanae, 91e0*) – małe po-wierzchnie w dolinie bzury i nad nerem; ziołoroślanadrzeczne (Convolvuletalia sepium, 6430) – roz-proszone na całym obszarze; ciepłolubne, śródlą-dowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae,6120*) – znikome powierzchnie na obrzeżachpradoliny w zachodniej części; grąd subkontynen-talny (Tilio-Carpinetum, 9170) – we wschodniejczęści obiektu. w sdf wymieniano również gór-skie i nizinne torfowiska zasadowe (7230), któ-rych obecnie nie potwierdzono. lista siedliskprzyrodniczych stanowiących przedmiot ochronyobszaru wymaga znaczącej weryfikacji uwzględ-niającej aktualny stan wiedzy. gatunki roślin z za-łącznika ii dyrektywy siedliskowej reprezentowałtu lipiennik loesela Liparis loeselii (1903). obec-nie występowania tego gatunku nie potwierdzono.spośród bezkręgowców w sdf wymienia się czer-wończyka fioletka Lycaena helle (4038) i trzeplęzieloną Ophiogomphus cecilia (1037). stwier-dzono tu również obecność zalotki większej Leu-corrhinia pectoralis (1042) – niewymienianej w sdf (bernard i in. 2009, Tończyk 2013). wśród

ssaków odnotowano tu: wydrę Lutra lutra (1355),bobra Castor fiber (1337) oraz 13 gatunków nie-toperzy, w tym zanikającego nocka dużego Myotismyotis (1324) oraz niewymienianego w sdf noc-ka łydkowłosego Myotis dasycneme (1318), (Hej-duk i in. 2008). z płazów bardzo licznie rozmnażasię tu kumak nizinny Bombina bombina (1188) i rzadko traszka grzebieniasta Triturus cristatus(1166). na obszarze pradoliny bzury-neru spoś-ród gatunków ryb wymienionych w załączniku iidyrektywy rady 92/43/ewg, odnotowano wystę-powanie kozy Cobitis taenia (1149), piskorza Mis-gurnus fossilis (1145) i różanki Rhodeus sericeus(1134), które nie zostały wymienione w sdf. os-tatnio nie stwierdzono występowania minoga stru-mieniowego Lampetra planeri (1096), wymie-nionego w sdf (przybylski 2012).

dodatkowe walory przyrodnicze. charakteryzo-wany obszar siedliskowy cechuje się zróżnico-waną i bogatą florą oraz roślinnością. stwierdzo-no tu około 750 gatunków roślin naczyniowych.Jest wśród nich 56 gatunków roślin chronionych,zagrożonych i ginących. do najcenniejszych na-leżą: mlecznik nadmorski Glaux maritima, świbkamorska Triglochin maritimum, groszek błotny Lathyrus palustris, przęstka pospolita Hippuris vulgaris, kropidło piszczałkowate Oenanthe fistu-losa, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonan-the i in. (Kopeć i in. 2009a).


ziołorośla nadrzeczne z udziałem chmielu Humuluslupulus i in. pnączy. fot. l. Kucharski

bóbr europejski Castor fiber.fot. r. włodarczyk

fizjografia. zgodnie z podziałem fizycznogeogra-ficznym polski (Kondracki 2002), zachodniaczęść tego terenu (dąbie – Łęczyca) położona jestw mezoregionie Kotlina Kolska, należącej do wiel-kopolski, natomiast część wschodnia (Łęczyca – Łowicz) – w mezoregionie równina Łowicko-błońska, na Mazowszu. charakteryzowany frag-ment pradoliny warszawsko-berlińskiej to prawiepłaski, zabagniony obszar odwadniany przez wielecieków, z których największymi są bzura i ner. Ko-ryta większości występujących tu cieków są wy-prostowane. pierwsze prace regulacyjne na cha-rakteryzowanym obszarze były prowadzone już napoczątku XiX w. (Kobojek 2004). większa częśćtej ostoi zajęta jest przez użytki zielone (łąki kośnei pastwiska) oraz grunty orne. niemal cały obszarjest użytkowany rolniczo, miejscami dość inten-sywnie, co ma decydujący wpływ na jego szatę ro-ślinną (Kopeć i in. 2008). niewielkie kompleksy

lasów łęgowych i olsowych zachowały się nadbzurą w rejonie wsi Ktery i pęcławice oraz nadnerem – w okolicy miejscowości leszno (Kopeć i in. 2012). obecnie na porzuconych łąkach ob-serwuje się zjawisko powrotu lasów łęgowych wy-nikające z naturalnej sukcesji. przykładem ta-kiego spontanicznie odtwarzającego się (od około20 lat) łęgu jest las na wschód od miejscowościMłogoszyn.

formy ochrony. obszar siedliskowy bzury i neruniemal w całości pokrywa się z osop pradolinawarszawsko-berlińska plb100001. w granicachpradoliny bzury-neru znajdują się także: obszarchronionego Krajobrazu doliny bzury, obszarchronionego Krajobrazu pradoliny warszawsko-berlińskiej oraz nawarciański obszar chronio-nego Krajobrazu.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. z te-renu pradoliny bzury-neru wymieniano następu-jące siedliska przyrodnicze: śródlądowe słonełąki, pastwiska i szuwary (Glauco-Puccinellietaliaczęść – zbiorowiska śródlądowe, kod 1340*) – zachowane w stanie szczątkowym na południeod wsi błonie oraz w rejonie: leszczy, orszewic i zawady; starorzecza i naturalne eutroficznezbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion,Potamion (3150) – rozproszone wzdłuż całego ob-szaru; zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion,6410) – występujące obecnie tylko w okolicachględzianówka; niżowe świeże łąki użytkowaneekstensywnie (Arrhenatherion elatioris, 6510)


PołożenieSpecjalny obszarochrony siedlisk

Pradolina Bzury-NeruPLH100006 obejmuje

ponad osiemdziesię-ciokilometrowy odci-

nek pradolinywarszawsko-berliń-

skiej pomiędzy Łowiczem a Dąbiem.

Ostoja leży na obszarze 17 gmin

w obrębie pięciu powiatów: łowickiego,

kutnowskiego, łęczyckiego,

poddębickiego (w woj. łódzkim)

i kolskiego (w woj.wielkopolskim).

Powierzchnia obszaruCharakteryzowany

obszar obejmuje środkową część doliny

Bzury oraz fragmentdoliny Neru. Jego

powierzchnia wynosi21886,2 ha,

a w granicach woj. łódzkiego20516,88 ha

(Olaczek i in. 2001).

plH100006 Pradolina Bzury-Neruleszek Kucharski, dominik Kopeć, anna Traut-seliga, zbigniew wojciechowski, dagmara rachalewska,grzegorz Tończyk

szuwar sitowca nadmorskiego

Scirpetum marinimi. fot. l. Kucharski


PołożenieObszar Załęczańskiego ŁukuWarty PLH100007 położony jest w południowo-zachod-niej części wojewódz-twa łódzkiego, na pograniczu powiatów wieluń-skiego (gminy Pątnóworaz Wierzchlas) i pajęczańskiego(gmina Działoszyn).

Powierzchnia obszaruwynosi 9317,2 ha, z czego w granicach woj. łódzkiego znajduje się 9316,83 ha. Lasy zajmują tu 63%, łąki,ziołorośla i murawy2%, a uprawy rolne37% (Olaczek 2008b).Lasy Państwowe pozostają pod zarządem Nadleśnictwa Wieluń.

plH100007

fizjografia. ostoja położona jest w mezoregioniewyżyny wieluńskiej, należącej do makroregionuwyżyny woźnicko-wieluńskiej i prowincji wyżynpolskich (Kondracki 2002). obszar obejmuje za-kole warty na odcinku od lisowic do Kochlewa.rzeka płynie tu w głęboko wciętej w wapiennepodłoże dolinie, tworząc trzy przełomy. w krajob-razie przeważają polodowcowe wzgórza more-nowe, piaszczyste równiny oraz jurajskie wa-pienne ostańce, kryjące w sobie wiele form krasu.

formy ochrony przyrody. obszar natura 2000 po-łożony jest w całości w granicach utworzonego w 1978 r. załęczańskiego parku Krajobrazowego.na jego terenie znajdują się dwa rezerwaty przy-rody. w dąbrowie w niżankowicach chroni się bo-gate florystycznie fitocenozy świetlistej dąbrowyPotentillo albae-Quercetum i kwaśnej dąbrowytrzcinnnikowej Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae, a w rezerwacie węże ochro-nie podlega system krasowych jaskiń z cennymi

stanowiskami paleontologicznymi fauny plioceń-skiej i reliktowe zbiorowiska muraw naskalnych.utworzono tu też jeden użytek ekologiczny i kilkapomników przyrody. użytek ekologiczny wroniawoda obejmuje fragment starego koryta warty – to miejsce rozrodu wielu cennych gatunków pta-ków wodnych i błotnych. pomniki przyrody tom.in.: góra Św. genowefy – skalisty pagór meand-rowy (200 m n.p.m.) z zachowaną roślinnościąmuraw naskalnych; żabi staw – wysoko zawie-szony nad dnem doliny rzecznej zbiornik z licznąpopulacją grzybieni białych Nymphaea alba; uj-ście suchej strugi – system źródeł przykorytowychpodziemnego strumienia krasowego; granatoweŹródła – unikalne na polskiej Jurze krasowe źród-ła terasowe. inne cenne przyrodniczo obiekty tom.in.: dolina warty pod Kamionem – fragmentdoliny rzeki o wybitnych walorach krajoznaczych;góra buki – cenne zjawiska krasowe (w tym jaski-nia) oraz ciepłolubna roślinność naskalna; góraKrzemionki – ostaniec wapienny z roślinnością

Załęczański Łuk WartyMaria Kurzac, leszek Kucharski

na uwagę zasługuje również obecność w nerzeobjętej ochroną gadziogłówki żółtonogiej Gom-phus flavipes oraz straszki północnej Sympecmapaedisca na stawach okręt i rydwan (bernard i in. 2009, Tończyk 2013). na tym obszarze wy-stępują również liczne gatunki ptaków wymienio-nych w załączniku i dyrektywy ptasiej. zostały onepodane w opisie osop pradolina warszawsko-berlińska.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. na omawia-nym terenie zdiagnozowano zagrożenia dla wystę-pujących tam gatunków i siedlisk. do najważniej-szych należą:

• eutrofizacja wód powierzchniowych w wyniku spływu powierzchniowego i nielegalnego, od- prowadzania ścieków z sąsiadujących z prado- liną miejscowości,• zarastanie łąk spowodowane zaprzestaniem wykaszania i wypasania,• zmiany sposobów wykorzystywania gruntów (przekształcanie łąk w grunty orne) oraz zmiany metod gospodarowania,• obniżanie się poziomu wód gruntowych oraz mineralizacja pokładów torfu, a w efekcie zanik niektórych hydrofitów i roślinności halofilnej,• przebieg autostrady a1 (w okolicy Młogoszyna)

i innych ciągów komunikacyjnych (przecinają- cych pradolinę w kilku miejscach), które są ba- rierami ekologicznymi i źródłami zanieczysz- czeń, mogącymi negatywnie wpływać na florę i faunę ostoi,• regulacja, oczyszczanie, odmulanie i pogłębia- nie cieków i rowów melioracyjnych odwadnia- jących pradolinę oraz składowanie wybranego z dna rzek i rowów urobku na ich brzegach.

obniżenie poziomu wód gruntowych i zmiany w gospodarowaniu były powodem zagłady stano-wisk przynajmniej kilku rzadkich gatunków roślin.wśród nich są m.in.: ostrzew rudy Blysmus rufus,soliród zielny Salicornia herbacea, sit żabi Juncusranarius, kłoć wiechowata Cladium mariscusi storczyk błotny Orchis palustris (Kucharski 1994).

Monitoring. w 2008 prowadzono monitoring sło-nych łąk i pastwisk (1340*) na terenie byłego re-zerwatu błonie. dla jego potrzeb przeprowadzonopomiar głębokości wód gruntowych oraz ich zaso-lenie, dokonano spisu halofitów i wykonano zdję-cie fitosocjologiczne w płacie monitorowanegosiedliska (piernik 2010). Monitorowany jest rów-nież wpływ budowy autostrady a1 na florę ob-szaru pradoliny oraz procesy dynamiczne zacho-dzące w lasach bagiennych doliny bzury (Kopeć i in. 2012).


storczyk kukułka szerokolistna

Dactylorhiza majalis. fot. l. Kucharski

szuwar trzcinowy Phragmitetum

australis. fot. l. Kucharski

Krajobraz rolniczy w pradolinie.

fot. l. Kucharski


wapieniolubną i stanowiskami plioceńskiej faunykręgowców; suchy Ług – płaty torfowisk wysokie-go i przejściowego; parowy Łaszewskie – krawędźdoliny warty pocięta parowami i suchymi dolin-kami; wąwóz Królowej bony – głęboki wąwóz z ciekiem i obszarem źródliskowym oraz ŹródłoŚwiętego floriana – krasowe wywierzysko o dużejwydajności (sulimski 1959; Kurzac 1986; ola-czek, czyżewska 1986; olaczek i in. 1998; Ku-rzac, wylazłowska 2009 i in.).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. do-tychczas z obszaru podawano 18 typów siedliskprzyrodniczych natura 2000, które zajmują łącz-nie około 10% jego powierzchni. w sdf (2004,aktualizacja 2008) jako przedmioty ochrony wy-mieniono: starorzecza i naturalne eutroficznezbiorniki wodne (3150), ciepłolubne, śródlądowemurawy napiaskowe z Koelerion glaucae (6120),ciepłolubne murawy naskalne z Asplenio septent-rionalis-Festucion pallentis (6210-1), niżoweświeże łąki użytkowane ekstensywnie z Arrhenat-herion elatioris (6510), jaskinie nieudostępnionedo zwiedzania (8310), kwaśną dąbrowę trzcinni-kową (9190), łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe (*91e0), ciepłolubnedąbrowy (*91i0-1) oraz sosnowy bór chrobotkowy(91T0). w granicach obszaru notowano ponadto:wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi(2330), zmiennowilgotne łąki trzęślicowe z Moli-nion caeruleae (6410), ziołorośla nadrzeczne z Convolvuletalia sepium (6430), torfowiska wy-sokie zdegradowane zdolne do naturalnej i sty-mulowanej regeneracji (7120), torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska na niżu (7140), wapienneściany skalne ze zbiorowiskami z Potentilletaliacaulescentis (8210), grąd subkontynentalny(9170-2), bory i lasy bagienne (*91d0) oraz wy-żynny jodłowy bór mieszany (91p0) (m.in.: ola-czek 1968, 1969, 1986, olaczek i in. 1998,czyżewska 1986). część z wymienionych siedliskjest obecnie w niewłaściwym stanie zachowanialub zajmuje znikome powierzchnie. ostatecznalista siedlisk przyrodniczych będących przedmio-tem ochrony wymaga korekty uwzględniającej ak-tualny stan wiedzy. najcenniejszym elementemflory jest dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia(4068) – gatunek umieszczony w załączniku ii dy-rektywy siedliskowej, którego stanowisko stwier-dzono w rezerwacie przyrody dąbrowa w niżan-kowicach (Kurzac, wylazłowska 2012). spośródzwierząt w sdf wymieniono: minoga strumienio-wego Lampetra planeri (1096), bolenia Aspius as-pius (1130), piskorza Misgurnus fossilis (1145),traszkę grzebieniastą Triturus cristatus (1166),nocka bechsteina Myotis bechsteini (1323),

nocka dużego Myotis myotis (1324), bobra Castorfiber (1337) i wydrę Lutra lutra (1355). z terenuzałęczańskiego Łuku warty notowano ponadto:trzeplę zieloną Ophiogomphus cecilia (1037), ga-dzigłówkę zółtonogą Gomphus flavipes (1040)oraz na żabim stawie zalotkę większą Leucorrhi-nia pectoralis (1042) (bernard i in. 2009, Tończyk2013). w obszarze notowano także obecność śli-maka – poczwarówki zwężonej Vertigo angustior(1014), (berger 1961), która zamieszkuje bogatew wapń tereny podmokłe i motyla – czerwończykanieparka Lycaena dispar (1060). spośród krę-gowców umieszczonych w załączniku ii dyrektywysiedliskowej rejestrowano ponadto: minoga ukra-ińskiego Eudontomyzon mariae (2484), różankęRhodeus sericeus (5339), kozę złotawą Sabane-jewia aurata (1146), kozę Cobitis taenia (1149),kumaka nizinnego Bombina bombina (1188) orazmopka Barbastella barbastellus (1308), (ciepłu-cha 2013, gara 2013, zięba 2013). występowa-nia części z wymienionych gatunków nie potwier-dzono w ostatnim czasie; obowiązująca lista przed-miotów ochrony dla obszaru zostanie ustalona w trakcie prac nad planem zadań ochronnych.

dodatkowe walory przyrodnicze. obszar siedli-skowy załęczańskiego Łuku warty cechuje sięniepowtarzalnym krajobrazem. główną oś wyzna-cza tu rzeka, która płynąc naturalnym, meandru-jącym korytem ze wschodu na zachód zatacza łuki zmienia kierunek najpierw na północno-wschod-ni, następnie na północny. pośród wapiennychwzgórz i pasm polodowcowych wzniesień rzekarzeźbi w skalistym podłożu charakterystyczneprzełomy. Ten fragment doliny warty wraz z towa-rzyszącą jej bogatą szatą roślinną oraz cennąfauną jest pod względem przyrodniczym najbar-dziej wartościowym odcinkiem tej rzeki w jej środ-kowym biegu. na terenie projektowanego specjal-nego obszaru ochrony siedlisk stwierdzono do-tychczas około 750 gatunków roślin naczynio-wych (fagasiewicz i in. 1986, olaczek i in. 1998).cennymi składnikami flory, obok dzwonecznikawonnego, są liczne gatunki chronione, zagrożonei rzadkie w skali regionu i kraju oraz gatunki gór-skie. rosną tu m.in.: podkolan biały Plathanterabifolia, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, goździksiny Dianthus gratianopolitanus, świerzbnicaleśna Knautia dipsacifolia, strzęplica sina Koele-ria glauca, lepnica zielonawa Silene chlorantha,ostrożeń bezłodygowy Cirsium acaule i starzecfuchsa (jajowaty) Senecio ovatus (fagasiewicz i in. 1986; olaczek i in. 1998; popkiewicz 2002,Kiedrzyński 2012, zielińska, Jakubowska-gabara2012). spośród gatunków ptaków wymienionych


żabi staw – zespół liliiwodnych Nupharo-

-Nymphaeetum albae. fot. T. Kurzac

Murawa kserotermiczna

w rezerwacie węże. fot. T. Kurzac

Murawa psammofilnaSpergulo-Corynephoretum

koło ogrobli. fot. T. Kurzac

Krajobraz w okolicachbobrownik. fot. M. Kiedrzyński

naturalny odcinek warty koło Kamionu. fot. T. Kurzac


PołożenieProjektowany specjalny obszarochrony siedlisk Dolina Środkowej Pilicy PLH100008obejmuje fragmentdoliny rzeki od Przedborza po przedmieścia Sulejowa. Jego południowa część(około 1200 ha), położona po prawejstronie Pilicy, znajdujesię w gminie Przedbórz, należącejdo powiatu radomsz-czańskiego. Pozostałaczęść obszaru leży w powiecie piotrkowskim, w gminach Ręczno i Sulejów (część lewobrzeżna), Aleksandrów (częśćprawobrzeżna) i niewielki fragment(po obydwu stronachrzeki) w granicachmiasta Sulejowa.Kompleksy leśne zajmują ok. 1740 ha(46% obszaru), z czego na lasy państwowe (należącedo nadleśnictw:Przedbórz, Radomsko, Piotrków i Smardzewice) przypada około 750 ha.

Powierzchnia obszaruObszar zajmuje powierzchnię3787,43 ha.

plH100008

fizjografia. obszar związany ze środkową pilicąreprezentuje najlepiej zachowany w województwiełódzkim fragment doliny rzecznej, charakteryzu-jący się wieloma cechami przyrody dzikiej i natu-ralnym krajobrazem. rozciąga się on w prostejlinii na przestrzeni 26,7 km, natomiast długośćrzeki w granicach obszaru wynosi 43 km. Świad-czy to o wysokim współczynniku rozwinięcia rzeki(1,61), na co składają się liczne meandry i zakola.zgodnie z podziałem Kondrackiego (2002), terenten leży na pograniczu dwóch prowincji fizyczno-geograficznych: niżu Środkowoeuropejskiego i wyżyn polskich. Ta wysokiej rangi granica prze-cina dolinę pilicy w jej środkowej części; przebiegaona na południe od doliny strugi stobnickiej, na-stępnie przekracza pilicę i kieruje się na północprawą stroną krawędzi doliny i jednocześnie pozawschodnią granicą obszaru. Teren znajdujący siępo północnej i zachodniej stronie tej linii należydo nizinnego mezoregionu równiny piotrkowskiej,natomiast część południowa – do mezoregionówwzgórz radomszczańskich i wzgórz opoczyń-skich. Mezoregiony te wchodzą w skład podpro-wincji wyżyny Małopolskiej. odznaczają się onewłaściwą dla przedpola gór Świętokrzyskichstrukturą geologiczną, rzeźbą terenu i szatą ro-ślinną o cechach wyżynnych. południowy skraj ob-szaru znajduje się na 123 km biegu pilicy, nawysokości 190 m n.p.m. w miejscu, gdzie rzekaopuszcza wzgórza, pomiędzy stobnicą i szarb-skiem (około 176 m n.p.m.), rozlewa się szeroko,meandruje i kilkakrotnie zmienia kierunek, two-rząc charakterystyczny łuk pilicy, o wyjątkowychwalorach przyrodniczo-krajobrazowych i krajo-znawczych (Świć 2000, Kurowski 2002). pod su-lejowem, na 166 km biegu rzeki, na wysokości169 m n.p.m. pilica przekracza północną granicęobszaru.

formy ochrony przyrody. obszar siedliskowy do-lina Środkowej pilicy znajduje się niemal w całościw granicach utworzonego w 1994 r. sulejow-skiego parku Krajobrazowego (spK) i jego otuliny.północna część obszaru (od skotnik po sulejów)leży na terenie parku, zaś część południowa w jego otulinie. zajmujący areał 174 km² park po-siada wyróżniające się walory przyrodnicze, kra-jobrazowe i historyczno-kulturowe (Kurowski

1995b, 1998a, 2002 i in.). ponadto projektowanyspecjalny obszar ochrony siedlisk pokrywa sięczęściowo z piliczańskim obszarem chronionegoKrajobrazu. w bezpośrednim sąsiedztwie obszarusiedlikowego położone są trzy rezerwaty: wielko-pole (naturalne stanowisko jodły Abies alba u pod-nóża wzgórza czartoria), Jawora (na bąkowej gó-rze, prezentujący znamiona podgórskie) i Jakso-nek (stanowisko reliktu polodowcowego – zimo-ziołu północnego Linnaea borealis oraz płat dąb-rowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum). naterenie opisywanego obszaru istnieje pięć użyt-ków ekologicznych chroniących starorzecza, głów-nie w rejonie przewozu.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. do-lina Środkowej pilicy ma szczególne znaczenie dlazachowania ekosystemów lasów łęgowych, staro-rzeczy, mulistych brzegów rzek i łąk świeżych w regionie łódzkim.w granicach omawianego obszaru stwierdzonowystępowanie aż 15 typów siedlisk przyrodni-

Dolina Środkowej Pilicy Józef K. Kurowski, Marcin Kiedrzyński, piotr witosławski,

anna sulikowska-drozd, Maciej Jażdżewski

w załączniku i dyrektywy ptasiej w załęczańskimŁuku wart gniazdują: lelek Caprimulgus europa-eus, zimorodek Alcedo atthis, dzięcioł czarnyDryocopus martius, lerka Lullula arborea, jarzę-batka Sylvia nisoria, gąsiorek Lanius collurio, or-tolan Emberiza hortulana. wymieniono w sfdjako lęgowe: jarząbek Bonasa bonasia, cietrzewTetrao tetrix, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, ry-bitwa białoczelna Sternula albiforns – współcześ-nie już nie gniazdują, natomiast informację o wys-tępowaniu warzęchy Platalea leucordia należyuznać za pomyłkę. na terenie obszaru występujągatunki ryb objęte ochroną prawną, a niewymie-nione w dyrektywie siedliskowej. są to śliz Barba-tula barbatula (kategoria zagrożenia w polsce: lcwg witkowski i in. 2009) i piekielnica Alburnoidesbipunctatus (kategoria: en), a także inne gatunkirzadkich ryb reofilnych, jak m.in. świnka Chon-drostoma nasus i brzana Barbus barbus (ciepłu-cha 2013, zięba 2013).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. do najpoważ-niejszych zagrożeń dla środowiska przyrodniczegonależą: zanieczyszczenia wody, eksploatacja kru-szyw oraz nasilająca się chaotyczna zabudowa

rekreacyjna. Kolejnym niebezpiecznym zjawskiemjest wycofywanie się rolnictwa z terenów ostoi, copowoduje powrót roślinności zaroślowej i leśnejna murawy, łąki i pola. dla zachowania natural-nych układów hydrologicznych w dolinie warty i związanych z nią siedlisk należy zrezygnować z melioracji i uporządkować gospodarkę wodno-ściekową. w ostoi należy popierać rolnictwo ekolo-giczne. w gospodarce leśnej priorytetem powin-na być przebudowa drzewostanów sosnowych na lasy o składzie gatunkowym odpowiadającymwłaściwościom siedliska. pożądane jest też ograni-czenie wydobywania surowców mineralnych; nie na-leży dopuszczać do powstawania nowych wyrobisk.

Monitoring. na obszarze natura 2000 realizo-wane są badania naukowe dotyczące różnychgrup zwierząt kręgowych i bezkręgowych, dyna-miki roślinności leśnej i nieleśnej oraz flory. w ra-mach koordynowanego przez instytut ochronyprzyrody pan krajowego monitoringu siedlisk ob-serwacjom poddano łąki rajgrasowe i kostrze-wowo-wiechlinowe (6510) w okolicach miejsco-wości niżankowice, sęsów i bobrowniki. Monito-ringiem objęto też płaty świetlistej dąbrowy (91i0)w rezerwacie dąbrowa w niżankowicach.


zanokcica skalna Asplenium

trichomanes. fot. M. Kiedrzyński

fragment odsłonięciaskał wapiennych

– kamieniołom w lisowicach. fot. T. Kurzac

ostrożeń bezłodygowy Cirsium acaule

w rezerwacie węże. fot. T. Kurzac

lana (Markowski 1982, olaczek, Tranda 1990,Kołudzki, wężyk 2004). spośród mięczaków dośćczęsto występują typowe dla rzek tej wielkości:skójka zaostrzona Unio tumidus, skójka malarskaUnio pictorum oraz szczeżuja pospolita Anodontaanatina. abraszewska-Kowalczyk (2002) stwier-dziła tu także chronione gatunki: szczeżuję spłasz-czoną Pseudanodonta complanata oraz szcze-żuję wielką Anodonta cygnea, która zasiedlagłównie starorzecza. występują tu też gatunki rybobjęte ochroną, a niewymienione w dyrektywiesiedliskowej. są to śliz Barbatula barbatula (ka-tegoria zagrożenia w polsce: lc wg witkowski i in.2009) i piekielnica Alburnoides bipunctatus (ka-tegoria: en).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. priorytetowymzadaniem w utrzymywaniu właściwego stanu za-chowania siedlisk przyrodniczych jest eliminacjazagrożeń związanych ze zmianami naturalnychukładów hydrologicznych w dolinie pilicy, a szcze-gólnie w terasie zalewowej. dla zachowania i po-prawy obecnego stanu siedlisk wodnych, torfo-wiskowych i mokradłowych należy zrezygnować z wszelkich działań melioracyjnych i nie wprowa-dzać nowych programów odwadniających.

warunkiem koniecznym dla utrzymania wielusiedlisk przyrodniczych i populacji gatunków na-turowych jest zachowanie naturalnego korytarzecznego ze wszystkimi jego cechami dynamiki i geomorfologii. zagrożeniem mogą być tu rów-nież zanieczyszczenie wód oraz brak uporządko-wanej gospodarki wodno-ściekowej. gdzienieg-dzie obserwuje się nadmierną parcelację gruntówi towarzyszącą temu zabudowę nawet do korytarzecznego. do bardzo ważnych zadań należy ochrona natu-ralnej różnorodności siedlisk przyrodniczych, tj.zachowanie wszystkich naturalnych i półnatural-nych biocenoz, a także specyficznych refugiówflory i fauny: porzuconych pól podlegających suk-cesji, zarośli śródpolnych, zbiorowisk okrajko-wych, skarp, wyrobisk po eksploatacji kruszywa.w celu zachowania oryginalnych nadrzecznychmuraw napiaskowych z macierzanką, dziewannąi jałowcem należy je chronić przed zalesieniem.do poważnych zagrożeń na tym obszarze należypresja rekreacyjna i nadmierna penetracja w szcze-gólnie wrażliwych obiektach, która może dopro-wadzić do ograniczenia różnorodności biologi-cznej, zubożenia szaty roślinnej i świata zwierząt.niekorzystne zmiany w zbiorowiskach łąkowych i murawowych zachodzą również w procesie suk-cesji wtórnej po zaprzestaniu dotychczasowegoużytkowania. istotnym warunkiem będzie zatemstworzenie programu zachowania ekstensywnegowypasu i koszenia łąk w dolinie pilicy – szczegól-nie w płatach siedlisk naturowych. w odniesieniu do zbiorowisk leśnych będącychprzedmiotem ochrony w obszarze należy dążyć doodtworzenia naturalnej struktury wiekowej i ga-tunkowej drzewostanów typowych dla puszczy pi-lickiej. zagrożeniem mogą być niekontrolowanewycinki na terenie lasów prywatnych, szczególniew płatach lasów łęgowych. podobnie – inwazje ga-tunków obcych mogą stanowić zagrożenie w eko-systemach łęgowych, które są najbardziej po-datne na rozwój populacji roślin obcych geogra-ficznie.

Monitoring. dolina Środkowej pilicy jest obiektembadań naukowych, dotyczących m.in. dynamiki ro-ślinności leśnej, zwłaszcza procesów regeneracjii sukcesji zachodzących w borach o cechach na-turalnych. w ramach krajowego monitoringu ga-tunków (koordynowanego przez instytut ochronyprzyrody pan), w uroczysku przewóz nad pilicąprzez pięć lat prowadzono badania lokalnej popu-lacji mącznicy lekarskiej Arctostaphylos uva-ursiw borze chrobotkowym (rudak 2003, Kurowski2006).


Kładka łącząca stobnicę Trzy Morgi z zygmuntowem. fot. J.K. Kurowski

bór sosnowy suchy koło przewozu nad pilicą. fot. J.K. Kurowski

skotniki – okazały dąb Quercus robur(o obwodzie 7, 2 m) na skraju doliny pilicy. fot. M. Kiedrzyński

czych (Kurowski 1998a, 2002, Kołudzki, wężyk2004, grzelak p. 2012). występują tu istotne dlazachowania różnorodności biologicznej siedliskawodne i torfowiskowe, w tym: starorzecza i natu-ralne eutroficzne zbiorniki wodne (kod 3150), za-lewane muliste brzegi rzek (3270) oraz torfowiskaprzejściowe i trzęsawiska (7140); siedliska mura-wowe, łąkowe i ziołoroślowe: wydmy śródlądowez murawami szczotlichowymi (2330), suche wrzo-sowiska (4030), ciepłolubne śródlądowe murawynapiaskowe (6120), murawy kserotermiczne(6210), murawy bliźniczkowe (6230), ziołoroślanadrzeczne (6430) i świeże łąki użytkowane eks-tensywnie (6510); siedliska leśne: grąd subkon-tynentalny (9170-2), bór bagienny (*91d0-2), łęgiwierzbowe, olszowe i jesionowe (*91e0), łęg wią-zowo-jesionowy (91f0-1) oraz sosnowy bór chro-botkowy (91T0-1).pilica w środkowym biegu jest miejscem występo-wania bardzo licznej populacji trzepli zielonejOphiogomphus cecilia (1037); wykazano równieżwystępowanie zalotki większej Leucorrhinia pec-toralis (1042) oraz czerwończyka nieparka Ly-caena dispar (1060). w omawianym odcinku rze-ki spośród mięczaków występuje skójka grubo-skorupowa Unio crassus (1032), która jest tu ga-tunkiem rzadkim i nielicznym. wyniki monitoringuwystępowania skójki gruboskorupowej w pilicy w latach 2006-2008 wskazują niskie liczebnościtego gatunku, a w badanych populacjach przewa-żają osobniki dorosłe (www.gios.gov.pl:1032).spośród gatunków ryb wymienionych w dyrekty-wie siedliskowej na obszarze doliny Środkowej pi-licy stwierdzono występowanie: piskorza Misgurnusfossilis (1145), kozy złotawej Sabanejewia aurata(1146), kozy Cobitis taenia (1149), minoga ukra-ińskiego Eudontomyzon mariae (2484), różankiRhodeus sericeus (5339) i bolenia Aspiusaspius(1130), (penczak i in. 2006). nie zanotowano wy-stępowania dwóch gatunków wymienianych wewcześniejszych wersjach sdf: głowacza białopłet-

wego Cottus gobio (1163) i minoga strumienio-wego Lampetra planeri (1096). w aktualnym sdfwymienia się ponadto: traszkę grzebieniastą Tri-turus cristatus (1166), kumaka nizinnego Bom-bina bombina (1188), bobra Castor fiber (1337)i wydrę Lutra lutra.z gatunków bezkręgowców nie wymienionych w sdf notowane były w obszarze: gadzigłówkażółtonoga Gomphus flavipes (1040), zatoczekłamliwy Anisus vorticulus (4056), który zostałstwierdzony w latch 1999-2000 w starorzeczu pi-licy na południe od sulejowa oraz dwa gatunkimotyli: szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone(4030) oraz modraszek telejus Glaucopsyche(Maculinea) teleius (1059), (nijboer i in. 2006,bernard i in. 2009, Tończyk 2013). spośród 12stwierdzonych w obszarze nietoperzy należy wy-mienić trzy gatunki naturowe nie wymieniane w sdf. są to: mopek Barbastella barbastellus(1308), nocek duży Myotis myotis (1324) i nocekłydkowłosy Myotis dasycneme (1318), (radzicki,Hejduk 1996).

dodatkowe walory przyrodnicze. dolina Środkowejpilicy wyróżnia się naturalnym krajobrazem rzecz-nym, zróżnicowaną roślinnością oraz bogatąfauną, zwłaszcza ptaków. na obszarze środkowej pilicy zaobserwowanookoło 200 gatunków ptaków; prawie 150 gatun-ków odbywa tu lęgi. spośród gatunków ptakówwymienionych w załączniku i dp na tym tereniegniazdują: bocian czarny Ciconia nigra, bocianbiały Ciconia ciconia, trzmielojad Pernis apivorus,błotniak stawowy Circus aeruginosus, derkaczCrex crex, kropiatka Porzana porzana, zielonkaPorzana parva, żuraw Grus grus, lelek Caprimul-gus europaeus, zimorodek Alcedo atthis, dzięciołśredni Dendrocopos medius, dzięcioł czarny Dryo-copus martius, lerka Lullula arborea, podróżni-czek Luscinia svecica, jarzębatka Sylvia nisoria,gąsiorek Lanius collurio, ortolan Emberiza hortu-


naturalny fragment dolinypilicy w południowej

części ostoi.fot. J.K. Kurowski

prawobrzeżny dopływ pilicy

w rejonie Tarasu. fot. M. Kiedrzyński

gowych stwierdzono obecność bobra europej-skiego Castor fiber (1337), wydry Lutra lutra(1355), kumaka nizinnego Bombina bombina(1188) i traszki grzebieniastej Triturus cristatus(1166) oraz ryb: różanki Rhodeus sericeus(5339), kozy Cobitis taenia (1149), piskorza Mis-gurnus fossilis (1145), głowacza białopłetwegoCottus gobio (1163) i minoga strumieniowegoLampetra planeri (1096) (przybylski 2012, doku-mentacja planu 2012). wśród zwierząt bezkręgo-wych były tu notowane gatunki nie wymienione w sdf: czerwończyk nieparek Lycaena dispar(1060) oraz modraszki Glaucopsyche (Maculi-nea) teleius (1059) i Glaucopsyche (Maculinea)nausithous (1061). rawka jest ponadto miejscemwystępowania bardzo licznej populacji trzepli zie-lonej Ophiogomphus cecilia (1037), (bernard i in.2009, Tończyk 2013).

dodatkowe walory przyrodnicze. w obszarzegniazduje szereg gatunków ptaków wymienionychw załączniku i dyrektywy ptasiej, w tym: bocianczarny Ciconia nigra, bocian biały Ciconia ciconia,błotniak stawowy Circus aeruginosus, kropiatkaPorzana porzana, zielonka Porzana parva, żurawGrus grus, derkacz Crex crex, lelek Caprimulguseuropaeus, zimorodek Alcedo atthis, dzięciołśredni Dendrocopos medius, dzięcioł czarny Dryo-copus martius, lerka Lullula arborea, podróżni-czek Luscinia svecica, jarzębatka Sylvia nisoria,muchołówka mała Ficedula parva, gąsiorek La-nius collurio i ortolan Emberiza hortulana. z nie-toperzy najczęściej spotyka się w pobliżu rzekinocki rude Myotis daubentonii i borowce wielkieNyctalus noctula (Hejduk 2004, Hejduk i in.2004).w dolinie rawki stwierdzono chronione i rzadkiegatunki roślin: selernicę żyłkowaną Cnidium du-bium, goździka pysznego Dianthus superbus,kruszczyka szerokolistnego Epipactis helleborine,

lilię złotogłów Lilium martagon oraz wolffię bez-korzeniową Wolffia arrhiza (Kucharski, pisarek1999, pisarek, Kucharski 1999, seliga 2002,Traut-seliga 2006). do dodatkowych walorówprzyrodniczych obszaru zaliczyć można występo-wanie piekielnicy Alburnoides bipunctatus – ga-tunku ryby objętego ochroną gatunkową w polsce(przybylski 2012).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków.

wśród zagrożeń obserwowanych w granicachsoos należy wymienić:• zaniechanie użytkowania kośnego i pastwiskowego łąk,• zanieczyszczenia wód powierzchniowych nielegalnym, punktowym wylewem ścieków, a tak- że w wyniku spływu powierzchniowego pesty- cydów i nawozów sztucznych oraz ewentual- nego spuszczania wód z zespołów stawów rybnych bezpośrednio do rawki;• niekontrolowane osuszanie gruntów w dolinie rawki,• zbyt intensywna i niekontrolowana turystyka i rekreacja w dolinie i na jej obrzeżach, • nowym zagrożeniem jest wybudowana i odda- na do użytku autostrada a2,• zagrożeniem potencjalnym są plany budowy drugiego zbiornika wodnego w dolinie rzeki rawki.

Monitoring. dotychczas obserwacji podlegałokilka powierzchni związanych z czteroletnim pro-gramem monitoringu szaty roślinnej i bezkręgow-ców bolimowskiego parku Krajobrazowego (Ku-rzac, Traut-seliga 2009-2012). zgodnie z zalece-niami opracowanego planu zadań ochronnychszczegółowy i metodyczny monitoring obejmiewszystkie siedliska przyrodnicze i inne przedmiotyochrony obszaru natura 2000 dolina rawki.


wysoka skarpa w dolinie rawki. fot. a. Traut-seliga

przedwiośnie w dolinierawki. fot. a. Traut-seliga

Łęgi nad rawką. fot. a. Traut-seliga

wiosenne rozlewisko rawki.fot. a. Traut-seliga

fizjografia. według Kondrackiego (2002) połu-dniowa część doliny rawki leży w mezoregioniewysoczyzna rawska, w północnej części wznie-sień południowomazowieckich. północna częśćpołożona jest w mezoregionie równina Łowicko-błońska, w granicach niziny Środkowomazowiec-kiej. osią tego obszaru jest rzeka rawka, jedna z nielicznych niżowych rzek o długich odcinkachnaturalnego, meandrującego koryta. dzięki natu-ralnie przebiegającym procesom geomorfologicz-nym, linia brzegowa rzeki jest silnie rozwinięta i różnorodna. dolinę rawki porasta roślinność łą-kowa, ziołoroślowa, szuwarowa i łęgowa. wystę-pują tu liczne starorzecza (Jaros 2008). Mo-zaikowość i różnorodność siedlisk ma decydującywpływ na bogactwo flory i fauny tego terenu.część doliny rawki wraz z puszczą bolimowską,tworzą krajowy węzeł ekologiczny sieci econeT.dolina jest fragmentem korytarza ekologicznegoo randze krajowej.

formy ochrony przyrody. ponad 65% powierzchniobszaru znajduje się w granicach bolimowskiegoparku Krajobrazowego. Koryto rawki, od źródełdo ujścia, wraz z 10-metrowym pasem po obydwustronach rzeki, stanowi istniejący od 1983 r.wodno-krajobrazowy rezerwat przyrody rawka (Ja-kubowska-gabara, Kucharski 1981, olaczek, Ku-charski 1994-95). w obrębie obszaru znajdują sięrównież dwa inne rezerwaty przyrody: Kopanichai ruda-chlebacz (olaczek, Kurzac 1979a,b). ob-szar natura 2000 dolina rawki jest położony w granicach obszaru chronionego Krajobrazu bo-limowsko-radziejowickiego z doliną środkowejrawki oraz obszaru chronionego Krajobrazu pra-doliny warszawsko-berlińskiej.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. w gra-nicach obszaru notowano dziewięć siedlisk przy-rodniczych. są to: starorzecza i eutroficzne zbior-niki wodne (kod 3150), zmiennowilgotne łąkitrzęślicowe (6410), niżowe świeże łąki użytko-wane ekstensywnie (6510), torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska (7140), bory i lasy bagienne(*91d0), grąd subkontynentalny (9170-2), a tak-że łęgi jesionowe i olszowe (*91e0), (Jaros 2008).aktualne badania nie potwierdziły występowaniana tym terenie siedliska o kodzie 7140. stwier-dzono również zanik występującego wcześniej w granicach doliny rawki siedliska przyrodnicego6410. na tym terenie stwierdzono natomiastnowe siedliska, tj. ziołorośla nadrzeczne (6430)oraz zalewane muliste brzegi rzek (3270), (Traut-seliga 2006, dokumentacja planu 2012). na ob-szarze doliny rawki stwierdzono występowaniekilku gatunków podanych w załączniku ii do dy-rektywy siedliskowej. w sdf wymienia się jedengatunek rośliny – starodub łąkowy Ostericum pa-lustre (1617), którego występowania w granicachostoi nie potwierdzono w 2012 r. (dokumentacjaplanu 2012). w obszarze podawano występowa-nie czerwończyka fioletka Lycaena helle (4038),w rejonie licznych i dobrze zachowanych starorze-czy stwierdzono występowanie zalotki większejLeucorrhinia pectoralis (1042), (bernard i in.2009, Tończyk 2013). w starorzeczach rawki w latach 1999-2000 stwierdzono występowanieślimaka zatoczka łamliwego Anisus vorticulus(4056), (nijboer i in. 2006b). wśród zwierząt krę-


PołożenieDolina Rawki

PLH100015 położonajest na terenie dwóch

województw; około89% powierzchni znaj-

duje się na terenieŁódzkiego, pozostała

część w województwiemazowieckim. Znaj-duje się on w grani-

cach powiatów:skierniewickiego (gm.

Bolimów, Skiernie-wice, Nowy Kawęczyn

oraz Skierniewicemiasto), rawskiego

(gm. Rawa Mazo-wiecka) oraz żyrar-

dowskiego (gm.Puszcza Mariańska).Obejmuje fragmentdoliny Rawki na od-

cinku między Żydomi-cami (na północ od

Rawy) i Bolimowem, o długości 52 km.

Powierzchnia obszaruObszar siedliskowy

Dolina Rawki zajmujepowierzchnię ponad

2525 ha, z czego w woj. łódzkim

2255,99 ha. Lasy zajmują tu około 900

ha (40%), a gruntyorne – prawie 800 ha

(35%).

plH100015 Dolina Rawki anna Traut-seliga, izabela zając, leszek Kucharski, zbigniew wojciechowski, dagmara rachalewska,grzegorz Tończyk

nie przez buka, któremu sporadycznie towarzyszysosna. do najstarszych drzew należą buki o ob-wodach 350-400 cm. warstwa podszycia najczę-ściej jest bardzo słabo rozwinięta, jedynie podpowstałymi w koronach drzew lukami rozwija sięgęsty podrost bukowy. z powodu braku światła za-trzymywanego przez zwarte korony drzew oraz za-legające grubą warstwą opadłe liście bukowe – runo jest słabo rozwinięte i ubogie florystycznie.są miejsca, gdzie pokrycie tej warstwy nie prze-kracza nawet 10-20%. wśród nielicznych gatun-ków runa wymienić należy zawilca gajowegoAnemone nemorosa, konwalijkę dwulistną Maian-themum bifolium, kosmatkę owłosioną Luzula pi-losa, wietlicę samiczą Athyrium filix-femina,nerecznicę krótkoostną Dryopteris carthusiana,borówkę czarną Vaccinium myrtillus i turzycę pi-gułkowatą Carex pilulifera.w miejscach, w których znaczący udział w drze-wostanie posiada jodła (do 40%) drzewa budująnajczęściej dwie warstwy. Ten typ lasu wedługsowy i olaczka (1971) zaliczony został do pod-związku Galio-Abietion.płaty żyznej buczyny niżowej Galio odorati-Fage-tum, podobnie jak kwaśnej buczyny niżowej, po-siadają drzewostan zdominowany przez buka orazniemal całkowity brak warstwy podszycia. cechą

wyróżniającą żyzną buczynę jest bogatsze runo,charakteryzujące się obecnością gatunków grą-dowych takich jak turzyca palczasta Carex digi-tata, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, perł-ówka zwisła Melica nutans. w płatach żyznej po-staci buczyny obecne są także dąbrówka rozło-gowa Ajuga reptans, cienistka trójkątna Gymno-carpium dryopteris, czartawa pospolita Circaealutetiana i przytulia wonna Galium odoratum.w okresie ostatnich 40 lat doszło do wyraźnychzmian w strukturze gatunkowej drzewostanu. ob-serwowany jest wzrost udziału buka i spadekudziału jodły. stopniowo wydziela się brzoza bro-dawkowata oraz posadzona przed laty sosna. w wielu miejscach drzewostan jest już czysto bu-kowy. z runa znikają gatunki roślin nietolerującezacienienia oraz typowe dla siedlisk borowych. w granicach obszaru prowadzone są działaniamające na celu uzyskanie odnowienia jodłowego.płaty grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetumwystępują we wschodniej części buczyny gałkow-skiej i związane są głównie z niewielkimi obniże-niami terenu, którymi okresowo może spływaćwoda. drzewostan charakteryzuje się dwuwar-stwową budową. warstwę drzew wyższych tworzyprzede wszystkim dąb szypułkowy, któremu towa-rzyszy brzoza brodawkowata i świerk. w niższej


drzewostan dębowo-jodłowo-bukowy. fot. a. Świć

fizjografia. uroczysko gałków znajduje się w po-łudniowej części mezoregionu wzniesień Łódz-kich, w pobliżu granicy z mezoregionem równinypiotrkowskiej, wchodzących w skład południo-wego Mazowsza (Kondracki 2002). według po-działu geobotanicznego las gałkowski leży naterenie pasa wyżyn Środkowych, przy granicy z pasem wielkich dolin (szafer 1977). występu-jące na terenie buczyny gałkowskiej populacjebuka i jodły rosną przy lokalnej północnej granicynaturalnego zasięgu obu gatunków. obszar poło-żony jest na wysokości 213-228 m n.p.m., nawododziale rzeki Mrogi, prawobrzeżnego dopływubzury oraz Miazgi, która jest lewobrzeżnym dopły-wem wolbórki, należącej do zlewni pilicy.

formy ochrony przyrody. nieco ponad połowę po-wierzchni obszaru zajmuje rezerwat przyrody gał-ków (58,6 ha). utworzony w 1958 r. należy donajstarszych rezerwatów regionu łódzkiego.celem istnienia rezerwatu jest zachowanie natu-

ralnego typu lasu bukowo-jodłowego charaktery-stycznego dla wododziałowych wysoczyzn more-nowych, z licznymi okazami ponad dwustuletnichbuków (sowa, olaczek 1971).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. sied-liska kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-Fa-getum (kod 9110-1), stanowiącej główny przed-miot ochrony, zajmują około 70% powierzchni. w obszarze występuje również grąd subkontynen-talny Tilio cordatae-Carpinetum betuli (9170-2)oraz niewymieniana w sdf żyzna buczyna niżowaGalio odorati-Fagetum (9130-1), (andrzejewski,Kurowski 2008b).drzewostan rosnący na siedlisku kwaśnej buczynyniżowej Luzulo pilosae-Fagetum zdominowanyjest przez buka z domieszką jodły, dębu oraz nie-wielkim udziałem sosny, pochodzącej z dawnychnasadzeń. struktura drzewostanu najczęściej jestjednowarstwowa. występująca gdzieniegdzie niż-sza warstwa drzew budowana jest niemal wyłącz-


PołożenieProjektowany spe-

cjalny obszar ochronysiedlisk Buczyna Gał-kowska PLH100016położony jest 17 km

na wschód od cen-trum Łodzi, po północ-

nej stronie liniikolejowej Łódź-Ko-

luszki, między Ja-nówką a GałkowemDużym. Obszar obej-muje fragment pół-

nocnej częściuroczyska Gałków, na-

leżącego do Nadleś-nictwa Brzeziny. Pod

względem administra-cyjnym należy do po-

wiatu łódzkiegowschodniego, gminy

Koluszki.

Powierzchnia obszaruObszar Natura 2000

zajmuje powierzchnię103,4 ha.

plH100016 Buczyna Gałkowska adam Świć, Hieronim andrzejewski

obumierający buk pospolity Fagus sylvatica.fot. H. andrzejewski


PołożenieObszar Natura 2000Buczyna JaninowskaPLH100017 położonyjest 18 km na wschódod Łodzi, w pobliżuskrzyżowania autostrad A1 i A2.Pod względem administracyjnym należy do powiatubrzezińskiego i gminyBrzeziny. Buczyna Janinowska zajmujeniemal cały obszaruroczyska Janinów,należącego do Nad-leśnictwa Brzeziny.

Powierzchnia obszaruObszar zajmuje powierzchnię 529 ha.

plH100017

fizjografia. Kompleks lasu Janinowskiego znaj-duje się w środkowej części mezoregionu wznie-sień Łódzkich, wchodzących w skład południo-wego Mazowsza (Kondracki 2002). pod wzglę-dem geobotanicznym leży on na terenie pasawyżyn Środkowych, w jego północnej części, przygranicy z pasem wielkich dolin (szafer 1977).granicę tę wyznaczają (na północ i wschód od Ło-dzi) m.in. krańcowe stanowiska jodły i buka orazobecność zielnych gatunków górskich, np. koko-ryczki okółkowej Polygonatum verticillatum i wroń-ca widlastego Huperzia selago. obydwa tegatunki występują w granicach projektowanegospecjalnego obszaru ochrony siedlisk. najwyżejpołożona, zachodnia część obszaru osiąga wyso-kość 221,5 m n.p.m., natomiast najniżej, na wy-sokości 172,9 m n.p.m., znajduje się półno-cno-wschodni skraj obszaru. oznacza to przewyż-szenie terenu rzędu 48,6 m na odcinku 2,2 km.Teren jest nachylony na wschód, w stronę odda-

lonej o niespełna 2 km doliny Mrożycy, dopływuMrogi należącej do dorzecza bzury. południowączęść obszaru odwadnia strumień Kamionka.wody Kamionki po połączeniu z grzmiącą kierująsię do Mrożycy (Twardy 1995, Kurowski, andrze-jewski 2008).

formy ochrony przyrody. charakteryzowany ob-szar leży w całości w granicach parku Krajobrazo-wego wzniesień Łódzkich, utworzonego w 1996r. na powierzchni 10748 ha. wartości geomorfo-logiczne i geobotaniczne uroczyska Janinów wy-mieniane były wśród głównych argumentów zaobjęciem tą formą ochrony wyróżniającego sięfragmentu wyraźnie eksponowanej ku północystrefy krawędziowej wzniesień Łódzkich (Kurow-ski 1986b, 1994a, 1995a, 1998b, andrzejewski,Kurowski 2002). w północnej części obszaru znajduje się utwo-rzony w 2000 r. (na powierzchni 41,66 ha) rezer-wat przyrody parowy Janinowskie. głównym

Buczyna Janinowska Józef K. Kurowski, Hieronim andrzejewski

warstwie drzew oraz w podszyciu znaczący udziałposiadają grab i buk. runo grądu jest zdecydowa-nie bogatsze niż w opisanej wyżej buczynie i posia-da ponad 50% pokrycie. pośród gatunków runana uwagę zasługują: bluszcz pospolity Hedera he-lix, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea,prosownica rozpierzchła Milium effusum, wietlicasamicza Athyrium filix-femina (Świć i in. 2009).

dodatkowe walory przyrodnicze. spośród gatun-ków roślin chronionych, poza bluszczem pospoli-tym występującym dość często na terenie całegoobszaru, stwierdzono liczną obecność przytuliiwonnej Galium odoratum w zachodniej części ob-szaru oraz niewielkie stanowisko widłaka jałowco-watego Lycopodium annotinum. Kompleks lasugałkowskiego stanowi miejsce rekreacji, doce-niane przez licznych mieszkańców nieodległejŁodzi i sąsiednich miejscowości. bardzo częstospotyka się tu spacerowiczów, rowerzystów, grzy-biarzy, osoby uprawiające nordic walking i jogging,a zimą narciarzy biegowych. las ten posiada rów-nież duże znaczenie dla pasjonatów historii, bo-wiem na jego terenie doszło do ciężkich walk

podczas operacji łódzkiej 1914 r., a w kampaniiwrześniowej schronienia szukały tu wycofującesię oddziały armii Łódź.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. siedliska przy-rodnicze objęte ochroną w granicach obszaru na-tura 2000 nie są obecnie zagrożone. potencjalnezagrożenie mogłoby stanowić preferowanie innychniż buk i jodła gatunków drzew. zagrożenie dlastanu zachowania warunków przyrodniczych bu-czyny gałkowskiej, a w szczególności bogactwaflorystycznego, mikologicznego i faunistycznegostanowi silna penetracja lasu, której sprzyja dy-namiczny wzrost osadnictwa mieszkalnego i rek-reacyjnego w sąsiadującym z lasem od zachoduJustynowie.

Monitoring. obserwacje zmian zachodzących weflorze oraz strukturze roślinności tego obszaru po-winny być prowadzone pod kątem nasilającej siępenetracji rekreacyjnej i turystycznej w lesie gał-kowskim oraz procesu monotypizacji drzewostanubukowego, prowadzącego do głębokich zmian weflorze runa.


zróżnicowany wiekowodrzewostan jodłowy. fot. H. andrzejewski

Kwaśna buczyna niżowaLuzulo pilosae-Fagetum.

fot. J. K. Kurowski

sty drzew. w runie z wysoką frekwencją wystę-pują: zawilec gajowy Anemone nemorosa, per-łówka zwisła Melica nutans, nerecznica samczaDryopteris filix-mas, kostrzewa olbrzymia Festucagigantea i in. sporadycznie spotykana jest lilia zło-togłów Lilium martagon. w niektórych fragmen-tach dominują jeżyny Rubus sp.w południowo-wschodniej części obszaru, w rejo-nie obszaru źródliskowego Kamionki niewielkąpowierzchnię (poniżej 1 ha) zajmuje siedlisko łęguolszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum (*91e0–3). Kształtujące się tu zbiorowisko leśne z domi-nacją młodego drzewostanu olszy czarnej prezen-tuje stan inicjalny. na obrzeżach basenu źródli-skowego Kamionki, na granicy buczyny Janinow-skiej rozwija się młodociana postać olszynyźródliskowej (*91e0–4). Jest to zbiorowisko wy-kształcone fragmentarycznie (Kurowski, andrze-jewski 2008).niewielkie płaty (np. w rezerwacie przyrody pa-rowy Janinowskie) zajmuje kwaśna dąbrowa trzci-nnikowa Calmagrostio arundinaceae-Quercetumpetraeae (9190). Ten typ siedliska przyrodniczegonie był wymieniany w sdf. w drzewostanie domi-nuje tu dąb mieszaniec Quercus petraea x Q.robur. runo, w przeciwieństwie do runa buczyny,jest dobrze rozwinięte i stosunkowo bogate w ga-tunki. dominujący udział mają gatunki borowe(zwłaszcza borówka czarna), którym towarzysząm.in. trzy gatunki jastrzębców: leśny Hieraciummurorum, lachenala H. lachenalii i sabaudzki H.sabaudum.

dodatkowe walory przyrodnicze. w projektowa-nym specjalnym obszarze ochrony siedlisk gniaz-dują dwa gatunki ptaków wymienionych w załą-czniku i dyrektywy ptasiej: dzięcioł czarny Dryoco-pus martius i muchołówka mała Ficedula parvaoraz rzadki na terenie województwa łódzkiegogołąb siniak Columba oenas. w kompleksie leś-nym Janinów stwierdzono dziewięć gatunków nie-toperzy, w tym rzadko spotykane: borowiaczekNyctalus leisleri i mopek Barbastella barbastellus(Hejduk i in. 2001, pawenta 2001).

wysoką wartość przyrodniczo-leśną prezentujewyznaczony w 1963 r. drzewostan nasienny wyłą-czony. na powierzchni 44,79 ha dominują jedno-gatunkowe, dojrzałe drzewostany bukowe w wieku130-170 lat. rosnące tu buki są źródłem mate-riału siewnego do hodowli sadzonek służących od-nawianiu lasu w regionie łódzkim.flora naczyniowa tego obszaru liczy nieco ponad200 gatunków (w tym 30 gatunków drzew i krze-wów), zaś brioflora – 35 gatunków (rutowicz,sowa 1976, Janiak 2004, skrzydlak 2007, ba-dania własne autorów).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. zagrożenia dlatrwałości najważniejszego chronionego typu sied-liska – kwaśnej buczyny niżowej – na części po-wierzchni lasu Janinowskiego stanowiła dawnagospodarka leśna, polegająca na ograniczaniuroli buka w składzie drzewostanów na rzecz in-nych gatunków, zwłaszcza sosny i dębu. współ-czesna hodowla lasu nie stwarza takiego za-grożenia. inne siedliska (grąd subkontynentalny,łęg jesionowo-olszowy) są obecnie w fazie rege-neracji i aktualna gospodarka leśna sprzyja temuprocesowi. w niewielkiej odległości (0,5 km na zachód) oduroczyska Janinów przebiegać będzie autostradaa1. Ta techniczna bariera zdecydowanie ograniczydynamikę wędrówek wszystkich gatunków więk-szych ssaków w rejonie obszaru natura 2000.stanowiska osobliwości florystycznych (zwłaszczawrońca widlastego i kokoryczki okółkowej) są za-grożone ze względu na niewystarczającą wielkośćich populacji.

Monitoring. obserwacjami i cyklicznymi badania-mi należy objąć obszar źródliskowy Kamionkiwraz z wrażliwą na zmiany olszyną źródliskową i roślinnością nieleśną oraz populacje wrońca i ko-koryczki okółkowej. stałej kontroli wymaga rów-nież stan parowów w rezerwacie, głównie zewzględu na wzmagający się ruch turystyczny i nie-legalne poruszanie się pojazdami mechanicznymi(motocykle, quady).


górny odcinek rzeki Kamionki. fot. H. andrzejewski

płat kwaśnej buczyny Luzulo pilosae-Fagetum wiosną. fot. J. K. Kurowski

w buczynie Janinowskiej.fot. T. zadworny

Kwaśna dąbrowa trzcinnikowa Calamagrostio arundinaceae-Quercetum.fot. J.K. Kurowski

przedmiotem ochrony jest fragment stuletniegolasu bukowego z kompleksem poerozyjnych paro-wów, o zróżnicowanej głębokości (do 6-7 m) i sze-rokości (do 40 m), których sumaryczna długośćwynosi 2,5 km (Kurowski 1994b, 1999a). w pół-nocno-zachodniej części lasu znajdują się liczneokazałe drzewa, w tym 10 buków o obwodach po-wyżej 3 m; najgrubszy z nich mierzy w obwodzie475 cm. są to proponowane pomniki przyrody. bu-czyna Janinowska znajduje się w granicach obszaruchronionego Krajobrazu doliny Mrogi i Mrożycy.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. głów-nym przedmiotem ochrony obszaru mającegoznaczenie dla wspólnoty buczyna Janinowskajest największy w województwie łódzkim (i na te-renie rdlp Łódź) kompleks siedliska przyrodni-czego kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae--Fagetum (kod: 9110-1), zajmującego około 60%jego powierzchni. najlepiej wykształcone frag-menty buczyny, ze starym (do 180 lat) drzewosta-nem, znajdują się w środkowej i zachodniej częścilasu. Jest to ubogi florystycznie las rosnący nasiedliskach mezotroficznych. w drzewostanie,obok buka Fagus sylvatica, ze zmiennym udzia-łem występują dąb mieszaniec Quercus robur xQ. petraea i dąb szypułkowy Q. robur, a sporadycz-nie sosna Pinus sylvestris, brzoza brodawkowataBetula pendula, osika Populus tremula, jarząb po-spolity Sorbus aucuparia, grab Carpinus betulusi in. drzewostan jest na tyle zwarty, że ani runo,ani podszycie nie znajduje optymalnych warun-

ków rozwoju. w runie, rozwijającym się przedewszystkim przed ulistnieniem drzew, dominują:zawilec gajowy Anemone nemorosa, kosmatkaowłosiona Luzula pilosa, konwalijka dwulistna Ma-ianthemum bifolium, borówka czarna Vacciniummyrtillus i turzyca pigułkowata Carex pilulifera.siedliska grądu subkontynentalnego Tilio corda-tae-Carpinetum betuli (9170-2) rozproszone są naterenie całego obszaru; głównie w południowejjego części. Łącznie zajmują ok. 5% powierzchniuroczyska. fitocenozy grądowe reprezentują zbio-rowisko zniekształcone, ze zmienionym drzewo-stanem, w którym panuje sztucznie wprowadzonasosna Pinus sylvestris bądź dąb szypułkowy Quer-cus robur, którym towarzyszą buk zwyczajny Fa-gus sylvatica, grab zwyczajny Carpinus betulus i in. podszycie jest rozwinięte nierównomiernie;spotyka się w nim leszczynę Corylus avellana, kru-szynę pospolitą Frangula alnus, jarzębinę Sorbusaucuparia, sporadycznie inne gatunki oraz podro-


Kwaśna buczyna Luzulo pilosae-Fagetum

jesienią. fot. H. andrzejewski

fragment rezerwatu parowy Janinowskie.

fot. J. K. Kurowski

fizjografia. cisy w Jasieniu leżą na południowymskraju mezoregionu wzgórz radomszczańskich,wchodzących w skład wyżyny Małopolskiej (Kon-dracki 2002). cieki płynące z rejonu położonychna północ od obszaru przybyszowa (las gruszczy-wie, około 260 m n.p.m.) i brzezinek (ok. 250 mn.p.m.) łączą się w okolicach Jasienia. woda z tych strumieni napełnia sąsiadujące z obszaremstawy, a następnie wzdłuż lokalnego obniżenia te-renu (poniżej 230 m n.p.m.) kieruje się na zachódjuż jako rzeczka Mękwa. uchodzi ona do wartypod radomskiem. zachodni skraj badanego ob-szaru (przylegający do doliny Mękwy) leży na wy-sokości 227 m n.p.m., natomiast odległy o nies-pełna 800 m skraj wschodni – na wysokości 233m n.p.m. bierze tu początek niewielki ciek zasi-lany dodatkowo przykorytowymi źródłami. lokalnysystem hydrologiczny (rozległa, zabagniona nie-cka terenowa, strumienie, stawy, rowy) wywierał i nadal wywiera znaczący wpływ na kształtowanie

się roślinności leśnej i jej dynamikę. w okresie na-pełnienia stawów lustro wody znajduje się powy-żej poziomu dna lasu. dlatego też niekiedy do-chodzi do podtopień w północno-wschodniej czę-ści obszaru, która z czasem może ulec wtórnemuzabagnieniu. Jednocześnie, w pozostałej, zwłasz-cza dawniej silnie zabagnionej części olsowejobecnie obserwuje się osuszanie siedliska (Ku-rowski i in. 2008b, 2010).

formy ochrony przyrody. obszar natura 2000 po-krywa się granicami z istniejącym od 1958 r. leś-nym rezerwatem przyrody Jasień. głównym jegozadaniem jest ochrona naturalnej populacji cisapospolitego Taxus baccata (liczącej obecnie około2 tys. osobników) występującej w zbiorowiskacholsowych, łęgowych i grądowych (urbanek 1960,Mowszowicz, urbanek 1960, Kurowski i in. 2008b).według plewińskiego (2008) Jasień był na po-czątku XX w. największym lasem cisowym w pol-sce. Kompleks leśny z udziałem cisa w drze-


PołożenieObszar Natura 2000

Cisy w Jasieniu znajduje się przy

południowej granicygminy Kobiele Wielkie(powiat radomszczań-

ski), na południe od wsi Jasień, w sąsiedztwie

kompleksu stawów rybnych. Teren ten

jest administrowanyprzez Nadleśnictwo

Gidle, należące do Regionalnej Dyrekcji Lasów

Państwowych w Katowicach.

Powierzchnia obszaruProjektowany


zajmuje powierzchnię

19,7 ha.

plH100018 Cisy w Jasieniu paulina grzelak, Józef K. Kurowski, Marcin Łuczak

wostanie zajmował wtedy 58,5 ha. przed stu latywycięto 50 tys. drzew cisowych, które spalono w piecach huty szkła (olaczek 2008a, 2012). głów-ny przedmiot ochrony (cis) występuje przedewszystkim w północnej części rezerwatu w nie-wielkich skupieniach lub pojedynczo. Kondycjarosnących w rezerwacie cisów jest obecnie dobra(grześkowiak i nawrocka-grześkowiak 2008, bu-joczek i in. 2009, Kurowski i in. 2010).w odległości 4,5 km na południe od obszaru cisyw Jasieniu znajduje się inny obszar siedliskowy – Torfowiska żytno-ewina plH100030, natomiastw odległości 6,5 km w kierunku północno-wscho-dnim położony jest rezerwat przyrody Kobielewielkie, chroniący fragment naturalnego lasu grą-dowego z udziałem jodły.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. głów-nym przedmiotem ochrony obszaru jest naturalnamozaika dobrze zachowanych siedlisk przyrodni-czych: grądu subkontynentalnego Tilio cordatae-Carpinetum betuli (kod 9170-2), łęgu jesiono-wo-olszowego Fraxino-Alnetum (*91e0-3) orazolsu źródliskowego Ribeso nigri-Alnetum chrysos-plenietosum (*91e0-4). aktualne badania geobo-taniczne zweryfikowały dane dotyczące udziałuprzestrzennego siedlisk przyrodniczych w grani-cach charakteryzowanego obszaru (Kurowski i in.2010). siedliska grądowe Tilio-Carpinetum zaj-

mują obecnie całą centralną część obszaru (3/4powierzchni), przedzieloną pasem łęgu nad stru-mieniem. występują tu dwa typy lasu: grąd niskiT-C stachyetosum i typowy T-C typicum. grąd niskiposiada silne związki dynamiczne z olsem Ribesonigri-Alnetum, m.in. charakteryzuje się udziałemgatunków siedlisk bagiennych. fitocenozy grąduniskiego rozwijają się tu na dawnych siedliskacholsowych, które ulegają przesuszeniu i eutrofiza-cji. w obrębie biochory grądu niskiego występująliczne zagłębienia terenu, tzw. oczka olsowe.gdzieniegdzie widoczna jest jeszcze dawna struk-tura kępkowo-dolinkowa. w drzewostanie domi-nującym gatunkiem jest nadal olsza czarna Alnusglutinosa, ale znaczną domieszkę stanowią: ja-wor Acer pseudoplatanus, brzoza omszona Be-tula pubescens, dąb szypułkowy Quercus roburi in. znaczący jest tu udział cisa Taxus baccata,występującego w podszyciu lasu, a także w niż-szej warstwie drzewostanu. oprócz ww. gatunkóww podszyciu występują także czeremcha zwy-czajna Padus avium, jarząb Sorbus aucupariai kruszyna Frangula alnus. w bujnym i wielogatun-kowym runie występują: podagrycznik pospolityAegopodium podagraria, czartawa drobna Cir-caea alpina, czworolist pospolity Paris quadrifolia,wietlica samicza Athyrium filix-femina, kopytnikpospolity Asarum europaeum i in.najlepiej zachowane siedliska grądu typowegozajmują przestrzeń pomiędzy grądem niskim a borem mieszanym sosnowo-dębowym w za-chodniej części obszaru. drzewostan budują: dąbszypułkowy Quercus robur, świerk Picea abies,osika Populus tremula i in. w niższej warstwiedrzewostanu i w podszyciu domieszkę stanowi cisTaxus baccata. podszycie, osiągające zazwyczajznaczne zwarcie tworzą m.in. leszczyna Corylusavellana, trzmielina brodawkowata Euonymusverrucosus oraz porzeczka alpejska Ribes alpi-num. w dobrze rozwiniętym runie częstymi skład-nikami są: zawilec gajowy Anemone nemorosa,groszek wiosenny Lathyrus vernus, przylaszczkaHepatica nobilis, przytulia schultesa Galiumschultesii oraz perłówka zwisła Melica nutans.siedlisko łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alne-tum, zlokalizowane wzdłuż strumieni i rowów, zaj-muje aktualnie około 2,5 ha (niespełna 8%powierzchni obszaru). drzewostan łęgu budujegłównie olsza czarna Alnus glutinosa z domieszkąjaworu Acer pseudoplatanus i świerka Piceaabies. w podszyciu dominuje czeremcha zwy-czajna Padus avium, gdzieniegdzie występuje ka-lina Viburnum opulus. w fitocenozach łęgowychznaczący jest również udział cisa Taxus baccata.runo ma charakter łęgowy, ale pojawiają się w nimrównież gatunki olsowe, np. knieć błotna Caltha


cis Taxus baccata w formie krzewiastej. fot. J.K. Kurowski


palustris. w runie występują też cenne składnikiflory: liczydło górskie Streptopus amplexifolius,storczyk kukułka fuchsa Dactylorhiza fuchsii, sta-rzec kędzierzawy Senecio rivularis, bluszcz He-dera helix i in.siedlisko olszyn źródliskowych wykształcone jestfragmentarycznie na obrzeżu niewielkich przyko-rytowych nisz źródliskowych, występujących prze-de wszystkim wzdłuż cieku „centralnego” w po-łudniowej części oddz. 21. siedlisko to zajmujełącznie powierzchnię zaledwie około 1 ara. olsźródliskowy w Jasieniu charakteryzuje się m.in.udziałem rzeżuchy gorzkiej Cardamine amarai przetacznika bobowniczka Veronica beccabunga(Kurowski i in. 2010). Źródliska stanowią też cen-ną ostoję higrofilnych wątrobowców plechowatychoraz entomofauny.

dodatkowe walory przyrodnicze. na różnorodnośćsiedliskową cisów w Jasieniu składają się takżetrzy typy lasu, tj.: ols porzeczkowy Ribeso nigri-Al-netum, zajmujący obecnie niewielką powierzch-nię, ale dawniej dominujący na tym terenie(urbanek 1960); ols torfowcowy Sphagno squar-rosi-Alnetum, rozwijający się na niewielkiej po-wierzchni w strefie źródliskowej cieku „central-nego” oraz bór mieszany sosnowo-dębowy Quercoroboris-Pinetum. na tym niewielkim obszarze wy-stępuje 38 gatunków drzew i krzewów oraz szes-naście gatunków roślin prawnie chronionych, w tym m.in. gatunki górskie (liczydło Streptopusamplexifolius i wroniec widlasty Huperzia selago)oraz storczyk listera jajowata Listera ovata, waw-rzynek wilczełyko Daphne mezereum i widłak ja-łowcowaty Lycopodium annotinum i in. (olaczek1974, Kurowski i in. 2010 i in.). z bezkręgowców,w niedalekim sąsiedztwie tego obszaru wykazano

obecność ważki zalotki większej Leucorrhiniapectoralis. obecnie w granicach obszaru możnaspodziewać się nieregularnego gniazdowaniatylko jednego gatunku ptaka wymienionego w za-łączniku i dyrektywy ptasiej – dzięcioła czarnegoDryocopus martius. dawniej gniazdował tu takżebocian czarny Ciconia nigra (Kaczorowski 2013).na terenie tym od lat gniazduje czapla siwa Ardeacinerea.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. zagrożeniemdla chronionych siedlisk, głównie łęgu olszowo-je-sionowego, olsu źródliskowego i grądu niskiego,są zmiany stosunków wodnych powodowaneprzez działania prowadzone na pobliskich sta-wach. potencjalnym zagrożeniem mogą być zmia-ny dynamiczne w strukturze lasu, prowadzące dohamowania wzrostu i braku odnowień cisa. sied-liska wilgotne, zwłaszcza grąd niski i bór mieszanywilgotny to najważniejsza ostoja cisa. utrzymaniewłaściwego poziomu wód gruntowych w tych sied-liskach jest jednym z głównych czynników zapew-niających odpowiednią kondycję i przyszłośćpopulacji tego gatunku w cisach w Jasieniu (bu-gała 1949, Mowszowicz, urbanek 1960, Kurow-ski i in. 2010, olaczek 2012).

Monitoring. obszar jest obiektem badań nauko-wych, dotyczących m.in. dynamiki roślinności leś-nej oraz różnorodności szaty roślinnej źródlisk(bujoczek i in. 2009, gielniak 2010, Kurowski i in. 2010). proponowany monitoring powinien do-tyczyć stanu populacji cisa na izolowanym stano-wisku oraz procesu przemian leśnych zbiorowiskhigrofilnych (dawny ols – kształtujący się grądniski).


cis Taxus baccataw zbiorowisku grądu

typowego T-C typicum. fot. J.K. Kurowski

liczydło górskie Streptopus

amplexifolius. fot. J.K. Kurowski

płat grądu niskiego Tilio-Carpinetum stachyetosum. fot. J.K. Kurowski

staw rybny na granicy rezerwatu Jasień. fot. J.K. Kurowski

wowany powszechnie proces zanikania dąbrówdotyczy także fitocenoz w uroczysku redzeń. po-dobnie jak w innych miejscach w kraju, istotnymzagrożeniem jest wkraczanie grabu, co prowadzido przekształcania widnego lasu dębowego w cie-nisty grąd. ponadto niektóre płaty dąbrowy zostałyopanowane przez jeżynę Rubus sp., która wypierainne składniki runa i powoduje istotne ogranicze-nie różnorodności florystycznej.grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetumbetuli (9170-2) zajmuje około 40% powierzchniobszaru (andrzejewski 2008), a jego płaty są zróż-nicowane pod względem stopnia naturalności.większość posiada zniekształcony drzewostan z dominacją lub dużym udziałem sosny. podobniejak w dąbrowie wiele płatów opanowała jeżynaRubus sp.największą osobliwością florystyczną i przyrodni-czą wartością obszaru jest stanowisko dzwonecz-nika wonnego Adenophora liliifolia (kod 4068),(andrzejewski 2008). dotąd stwierdzono obec-ność tego gatunku w dwóch miejscach odległychod siebie o około 1300 m. ze względu na małą liczebność (łącznie około 10 osobników) i w związ-ku z postępującym rozwojem podszytu obie subpopulacje są poważnie zagrożone zanikiem(andrzejewski 2010, Kurowski, andrzejewski2012).

dodatkowe walory przyrodnicze. w związku z po-wszechnie obserwowanym zanikaniem fitocenozdąbrowy świetlistej, każdy płat dąbrowy ma duże

znaczenie dla utrzymania bioróżnorodności napoziomie regionalnym. w omawianym obszarzewystępują cenne gatunki roślin regionalnie rzad-kich i chronionych. są to: podkolan biały Platan-thera bifolia, centuria pospolita Centauriumerythrea, lilia złotogłów Lilium martagon, przylasz-czka pospolita Hepatica nobilis, wawrzynek wil-czełyko Daphne mezereum, widłak jałowcowatyLycopodium annotinum i górski gatunek – przy-tulia okrągłolistna Galium rotundifolium. pozadzwonecznikiem wonnym florystyczną osobliwo-ścią obszaru jest okrzyn szerokolistny Laserpitiumlatifolium, którego pojedyncze osobniki stwier-dzono w enklawie południowej (andrzejewski2008).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. zagrożeniemdla trwałości płatów dąbrowy świetlistej i gatun-ków ciepłolubnych, a w szczególności dla nielicz-nej populacji dzwonecznika wonnego, jest spon-taniczne przekształcanie się fitocenoz w kierunkugrądu. rozwijająca się warstwa podszytu ocieniaruno, w wyniku czego zanikają gatunki światło-lubne, natomiast rozprzestrzeniają się cienioz-nośne rośliny grądowe. obecne antropogenicznezagrożenia dla dąbrów świetlistych w obszarzewynikają z wprowadzania w odnowieniach lubpodsadzeniach gatunków siedliskowo obcych dlaciepłolubnych lasów dębowych, takich jak buk i jodła. zagrożeniem dla osobników dzwonecznikarosnących przy drodze leśnej może być ponadtoich przypadkowe zniszczenie, np. w trakcie re-montu drogi. umiarkowana gospodarka leśna niestanowi większego zagrożenia dla świetlistej dąb-rowy – obecność w obrębie biochory niewielkichzrębów, upraw, przerzedzeń drzewostanu możesprzyjać czasowemu zachowaniu gatunków świat-łolubnych. Jednak podstawą długoterminowejochrony lasów ciepłolubnych wraz ze stanowis-kami dzwonecznika powinien być przemyślanyprogram cięć odsłaniających runo, dbałość o od-nowienie dębów, a może nawet wprowadzenie wy-pasu.

Monitoring. stałym monitoringiem powinno sięobjąć populację dzwonecznika wonnego oraz dąb-rowę świetlistą – zagrożoną w związku ze sponta-nicznymi zmianami struktury fitocenoz. pracemonitoringowe należy wykonywać według meto-dyki opracowanej przez główny inspektoratochrony Środowiska (Kiedrzyński i in. 2010, rapa2011).populacja dzwonecznika w obszarze dąbrowykoło redzenia była przedmiotem badań monito-ringowych w roku 2010 w ramach pilotażowegoprogramu gioŚ (andrzejewski 2010).


drzewostan dębowo-sosnowy na siedlisku dąbrowy. fot. H. andrzejewski

płat dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum. fot. H. andrzejewski

Kwiatostan dzwonecznika Adenophora liliifolia.fot. H. andrzejewski

fizjografia. obszar położony jest w granicach me-zoregionu wzniesień Łódzkich należących do ma-kroregionu wzniesień południowomazowieckich(Kondracki 2002). w całym kompleksie dominująsiedliska lasów liściastych, w wielu miejscachzniekształcone wskutek dawnej gospodarki pre-ferującej sosnę. gdzieniegdzie na lokalnych żwi-rowych lub piaszczysto-żwirowych wzniesieniachoraz na zboczach zachowały się fitocenozy z udziałem gatunków ciepłolubnych. w północnejczęści lasu redzeńskiego rzeźba terenu jest uroz-maicona, co związane jest z obecnością obszaruźródliskowego rzeki rawki. najniżej położone sądolne partie zboczy doliny w północnej enklawie,gdzie wysokości nieco przekraczają 194 m n.p.m.;najwyżej położony – ponad 210 m n.p.m. – jestfragment wysoczyzny w enklawie południowej.dąbrowa świetlista występuje na łagodnym zbo-czu doliny o wystawie południowo-zachodniej, po-między zajmującymi niższe położenie siedliskamigrądu i występującymi w wyższych partiach kwaś-nymi dąbrowami i borami mieszanymi.

formy ochrony przyrody. obszar położony jest w sąsiedztwie rezerwatu przyrody rawka, na skrajuobszaru chronionego Krajobrazu górnej rawki.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. dąb-rowy zaliczone do zespołu Potentillo albae-Quer-cetum (kod *91i0-1) zajmują około 30% powierz-chni obszaru (andrzejewski 2008). stan zachowa-nia siedliska przyrodniczego jest zróżnicowany.część płatów posiada reprezentatywną strukturęi typowy skład florystyczny. występuje tu więk-szość gatunków charakterystycznych i wyróżnia-jących dla rzędu Quercetalia pubescenti-petraeae.są to m.in.: pięciornik biały Potentilla alba, turzycapagórkowa Carex montana, dziurawiec skąpo-listny Hypericum montanum, dzwonek brzoskwi-niolistny Campanula persicifolia, sierpik barwier-ski Serratula tinctoria, gorysz siny Peucedanumcervaria, bukwica zwyczajna Betonica officinalis,miodownik melisowaty Melittis melissophyllum,koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre i na-parstnica zwyczajna Digitalis grandiflora. obser-


PołożenieDąbrowy świetliste

koło RedzeniaPLH100019 położonesą w północnej częścirozległego kompleksu

leśnego rozciągają-cego się między

Koluszkami i Ujazdem. Obszar

składa się z dwóchenklaw oddalonych odsiebie o około 600 m.

Pod względem administracyjnym

położony jest w gminie Koluszki, na terenie powiatu

łódzkiego wschodniego

i znajduje się 3,5 kmna wschód

od miejscowości Redzeń Stary i 8,5 km

na południowywschód od Koluszek.

Grunty wchodzące w skład obszaru

stanowią własnośćSkarbu Państwa

w zarządzie LasówPaństwowych

– Nadleśnictwa Brzeziny.



Dąbrowy świetlistekoło Redzenia

obejmuje powierzchnię

44,3 ha.

plH100019 Dąbrowy Świetliste koło Redzenia Hieronim andrzejewski, Marcin Kiedrzyński

ków występujących w strefie kontaktowej łęgu z grądem niskim (w południowo-zachodniej częściobszaru) spływa do rowu przekopanego przed latywzdłuż linii dawnego cieku, tj. w poprzek oddzia-łów 237 i 236. szeroka, nawet na 400 m, dolinajest zabagniona; od północy kontaktuje się z bio-chorą olsu, a w licznych miejscach posiada mikro-siedliska o charakterze pośrednim, tj. łęgowo--olsowym. w drzewostanie dominuje stuletniaolsza czarna Alnus glutinosa, której towarzyszy je-sion wyniosły Fraxinus excelsior, czeremcha po-spolita Padus avium, wiąz szypułkowy Ulmuslaevis i in. Jesion tworzy tu cenną populację, do-brze się odnawia, a najokazalszy z nich osiąga w obwodzie 250 cm. flora zielna prezentuje cha-rakter pośredni; wśród dominantów są zarównogatunki łęgowe (np. turzyca odległokłosa Carex re-mota, wietlica samicza Athyrium filix-femina, ko-pytnik pospolity Asarum europaeum), jak i właś-ciwe olsom (kosaciec żółty Iris pseudoacorus, tu-rzyca długokłosa Carex elongata i in.), a takżeprzechodzące z wilgotnych łąk (np. ostrożeń wa-rzywny Cirsium oleraceum). ponadto występujątu: bluszcz Hedera helix (także licznie pnący siępo drzewach), wawrzynek wilczełyko Daphne me-zereum, trybula lśniąca Anthriscus nitida orazrzadko spotykany storczyk – kukułka fuchsa Dac-tylorhiza fuchsii. płaty łęgu na skrzydłach dolinysukcesywnie przekształcają się w zbiorowiska o cechach grądowych.

siedliska grądowe Tilio-Carpinetum obecnie zaj-mują nieco powyżej 40% powierzchni obszaru.grąd zróżnicowany jest na trzy podzespoły (w ko-lejności wg zajmowanej powierzchni): grąd niskiT-C stachyetosum, typowy T-C typicum i wysoki T-C calamagrostietosum. siedliska grądu nis-kiego wypełniają przestrzenie w strefie granicznejpomiędzy zbiorowiskami łęgu (lub olsu) orazgrądu typowego. stąd też grąd niski na tym tere-nie łączy cechy tych trzech typów lasu. To wilgotny,cienisty i żyzny las dębowo-grabowy (z domieszkąinnych gatunków drzew), bogaty pod względemflorystycznym. obok pospolitych roślin grądowych(zawilec gajowy Anemone nemorosa, przylasz-czka Hepatica nobilis i in.) występują tu trzy ty-powe dla podzespołu gatunki, tj. czyściec leśnyStachys sylvatica, kopytnik Asarum europaeumi czworolist Paris quadrifolia, a także storczyki, np.listera jajowata Listera ovata. najlepiej zacho-wane siedliska grądu typowego zajmują szerokipas pomiędzy grądem niskim a wysokim w połu-dniowej części obszaru. Tu, obok dominującegodębu szypułkowego Quercus robur (najgrubszyokaz mierzy w obwodzie 280 cm), rosną: grab,jawor, brzoza, jodła, klon, lipa i in. w tym typie la-su najpełniej reprezentowana jest flora właściwagrądom, w tym gatunki chronione: wawrzynek wil-czełyko Daphne mezereum, lilia złotogłów Liliummartagon, kruszczyk szerokolistny Epipactis hel-leborine, bluszcz Hedera helix, a także czerniec


listera jajowata – interesujący storczyk w runie grądu niskiego. fot. H. andrzejewski

przerzedzony drzewostan łęgowy na skraju obszaru.fot. J.K. Kurowski

wnętrze lasu łęgowego. fot. M. Kiedrzyński

fizjografia. projektowany specjalny obszar ochro-ny siedlisk leży na północnym skraju mezoregionuwzgórz radomszczańskich i jednocześnie prowin-cji wyżyn polskich, na pograniczu z prowincją niżuŚrodkowoeuropejskiego. Tu północna Małopolskakontaktuje się z południowym Mazowszem (Kon-dracki 2002). badany obszar zajmuje dość roz-ległe lokalne obniżenie terenu (118,5-227,5 mn.p.m.) otoczone od zachodu i wschodu pagór-kami o wysokości rzędu 230-232 m n.p.m. Jesz-cze wyżej położone jest południowe sąsiedztwoobszaru – do 260 m n.p.m. w odległości 1,5 km.lokalny układ hydrologiczny uwarunkowany jesttaką właśnie geomorfologią obszaru. wody mająutrudniony odpływ, zbierają się w środkowej, za-torfionej i zabagnionej części uroczyska, a następ-nie sączą się w kierunku północno-wschodnimpoza granicę obszaru, która znajduje się tu na wy-sokości 118,5 m n.p.m. w rejonie borzęcina two-rzy się struga odprowadzająca wodę do rzeki

prudki, należącej do dorzecza pilicy. przez pagórkipołożone na południe i na zachód od uroczyskaszczukocice przebiega dział wodny i rzędu, tj.wisły i odry (Kondracki 2002, Kurowski 1993).

formy ochrony. dotychczas teren ten nie był ob-jęty żadną z prawnych form ochrony przyrody.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. głów-nym przedmiotem ochrony w lasach gorzkowic-kich jest naturalna mozaika dobrze ukształtowa-nych siedlisk przyrodniczych: łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum (kod *91e0-3) orazgrądu subkontynentalnego Tilio cordatae-Carpi-netum betuli (9170-2), (Kiedrzyński, Kurowski2012a).Łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum zajmujeaktualnie poniżej 50% powierzchni obszaru w je-go centralnej części. woda z rejonu mokradeł (tor-fowisk niskich i mokrych łąk) sąsiadujących odzachodu z obszarem, a także z drobnych wysię-


PołożenieObszar mający

znaczenie dla Wspólnoty Lasy

GorzkowickiePLH100020

zlokalizowany jest w gminie Gorzkowice,

leżącej w granicachpowiatu piotrkow-

skiego. Obszar znajduje się niespełna

5 km na południe od Gorzkowic,

w środkowej częściuroczyska leśnego

Szczukocice, noszącejnazwę Las Topiel.

Cały kompleks należydo Nadleśnictwa

Piotrków.


plH100020 Lasy Gorzkowickie Józef K. Kurowski, Marcin Kiedrzyński


PołożenieProjektowany specjalny obszarochrony siedlisk Grabia PLH100021obejmuje dolinę rzekiw jej środkowym i dolnym biegu na odcinku o długościokoło 50 km. Grabiajest typowo nizinnąrzeką o długości 81 km. Granice obszaru rozciągają sięod miejscowości Kolonia Karczmy aż do ujścia rzeki i zasadniczo zbieżnesą z krawędzią terasyzalewowej. Obszar ten w całości położonyjest na terenie województwa łódzkiego, w gminach:Zelów (powiat bełchatowski), Dłutówi Dobroń (powiat pabianicki) oraz Łask,Sędziejowice i Widawa (powiatłaski), (Siciński, Tończyk 2009).

Powierzchnia obszaruObszar Natura 2000Grabia zajmuje powierzchnię1670,49 ha. Użytki zielone pokrywają około 90%, lasy – 8%, a mokradła – 2% (Siciński, Tończyk2009).

plH100021

fizjografia. grabia wyróżnia się dość dobrze za-chowanym korytem i doliną rzeczną, przekształ-conymi jedynie na niewielkich odcinkach wyko-rzystywanych do celów gospodarczych; są tu m.in.młyny i stawy rybne. pomimo istnienia dwunastuprogów i jazów przegradzających rzekę charakte-ryzuje się ona znacznymi wahaniami przepływówi w trakcie wysokich stanów wód może nawet trzy-stutrzydziestokrotnie zwiększać odpływ. dziękitemu zachowane są procesy hydrogeomorfolo-giczne, a koryto obfituje w meandry, starorzecza,małe wysepki, ławice piasku, skarpy itd. według

podziału fizycznogeograficznego polski (Kon-dracki 2002) obszar grabia mieści się w dwu na-leżących do niziny południowowielkopolskiejmezoregionach: wysoczyźnie Łaskiej oraz Kotlinieszczercowskiej (widawskiej), w której znajduje sięjednak tylko niewielka (przyujściowa) część ob-szaru. Źródła grabi znajdują się koło wsi dziwlena wysokości 229 m n.p.m. stąd rzeka kieruje sięnajpierw na południe, w pobliże Kolonii grabica,a koło Mzurek skręca w kierunku północno-za-chodnim. Koło miejscowości Karczmy wpływa w granice omawianego obszaru i nie zmieniająckierunku, osiąga miejscowość barycz, za którąskręca na zachód. w okolicach Łasku następujezmiana kierunku na południowo-zachodni, którygrabia utrzymuje aż do okolic wsi Łęg widawski,gdzie na wysokości 143 m n.p.m. uchodzi do wi-dawki. Tworzy z nią oraz jej lewobrzeżnym dopły-wem niecieczą węzeł hydrologiczny. szerokośćdoliny jest zmienna: od 100 m w górnym biegu do1 km w rejonie baryczy, a nawet 2 km w rejonie

GrabiaJan T. siciński, zbigniew Kaczkowski, Tomasz Janiszewski

gronkowy Actea spicata i wiele innych. w połu-dniowej, najwyżej położonej części obszaru (do227,5 m n.p.m.) dominuje zdecydowanie mniejwilgotne siedlisko grądu wysokiego. las ten cha-rakteryzuje się dominacją dębu mieszańca Quer-cus petraea x Q. robur, a w runie obecnością ga-tunków rozpowszechnionych na ciepłych siedlis-kach. są to: miodownik melisowaty Melittis melis-sophyllum, dziurawiec skąpolistny Hypericummontanum, czyścica storzyszek Clinopodium vul-gare, groszek czerniejący Lathyrus niger, jano-wiec ciernisty Genista germanica, traganekszerokolistny Astragallus glycyphyllos i in. (Kie-drzyński, Kurowski 2012a).

dodatkowe walory przyrodnicze. różnorodnośćsiedliskową uzupełniają dwa typy lasu: ols porzecz-kowy Ribeso nigri-Alnetum, zajmujący obecniezaledwie 1% powierzchni, ale dawniej znaczniebardziej tu rozpowszechniony oraz wilgotny bórmieszany sosnowo-dębowy Querco roboris-Pinetummolinietosum, występujący na północno-zachodnimskraju obszaru, na niewielkiej powierzchni. pojawiasię tu łoś Alces alces, a na łąkach przy granicy lasu– żuraw Grus grus.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. lasy na tymobszarze znajdują się w fazie dynamicznychzmian powodowanych zarówno naturalnymi pro-cesami ekologicznymi, jak i czynnikami antropo-genicznymi. obserwuje się m.in. przekształcanie

się fitocenoz dawnych olsów i dominujących ak-tualnie łęgów w zbiorowiska zbliżone do grądu ni-skiego. istnienie chronionych tu siedlisk przyro-dniczych jest determinowane zachowaniem rów-nowagi w systemie hydrologicznym na terenie ca-łego kompleksu leśnego oraz w jego sąsiedztwie.nie można więc odnawiać ani pogłębiać rowów i tworzyć nowych. zagrożeniem byłoby także pro-wadzenie zrębów zupełnych, wielkopowierzchnio-wych. Można natomiast stosować rębnie złożonei zabiegi gospodarcze, realizując jednak długolet-nią wymienność w czasie i przestrzeni płatów sta-rodrzewów i miejsc użytkowanych. aktualne bada-nia nie potwierdziły istnienia stanowiska, wystę-pującego tu (na północnej granicy geograficznegozasięgu) liczydła górskiego Streptopus amplexifo-lius (Kurowski 1993, Kurowski i in. 2008a, Kurow-ski, Hereźniak 2012). Jednym z ważnych celówgospodarki leśnej winno być utrzymanie wyso-kiego udziału jesionu w drzewostanach łęgowych,co ma szczególne znaczenie dla priorytetowegosiedliska, tj. łęgu jesionowo-olszowego o wyjątko-wej roli wodo- i glebochronnej oraz biocenotycznej.

Monitoring. wskazane jest w pierwszej kolejnościzałożenie powierzchni monitoringowych i prowa-dzenie obserwacji w najlepiej zachowanych frag-mentach siedlisk łęgu jesionowo-olszowego orazgrądu subkontynentalnego. Monitoring powinienw miarę możliwości objąć wszystkie obserwowanestany siedlisk w obszarze, w tym również płatypoddane w ostatnim czasie cięciom zrębowym.


okazały jesion w fitocenozie

łęgu Fraxino-Alnetum.fot. J.K. Kurowski

płat grądu typowego Tilio-Carpinetum typicum.

fot. J.K. Kurowski

podtopiona dolina grabi.fot. z. Kaczkowski

na tym terenie stwierdzono 979 gatunków zwie-rząt (siciński, Tończyk 2005), w tym 28 gatunkówptaków wodno-błotnych. są wśród nich m.in. bąkBotaurus stellaris, bocian czarny Ciconia nigra,cyraneczka Anas crecca, cyranka Anas querque-dula, płaskonos Anas clypeata, błotniak łąkowyCircus pygargus (3 pary), żuraw Grus grus (2 pa-ry), wodnik Rallus aquaticus, kropiatka Porzanaporzana, derkacz Crex crex (15 samców), śmiesz-ka Chroicocephalus ridibundus, brodziec piskliwyActitis hypoleucos, rycyk Limosa limosa, kszykGallinago gallinago i zimorodek Alcedo atthis. nastarorzeczach i stawach występują także: perko-zek Tachybaptus ruficollis, perkoz dwuczuby Pod-iceps cristatus, perkoz rdzawoszyi Podiceps gris-egena i rybitwa czarna Chlidonias niger. na po-czątku lat 90. XX w. koło górek grabieńskich ob-serwowano cietrzewie Lyrurus tetrix. w okresieprzelotów na rozlewiskach zatrzymują się stadakaczek, czajek, brodźców, bekasy i rycyki, cza-sami odbywają się też niewielkie tokowiska bata-lionów Philomachus pugnax (Janiszewski i in.2002). spośród innych rzadkich lęgowych ptakównależy wymienić wąsatkę Panurus biarmicus – gatunek umieszczony w polskiej czerwonej księ-dze zwierząt (lesner 2013).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków.

wśród zagrożeń w granicach obszaru natura2000 grabia należy wymienić:• budowę trasy s8 i związanej z nią infrastruktury komunikacyjnej, która przecina grabię w dwu miejscach (estakady),• zaniechanie tradycyjnego użytkowania koś- nego i pastwiskowego łąk,

• zmiany stosunków wodnych, melioracje i osuszanie gruntów w dolinie grabi,• ograniczanie ciągłości ekologicznej cieku ze względu na zabudowę poprzeczną koryta, która może się nasilać ze względu na wzrost zainteresowania małą hydroenergetyką (obecnie Mew funkcjonują w brzeskach i nowych Kozubach) oraz planowaną budową zbiorni- ków małej retencji (m.in. Marzenin-Kustrzyce, ldzań),• zanieczyszczanie wód rzeki spływem pestycy- dów, nawozów sztucznych, nielegalnym wylewem ścieków, wyrzucanie odpadów oraz ewen- tualne spuszczanie wód ze stawów rybnych,• międzygatunkowe interakcje wśród zwierząt – oddziaływanie między minogiem ukraińs- kim a minogiem strumieniowym, ustępującym w rejonach sympatrycznego występowania,• zbyt intensywna i niekontrolowana turystyka i rekreacja (działki).

do ważnych zadań w zakresie ochrony siedlisk i gatunków należą m.in.:• przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom w zbiorowiskach łąkowych i murawowych, za- chodzących w procesie sukcesji wtórnej po zaprzestaniu dotychczasowych form użytko- wania,• uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej,• ochrona przed zalesianiem nadrzecznych muraw napiaskowych i wrzosowisk,• zachowanie zróżnicowanych i różnorodnych siedlisk przyrodniczych wymaga akcji informacyjnej i szkoleniowej miejscowej społeczności (młodzieży, samorządowców, członków organizacji pozarządowych itd.).

Monitoring. obecnie w obszarze nie jest prowa-dzona stała obserwacja siedlisk i gatunków. pla-nowany jest monitoring części gatunków natu-rowych (zwłaszcza priorytetowych) dla obszaru,np. ryb (raz na 10 lat), w dolnym biegu. plano-wane jest też utworzenie stanowiska krajowegomonitoringu kozy złotawej (przybylski, inf. ustna).


Mozaika zbiorowisk w dolinie rzeki.fot. M . Kiedrzyński

grabia w okolicach okupu.fot. b. lesner

Krajobraz łęgowy nad grabią.fot. M. Kiedrzyński

ujścia (Maksymiuk 1970, Jażdżewska i in. 1989,Kaczkowski 2006).

formy ochrony przyrody. najwyższą formę ochronyprzyrody stanowi istniejący od 1989 r. park Kra-jobrazowy Międzyrzecza warty i widawki, obejmu-jący m.in. przyujściowy fragment grabi (siciński1985, 1999). innymi są: zespół przyrodniczo-Kra-jobrazowy doliny grabi, obszar chronionego Kra-jobrazu Środkowej grabi oraz użytek ekologicznyrzeka grabia.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. w ob-szarze siedliskowym grabia notowano cztery typysiedlisk przyrodniczych. Typowe dla doliny tej rzekisą zbiorowiska łąkowe, zarówno półnaturalne, jaki antropogeniczne. Te drugie są rezultatem od-wodnienia doliny. na powierzchni ponad 150 ha,występują łąki świeże użytkowane ekstensywnie(6510). ostatnie dane nie potwierdziły występo-wania wydm śródlądowych z murawami szczotli-chowymi (2330), podawanych wcześniej w sdf.dolina rzeki na niektórych odcinkach posiadacharakter naturalny, stwarzający korzystne wa-runki do rozwoju zbiorowisk wodnych, bagiennychi ziemnowodnych. stwierdzono występowanie do-brze zachowanych starorzeczy ze zbiorowiskamize związków Potamion i Nymphaeion (3150). w opisywanej części grabia wyróżnia się bogatąobudową biologiczną koryta. dominującymi ga-tunkami drzew są: olsza czarna Alnus glutinosa,jesion wyniosły Fraxinus excelsior, różne gatunki

wierzb Salix sp., wiąz szypułkowy Ulmus laevis,które budują drzewostany łęgów jesionowo-olszo-wych i wierzbowych (*91e0) w obszarze (Mowszo-wicz 1978, ojrzyńska 1987, siciński 1976, 1985,sekulska-nalewajko, ligowski 2000).występujące naturowe gatunki zwierząt to bóbreuropejski Castor fiber (1337), wydra Lutra lutra(1355), kumak nizinny Bombina bombina (1188),minóg ukraiński Eudontotomyzon mariae (2484),minóg strumieniowy Lampetra planeri (1096),koza Cobitis taenia (1149), piskorz Misgurnusfossilis (1145), różanka Rhodeus sericeus (5339),skójka gruboskorupowa Unio crassus (1032),trzepla zielona Ophiogomphus cecilia (1037), za-lotka większa Leucorrhinia pectoralis (1042),czerwończyk nieparek Lycaena dispar (1060) i za-toczek łamliwy Anisus vorticulus (4056). od bli-sko dwudziestu lat nie stwierdza się natomiastujętej w sdf kozy złotawej Sabanejewia aurata(1146), (Kaczkowski 2006, Kruk i in. 2009, siciń-ski, Tończyk 2009, Tończyk 2001).

dodatkowe walory przyrodnicze. dolina rzeki wy-różnia się naturalną geomorfologią. grabia należydo najlepiej zbadanych pod względem faunistycz-nym rzek w kraju, a nawet europie. prowadzoneod okresu międzywojennego badania dotyczą pra-wie wszystkich grup systematycznych, szczególniezaś hydrofauny. z tych względów grabia jest inte-resującym obiektem naukowym, dydaktycznym i ochrony przyrody.


grabia wiosnąfot. M. grecka

drzewostan łęgowy nad grabią. fot. z. Kaczkowski

Kosaciec żółtyIris pseudacorus

fot. b. lesner

lindą oraz we wschodniej części obszaru, grądprezentuje właściwą strukturę we wszystkich war-stwach zbiorowiska. o wysokim stopniu zachowa-nia grądu świadczy liczba 30 gatunków drzew i krzewów występujących w jego fitocenozach;komplet gatunków właściwych naturalnym lasomliściastym; wiek drzewostanu (do 150 lat) orazobecność przestoi dębowych w wieku do 250 lat.grąd zróżnicowany jest na trzy podzespoły: niski,typowy i wysoki.grąd niski T-C stachyetosum zajmuje zwykle wą-skie przestrzenie w strefie kontaktowej pomiędzyzbiorowiskami łęgu i grądu typowego, z którymima też silne związki florystyczne i ekologiczne.Ten wilgotny i cienisty las jest na tym obszarzenajbogatszym w gatunki zbiorowiskiem leśnym. w runie dominują gatunki właściwe dla higrofil-nych, żyznych lasów, m.in. przylaszczka Hepaticanobilis, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum,kopytnik Asarum europaeum, czyściec leśny Sta-chys sylvatica, sporadycznie bluszcz Hedera helixi barwinek Vinca minor. fitocenozy grądu typowego T-C typicum o cechachnaturalnych występują przede wszystkim wewschodniej części obszaru, gdzie rosną drzewo-stany dębowe w wieku 150 lat. poza dominują-cym dębem szypułkowym Quercus robur, wystę-pują również: grab, jawor, lipa, świerk, klon, a spo-radycznie jodła i in. we florze na uwagę zasługujeobecność gatunku górskiego – kokoryczki okółko-wej Polygonatum verticillatum, która (obok dzwo-necznika) jest osobliwością florystyczną tegoobszaru. stanowisko to jest największym w regio-nie łódzkim (Kurowski 1976).grąd wysoki T-C calamagrostietosum, stojący naekologicznym pograniczu grądu i dąbrowy świet-listej charakteryzuje się dominacją w drzewosta-nie dębu bezszypułkowego Quercus petraea i dę-bu mieszańca Q. petraea x Q. robur. ze stałąobecnością występują: konwalia Convallaria ma-jalis, orlica pospolita Pteridium aquilinum, trzcin-nik leśny Calamagrostis arundinacea, zawilecgajowy Anemone nemorosa i borówka czarna

Vaccinium myrtillus. we wschodniej części rezer-watu, zwłaszcza w rejonie pagórka 196 i na jegostokach zachowały się gonne drzewostany dę-bowe (w wieku 150 lat) z interesującą, ciepło-lubną florą. w płacie grądu wysokiego występujejedno z pięciu, ostatnio potwierdzonych w woje-wództwie łódzkim stanowisk dzwonecznika Ade-nophora liliifolia (Kurowski 2006a, Kurowski, an-drzejewski 2012).siedlisko łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alne-tum, zajmujące 1,3 ha zlokalizowane jest na całejdługości rzeki lindy oraz w formie wąskich smugwzdłuż cieku płynącego z rejonu źródlisk i byłegotorfowiska. Łęg w naturalnej dolinie lindy prezen-tuje postać typową dla tego zespołu w polsceśrodkowej. w drzewostanie nie stwierdzono je-sionu, dominuje stuletnia olsza czarna, a towarzy-szą jej jawor, czeremcha pospolita, wiąz i in. Łęgcechuje bogactwo florystyczne; występują tu m.in.bluszcz Hedera helix, wawrzynek wilczełyko Dap-hne mezereum i kokoryczka okółkowa Polygona-tum verticillatum.siedlisko olsu źródliskowego Ribeso nigri-Alne-tum chrysosplenietosum zajmuje powierzchnięzaledwie 0,5 ha – na obszarze nisz źródliskowychoraz w ich najbliższym otoczeniu. prezentuje wy-soki stopień naturalności i ma bardzo duże zna-czenie biocenotyczne, zwłaszcza wodochronne.na kępach, obok panującej olszy czarnej, pojawiasię jawor, zaś w runie notuje się obecność kilkugatunków paproci, zwłaszcza wietlicy samiczej At-hyrium filix femina i nerecznicy szerokolistnej Dry-opteris dilatata. na dnie basenów źródliskowychwystępują: rzeżucha gorzka Cardamine amara,przetacznik bobowniczek Veronica beccabunga,mięta nadwodna Mentha aquatica i in. Źródliskastanowią też cenną ostoję higrofilnych mszakóworaz entomofauny (Kurowski 2006a, Kurowski,gielniak 2010).

dodatkowe walory przyrodnicze. w naturalnymkrajobrazie leśnym nad lindą występuje interesu-jąca flora. poza dzwonecznikiem wonnym i koko-ryczką okółkową, w grupie gatunków chronionych


płat grądu Tilio-Carpinetum typicum. fot. J.K. Kurowski

fitocenoza grądu wysokiego Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. fot. J.K. Kurowski

owocująca kokoryczka okółkowa Polygonatum verticillatum. fot. J.K. Kurowski

stanowisko dzwonecznika wonnego Adenophora liliifoliaw grądach nad lindą. fot. J.K. Kurowski

fizjografia. obszar mający znaczenie dla wspól-noty grądy nad lindą leży na pograniczu Mazow-sza i wielkopolski. wyżej położona wschodniaczęść obszaru, z pagórkiem wysokości 196 mn.p.m., przylega do granicy mezoregionu wznie-sień Łódzkich, należącego do południowego Ma-zowsza. pagórek ten jest zbudowany ze żwirów,głazów, gliny zwałowej i piasków, a u jego północ-nego podnóża znajduje się kompleks źródeł i wy-sięków. lokalny system hydrologiczny składa sięz zarastającego basenu torfowiskowego z licznymidrobnymi wysiękami i źródłami dającymi początekdopływowi lindy oraz trzech nisz źródliskowych o żwirowo-piaszczystym dnie. strumień posiadakręte, naturalne koryto. w jego dolnym odcinku(poza granicami obszaru) istnieje śródleśny staw,poniżej którego strumień uchodzi do znacznieniżej płynącej lindy – dopływu bzury. na zachod-niej granicy obszaru, już na skraju wysoczyzny Ła-skiej (se wielkopolska), dno doliny lindy obniżasię do wysokości 165 m n.p.m. (Kondracki 2002,Kurowski 1996).

formy ochrony. charakteryzowany obszar po-krywa się granicami z utworzonym w 1997 r. leś-nym rezerwatem przyrody o tej samej nazwie.rezerwat utworzono w celu zachowania fragmen-tu doliny rzeki lindy, jej dopływu i źródlisk wraz z towarzyszącą im naturalną roślinnością grą-dową, łęgową i źródliskową (Kurowski 1986c).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. głów-nym przedmiotem ochrony jest naturalna mo-zaika dobrze zachowanych siedlisk przyrodni-czych: grądu subkontynentalnego Tilio cordatae-Carpinetum betuli (kod 9170-2), łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum (*91e0-3) i olsu źród-liskowego Ribeso nigri-Alnetum chrysosplenieto-sum (*91e0-4), a także niewielka (2 osobniki) po-pulacja dzwonecznika wonnego Adenophoraliliifolia (4068), (Kurowski 2006a, Kurowski, Kie-drzyński 2008b).siedlisko grądu subkontynentalnego Tilio-Carpi-netum zajmuje powierzchnię około 46 ha. na po-łowie tego areału, głównie nad strumieniem i nad



specjalny obszarochrony siedliskGrądy nad Lindą

PLH100022 położonyjest w powiecie i gminie Zgierz, w południowo-

-wschodniej częściLasów Grotnicko-

-Lućmierskich, największego

w okolicach Łodzikompleksu

leśnego (2,5 tys. ha),należącego

do Nadleśnictwa Grotniki. Południową

granicę obszaru stanowi niemal

dwukilometrowy odcinek rzeki Lindy.

Powierzchnia obszaruGrądy nad Lindą

zajmją obszar 54,92 ha.

plH100022 Grądy nad Lindą Józef K. Kurowski, paulina grzelak, anna sulikowska-drozd


PołożenieProjektowany specjalny obszarochrony siedlisk Las DębowiecPLH100023 obejmujezachodni fragmenturoczyska Dębowiec,położonego na południowywschód od wsi Polichno, w gminieŻytno i powiecie radomszczańskim.Znajduje się on na terenie Nadleśnictwa Gidle(RDLP Katowice).

Powierzchnia obszaruObszar zajmuje powierzchnię 47 ha, z czego na lasy przypada 45,3 ha (Patalan i in. 2007).

plH100023

fizjografia. las dębowiec leży na wyżynie Mało-polskiej, w mezoregionie niecki włoszczowskiej(Kondracki 2002). Teren jest prawie płaski, poło-żony na wysokości 213-216 m n.p.m. występujątu liczne zagłębienia terenu, będące wynikiemkrasu kopalnego, jednak ich głębokość nie prze-kracza na ogół 1 m. przez obszar przepływają kupółnocy trzy niewielkie strumienie, zasilającewody niewielkiej rzeki baryczki, będącej dopły-wem pilicy. znaczna część terenu jest podmokła,a miejscami nawet bagnista. wczesna wiosnązdarzają się długotrwałe podtopienia (Jaros i in.2007).

formy ochrony przyrody. charakteryzowany ob-szar pokrywa się z leśnym rezerwatem przyrodydębowiec. rezerwat utworzono w 1965 r. w celuzachowania ze względów naukowych i dydaktycz-nych naturalnego fragmentu grądu z lipą szeroko-listną (na krańcach jej geograficznego zasięgu)oraz łęgu jesionowo-wiązowego z rzadkimi rośli-

nami zielnymi (Jaros i in. 2007). las dębowiecznajduje się na terenie piliczańskiego obszaruchronionego Krajobrazu.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. w gra-nicach obszaru występują trzy typy siedlisk przy-rodniczych o łącznej powierzchni 40 ha, co sta-nowi 85% obszaru. występują tu istotne dlazachowania różnorodności biologicznej konty-nentu siedliska grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum (9170), łęgowych lasów dębowo- wią-zowo-jesionowych Ficario-Ulmetum (91f0) orazłęgów olszowo-jesionowych Alnenion glutinoso-in-canae (91e0). siedlisko grądu reprezentowanejest przez grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum betuli (kod 9170-2), występujący natym obszarze w dwóch podzespołach: grądu typo-wego T-C typicum i grądu niskiego T-C stachyeto-sum. szczególnie cenne są płaty grądu niskiegoz lipą szerokolistną Tilia platyphyllos (Mowszowiczi in. 1967, górski, brzeg 2004, olaczek i in. 2008).

Las Dębowiec arkadiusz grzelak, Józef K. Kurowski

i zagrożonych są: storczyk kukułka fuchsa Dacty-lorhiza fuchsii, wawrzynek wilczełyko Daphnemezereum, lilia złotogłów Lilium martagon, mio-downik melisowaty Melittis melissophyllum, bo-brek trójlistkowy Menyanthes trifoliata i in. stwier-dzono również owocniki chronionego gatunkugrzyba szmaciaka gałęzistego Sparassis crispa.na uwagę zasługuje także kolekcja 40 okazałychdrzew; do najstarszych (do 250 lat) i najgrubszych(do 450 cm w obwodzie) należą dęby (Kurowski2006a). obszar rezerwatu zamieszkiwany jest przezbogaty zespół mięczaków; stwierdzono dotych-czas 31 gatunków ślimaków lądowych, w tymszklarkę zielonawą Nesovitrea petronella (ka-tegoria nT w czerwonej liście zwierząt) oraz ga-tunki rzadkie w polsce środkowej: igliczek lśniącyAcicula polita i świdrzyk stępiony Ruthenicafilograna (sulikowska-drozd 2010). w grądachnad lindą gniazdują trzy gatunki ptaków wymie-

nionych w załączniku i dyrektywy ptasiej: dzięciołśredni Dendrocopos medius, dzięcioł czarnyDryocopus martius i muchołówka mała Ficedulaparva.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. ze względu na systematyczną renaturalizację drzewostanu w zbiorowiskach grądowych (m.in. wzrost zwarciapodszycia) szanse zachowania grądu subkonty-nentalnego są bardzo dobre. Jednocześnie rozwójpodszycia w fitocenozach grądu wysokiego możeprzyczynić się do recesji dzwonecznika wonnego.aktualnie perspektywy utrzymania populacjidzwonecznika na tym stanowisku są niedosta-teczne. potencjalnym zagrożeniem dla roślinnościobszaru może być czeremcha amerykańska Pa-dus serotina, która pojawia się pojedynczo w runie i podszyciu. dla flory zielnej, zwłaszcza w środkowo-wschodniej części obszaru, zagroże-niem jest niecierpek drobnokwiatowy Impatiensparviflora. siedliska łęgowe i źródliskowe obecnienie są zagrożone. Jeżeli nie zostaną zmienionestosunki wodne, szanse zachowania tych siedlisksą wysokie.

Monitoring. Kontrolą objęte jest stanowiskodzwonecznika wonnego (Kiedrzyński 2010b).wskazane jest założenie powierzchni monitorin-gowych i prowadzenie obserwacji w najlepiejzachowanych płatach grądu niskiego i typowego,łęgu nad strumieniem oraz na wszystkich trzechstanowiskach olsu źródliskowego.


Łęg Fraxino-Alnetum nad strumieniem. fot. J. K. Kurowski

olszyna źródliskowa. fot. J. K. Kurowski

stanowisko pełnika europejskiego Trollius europaeus. fot. a. grzelak


PołożenieObszar mający znaczenie dla Wspólnoty Lasy SmardzewickiePLH100024 zlokalizowany jest w gminie Tomaszów Mazowiecki, leżącej w granicach powiatutomaszowskiego.Obejmuje fragmentgłównego kompleksuleśnego NadleśnictwaSmardzewice. Obszarskłada się z trzechczęści: dwóch głównych – rozdzielo-nych linią kolejowąoraz małej enklawypołożonej 1,5 km w kierunku południowo--wschodnim.

Powierzchnia obszaruObszar Natura 2000Lasy Smardzewickiezajmuje powierzchnię286,52 ha.

plH100024

fizjografia. lasy smardzewickie leżą na połu-dniowo-zachodnim skraju mezoregionu dolinabiałobrzeska należącej do prowincji niż Środko-woeuropejski. w odległości 2 km na południeznajduje się wyraźna krawędź mezozoicznegowzgórza (205 m n.p.m.) zbudowanego z piaskow-ców i margli kredowych zaliczanego już do mezo-regionu wzgórza opoczyńskie i prowincji wyżynypolskie (Kondracki 2002). Teren ostoi pokrywająutwory plejstoceńskie: piaski, żwiry fluwiogla-

cjalne i gliny oraz holoceńskie torfy w zabagnio-nych olsowych nieckach. niewielkie powierzchnie,ale znaczące dla środowiska przyrodniczego, zaj-mują wychodnie utworów jurajskich, głównie iły i wapienie. rejon ten stanowi obszar alimenta-cyjny niebieskich Źródeł; północna jego częśćobejmuje zabagnioną nieckę, z której wody sącząsię, tworząc okresowy ciek, kończący swój bieg wponorze wapiennym w miejscowości wąwał. ob-szar jest nieznacznie zróżnicowany geomorfolo-gicznie. najwyżej położony jest rejon ośrodkaHodowli żubrów (oHż), osiągający wysokość 186m n.p.m., natomiast najniżej znajdują się (177 mn.p.m.) zabagnienia na zachód od rezerwatuJeleń.

formy ochrony. w granicach obszaru natura2000, na powierzchni 72 ha, znajduje się ośrodekHodowli żubrów im. prezydenta ignacego Mościc-kiego. Jest on jednostką organizacyjną Kampino-skiego parku narodowego. północno-wschodnia

Lasy Smardzewickie Marcin Kiedrzyński, Józef K. Kurowski

siedlisko łęgów dębowo-wiązowo-jesionowych zaj-muje łęg wiązowo-jesionowy w podzespole śle-dzienicowym Ficario-Ulmetum minoris chrysosple-nietosum (91f0-2). występują tu najlepiej zacho-wane płaty tego zespołu w województwie łódzkim(urbanek 1966, Mowszowicz i in. 1967, grzelak a.2011, 2012). siedlisko łęgów olszowych i jesiono-wych na omawianym obszarze reprezentowanejest przez zbiorowisko łęgu jesionowo-olszowegoFraxino-Alnetum (*91e0-3). wykształca się onowzdłuż cieków w najniżej położonych miejscach(Mowszowicz i in. 1967). najnowsze badania(górski, brzeg 2004) nie potwierdziły występowa-nia łąki trzęślicowej (6410) opisywanej w latach60. XX w.

dodatkowe walory przyrodnicze. obszar jest waż-nym miejscem występowania naturalnej populacjilipy szerokolistej na granicy zasięgu. obecne sątakże górskie gatunki roślin: jodła pospolita Abiesalba, kokoryczka okółkowa Polygonatum verticil-latum, trybula lśniąca Anthriscus nitida, wroniecwidlasty Huperzia selago. ponadto występująrzadko spotykane lub zagrożone gatunki, np.wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, bluszczHedera helix, świerząbek orzęsiony Chaerophyl-lum hirsutum, przylaszka Hepatica nobilis, dwagatunki storczyków: kukułka fuchsa Dactylorhizafuchsii i kruszczyk szerokolistny Epipactis helle-borine oraz widłaki: goździsty Lycopodium clava-tum i jałowcowaty L. annotinum (górski, brzeg2004, olaczek i in. 2008). na łące w środkowej

części obszaru zachowała się także cenna popu-lacja pełnika europejskiego Trollius europaeus.różnorodność fitocenotyczną obszaru wzbogacaobecność płatów olsu porzeczkowego Ribesonigri-Alnetum oraz trzech typów łąk wilgotnych:Scirpetum sylvatici, Angelico-Cirsietum oleraceioraz Filipendulo-Geranietum (Jaros i in. 2007). w granicach obszaru natura 2000 gniazdują trzygatunki ptaków wymienionych w załączniku i dy-rektywy ptasiej: dzięcioł średni Dendrocopos me-dius, dzięcioł czarny Dryocopus martius i mu-chołówka mała Ficedula parva (nieregularnie),(Kaczorowski 2013).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. potencjalnymniebezpieczeństwem dla przedmiotu ochronyomawianego obszaru, w szczególności lasów łę-gowych, są zmiany stosunków wodnych. zagroże-niem dla zbiorowisk łąkowych jest sukcesjanaturalna. w celu zachowania populacji pełnikaeuropejskiego należy prowadzić regularne kosze-nie śródleśnej łąki. potencjalnym zagrożeniemmoże być także wkraczanie gatunków obcych donaturalnych zbiorowisk roślinnych.

Monitoring. obszar jest obiektem badań nauko-wych, dotyczących m.in. przemian roślinności łę-gowej (olaczek, sowa 1972, grzelak a. 2011,2012 i in.) oraz różnorodności mszaków i wątro-bowców (Klama i in. 2005, urbański, górski2010).


grąd subkontynentalnyTilio-Carpinetumwczesną wiosną.

fot. J. K. Kurowski

Łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum minoris

nad strumieniem. fot. p. grzelak

podtopiony fragment lasu ze starymi dębami.

fot. J. K. Kurowski

fitocenoza łęgu jesionowo-wiązowego Ficario-Ulmetum.fot. M. Kiedrzyński

XX w. (w rezerwacie Jeleń) – czarcikęsika KlukaSuccisella inflexa (Kurowski 1986a, 1998c, Kied-rzyński 2000, 2001, Kiedrzyński, Kurowski 2012b).w granicach obszaru gniazdują cztery gatunkiptaków wymienionych w załączniku i dyrektywyptasiej: żuraw Grus grus, dzięcioł średni Den-drocopos medius, dzięcioł czarny Dryocopusmartius i muchołówka mała Ficedula parva.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. część płatówsiedlisk przyrodniczych podlega obecnie rege-neracji. dotyczy to szczególnie boru mieszanegojodłowego oraz grądów z drzewostanem brzozo-wym, sosnowym lub olchowym. w grądzie niskimz najstarszym drzewostanem obserwuje się częś-ciowe zamieranie wiekowych dębów. proces ten,choć zmienia strukturę drzewostanów, nie sta-nowi zagrożenia dla trwałości siedliska przyrod-niczego. we fragmencie łęgu jesionowo-wią-zowego obserwuje się rozpad drzewostanu jesio-nowego oraz równoczesne dobre odnowieniewiązów, które prawdopodobnie czasowo zastąpiąjesiony w dominacji. ewentualnym dodatkowymzagrożeniem dla łęgu mogłoby być odnowienie i pogłębienie starych rowów melioracyjnych. per-spektywy ochrony dla większości płatów siedliskprzyrodniczych w granicach tego obszaru są dob-re. w najlepiej zachowanych fragmentach należyograniczyć użytkowanie; w rezerwacie Jeleń sto-sować ochronę bierną, natomiast w innych wspo-magać naturalną przebudowę drzewostanów.

Monitoring. badania powinny skupić się na ob-serwacji stanu zachowania i na dynamice płatówsiedlisk przyrodniczych, w tym różnych postacigrądów oraz regenerującego się płatu jedliny. w monitoringu łęgu jesionowo-wiązowego szcze-gólną uwagę należy zwrócić na proces zamieraniajesionu. obecnie prowadzona jest obserwacjapopulacji żywca dziewięciolistnego. dla ocenyprzestrzennego rozmieszczenia siedlisk odpo-wiednich dla pachnicy dębowej powinno sięzinwentaryzować wszystkie stare drzewa na tymobszarze. z uwagi na obecność odpowiednichsiedlisk istnieje prawdopodobieństwo stwierdze-nia w obszarze kolejnych gatunków naturowych,szczególnie zwierząt bezkręgowych typowych dlaśródleśnych polan.


zbiorowisko zbliżone do wyżynnego jodłowegoboru mieszanego Abietetum polonicum. fot. J.K.Kurowski

żywiec dziewięciolistnyDentaria enneaphyllos. fot. J.K.Kurowski

część obszaru objęta jest ochroną w formie leś-nego rezerwatu przyrody Jeleń, zajmującego po-wierzchnię 48,97 ha (Mamiński 1984). cały ob-szar znajduje się w otulinie istniejącego od 1995 r.spalskiego parku Krajobrazowego (olaczek i in.1990, Kurowski 1981a, 1999b, Kiedrzyński,Tabor 2002).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. w la-sach smardzewickich w ystępują dobrze zacho-wane płaty grądu subkontynentalnego Tiliocordatae-Carpinetum betuli (9170-2), odmianymałopolskiej, z udziałem jodły pospolitej Abiesalba. szczególnie cenne są grądy niskie z licznymiprzestojami dębowymi, olchowymi, jodłowymioraz grabowymi i bujnym wielogatunkowymrunem, występujące tu zwykle w strefie kontakto-wej z olsami. grądy typowy i wysoki, posiadającecharakter nieco zmieniony na skutek działalnościczłowieka, zajmują większe powierzchnie w rejo-nie oHż. w sąsiedztwie rezerwatu Jeleń stwierdzono fito-cenozy wyżynnego jodłowego boru mieszanegoAbietetum polonicum (91p0), występującego tuna kresowym stanowisku. bór jodłowy rozwija sięprzy wale piaszczystym, będącym przedłużeniemramienia wydmy eolicznej ciągnącej się wzdłużpółnocnej granicy obszaru. zbiorowisko to znaj-duje się w fazie regeneracji. cechuje się licznymnaturalnym odnowieniem jodły oraz obecnościąpłatów widłaka jałowcowatego Lycopodium anno-tinum, a także górskiej trawy – trzcinnika owłosio-

nego Calamagrostis villosa. w środkowej częściobszaru, na północ od oHż, w miejscu wychodniiłów jurajskich stwierdzono występowanie łęguwiązowo-jesionowego Ficario-Ulmetum (91f0-1).drzewostan tego rzadkiego w polsce środkowejskładnika roślinności leśnej, tworzą wiekoweolchy oraz jesion wyniosły, a w domieszce wiązy:szypułkowy i polny. wiosną w runie masowo wy-stępuje ziarnopłon wiosenny Ficaria verna (Kie-drzyński 2008, Kiedrzyński, Kurowski 2008b).puszczański charakter lasów smardzewickichpotwierdza obecność pachnicy dębowej Osmo-derma eremita (1084) – chrząszcza z załącznikaii dyrektywy siedliskowej. wykazano także obec-ność czerwończyka nieparka Lycaena dispar(1060) – gatunku nie wymienionego w sdf.

dodatkowe walory przyrodnicze. charakteryzo-wany obszar ma istotne znaczenie dla zacho-wania kresowych stanowisk jodły pospolitej orazkilku górskich gatunków runa. wyżynny charakterszaty roślinnej potwierdza m.in. obecność żywcadziewięciolistnego Dentaria enneaphylloos, trzcin-nika owłosionego Calamagrostis villosa, trybulilśniącej Antriscus nitida i starca kędzierzawegoSenecio rivularis. poza reliktami dawnej puszczypilickiej na omawianym terenie występują śród-leśne polany z podmokłymi łąkami i stanowiskamistorczyków – kukułki szerokolistnej Dactylorhizamajalis i podkolanu białego Platanthera bifolia;rzadkiej paproci – nasięźrzału pospolitego Ophio-glossum vulgare oraz notowanego w latach 80.


ośrodek Hodowli żubrów w lasach

smardzewickich jest filiąKampinoskiego parku

narodowego. fot. J.K.Kurowski

starodrzew dębowy w płacie grądu

Tilio-Carpinetum. fot. J.K.Kurowski


fizjografia. lipickie Mokradła położone są w cen-tralnej części wysoczyzny Tureckiej należącej dow makroregionu niziny południowowielkopolskiej(Kondracki 2002). zajmuje fragment rozległej pła-skiej niecki (na wysokości 136-138 m n.p.m.) naprzedpolu tzw. wału Malanowskiego, w dorzeczuniewielkiej rzeki swędrni – dopływu prosny. dolinaswędrni zajmuje zachodnią część obszaru. odstrony wschodniej, południowej i zachodniej lipic-kie Mokradła ograniczone są niewielkimi wzniesie-niami. do połowy ubiegłego wieku na omawianymterenie prowadzona była eksploatacja torfu – znaj-dują się tu głębokie doły potorfowe. ponadto pro-wadzono tu melioracje. obecnie rowy odwadnia-jące są zamulone i zarośnięte roślinnością szuwa-rową (andrzejewski, Kurowski 2008a).

formy ochrony przyrody. projektowany specjalnyobszar ochrony siedlisk położony jest w całości w granicach utworzonego w 2005 r. na po-wierzchni 721,9 ha zespołu przyrodniczo-Krajob-

razowego lipickie błota. przedmiotem ochrony zpKsą obszary bagien i torfowisk stanowiące cennąostoję wielu gatunków ptaków wodno-błotnych.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. nacharakteryzowanym obszarze wyróżniono pięćtypów siedlisk przyrodniczych. dwa z nich mającharakter torfowiskowy. są to siedliska o kodach7140 – torfowiska przejściowe i trzęsawiska (prze-ważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Cariceteanigrae) oraz 7210 – niezwykle rzadkie w regionietorfowiska nakredowe (Cladietum marisci). naszczególną uwagę zasługują płaty zespołu kłociwiechowatej Cladietum marisci, które rozpro-szone są na powierzchni około 7 ha – jest to więcnajwiększe stanowisko tego zbiorowiska w środ-kowej polsce (andrzejewski, Kurowski 2008a). w trakcie badań związanych z tworzeniem ob-szaru natura 2000 oszacowano powierzchnię, naktórej występowała kłoć wiechowata na około 1,2ha (andrzejewski, Kurowski 2008a, Kucharski



znaczenie dla Wspólnoty

Lipickie MokradłaPLH100025 położony

jest w gminie Goszczanów,

w powiecie sieradzkim,

przy północno-zachod-niej granicy

województwa łódzkiego, na styku

z województwem wielkopolskim.

Powierzchnia obszaruObszar zajmuje

powierzchnię 369,5 ha, z czego

w województwie łódzkim 369,29 ha.

plH100025 Lipickie Mokradła izabela zając, Józef K. Kurowski, Tomasz Janiszewski

owocostan kłoci wiechowatej

Cladium mariscus. fot. J.K. Kurowski

podtopiony fragment lipickich Mokradeł. fot. i. zając

Mozaika roślinności bagiennej. fot. J.K. Kurowski


PołożenieProjektowany obszarspecjalnej ochronysiedlisk Lubiaszów w Puszczy PilickiejPLH100026 leży na terenie powiatupiotrkowskiego, w granicach dwóchgmin: Wolbórz (trzy oddziały leśne od strony wsi Lubia-szów) i Sulejów (pozostała część). Obszar zajmujewschodni fragmentrozległych Lasów Kolskich ciągnącychsię od Moszczenicy i Piotrkowa Trybunal-skiego po dolinę Pilicy – obecnie zajętąna tym odcinku przezZbiornik Sulejowski,do którego dzieli odległość 1,3 km.Lasy te należą do NadleśnictwaPiotrków.

Powierzchnia obszaruObszar Natura 2000Lubiaszów w PuszczyPilickiej zajmuje powierzchnię 202,81 ha.

plH100026

fizjografia. zgodnie z podziałem fizycznogeogra-ficznym (Kondracki 2002), badany obszar leży w po-łudniowo-wschodniej części mezoregionu rów-niny piotrkowskiej, wchodzącej w skład wznie sieńpołudniowomazowieckich i prowincji niżu Środko-woeuropejskiego. cały obszar jest lekko pochy-lony w kierunku południowo-wschodnim. najwyżej(195 m n.p.m.) położony jest północny skraj, nato-miast najniżej znajduje się dolina rosochy – stru-mienia płynącego z kolskiej polany. rosocha prze-pływa przez południową część obszaru; po 800 mopuszcza go na wysokości 173,5 m n.p.m. i kie-ruje się do zbiornika sulejowskiego. podłoże geo-logiczne obszaru zbudowane jest głównie przezplejstoceńskie gliny zwałowe, gdzieniegdzie przy-kryte piaskami wodnolodowcowymi. na zboczachi w dolinie rosochy występują piaski eoliczne, flu-wialne i humusowe. gleby omawianego obszaruto przede wszystkim gleby brunatne właściwe i kwaśne oraz bielicowe; na dnie doliny stwier-

dzono również czarne ziemie (Kurowski i in. 1980,baliński 1996).

formy ochrony przyrody. charakteryzowany ob-szar pokrywa się całkowicie z powierzchnią leś-nego rezerwatu przyrody lubiaszów, utworzonegow 1958 r. dla ochrony lasu jodłowego i powiększo-nego w 1984 r. w celu zachowania naturalnychzbiorowisk leśnych z dużym udziałem jodły pospo-

Lubiaszów w Puszczy Pilickiej Józef K. Kurowski, Marcin Kiedrzyński, Janusz Hejduk

2012b, Kucharski, andrzejewski 2012). obserwa-cje wykazują, że populacja tego gatunku ulegazmniejszeniu. aktualne badania potwierdzają wy-stępowanie tej rośliny na powierzchni około 0,6ha (zając 2012). przyczyną tak drastycznegozmniejszenia powierzchni cennego siedliska byłydwa rozległe pożary – w październiku i grudniu2011 r. objęły one łącznie około 70 ha torfowisk(ochotnicza straż pożarna w lipiczu 2012, infor-macja ustna). badania dotyczące kłoci wykazują,że rok po pożarze nastąpił spadek liczebnościosobników tej rośliny. są one również mniejsze.badania z innej części kraju wykazały, że w 3-4lata po pożarze populacja odbudowuje swoją li-czebność i biomasę (buczek 2005). aktualnie po-wierzchnia torfowisk przejściowych i trzęsawisk(7140) w granicach obszaru wynosi około 19 ha(zając 2012). na obszarze lipickich Mokradeł,poza ww. siedliskami, występują zmiennowilgotnełąki trzęślicowe (Molinion, 6410), niżowe i górskieświeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenat-herion elatioris, 6510) oraz łęgi olszowe i jesio-nowe (Alnenion glutinoso-incanae, 91e0). zajmu-ją one odpowiednio 1%, 10% i 1% omawianegoterenu. powierzchnia tych siedlisk nie uległa istot-nym zmianom. spośród zwierząt wymienionych w załączniku ii dyrektywy siedliskowej na tym ob-szarze wykazano w sdf występowanie kumakanizinnego Bombina bombina (1188). ponadto no-towano tu zalotkę większą Leucorrhinia pectoralis(1042), (Tończyk 2013), gatunek niewymienianyw sdf.

dodatkowe walory przyrodnicze. obszar siedli-skowy lipickich Mokradeł odznacza się harmonij-nym krajobrazem z dużą różnorodnością i mozai-kowym układem siedlisk łąkowych, torfowisko-wych i szuwarowych wraz z zadrzewieniami i la-sami łęgowymi. stanowią one optymalne warunkido rozwoju wielu różnorodnych gatunków roślin i zwierząt. niewątpliwym walorem tego terenu jestwystępowanie największego w polsce środkowejstanowiska kłoci wiechowatej Cladium mariscus– gatunku subatlantyckiego, zaliczanego w tymregionie do kategorii „na granicy wymarcia” (Ja-kubowska-gabara, Kucharski 1999). zróżnico-wane siedliska stwarzają korzystne warunki dlarozwoju wielu chronionych, rzadkich i zagrożonychgatunków roślin. oprócz kłoci notuje się tu rów-nież cztery gatunki storczyków, w tym trzy z ro-dzaju kukułka: krwista Dactylorhiza incarnata,plamista Dactylorhiza maculata i szerokolistna

Dactylorhiza majalis oraz kruszczyk błotny Epipac-tis palustris. ponadto występują: włosienicznikwodny Batrachium aquatlile, ostrożeń krótkołody-gowy Cirsium acaule, centuria pospolita Centau-rium erythraea, goździk pyszny Dianthus super-bus, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum,gnidosz błotny Pedicularis palustris i pływacz zwy-czajny Urticularia vulgaris (andrzejewski, Kurow-ski 2008a, zając 2012). spośród gatunków pta-ków wymienionych w załączniku i dyrektywy pta-siej na terenie lipickich Mokradeł gniazdują bo-cian biały Ciconia ciconia, bąk Botaurus stellaris,błotniak stawowy Circus aeruginosus, błotniak łą-kowy Circus pygargus, derkacz Crex crex, kropiat-ka Porzana porzana, żuraw Grus grus, jarzę-batka Sylvia nisoria, gąsiorek Lanius collurio.spośród innych, rzadkich na terenie województwałódzkiego, lęgowych gatunków ptaków należy wy-mienić gęgawę Anser anser, cyrankę Anas quer-quedula, rycyka Limosa limosa (gatunek zagro-żony w skali światowej) i krwawodzioba Tringa to-tanus (lesner 2013).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. w celu utrzy-mania siedlisk łąkowych i torfowiskowych orazkłoci wiechowatej w ostoi natura 2000 lipickieMokradła, należy prowadzić ekstensywną gospo-darkę. obecnie miejsca występowania cennychdla obszaru siedlisk mokradłowych są w większejczęści wyłączone z użytkowania. innym, równieważnym zagrożeniem dla istnienia kłoci, są po-wtarzające się pożary. Jesienią i zimą 2011 natorfowiskach miały miejsce dwa duże pożary obej-mujące łącznie około 20% powierzchni (ochotni-cza straż pożarna w lipiczu 2012, informacjaustna). Kłoć wiechowata jest rośliną nieodpornąna spalanie (Kucharski, andrzejewski 2012). w jej miejsca wkracza obecnie szuwar trzcinowy(zając 2012). istotnym zagrożeniem dla trwałościchronionych siedlisk przyrodniczych jest obniża-nie poziomu wód związane z regulacją i pogłębia-niem koryta rzeki swędrni. należy zaniechaćmelioracji zwłaszcza w centralnej części ostoi. za-grożenie dla cennych siedlisk i gatunków stanowitakże budowa dużych i głębokich stawów rybnychw obrębie niecki.

Monitoring. obszar ten nie był poddany systema-tycznym obserwacjom. corocznym monitoringiemnależałoby objąć płaty zbiorowisk kłoci wiechowa-tej i podjąć badania populacyjne tego gatunku.


szuwar z udziałem kłoci wiechowatej. fot. J.K. Kurowski

gniazdo bocianabiałego Ciconia coconia

na terenie ostoi. fot. J.K. Kurowski

płat grądu ze znacznymudziałem jodły Abies alba w drzewostanie. fot. J. K. Kurowski

pują m.in. wawrzynek wilczełyko Daphne meze-reum, kokorycz pełna Corydalis solida, groszekwiosenny Lathyrus vernus, lilia złotogłów Liliummartagon oraz storczyki: podkolan biały Platan-thera bifolia i kruszczyk szerokolistny Epipactishelleborine.grąd niski T-C stachyetosum to cienisty las z do-minacją dębu szpułkowego i stałą obecnościąolszy oraz występujących domieszkowo wiązu, ja-woru, lipy, jesionu. zbiorowisko to zajmuje żyznesiedliska, w strefie kontaktowej z bardzo dobrzeuwilgotnionymi czarnymi ziemiami w łęgu nadstrumieniem. spośród gatunków runa wyróżnia-jących ten typ lasu występują m.in: czyściec leśnyStachys sylvatica, kopytnik Asarum europaeum i czworolist Paris quadrifolia. grąd niski występujełącznie na powierzchni poniżej jednego hektara.nieco większą powierzchnię (głównie przy wschod-niej granicy obszaru) zajmuje grąd wysoki Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. drzewostantworzą przede wszystkim dąb mieszaniec Quer-cus robur x Q. petraea i sosna, domieszkowo: grab,lipa, brzoza i osika, a sporadycznie inne gatunki,w tym obce, np. robinia akacjowa i dąb czerwony.innym składem florystycznym i strukturą lasu cha-rakteryzuje się łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Al-netum, rozwijający się na żyznych, czarnych gle-bach, na terasie zalewowej w dolinie rosochy, naodcinku 800 m, łącznie na powierzchni 3 ha.obok olszy czarnej występuje jesion, olsza szara,czeremcha zwyczajna, osika, brzoza, sporadycz-nie lipa, jawor, świerk i dąb. podszyt tworzą naj-częściej czeremcha, kruszyna i leszczyna. runo – typowo łęgowe; liczne geofity (np. zawilce ga-jowy i żółty, kokoryczka wielokwiatowa i ziarnopłonwiosenny), wawrzynek wilczełyko i in. w ostatnichlatach obserwowana jest aktywna działalnośćbobra Castor fiber (1337), (gatunku z załącznikaii dyrektywy siedliskowej), która doprowadziła dodługotrwałych podtopień zachodniego fragmentudoliny i okresowego zaniku przepływu wody w strumieniu poniżej. wpłynęło to negatywnie narozwój runa łęgowego na tym odcinku.na niewielkiej powierzchni (0,5 ha), w efekcie po-sadzenia przed prawie 140. laty kilkudziesięciuokazów modrzewia polskiego Larix deciduasubsp. polonica, wykształciło się oryginalne zbio-rowisko zbliżone strukturą i składem florystycz-nym do wyżynnego jodłowego boru mieszanegoAbietetum polonicum. drzewostan, obok modrze-wia, tworzy jodła, sporadycznie sosna, dąb, jarząbi grab. w ubogim runie na uwagę zasługują msza-ki (gajnik lśniący Hylocomium splendensylocom-nium, tujowiec tamaryszkowaty Thuidium ta-mariscinum i in.) oraz paprocie, np. nerecznicaszerokolistna Dryopteris dilatata (Kurowski i in.

2009c). obecnie fitocenoza boru mieszanego wy-kazuje wyraźne tendencje sukcesyjne w kierunkugrądu.

dodatkowe walory przyrodnicze. naturalny kraj-obraz zbiorowisk grądowych i łęgowych uzupeł-niają fitocenozy sosnowo-dębowego boru mie-szanego Querco roboris-Pinetum oraz boru sos-nowego świeżego Leucobryo-Pinetum. we florzenaczyniowej obszaru stwierdzono kilkanaściegatunków roślin chronionych. są wśród nich m.in.:orlik pospolity Aquilegia vulgaris, pięciornik białyPotentilla alba, miodownik melisowaty Melittismelissophyllum i blu szcz pospolity Hedera helix(Kurowski 1981b, 1986a, Kurowski i in. 2009d).z bezkręgowców w bezpośrednim sąsiedztwie ob-szaru wykazano obecność zalotki większej Leu-corrhinia pectoralis oraz czerwończyka nieparkaLycaena dispar. spośród gatunków ptaków wy-mienionych w załączniku i dyrektywy ptasiej naterenie obszaru gniazduje dzięcioł średni Den-drocopos medius i dzięcioł czarny Dryocopusmartius, a okresowo także bocian czarny Ciconianigra. liczny jest, stosunkowo rzadki na tereniewojewództwa łódzkiego, zniczek Regulus ignica-pillus. w kompleksie leśnym lubiaszów zanotowa-no obecność dziewięciu gatunków nietoperzy, w tym kilku rzadkich, jak mroczek posrebrzanyVespertilio murinus, borowiaczek Nyctalus leislerii mopek Barbastella barbastellus.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. bierna och-rona rezerwatowa prowadzona ponad 50 latsprzyja zachowaniu i naturalizacji fitocenoz grą-dowych i łęgowych. istotna dla utrzymania różno-rodności biologicznej i struktury naturalnego lasujest wzrastająca liczba starych, dziuplastych orazmartwych drzew. w części włączonej do rezer-watu przed 30. laty, zwłaszcza w borach świeżychi borach mieszanych, należy dążyć do odtworze-nia naturalnej struktury wiekowej i gatunkowejdrzewostanów. zagrożeniem dla rodzimej floryjest wkraczanie gatunków obcych geograficznie(robinii akacjowej, czeremchy amerykańskiej i dę-bu czerwonego), które coraz liczniej występująprzy wschodniej granicy obszaru.

Monitoring. obszar jest obiektem badań nauko-wych, dotyczących m.in. dynamiki roślinności leś-nej, zwłaszcza procesów regeneracji i sukcesjizachodzących w lasach o cechach naturalnychoraz możliwości odnowienia i zachowania jodły.stała obserwacja jodły w rezerwacie ma istotneznaczenie praktyczne dla planowania ewentual-nych zabiegów ochrony czynnej tego gatunku.


po upadku drzewa lakownicaspłaszczona Ganodermaaplanattum utworzyła interesującą formę wzrostu owocnika. fot. J.K. Kurowski

litej Abies alba występującej przy północnej gra-nicy jej zasięgu, a także starodrzewu dębowego(urbanek 1959, Kurowski i in. 1980, Kurowski1981a). rezerwat posiada wybitną wartość przy-rodniczo-leśną i naukowo-dydaktyczną. naturalnestanowisko jodły w lubiaszowie uważane jest zanajcenniejsze w województwie. najstarsze drzewaliczą 150 lat, a ich rozmiary są imponujące: do 37m wysokości i do 3 m w obwodzie. Teren znajdujesię w granicach istniejącego od 1994 r. sulejow-skiego parku Krajobrazowego, który chroni m.in.relikty lasów puszczańskich (Kurowski 1998a,2002, Kurowski i in. 2009a).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.w granicach obszaru występują ważne dla zacho-wania różnorodności biologicznej kontynentusiedliska przyrodnicze: grąd subkontynentalnyTilio-Carpinetum (9170-2), łęg jesionowo-olszowyFraxino-Alnetum (*91e0-3) i zanikający tu wy-żynny jodłowy bór mieszany Abietetum polonicom(91p0). Łączna powierzchnia płatów wszystkichsiedlisk przyrodniczych to 191 ha, co stanowi aż94% powierzchni obszaru (Kurowski, Kiedrzyński2008a, Kurowski i in. 2009c).głównym przedmiotem ochrony jest dobrze za-chowany i naturalnie zróżnicowany grąd Tilio cor-datae-Carpinetum betuli, który zajmuje nieco

ponad 90% powierzchni obszaru. grąd zróżnico-wany jest na pięć zbiorowisk.najbardziej rozpowszechnionym (około 65 ha)jest podzespół grądu typowego T-C typicum, zestałym, znacznym udziałem jodły Abies alba. Jodletowarzyszą: dąb, grab, lipa drobnolistna, jawor,brzoza, osika i in. w płatach tego zbiorowiska za-chowała się bogata, typowa dla grądów flora ziel-na z dominacją gatunków wczesnowiosennych,takich jak zawilec gajowy Anemone nemorosa,przylaszczka Hepatica nobilis, fiołek leśny Violareichenbachiana, gwiazdnica wielkokwiatowaStellaria holostea, kokoryczka wielokwiatowa Po-lygonatum multiflorum, barwinek Vinca minori wielu in.nieco ponad połowę powierzchni obszaru zajmujepostać grądu typowego z dość liczną obecnościąantropogenicznie wprowadzonej sosny. obser-wuje się tu postępujący proces regeneracji grądu.wyróżniającym się zbiorowiskiem jest grąd typowyz dwustudwudziestoletnim starodrzewem dębuszypułkowego Quercus robur wchodzącym w fazęrozpadu. Ten oryginalny, dawny, puszczański typlasu zajmuje ośmiohektarowy fragment łagod-nego zbocza doliny rosochy. liczne potężne dęby,stare graby, pojedyncze sosny i jodły rosną na żyz-nym i świeżym siedlisku. we florze zielnej wystę-


grupa modrzewia polskiego Larix decidua

subsp. polonicaw północnej części ostoi.

fot. J.K. Kurowski

Łęg jesionowo-olszowyFraxino-Alnetum

nad rosochą. fot. J.K. Kurowski

wiekowy starodrzew dębowy Quercus robur

w południowej części obszaru.

fot. J.K. Kurowski

wierzchni obszaru (Kiedrzyński, Kurowski 2008a).dąbrowa kwaśna występuje tu na wschodniej gra-nicy zasięgu geograficznego. najstarsze drzewo-stany osiągają wiek około stu trzydziestu lat i bu-dowane są przez dąb bezszypułkowy Quercus pet-raea i dąb szypułkowy Q. robur, z udziałem brzozybrodawkowatej Betula pendula. W płatach zdege-nerowanych pojawia się sosna zwyczajna Pinussylvestris. Podszyt jest na ogół słabo zwarty; wy-stępują podrosty dębów, kruszyna Frangula alnusi jałowiec Juniperus communis. dąbrowa kwaśnana tym terenie różnicuje się na dwa podzespoły:typowy i wilgotny. ten drugi występuje głównie w południowej części obszaru i cechuje się znacz-nym udziałem trzęślicy modrej Molinia caeruleaw runie. W miejscach o nieco żyźniejszym, piasz-czysto-żwirowym podłożu zachowały się niewielkie(ok. 8% obszaru) płaty dąbrów z udziałem gatun-ków ciepłolubnych, zakwalifikowane do zespołuPotentillo albae-Quercetum (*91I0-1). choć ichbogactwo gatunkowe odbiega od najlepiej zacho-wanych płatów w regionie łódzkim, to stwierdzonotu typowe dla dąbrowy świetlistej heterogeniczneruno z gatunkami lasów liściastych, borów, łąktrzęślicowych i świeżych oraz ciepłolubnych okraj-ków i muraw. Występują m.in. bukwica zwyczajnaBetonica officinalis, czyścica storzyszek Clinopo-dium vulgare i koniczyna dwukłosowa Trifolium al-pestre. Przy północno-wschodnim i wschodnimskraju lasu, na podłożu piaszczysto-gliniastymstwierdzono płat grądu subkontynentalnego Tiliocordatae-Carpinetum betuli (9170-2), obejmujący3% powierzchni obszaru, wraz z najstarszym,ponad stutrzydziestoletnim drzewostanem dębo-wym. W warstwie drzew, oprócz dębów, występu-ją: grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa drob-nolistna Tilia cordata i klon jawor Acer pseudopla-tanus. dno lasu, w porównaniu z płatami dąbrów,jest zacienione; dlatego w runie brakuje gatunkówświatłożądnych.

dodatkowe walory przyrodnicze. Obszar ma is-totne znaczenie dla zachowania cennych przyrod-niczo starodrzewów dębowych z ich specyficznymi

warunkami siedliskowymi dla bytowania ginącychi zagrożonych roślin i zwierząt. W dąbrowach w Ma-rianku stwierdzono obecność chronionych i rzad-kich w regionie gatunków roślin. rosną tu m.in.:pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata,pierwiosnka lekarska Primula veris, jaskier wielo-kwiatowy Ranunculus polyanthemos, dziurawiecskąpolistny Hypericum montanum, dąbrówka kos-mata Ajuga genevensis, czerniec gronkowy Actaeaspicata i przylaszczka pospolita Hepatica nobilis.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. W obszarzeprowadzone są cięcia gospodarcze związane z użyt-kowaniem drzewostanów, które w obecnej chwilinie powodują większych zagrożeń dla siedliskprzyrodniczych. Obserwuje się dobrze wykształ-coną strukturę odnowień dębowych. W trakciedalszego umiarkowanego użytkowania gospodar-czego należy zwrócić uwagę na stopniową prze-budowę drzewostanów, w których obecnie do-minuje sosna, oraz na pozostawianie większej ilo-ści martwego drewna na dnie lasu. We wschod-niej części obszaru widoczne są oznaki eutro-fizacji siedlisk i ekspansji grądowych gatunkówdrzew i krzewów. W granicach płatów zakwalifiko-wanych obecnie jako grądy jest to proces pożą-dany – powodujący regenerację fitocenoz, nato-miast w dąbrowach jest przyczyną wycofywaniasię gatunków światło- i ciepłolubnych. z tegowzględu należy założyć, że w przyszłości niezbę-dne będą zabiegi ochrony czynnej – szczególniedla utrzymania płatów dąbrowy świetlistej.

Monitoring. Monitorowanie dąbrowy kwaśnej i świet-listej powinno opierać się na metodyce przedsta-wionej przez Główny Inspektorat Ochrony Środo-wiska w ramach krajowego monitoringu siedliskprzyrodniczych. dla trwałości obu typów dąbrówszczególne znaczenie będzie miało odnowieniedębów – co powinno być objęte stałym nadzoremnaukowym. należy zwrócić również uwagę na roz-przestrzenianie się grabu i lipy w płatach dąbrowyświetlistej oraz na kondycję populacji ciepłolub-nych gatunków runa.

IV Obszary MaJące znaczenIe dLa WsPóLnOty 121

bukwica zwyczajna Betonica officinalis. Fot. M. Kiedrzyński

Fitocenoza dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum. Fot. M. Kiedrzyński

Pszeniec gajowy Melampyrumnemorosum. Fot. J.K. Kurowski

Grąd wysoki Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. Fot. J.K. Kurowski

Fizjografia. Obszar natura 2000 leży na granicymezoregionów równina Piotrkowska i Wzgórzaradomszczańskie. Jest to jednocześnie granicamiędzy prowincjami niż Środkowoeuropejski i Wy-żyny Polskie (Kondracki 2002). teren jest pochy-lony w kierunku południowo-zachodnim i połu-dniowym. najwyżej położony jest północno-wschodniskraj lasu, gdzie wysokości dochodzą do 225 mn.p.m., natomiast najniżej znajdują się fragmenty

obszaru w jego południowej i północno-zachodniejczęści – nieznacznie przekraczające 216 m n.p.m.Powierzchnię obszaru pokrywają utwory plejsto-ceńskie: piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz czę-ściowo gliny. charakteryzowany teren jest poło-żony w międzyrzeczu Luciąży i jej lewobrzeżnegodopływu – Prudki. Luciąża jest dopływem Pilicy.

Formy ochrony. Kompleks dąbrów w Marianku niebył dotychczas objęty żadną obszarową formąochrony przyrody. W jego pobliżu znajdują się dwainne projektowane obszary specjalnej ochronysiedlisk. są to: Łąka w bęczkowicach PLH100004,w odległości 1,5 km na wschód, oraz Lasy Gorz-kowickie PLH100020 – niespełna 6 km w kie-runku południowo-zachodnim.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. naterenie obszaru natura 2000 zachowały się płatydąbrowy Calamgrostio arundinaceae-Quercetumpetraeae (kod 9190) obejmujące ponad 38% po-

IV Obszary MaJące znaczenIe dLa WsPóLnOty120



Dąbrowy w MariankuPLH100027 położony

jest w gminie Gorzkowice, w powiecie

piotrkowskim. Znajduje się

we wschodniej częściuroczyska Bujnice

(należącego do Nadleśnictwa

Piotrków), na północod miejscowości

Grabowiec i Marianek,

w odległości 5 km na wschód

od Gorzkowic.


Dąbrowy w Mariankuzajmuje powierzchnię

72,70 ha.

PLH100027 Dąbrowy w Marianku Marcin Kiedrzyński, Józef K. Kurowski

Płat kwaśnej dąbrowy Calamagrostio-Quercetum.

Fot. J.K. Kurowski

Fizjografia. Obszar położony jest w mezoregionierównina Łowicko-błońska, wchodzącej w składniziny Środkowomazowieckiej (Kondracki 2002).Polany różnią się od siebie pochodzeniem i fizjo-nomią. siwica i strożyska są polanami autoge-nicznymi, a Olszówka i bielawy są pochodzeniaantropogenicznego. największa z nich – siwica,mająca formę naturalnego obniżenia terenu, byłaprawdopodobnie wytopiskiem po bryle lodu po-

chodzącego z cofającego się lodowca (Pisarek1984).

Formy ochrony przyrody. Polany Puszczy bolimow-skiej są w całości położone w granicach istnieją-cego od 1986 r. bolimowskiego Parku Krajobra-zowego. siwica objęta jest od 1998 r. ochroną ja-ko łąkowo-torfowiskowy rezerwat przyrody. cha-rakteryzowany obszar położony jest również w gra-nicach bolimowsko-radziejowickiego Obszaruchronionego Krajobrazu z doliną Środkowej rawki.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.W granicach Polan Puszczy bolimowskiej stwier-dzono następujące siedliska przyrodnicze: zmien-nowilgotne łąki trzęślicowe (kod 6410), ziołoroślanadrzeczne (6430), niżowe świeże łąki użytko-wane ekstensywnie (6510) oraz łęgi olszowe i je-sionowe (*91e0). Występuje także gatunekwymieniony w załączniku II dyrektywy siedliskowej– starodub łąkowy Ostericum palustre (1617).



Polany Puszczy Bolimowskiej

PLH100028 tworzącztery śródleśne

polany: Siwica, Strożyska, Olszówka

i Bielawy. Położony jest

w północno-wschod-niej części wojewódz-twa łódzkiego. Polany

Strożyska i Bielawyznajdują się w gminieSkierniewice (powiat

skierniewicki), polanaOlszówka w gminie

Bolimów (powiatskierniewicki) zaś

polana Siwica – w gminie Nieborów

(powiat łowicki). Siwica, Bielawy

i Olszówka leżą w gra-nicach Nadleśnictwa

Skierniewice, nato-miast Strożyska na te-

renie prywatnym,mającym ponad stu

właścicieli.


specjalny obszarochrony siedlisk Polany Puszczy

Bolimowskiej zajmujepowierzchnię

132,3 ha. Połowatego areału przypada

na polanę Siwicę.

PLH100028 Polany Puszczy Bolimowskiej anna traut-seliga, Izabela zając, Leszek Kucharski, zbigniew Wojciechowski

spośród ssaków odnotowano tu mopka Barbas-tella barbastellus (1308) oraz nocka dużego Myo-tis myotis (1324) (Hejduk 2004, Hejduk i in.2004). z ważnych dla Wspólnoty płazów wystę-puje kumak nizinny Bombina bombina (1188)oraz traszka grzebieniasta Triturus cristatus(1166). Obszar jest ostoją wymienionych w II za-łączniku dyrektywy siedliskowej – modraszka nau-situsa Glaucopsyche (Maculinea) nausithous(1061), modraszka telejusa M. teleius (1059)oraz czerwończyka nieparka Lycaena dispar(1060). Populacje modraszków: telejusa i nausi-tousa (na polanach strożyska i siwica, dzięki wy-stępowaniu krwiściągu lekarskiego Sanguisorbaofficinalis) oraz alkona Glaucopsyche (Maculinea)alcon (na polanie strożyska, dzięki występowaniutu goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonan-the), (adamski i in. 2004, Głowaciński, nowacki2004) są liczne i niepowtarzalne w skali Polskiśrodkowej. stabilna jest również populacja czer-wończyka nieparka Lycaena dispar (1060). nateren Polan zalatują niekiedy ważki: trzepla zie-lona Ophiogomphus cecilia (1037) i zalotka więk-sza Leucorrhinia pectoralis (1042), gatunki niewymieniane w sdF. notowanu tu także bobra euro-pejskiego Castor fiber (1337).

dodatkowe walory przyrodnicze. Oprócz ww. ga-tunków, na polanach gniazduje kilkadziesiąt ga-tunków ptaków, a wśród nich wymienine w załą-czniku I dyrektywy ptasiej: bocian czarny Ciconianigra, żuraw Grus grus, derkacz Crex crex, lelekCaprimulgus europaeus, lerka Lullula arborea, ja-rzębatka Sylvia nisoria i gąsiorek Lanius collurio.z rzadkich gatunków nietoperzy stwierdzono bo-rowiaczka Nyctalus leisleri. O walorach opisywa-nego obiektu stanowią przede wszystkim dośćdobrze zachowane ekosystemy łąkowe, ustabili-

zowane wielowiekowym użytkowaniem łąkarskimterenu (Pisarek 1984, 1989) i ziołoroślowe – spo-tykane nad brzegami drobnych cieków włączo-nych w system melioracyjny polan (traut- seliga i in. 2008/2009). na uwagę zasługują łąki trzę-ślicowe z kosaćcem syberyjskim Iris sibirica, go-ryczką wąskolistną Gentiana pneumonanthei goździkiem pysznym Dianthus superbus. W gra-nicach ostoi istnieją stanowiska innych rzadkich i ginących roślin, w tym selernicy żyłkowanej Cni-dium dubium, storczyków: kukułki krwistej Dacty-lorhiza incarnata, kukułki plamistej D. maculatai kukułki szerokolistnej D. majalis oraz nasięźrzałupospolitego Ophioglossum vulgatum, rutewki żół-tej Thalictrum flavum i in. Ważnym składnikiemroślinności Polan Puszczy bolimowskiej są szu-wary turzycowe i roślinność związana z torfowis-kami niskimi (Kucharski, Pisarek 1999, Pisarek,Kucharski 1999, traut-seliga 2006). towarzysząim gatunki rzadko występujących i ginących owa-dów, m.in. smukwa kosmata Scolia hirta, kle-canka rdzaworożna Polistes dominulus i muchów-ka Phasia aurigera (Kowalczyk, Kurzac 2007,2009).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Wśród zagro-żeń obserwowanych na terenie Polan Puszczy bo-limowskiej należy wymienić przede wszystkimobniżanie się poziomu wód gruntowych i podziem-nych spowodowane ogólnymi tendencjami w re-gionie, w tym długotrwałym odwadnianiem obsza-rów leśnych oraz samych polan. zjawisko to zos-tało nieco powstrzymane przez procesy naturalne(zamulanie i zarastanie rowów melioracyjnych,działalność bobrów). Istotnym zagrożeniem jestsukcesja w kierunku zbiorowisk zaroślowych i leś-nych spowodowana zaprzestaniem koszenia i wy-pasania roślinności łąkowej. niezbędny jest planzadań ochronnych dla ostoi oraz program ochronyekosystemów nieleśnych. Wpływ na właściweutrzymanie stanu siedlisk może mieć również au-tostrada a2 przebiegająca kilkaset metrów napółnoc od polan siwica i Olszówka. Wpływ auto-strady na Polany Puszczy bolimowskiej powinienbyć monitorowany i analizowany.

Monitoring. na polanach siwica, strożyska, Ol-szówka i bielawy założone zostały powierzchnieobserwacyjne służące m.in. prowadzeniu monito-ringu szaty roślinnej i bezkręgowców bolimow-skiego Parku Krajobrazowego (Kurzac, traut--seliga i in. 2009-2012). Łąki trzęślicowe na po-lanach siwica i strożyska są obserwowane takżew ramach krajowego monitoringu siedlisk przyrod-niczych, koordynowanego przez Instytut OchronyPrzyrody Pan.


starodub łąkowy Ostericum palustre. Fot. L. Kucharski

czerwończyk nieparek Lycaena dispar (samiec).

Fot. t. Kurzac

Łąka trzęślicowa na Polanie strożyska. Fot. a. traut-seliga

Modraszek nausitous Maculinea nausithous. Fot. t. Kurzac

Fizjografia. słone Łąki w Pełczyskach położone sąw zachodniej części równiny Łowicko-błońskiej,wchodzącej w skład niziny Środkowomazowiec-kiej. Jest to płaski, prawie bezleśny teren rolniczypołożony na wysokości 125-127 m n.p.m. Jednymz głównych składników w budowie morfologicznejtego mezoregionu jest pradolina warszawsko-ber-

lińska (Kondracki 2002). Interesującym składni-kiem w budowie geologicznej okolic Ozorkowa i Łęczycy są wysady soli cechsztyńskiej, które wy-dostają się na powierzchnię ziemi w postaci sło-nych wód zasalających lokalnie gleby. taki wypływsłonych wód obserwujemy na charakteryzowanymobszarze. Śródlądowe słone łąki i pastwiska, czylitzw. słonawy, w rejonie Ozorkowa należą do nie-licznych tego typu siedlisk znajdujących się w Pol-sce Środkowej. Obecnie przetrwały one w pobliżusłonego źródła i w dolinie rzeczki sierpówki (naodcinku około 500 m) położonych w miejscowościPełczyska koło solcy Wielkiej. W ciągu ostatnichpięćdziesięciu lat ich areał znacznie się zmniejszył(Kucharski i in. 2012).

Formy ochrony. charakteryzowany obiekt nie jestobjęty inną formą ochrony przyrody.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.W granicach obszaru stwierdzono jeden typ sied-


PołożenieProjektowany obszar

specjalnej ochronysiedlisk Słone Łąki

w PełczyskachPLH100029 położony

jest w północnej części województwa

łódzkiego, w powieciezgierskim, gminach

Ozorków i Parzęczew.Chroniony kompleks

słonych łąk obejmujefragment gruntów wsiPełczyska rozciągają-

cych się w dolinie ma-łego cieku

– Sierpówki, którajest dopływem Bzury.

W skład ostoi wchodzikilkanaście wąskich

działek tworzącychmozaikę łąk i pól bę-

dących własnościąprywatną – mieszkań-

ców Pełczysk.


Słone Łąki w Pełczyskach

zajmuje powierzchnię35 ha.

PLH100029 Słone Łąki w Pełczyskach Leszek Kucharski, dominik Kopeć

liska przyrodniczego priorytetowego dla Unii euro-pejskiej. Głównym przedmiotem ochrony są tuśródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary (Glau-co-Puccinellietalia, część – zbiorowiska śródlą-dowe, kod *1340). siedlisko to zajmuje około 3,5ha, co stanowi 10% powierzchni obszaru. Identy-fikatorami fitosocjologicznymi dla tego siedliskasą fitocenozy następujących zespołów: mannicyodstającej i muchotrzewu solniskowego Puccinel-lio-Spergularietum salinae, świbki morskiej i mlecz-nika nadmorskiego Triglochino-Glaucetum maritimae,sitowca nadmorskiego Scirpetum maritimi, pię-ciornika gęsiego i kostrzewy trzcinowatej Poten-tillo-Festucetum arundinaceae, ostrzewu spłasz-czonego i situ ścieśnionego Blysmo-Juncetumcompressi (Kucharski, Kopeć 2009, Piernik 2012).

dodatkowe walory przyrodnicze. słone Łąki w Peł-czyskach są siedliskiem kilkudziesięciu gatunkówroślin naczyniowych. najcenniejszymi składni-kami roślinności są halofity, a wśród nich: świbkamorska Triglochin maritimum, mlecznik nadmor-ski Glaux maritima, muchotrzew solniskowy Sper-gularia salina, mannica odstająca Puccinelliadistans, sitowiec nadmorski Bolboschoenus ma-ritimus, łoboda oszczepowata, odm. solniskowaAtriplex prostrata ssp. prostrata var. salina, ocze-ret tabernaemontana Schoenoplectus tabernae-montani (Kucharski, Kopeć 2009).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. na terenie sło-nych Łąk w Pełczyskach obserwuje się zjawiskawpływające negatywnie na roślinność halofilną.są wśród nich: zmiana form użytkowania z łąk napola orne, wzrost intensywności użytkowania łąkpoprzez przeorywanie i obsiewanie ich mieszan-kami traw oraz zaśmiecanie terenu. zachowaniesiedliska w niezmiennym stanie wymaga prowa-dzenia ochrony czynnej. Polega ona na prowadze-niu ekstensywnej gospodarki z koszeniem łąk razlub dwa razy w roku (z wywożeniem siana i bez nawożenia) oraz umiarkowanym wypasaniem (w okresie między lipcem a październikiem) o ob-ciążeniu nie przekraczającym jednej krowy nahektar (1 dJP/ha). na siedliskach z roślinnościąsłonolubną należy utrzymać sprzyjające warunkiwilgotnościowe, szczególnie zapewnić stały do-pływ słonych wód (nienartowicz, Piernik 2004).aktualny stan zachowania słonych łąk w rejoniePełczysk należy uznać za dobry.

Monitoring. W latach 2006-2008 śródlądowe sło-ne łąki, pastwiska i szuwary (1340*) objęto naobszarze Polski stałymi obserwacjami (Piernik2010). na każdym z badanych stanowisk wyko-nano pomiar głębokości wód gruntowych, zba-dano ich zasolenie, dokonano spisu halofitów i wykonano zdjęcia fitosocjologiczne w płatachmonitorowanych siedlisk.


słona łąka ze świbkąmorską Triglochin maritimum.Fot. L. Kucharski

sitowiec nadmorski Bolboshoenus maritimus.Fot. L. Kucharski

Mlecznik nadmorski Glaux maritima L. – jeden z cenniejszychskładników flory obszaru. Fot. d. Kopeć

solniska koło Pełczysk. Fot. L. Kucharski

Fizjografia. torfowiska Żytno-ewina stanowią kom-pleks dawnych, okresowo eksploatowanych torfo-wisk w postaci rozproszonych w terenie torfianekróżnej wielkości, towarzyszących im kilku typówtorfowisk oraz drzewostanów sosnowych na sied-liskach borowych. Obszar zlokalizowany jest w centralnej części mezoregionu niecki Włosz-czowskiej należącej do podprowincji Wyżyny Ma-łopolskiej (Kondracki 2002), w strefie działuwodnego dorzecza Odry i Wisły. zachodnia i środ-kowa jego część leży w dorzeczu Warty, wschod-nia natomiast znajduje się w zasięgu dorzeczaPilicy. cały obszar jest częścią kompleksu torfowi-skowo-wydmowego wyróżniającego się w krajob-razie leśnym. szczególnie interesujące położeniema enklawa środkowa, obramowana od północy i południa systemem wydm przewyższających tońwodną na torfiankach nawet o 12 m. W granicachtrzech enklaw wysokość bezwzględna przedsta-wia się następująco: najniżej położone są tor-

fianki Żurawiny i Kaczej smugi (233,75 m), zaśnajwyżej położony jest północny skraj ewiny(241,25 m).

Formy ochrony. enklawa środkowa i wschodniależą w granicach Piliczańskiego Obszaru chronio-nego Krajobrazu.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.Przedmiotem ochrony obszaru są ekosystemy tor-fowiskowe reprezentujące dwa typy: torfowiskawysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i sty-mulowanej regeneracji (7120), oraz torfowiskaprzejściowe i trzęsawiska, przeważnie z roślinno-ścią z klasy Scheuchzerio-Caricetea (7140). Obszarchroni także bagienny bór sosnowy (*91dO-2),(Kiedrzyński i in. 2008b).najbardziej rozpowszechnionym typem lasu, wy-stępującym przede wszystkim w sąsiedztwie tor-fowisk, jest bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pine-tum. Mimo, że zajmuje on około 50% powierzchni



znaczenie dla Wspólnoty

Torfowiska Żytno-Ewina

PLH100030 leży w powiecie radomsz-czańskim, na terenie

gmin Żytno i Gidle.Swoim zasięgiem

obejmuje kilka od-działów leśnych znaj-

dujących się podzarządem Nadleś-

nictwa Gidle (RDLP w Katowicach).

Powierzchnia obszaruObszar zajmuje

powierzchnię 45,3 ha.Tworzą go trzy

izolowane fragmenty(enklawy) międzyEwiną a Żytnem: zachodni (Ewina)

o powierzchni około15 ha, środkowy

(Kacza Smuga) – 20 ha i wschodni

(Żurawina) – 10 ha.

PLH100030 Torfowiska Żytno-Ewina anna Wójcicka-rosińska, Józef K. Kurowski


Śródleśne torfowisko. Fot. a. Wójcicka-rosińska

długosz królewskiOsmunda regalis. Fot. a. Wójcicka-rosińska

Fitocenoza boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum. Fot. J.K. Kurowski


PołożenieProjektowany specjalny obszarochrony siedlisk Wielkopole – Jodłypod CzartoriąPLH100031 zlokalizowany jest w gminie Ręczno leżącej w powieciepiotrkowskim. Obszar znajduje się w uroczysku Paskrzynw Nadleśnictwie Piotrków, w sąsiedz-twie miejscowościWielkopole, w odle-głości 2 km na północod Ręczna.

Powierzchnia obszaruObszaru Natura 2000Wielkopole – Jodłypod Czartorią obejmuje powierzchnię 41,91 ha.

PLH100031

Fizjografia. Obszar natura 2000 Wielkopole – Jo-dły pod czartorią leży w północno-wschodniej czę-ści mezoregionu Wzgórza radomszczańskie na-leżących do prowincji Wyżyny Polskie (Kondracki2002). Położony jest na stoku wydłużonegoostańca denudacyjnego zbudowanego ze skałkredowych, którego kulminację stanowi wzgórzeczartoria (267 m n.p.m.). Powierzchnię pokrywająutwory plejstoceńskie: głównie piaski gliniaste,częścio-wo na podłożu gliniastym oraz holoceń-skie piaski eoliczne i torfy w niewielkich zabagnio-nych nieckach. W granicach obszaru stwierdzononiewielkie wychodnie utworów jurajskich, są toiłowce, margle i wapienie. teren opada w kierunkuwschodnim; najwyżej wzniesiona jest południowo-zachodnia część, gdzie wysokości dochodzą do235 m n.p.m., natomiast najniżej (210 m n.p.m.)położony jest południowo-wschodni skraj obszaru.Wody spływające po stoku czartorii, częściowo po-chodzące również z wysięków, odprowadzane są

wąskimi, płytkimi dolinkami w kierunku wschod-nim, gdzie są tamowane przez wał wydmowy(znajdujący się poza granicami obszaru). Wydaj-ność wysięków oraz spływ powierzchniowy zależąod pory roku i warunków atmosferycznych. nakońcu dolinek woda stagnuje w bezodpływowychzagłębieniach u podnóża wydmy.

Formy ochrony. Obszar siedliskowy w całości po-krywa się z areałem leśnego rezerwatu przyrodyWielkopole.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.W granicach obszaru zachowały się płaty wyżyn-nego jodłowego boru mieszanego Abietetum po-lonicum (kod 91P0), (Olaczek i in. 1978, Olaczek,Kurzac 1992, Kurowski 1998a). Wielkopole jestjednym z najdalej na północny zachód wysunię-tych stanowisk tego siedliska przyrodniczego w Polsce. Płaty jedliny świętokrzyskiej pokrywająponad 52% powierzchni i występują głównie na

Wielkopole – Jodły pod Czartorią Marcin Kiedrzyński, Józef K. Kurowski

obszaru natura 2000, to część płatów jest znie-kształcona, głównie na skutek przesuszenia sied-liska. Występują tu drzewostany sosnowe (z do-mieszką innych gatunków) w wieku od 30 do 130lat oraz drzewostany z dominacją brzozy w wieku30 lat. najstarsze fragmenty boru zlokalizowanesą w enklawach zachodniej i środkowej. drzewo-stan tworzy w nich sosna zwyczajna Pinus sylves-tris z domieszką brzóz: brodawkowatej Betulapendula i omszonej B. pubescens. W runie domi-nują najczęściej borówka czarna Vaccinium myr-tillus, bagno zwyczajne Ledum palustre i borówkabagienna V. uliginosum. najcenniejszym składni-kiem runa jest długosz królewski Osmunda rega-lis (Kiedrzyński i in. 2008b, Wójcicka-rosińska,niedźwiedzki 2012).drugim pod względem udziału (blisko 17%) jestsiedlisko torfowisk przejściowych i trzęsawisk(7140). charakteryzuje się ono dość dużym zróż-nicowaniem, wynikającym przede wszystkim z od-miennych warunków uwodnienia w różnych częś-ciach obszaru. największe znaczenie ma płattego siedliska zlokalizowany we wschodniej częściobszaru. Wyróżnić w nim można kilka zespołówroślinnych z cennymi gatunkami roślin. siedliskotorfowiska wysokiego (7120) zajmuje najmniejsząpowierzchnię (około 12%) i zlokalizowane jestgłównie w zachodniej części obszaru. na torfowis-kach wysokich dominuje roślinność z klasy Oxy-cocco-Sphagnetea, a w ich florze występują m.in.rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, mo-drzewnica Andromeda polifolia i żurawina Oxycoc-cus quadripetalus (Urbanek 1967, Kiedrzyński i in. 2008b, Wójcicka i in. 2012). Wykazano po-nadto występowanie zalotki większej Leucorrhiniapectoralis (1042), gatunku nie wymienionego w sdF (bernard i in. 2009, tończyk 2013).

dodatkowe walory przyrodnicze. W obszarze wy-stępuje szereg cennych gatunków roślin i zwie-rząt. spośród roślin naczyniowych występującychw granicach obszaru, poza długoszem królew-skim, wymienić należy: rosiczkę okrągłolistną Dro-sera rotundifolia, grzybienie białe Nymphaeaalba, pływacz drobny Utricularia minor i średni U.intermedia, nerecznicę grzebieniastą Dryopteriscristata oraz turzycę nitkowatą Carex lasiocarpa(Kiedrzyński i in. 2008b, Wójcicka-rosińska i in.,2012). W liczącej 50 gatunków brioflorze, naszczególną uwagę zasługują występujące w obrę-bie torfianek torfowce: magellański Sphagnummagellanicum, czerwonawy S. rubellum i błotnyS. palustre oraz wątrobowiec plechowaty Riccar-dia latifrons (Wójcicka-rosińska i in. 2012). O wy-sokich walorach faunistycznych świadczy m.in.

obecność przedstawicieli awifauny: żurawia Grusgrus, bociana czarnego Ciconia nigra, dzięciołaczarnego Dryocopus martius, słonki Scolopax rus-ticola, a w obrębie torfianek kaczki krzyżówkiAnas platyrhynchos, czernicy Aythya fuligula, gło-wienki Nyroca ferina, łyski Fulica atra i in. Praw-dopodobne jest też nieregularne gniazdowanierzadkich na terenie województwa łódzkiego cyra-neczki Anas crecca i samotnika Tringa ochropus(Kaczorowski 2013). Obok pospolitych ssakówleśnych (dzik, sarna, jeleń) pojawia się tu borsukMeles meles, a niekiedy przechodni łoś Alcesalces.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. W niektórychmiejscach obserwuje się zaburzenia układów tor-fowiskowych spowodowane odwadnianiem syste-mem dawnych rowów melioracyjnych. Prowadzi todo obniżenia poziomu wód, murszenia złoża tor-fowego i ubożenia składu gatunkowego zbioro-wisk torfowiskowych (Kucharski, Pisarek 2001,Wójcicka-rosińska i in. 2012). niezbędne jest za-blokowanie odpływu wody z rejonu torfianek.Innym zagrożeniem jest wtórna sukcesja leśna naobrzeżach niektórych torfiarek, szczególnie w za-chodniej i wschodniej części obszaru. czynnaochrona powinna uwzględnić usuwanie nalotówsosny z określonych powierzchni. należy równieżrozważyć częściowe usuwanie z płatów boru ba-giennego kruszyny i jarząbu pospolitego, którerozprzestrzeniając się nadmiernie mogą negatyw-nie wpłynąć na właściwe siedlisku komponentyruna. Potencjalne zagrożenie stanowią obce ga-tunki inwazyjne: czeremcha amerykańska Padusserotina, a zwłaszcza dąb czerwony Quercusrubra. Innym problemem jest zwiększająca się pe-netracja chronionych enklaw przez ludzi. Jej bez-pośrednim skutkiem jest płoszenie żurawi w okre-sie wyprowadzania młodych i żerowania orazzwiększająca się ilość śmieci. Pomimo istnieją-cych zagrożeń, perspektywy ochrony obszaru oce-nia się jako dobre. eliminacja głównego niebez-pieczeństwa na tym obszarze, tj. odwadniania tor-fowisk, przyczyni się pośrednio do zmniejszeniapresji pozostałych zagrożeń. Podniesienie po-ziomu wody na torfowiskach zahamuje proces in-wazji gatunków obcych, spowolni sukcesję wtórnąi sprawi, że teren stanie się mniej dostępny.

Monitoring. Obszar nie jest objęty stałym progra-mem kontroli przedmiotów ochrony, prowadzonesą tu jednak systematyczne obserwacje stano-wiska długosza królewskiego Osmunda regalis(Wójcicka-rosińska, niedźwiedzki 2012).


Fitocenoza jodłowego borumieszanego Abietetum polonicum, postać wilgotna. Fot. J.K. Kurowski

Kępa płonnikaPolytrichum commune

z płożącą się żurawiną Oxycoccus

quadripetalus. Fot. J.K. Kurowski

Mozaika zbiorowisk torfowiskowych.

Fot. a. Wójcicka-rosińska


piaszczystych wyniesieniach terenu (Kiedrzyńskii in. 2008a, Kiedrzyński, Kurowski 2009). zespółten reprezentowany jest przez dwa podzespoły: ty-powy i wilgotny. drzewostan charakteryzuje siędominacją jodły pospolitej Abies alba, której to-warzyszy wprowadzona sztucznie sosna zwyczaj-na Pinus sylvestris, brzozy: brodawkowata Betulapendula i omszona B. pubescens, a także dęby:szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q. pet-raea oraz jarząb pospolity Sorbus aucuparia.runo zielne złożone jest przede wszystkim z pap-roci, krzewinek i widłaków (dominuje widłak jałow-cowaty Lycopodium annotinum) i nie osiąga znacz-nego pokrycia. Obficie natomiast wykształciła sięwarstwa mszysta. W granicach obszaru stwier-dzono ponadto zbiorowisko o cechach żyznej jed-liny z podzwiązku Galio-Abietenion, które – zda-niem autorów – w warunkach Polski środkowejpowinno być zaliczone do siedliska przyrodnicze-go 91P0 (Kiedrzyński, Kurowski 2009). eutroficz-ny las jodłowy występuje w obniżeniach terenu i najczęściej sąsiaduje z wilgotnym podzespołemjedliny wyżynnej (świętokrzyskiej). Kolejne siedli-sko przyrodnicze, tj. grąd subkontynentalny (9170-2),reprezentowane jest przez odmianę małopolskązespołu Tilio cordatae-Carpinetum betuli. Grąd natym terenie obejmuje blisko 40% powierzchni iróżnicuje się na dwa podzespoły: grąd niski (wil-gotny) i grąd typowy. drzewostan tworzą: jodła,dąb szypułkowy, sosna, brzoza, jawor, buk Fagussylvatica, lipa drobnolistna Tilia cordata i olchaczarna, a w niższym piętrze dominuje grab. W ob-szarze stwierdzono również fitocenozy podgór-skiego łęgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum(*91e0-5), które wykształciły się w dolinkach orazw miejscach wysięków (Kiedrzyński, Kurowski2009). zmiany uwodnienia tych wąskich, wydłu-żonych biochor (obejmujących łącznie ponad 3%powierzchni) powodują czasową wymienność ga-tunków w fitocenozach i dlatego niektóre płaty wy-kształcone są fragmentarycznie. Podgórski łęgjesionowy nie był dotychczas wymieniany w sdF.z gatunków zwierząt stwierdzono w obszarze wy-stępowanie szlaczkonia szafrańca Colias myrmi-done (4030), również niewymienionego w sdF.

dodatkowe walory przyrodnicze. Obszar cechujesię mozaiką cennych zbiorowisk leśnych. Opróczwyżej wymienionych, stwierdzono także ols tor-fowcowy Sphagno-Alnetum i sosnowo-dębowy bórmieszany Querco robori-Pinetum. różnorodność

siedliskową odzwierciedla bogactwo flory z gatun-kami chronionymi i rzadkimi (Kurowski 1986a). Is-totna jest grupa gatunków górskich, którą wespółz jodłą tworzą: wroniec widlasty Huperzia selago,kokoryczka okółkowa Polygonatum verticillatumi parzydło leśne Aruncus sylvestris. rosną tu po-nadto: kosaciec syberyjski Iris sibirica, miodownikmelisowaty Melittis melissophyllum oraz stor-czyki: gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, kruszczykszerokolistny Epipactis helleborine i listera jajo-wata Listera ovata (Olaczek, Kurzac 1992, Kie-drzyński, Kurowski 2009).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Głównym dy-namicznym procesem zachodzącym na tym ob-szarze jest regeneracja fitocenoz leśnych podawnym użytkowaniu gospodarczym i wprowadze-niu sosny (60-100 lat temu). naturalizacja eko-systemów dokonuje się m.in. w związku z wypa-daniem starych drzew oraz powstawaniem wykro-tów i złomów, które zwiększają różnorodność mi-krosiedlisk oraz dają szansę zmian w składziegatunkowym. najbardziej wrażliwe na zmiany sied-liskowe są smugi łęgów oraz oczka olsowe. dyna-mika tych lasów ma charakter fluktuacyjny i za-leżny od cyklów opadowych. Przy dłuższym brakuodpowiedniego uwodnienia płaty te mogą prze-kształcać się w zbiorowiska o charakterze grądo-wym. Ochrona zachowawcza w granicach tegoobszaru jest obecnie właściwym sposobem napodtrzymanie procesów naturalizacji fitocenoz.być może w przyszłości zajdzie potrzeba zastoso-wania zabiegów wspomagających odnowieniejodły, jednak obecna struktura drzewostanów niewskazuje na konieczność ich stosowania w naj-bliższym czasie.

Monitoring. Ochrona zachowawcza daje możli-wość śledzenia procesów dynamicznych jakie za-chodzą w zbiorowiskach leśnych z udziałem jodływ warunkach regeneracji fitocenoz oraz zmian kli-matycznych. Kontrola siedlisk przyrodniczych natym terenie powinna uwzględniać ich wewnętrznezróżnicowanie. należy również monitorować pro-ces odnawiania się jodły oraz zmiany w siedlis-kach wilgotnych. Istotne jest prowadzenie badańnad dynamiką gatunków górskich, których popu-lacje w obszarze natura 2000 Wielkopole – Jodłypod czartorią należą do liczniejszych w wojewódz-twie łódzkim.


Fitocenoza grądu subkontynentalnego

Tilio-Carpinetum. Fot. M. Kiedrzyński

Płat wyżynnego jodłowegoboru mieszanego

Abietetum polonicom, podzespół typowy.

Fot. M. Kiedrzyński

Widłak wroniec Huperzia selago. Fot. J.K. Kurowski

Wyżynny łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum. Fot. M. Kiedrzyński

IV Obszary MaJące znaczenIe dLa WsPóLnOty132 IV Obszary MaJące znaczenIe dLa WsPóLnOty 133

PołożenieProjektowany specjalny obszarochrony siedlisk SilneBłota PLH100032leży w pobliżu geo-metrycznego środkaPolski (miejscowośćPiątek) na pograniczudwóch gmin: Piątek (powiat łęczycki) i Zgierz (powiat zgierski).

Powierzchnia obszaruObszar Natura 2000Silne Błota zajmujepowierzchnię 67,4 ha.Pod względem własności grunty te po połowie należądo Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Grotniki) i właścicieliprywatnych.

PLH100032

Fizjografia. Według regionalizacji fizycznogeogra-ficznej Polski (Kondracki 2002) omawiany obszarpołożony jest w środkowej części równiny Ło-wicko-błońskiej wchodzącej w skład niziny Środ-kowomazowieckiej. Obszar silnych błot obejmujenaturalne obniżenie terenu, w skład któregowchodzi wypłycony zbiornik wodny (na północy ob-szaru), kompleks łąk wilgotnych i świeżych (na po-łudniu) oraz bagienne lasy na obrzeżu. złoża torfuwypełniające zbiornik w dużej części zostały wy-eksploatowane w XIX i pierwszej połowie XX w. W miejscu wydobytego torfu znajduje się rozległyzbiornik wodny, którego powierzchnia wynosiokoło 20 ha. Obiekt od strony północno-zachod-niej graniczy z wałem wydmowym porośniętymborem sosnowym świeżym. badania paleobota-niczne przeprowadzone na torfowisku pozwoliłyzrekonstruować przemiany roślinności wywołanezmianami klimatu na charakteryzowanym obsza-rze w okresie późnego glacjału (Wasylikowa1964a, b). Przedmiotem badań była również są-

siadująca z torfowiskiem wydma (dylikowa 1958).Jest to miejsce interesujących znalezisk archeo-logicznych (chmielewska, chmielewski 1960,chmielewska 1961). Obrzeża zbiornika porastaszeroki pas wysokich szuwarów i turzycowisk. W wyniku prac melioracyjnych (przeprowadzonychw latach 70. XX w.) torfowisko jest odwadniane.Wody odprowadzane są do strugi Malinki, będącejdopływem bzury (stopczyński, Jaros 2005c).

Formy ochrony przyrody. charakteryzowany ob-szar od kilkudziesięciu lat proponowany był do ob-jęcia ochroną; początkowo w formie rezerwatu(Kucharski 1992), a w późniejszym okresie postu-lowano utworzenie tu zespołu przyrodniczo-kra-jobrazowego (Wolańska 2001).

Gatunki i siedliska z dyrektywy siedliskowej. Ob-szar stanowi jedną z najcenniejszych w regionieostoi herpetofauny, w szczególności traszki grze-bieniastej Triturus cristatus (1166) i kumaka ni-

Silne Błota Michał stopczyński, Izabela zając, agnieszka Wolańska-Kamińska, Leszek Kucharski

Środowisko życia płazów.Fot. I. zając

silne błota. Fot. I. zajac


PołożenieProjektowany obszarspecjalnej ochronysiedlisk Szczypiorniaki KowalikiPLH100033 leży 5km na zachód odmiejscowości Głownow gminie Stryków (po-wiat zgierski). Obej-muje dwa śródleśnestawy wraz z przyleg-łym terenem. Ostojapołożona jest w Leś-nictwie Wola Błędowanależącym do Nadleś-nictwa Grotniki.

Powierzchnia obszaruObiekt zajmuje po-wierzchnię 28,54 ha.Pod względem struk-tury własności gruntyte w całości należą doSkarbu Państwa.

PLH100033

Fizjografia. Według regionalizacji fizycznogeogra-ficznej Polski (Kondracki 2002) szczypiorniak i Kowaliki leżą w południowej części mezoregionurówniny Łowicko-błońskiej (nizina Środkowoma-zowiecka), w bezpośrednim sąsiedztwie Wznie-sień Łódzkich (południowe Mazowsze), na wy-sokości około 130 m n.p.m. Pod względem geo-morfologicznym teren ten ma charakter polige-niczny – został ukształtowany w czasie zlodo-wacenia warciańskiego (Klatkowa 1972), późniejzaś przekształcony przez działalność człowieka.Głównym elementem ostoi są dwa stawy: pół-nocny – szczypiorniak i południowy – Kowaliki.Pierwotnie stawy te były podzielone groblami i sta-nowiły kompleks siedmiu stawów. Powstały praw-dopodobnie w XIX w., w okresie lokalnego wzrostuzainteresowania gospodarką rybacką, do któregomógł się przyczynić m.in. rozwój folwarku w Wolibłędowej. na mapie Wojskowego Instytutu Geo-graficznego z 1935 r. w obrębie dzisiejszego Lasubłędowskiego można doliczyć się prawie 20 zbior-

ników, które prawdopodobnie w funkcjonowałyowym okresie właśnie jako stawy rybne.zbiorniki szczypiorniak i Kowaliki zasilane są bez-imiennym ciekiem zaczynającym swój bieg podWolą błędową i uchodzącym do Mrogi (dopływubzury) w okolicach miejscowości stary Waliszew.Od strony zachodniej brzegi stawów stanowi paswydm, które osiągają maksymalnie do 5 m wyso-kości. Powierzchnia obu zbiorników wynosi ogó-łem około 15 ha. staw północny jest nieco więk-szy od południowego (około 8 ha), jednak po-wierzchnia otwartego lustra wody jest bardzomała – około 0,5 ha. resztę stanowią trzcino-wiska, turzycowiska, szuwar pałkowy i zaroślawierzbowe. W stawie południowym (około 7 ha)wymienione zbiorowiska zajmują ok. połowy jegopowierzchni. Pomiędzy zbiornikami, w części cofkiobu stawów występują zbiorowiska leśne o cha-rakterze olsowym i łęgowym. Poziom wody w obustawach utrzymywany jest sztucznie za pomocągrobli i jazów piętrzących.

Szczypiorniak i Kowaliki Michał stopczyński

zinnego Bombina bombina (1188). Od kilku latostoja jest też miejscem regularnego przebywaniai rozrodu niewymienionej w sdF wydry Lutra lutra(1355) oraz bobra europejskiego Castor fiber(1337). znajdują się tutaj dwa typy chronionychsiedlisk: naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne(3160) oraz niewielkie powierzchnie boru bagien-nego Vaccinio uliginosi-Pinetum (*91d0-2), (stop-czyński, Jaros 2005). W obszarze notowano rów-nież zalotkę większą Leucorrhinia pectoralis(1042), (tończyk 2013).

dodatkowe walory przyrodnicze. Obszar mającyznaczenie dla Wspólnoty silne błota wyróżnia sięwalorami krajobrazowymi. zbiornik wodny wraz z pasem szuwarów oraz zróżnicowaną roślinno-ścią łąkową (od łąk wilgotnych do suchych muraw)stanowi środowisko życia chronionych gatunkówroślin. badania florystyczne prowadzone w 2010r. potwierdziły występowanie m.in. kukułki szero-kolistnej Dactylorhiza majalis, bagna zwyczajnegoLedum palustre oraz widłaka goździstego Lycopo-dium clavatum (Kucharski 1992, Wolańska2001, zając 2010). Obiekt będący niewielką, na-turalną enklawą w silnie przekształconym krajob-razie rolniczym jest niezwykle cennym miejscemkoncentracji fauny (zieliński i in. 2005c). Ma is-totne znaczenie zarówno dla gatunków regularnierozmnażających się, jak i osobników wykorzystu-jących to miejsce czasowo, np. w trakcie wędró-wek. dodatkową wartość ostoi wnoszą rzadkie wtej okolicy siedliska bagienne i wodne, dzięki któ-rym skład gatunkowy fauny jest bardzo zróżnico-wany. teren ostoi jest miejscem występowaniakilku gatunków ptaków wymienionych w załącz-niku I dyrektywy ptasiej, tj.: bączka Ixobrychus mi-nutus, bąka Botaurus stellaris, błotniaka staw-owego Circus aeruginosus, lerki Lullula arborea,dzięcioła czarnego Dryocopus martius, bocianabiałego Ciconia ciconia, bociana czarnego Ciconianigra i żurawia Grus grus. Wśród innych gatunków

zwierząt na uwagę zasługują: żaba trawna Ranatemporaria, żaba moczarowa Rana arvalis, żabajeziorkowa Pelophylax lessonae, żaba wodna P. esculentus, traszka zwyczajna Lissotriton vul-garis, ropucha szara Bufo bufo, zaskroniec zwy-czajny Natrix natrix i padalec zwyczajny Anguisfragilis. Ostoja jest miejscem regularnego przeby-wania łosia Alces alces. stwierdzono również wy-stępowanie pijawki lekarskiej Hirudo medicinalis(tończyk 2013).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Położenieobiektu w ubogim w lasy krajobrazie rolniczymsprawia, że jest on szczególnie narażony na różneformy antropopresji. Konieczne jest więc podjęcieśrodków, które ograniczą negatywny wpływ rol-nictwa i osad leżących w pobliżu ostoi.zadaniem priorytetowym mającym na celu utrzy-manie i poprawę stanu siedlisk przyrodniczychjest zachowanie możliwie wysokiego poziomuwody. W celu utrzymania różnorodności siedliskkonieczne jest wznowienie ekstensywnego użyt-kowania łąk leżących w południowej części ostoi,aby zapobiec sukcesji wtórnej. na terenie silnychbłot nie należy wydobywać torfu. bezpośredniesąsiedztwo obszaru należy chronić przed presjąurbanizacyjną. Obecnie obserwuje się postępu-jący proces zabudowy rekreacyjnej od strony wsiKwilno. Konieczne jest także ograniczenie kłu-sownictwa na terenie ostoi.

Monitoring. Obszar ten nie był dotychczas pod-dany żadnym formom monitoringu. ze względu naprzedmiot ochrony najistotniejszym elementemkontroli winno być stałe monitorowanie poziomui jakości wód gruntowych w obrębie obszaru chro-nionego jak i w bezpośrednim otoczeniu. Większaliczba patroli straży Leśnej może ograniczyćpresję kłusowników, zwłaszcza związaną z niele-galnym połowem ryb.


szuwary i turzycowiska na obrzeżu zbiornika. Fot. M. stopczyński

rozległe łąki. Fot. I. zając

Mozaika roślinności wodnej i bagiennej. Fot. M. stopczyński


PołożenieObszar Natura 2000Wola CyrusowaPLH100034 leżyokoło 9,5 km na południowywschód od miejsco-wości Stryków, na pograniczu gminDmosin i Brzeziny należących do po-wiatu brzezińskiego.Obejmuje część póli łąk wsi KoloniaWola Cyrusowa i Jabłonów oraz fragment kompleksu leśnegoPoćwiardówka. Teren ten położonyjest w granicach Nadleśnictwa Brzeziny.

Powierzchnia obszaruObszar mającyznaczenie do Wspólnoty WolaCyrusowa zajmuje powierzchnię 92,35ha. Grunty w 80% należą do właścicieli prywatnych, w 20% do Lasów Państwowych.

PLH100034

Fizjografia. Według regionalizacji fizycznogeogra-ficznej Polski (Kondracki 2002) obszar położonyjest w północnej części Wzniesień Łódzkich. znaj-duje się na terenie międzyrzecza Mrogi i jej lewo-brzeżnego dopływu – Mrożycy, na tzw. poziomiesmardzewskim, którego dość urozmaicony krajob-raz został uformowany przez lądolód warciański(Klatkowa 1972, turkowska 2006, 2007). Obszarpołożony jest na wysokości 159,5-168,7 m n.p.m.W rolniczej części zlokalizowane są trzy niewielkie,płytkie, bezodpływowe śródpolne oczka, prawdo-podobnie o genezie wytopiskowej. na granicy z leś-ną częścią znajduje się fragment wilgotnej łąki,który od wczesnej wiosny jest regularnie zalewanywodą ze spływów powierzchniowych. W zależnościod sezonu woda stagnuje do połowy lata, rzadkodo jesieni. stary rów melioracyjny odprowadzawodę z tego miejsca na zachód, w kierunku rzekiMrożycy, zasilając leśne zastoisko, wokół któregowytworzyły się zbiorowiska o charakterze olsowym.

Formy ochrony przyrody. Obszar natura 2000znajduje się w 20% na obszarze Parku Krajobra-zowego Wzniesień Łódzkich, a w 80% w jego otuli-nie. Ponadto Wola cyrusowa leży w granicachObszaru chronionego Krajobrazu doliny Mrogi i Mrożycy.

Wola Cyrusowa Michał stopczyński

Formy ochrony przyrody. charakteryzowany ob-szar dotychczas nie był objęty żadną formą och-rony. Przed 10 laty przedstawiono propozycjęutworzenia tu zespołu przyrodniczo-krajobrazo-wego „celem ochrony roślinności bagiennej orazważnej ostoi faunistycznej” (Kurowski, andrzejew-ski 2003). W odległości 3 km, na przedmieściachGłowna znajduje się rezerwat jodłowy zabrzeźnia.

Gatunki i siedliska z dyrektywy siedliskowej. Ob-szar stanowi ważną w tej części regionu łódzkiegoostoję herpetofauny, w szczególności traszki grze-bieniastej Triturus cristatus (1166) i kumaka ni-zinnego Bombina bombina (1188), (stopczyński,Jaros 2005d, zieliński i in. 2005). W sdF wymie-niono ponadto wydrę Lutra lutra (1355), która niejest w obszarze przedmiotem ochrony. Podobnieniewielkie i fragmentarycznie wykształcone płatysosnowego boru bagiennego (91d0) oraz lasówłęgowych (91e0), wymieniane w sdF, nie zostałyzakwalifikowane do ochrony. W obszarze wyka-zano ponadto występowanie zalotki większej Leu-corrhinia pectoralis (1042), gatunku nie wymie-nianego dotychczas w sdF (tończyk 2013).

dodatkowe walory przyrodnicze. rolniczy krajob-raz tej części województwa łódzkiego jest ubogi w obiekty o podobnym charakterze. nieliczne i niewielkie kompleksy leśne koncentrują reliktydzikiej fauny i flory oraz różnorodność siedliskprzyrodniczych. stawy oraz duże powierzchnietrzcinowisk dodatkowo oferują dogodne warunkibytowania gatunków wodno-błotnych, zwłaszczaptaków, wśród których należy wymienić błotniakastawowego Circus aeruginosus, bąka Botaurusstellaris, bociana czarnego Ciconia nigra, czaplęsiwą Ardea cinerea i łabędzia niemego Cygnusolor. Od kilku lat regularnie obserwuje się tu bie-lika Haliaeetus albicilla. Występuje również pi-jawka lekarska Hirudo medicinalis (tończyk 2013).Wysoką wartość biocenotyczną stanowią rozległepłaty typowych zbiorowisk szuwarowych z domina-cją pałki wąskolistnej Typha angustifolia i szero-

kolistnej T. latifolia, jeżogłówki gałęzistej Spar-ganium erectum, trzciny Phragmites australis, tu-rzycy pęcherzykowatej Carex vesicaria, marka sze-rokolistnego Sium latifolium, z udziałem rdestuziemnowodnego Polygonum amphibium i kosać-ca żółtego Iris pseudoacorus. Gdzieniegdzie wy-stępują ziołorośla z dominacją wiązówki błotnej.We florze naczyniowej na uwagę zasługuje obec-ność gatunków chronionych: kruszczyka szeroko-listnego Epipactis latifolia i kaliny koralowej Vi-burnum opulus (Kurowski, andrzejewski 2003).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. z punktu wi-dzenia utrzymania optymalnych warunków egzys-tencji przedmiotu ochrony, tj. płazów, najważ-niejsze jest zadbanie o właściwy poziom wody w stawach, zapobieganie zmniejszaniu się ich po-wierzchni, przeciwdziałanie długotrwałym deficy-tom wody, spuszczaniu wody itp. nie wskazane sąwszelkie działania mogące wpłynąć na obniżeniepoziomu wody w obrębie ostoi – pogłębianie rowów,udrażnianie ich itp. Istotne jest, aby w bezpośred-nim otoczeniu nie doszło do radykalnych ingerencjiw drzewostany, zmian użytkowania itp. należy takżeprzewidzieć niekorzystne oddziaływanie antropop-resji związanej z postępującą urbanizacją otoczeniaLasu błędowskiego, zwłaszcza od strony Woli błę-dowej. We wszystkich ww. aspektach uzyskanieoptymalnych warunków egzystencji herpetofaunywydaje się być równoznaczne z ochroną pozosta-łych cennych elementów ostoi.

Monitoring. Obszar ten nie był dotychczas objętykompleksowym programem naukowych obserwa-cji przedmiotu ochrony. Od roku 2004 staw szczy-piorniak znajduje się w obrębie powierzchni Mo-nitoringu Flagowych Gatunków Ptaków. ze wzglę-du na przedmiot ochrony najistotniejszym jegoelementem winno być założenie stałego monito-ringu poziomu i jakości wód gruntowych w obrębieobszaru chronionego jak i w jego bezpośrednimotoczeniu.


samiec traszki grzebieniastej

Triturus cristatus. Fot. M. stopczyński

zbiornik w różnych stadiach zarastania. Fot. M. stopczyński

Środowisko życia płazów i ptaków wodno-błotnych.

Fot. M. stopczyński

Mozaika zbiorowisk nieleśnych ostoją płazów.Fot. M. stopczyński


PołożenieObszar Natura 2000Łąki CiebłowickiePLH100035 położonyjest w dolinie Pilicymiędzy TomaszowemMazowieckim a Spałą. Znajduje sięw granicach gmin Tomaszów Mazowiecki oraz Lubochnia, należących do powiatu tomaszowskiego.

Powierzchnia obszaruOstoja zajmuje powierzchnię 475,3 ha. Dominująłąki użytkowane przezmieszkańców wsiznajdujących się na obrzeżach ostoi.Tylko północną częśćpokrywają niewielkiepowierzchnie leśneadministrowane przezNadleśnictwo Spała.

PLH100035

Fizjografia. Łąki ciebłowickie znajdują się na po-graniczu dwóch mezoregionów na terenie Wznie-sień Południowomazowieckich. Większa częśćobszaru leży w zachodniej części doliny białobrze-skiej. Jedynie północny jej fragment położony jestna równinie Piotrkowskiej (Kondracki 2002). Łąkiciebłowickie obejmują fragment doliny Pilicy w jej

środkowym biegu. Odcinek ten charakteryzuje siędużą naturalnością. rzeka płynie naturalnym, me-andrującym korytem, a dolinę pokrywają przedewszystkim półnaturalne łąki i liczne starorzecza(Fagasiewicz 1963, tabor i in. 2004/05).

Formy ochrony przyrody. Przeważająca część ob-szaru Łąk ciebłowickich (ponad 350 ha) położonajest w spalskim Parku Krajobrazowym. teren tenod strony wschodniej graniczy z obszarem natura2000 Lasy spalskie PLH100003.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.W granicach obszaru notowano osiem typów sied-lisk przyrodniczych. roślinność nieleśną reprezen-tuje sześć typów siedlisk, które zajmują łącznieokoło 31% powierzchni. największy areał pokry-wają starorzecza i naturalne eutroficzne zbiornikiwodne ze zbiorowiskami ze związków Nympha-eion i Potamion (3150) – około 47,5 ha; ziołoroślanadrzeczne Convolvuletalia sepium (6430) –

Łąki Ciebłowickie Izabela zając, anna traut-seliga, Leszek Kucharski, zbigniew Wojciechowski

Gatunki z i siedliska z dyrektywy siedliskowej. Ob-szar stanowi ważną w tej części regionu ostojęherpetofauny, w szczególności dla traszki grzebie-niastej Triturus cristatus (1166) i kumaka nizin-nego Bombina bombina (1188) (stopczyński,Jaros 2005b, zieliński i in. 2005). notowane w obszarze stanowiska mopka Barbastella bar-bastellus (1308) oraz nocka dużego Myotis myo-tis (1324), podobnie jak fragmentarycznie wy-kształcone płaty sosowego boru bagiennego(91d0) oraz lasów łęgowych (91e0), wymienianew sdF, nie zostały zakwalifikowane do ochrony.zbiorniki położone w obszarze są siedliskiem za-lotki większej Leucorhinia pectoralis (1042), (ber-nard i in. 2009, buczyński i in. 2011), gatunku nienotowanego w sdF.

dodatkowe walory przyrodnicze. ze względu nazróżnicowanie typów siedlisk i zbiorników wod-nych obszar gwarantuje korzystne warunki dlapłazów. są tu zarówno zbiorniki stałe, jak i okre-sowe, zlokalizowane w otwartym krajobrazie jak i w lesie. Płazy mają szczególnie dogodne warunkido rozmnażania, żerowania oraz hibernacji. Wy-stępujące w poszczególnych zbiornikach i w róż-nych okresach deficyty wody są istotne w strategiirozrodczej tych zwierząt. ekstensywne rolnictwo,które dominuje w sposobie użytkowania otocze-nia zbiorników, również bardzo sprzyja batracho-faunie. Obserwuje się tu rozród traszki zwyczajnejLissotriton vulgaris, traszki grzebieniastej Trituruscristatus, ropuchy szarej Bufo bufo, ropuchy zie-lonej Bufo viridis, kumaka nizinnego Bombina

bombina, rzekotki drzewnej Hyla arborea, grze-biuszki ziemnej Pelobates fuscus, żaby trawnejRana temporaria, żaby moczarowej R. arvalis,żaby jeziorkowej Pelophylax lessonae i żaby wod-nej P. esculentus. dla pozostałych grup kręgow-ców obiekt nie ma aż tak dużego znaczenia.Wśród ptaków na uwagę zasługuje bocian czarnyCiconia nigra, który sporadycznie tu żeruje, orazżuraw Grus grus, pojawiający się zazwyczaj nakrótki odpoczynek podczas migracji wiosennej. W Lesie Poćwiardowskim stwierdzono obecnośćkilku gatunków nietoperzy, wśród których należywymienić nocka dużego Myotis myotis, mopkaBarbastella barbastellus i nocka brandta Myotisbrandtii. W zbiornikach wodnych w obszarze wy-stępuje bardzo rzadko stwierdzany w Polsce gatu-nek ważki objętej ochroną prawną, tj. łątki zielonejCoenagrion armatum (bernard i in. 2009, buczyń-ski i in. 2011).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Obecnie pod-stawowym zagrożeniem wydaje się być ewen-tualna zmiana sposobu użytkowania częścinieleśnej ostoi. negatywne oddziaływanie możebyć następstwem stopniowej utraty funkcji rolni-czej na korzyść funkcji rekreacyjnej, mieszkanio-wej lub innej, ograniczenia powierzchni użytkówzielonych na korzyść upraw rolnych oraz intensy-fikacja upraw poprzez wprowadzenie wielkopo-wierzchniowych monokultur, stosowanie środkówochrony roślin i nawozów sztucznych. negatywnywpływ mogą mieć nieprawidłowo zaplanowanemelioracje oraz budowa sztucznych zbiorników,stawów rybnych itp., które mogłyby zakłócić układhydrologiczny. zagrożenie stanowi również ewen-tualny rozwój infrastruktury drogowej, który móg-łby się przyczynić do zwiększenia ruchu kołowego.Poza ww. zagrożeniami antropogenicznymi, którew wielu przypadkach mogą być dość skutecznieograniczane w planach przestrzennego zagospo-darowania gmin, należy również brać pod uwagęczynniki naturalne, np. występowanie długichokresów suszy, które mogłyby spowodować spa-dek sukcesu rozrodczego płazów, lub wręcz zanikniektórych zbiorników. W części leśnej niewska-zane są jakiekolwiek działania mogące wpłynąćna obniżenie poziomu wody, np. pogłębianie i udra-żnianie rowów.

Monitoring. Obszar ten nie był dotychczas objętystałymi obserwacjami naukowymi. ze względu naprzedmiot ochrony najistotniejszym elementemtakiego programu powinno być założenie stałegomonitoringu poziomu i jakości wód gruntowych, w obrębie obszaru chronionego jak również w je-go bezpośrednim otoczeniu.


Inicjalne stadium olsu w uroczysku

Poćwiardówka. Fot. M. stopczyński

Kumak nizinny Bombina bombina. Fot. M. stopczyński

Pilica w rejonie ciebłowic Małych.Fot. M. Kiedrzyński


Łąka grądowa. Fot. I. zając

około 38 ha oraz niżowe świeże łąki użytkowaneekstensywnie Arrhenatherion elatioris (6510) – około 33 ha. torfowiska przejściowe i trzęsa-wiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea), (7140), zmiennowilgotne łąki trzęśli-cowe Molinion (6410) oraz wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (2330) zajmują odpo-wiednio 4%, 2% i 0,05% powierzchni obszaru. Wy-różniono tu również dwa siedliska leśne: grądsubkontynentalny Tilio-Carpinetum (9170-2) po-krywający 10% powierzchni terenu oraz łęgi wierz-bowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis,Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe(*91e0) zajmujące 5%. stwierdzono tu występo-wanie mchu wymienionego w załączniku II dyrek-tywy siedliskowej, tj. sierpowca błyszczącegoDrepanocladus vernicosus (1393), (tabor i in.

2004/2005). Wśród zwierząt odnotowano m.in.:bobra Castor fiber (1337), wydrę Lutra lutra(1355), traszkę grzebieniastą Triturus cristatus(1166), kumaka nizinnego Bombina bombina(1188), różankę rhodeus sericeus (1134), trze-plę zieloną Ophiogomphus cecilia (1037), (obser-wowaną często nad Pilicą), modraszka telejusaGlaucopsyche (Maculinea) teleius (1059), czer-wończyka nieparka Lycaena dispar (1060), mod-raszka nausitousa Glaucopsyche (Maculinea)nausithous (1061) i pachnicę dębową Osmo-derma eremita (1084).

dodatkowe walory przyrodnicze. Obszar Łąk cieb-łowickich odznacza się harmonijnym krajobrazemkulturowym, zróżnicowaną florą i roślinnością orazbogatą fauną. Mało zmieniony krajobraz doliny Pi-


szuwar pałkowy na brzegu

starorzecza.Fot. I. zając

Olszyna źródliskowa w okolicach Henrykowa.


Mozaika zbiorowiskłąkowych i zaroślowych.

Fot. I. zając

licy wpłynął na wykształcenie się charakterystycz-nej struktury zbiorowisk roślinnych. coroczne wy-lewy rzeki i swobodny spływ kry utrzymują w do-brej kondycji zarówno przybrzeżne ekosystemyleśne (łęgi wierzbowe), jak i nieleśne, m.in. płatymłak niskoturzycowych ze związku Caricion nigraeoraz turzycowiska. Wartością ostoi są również na-turalne procesy przyrodnicze kształtujące mo-zaikę siedlisk. Obserwuje się tu przekształceniaekstensywnie użytkowanych łąk świeżych i wilgot-nych w ziołorośla Filipendulion, które w pobliżuporośniętych drzewami i krzewami brzegów ko-ryta rzecznego przekształcają się w ziołorośla nadrzeczne z rzędu Convolvuletalia (tabor i in.2004/2005). na charakteryzowanym odcinku do-liny Pilicy stwierdzono występowanie wielu rzad-kich i chronionych gatunków roślin. są wśród nichm.in.: wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum,grążel żółty Nuphar lutea, grzybienie białe Nym-phaea alba oraz starzec bagienny Senecio pa-ludosus. spośród gniazdujących w ostoi gatun-ków wymienionych w I załączniku dyrektywy pta-siej występują: gąsiorek Lanius collurio, jarzę-batka Sylvia nisoria i błotniak stawowy Circus aeruginosus.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. Prowadzona w rejonie Łąk ciebłowickich gospodarka rolna po-woduje liczne zagrożenia dla przyrody obszaru. W celu utrzymania właściwego stanu chronionych

siedlisk oraz populacji występujących tu gatun-ków roślin i zwierząt niezbędne jest utrzymanienaturalnych układów hydrologicznych poprzez za-niechanie wszelkich prac melioracyjnych oraz za-chowanie naturalnego charakteru geomorfolo-gicznego doliny, w tym również meandrów korytarzecznego i starorzeczy. Istotne jest także zapo-bieganie wtórnej sukcesji na porzuconych świe-żych i wilgotnych łąkach poprzez wznowienieekstensywnego użytkowania, zapobieganie zale-siania muraw napiaskowych, usuwanie pojawia-jących się na nich siewek drzew i krzewów orazekstensywne użytkowanie pokrywającej je roślin-ności. W celu ochrony siedlisk wrażliwych przednadmiernym wydeptywaniem (muraw napiasko-wych) należy ograniczyć i „skanalizować” ruch tu-rystyczny. Przed nadmierną penetracją ludzi na-leży również chronić siedliska ptaków związanychz brzegami i aluwiami np. zimorodka Alcedo at-this, sieweczki rzecznej Charadrius dubius i pis-kliwca Actitis hypoleucos.

Monitoring. Obszar nie był dotychczas poddanystałym formom nadzoru naukowego. zachowaniena obszarze ostoi dużej różnorodności flory ifauny, w tym gatunków cennych dla Wspólnoty,obliguje do założenia stałego monitoringu po-ziomu i jakości wód gruntowych w obrębie ob-szaru jak i w jego bezpośrednim otoczeniu orazobserwacji form użytkowania gruntów wchodzą-cych w skład ostoi.

Łąka nad Pilicą. Fot. I. zając

Fizjografia. Według regionalizacji fizycznogeogra-ficznej Polski (Kondracki 2002) omawiany obiektpołożony jest w makroregionie niziny Południowo-wielkopolskiej, mezoregionie Kotliny szczercow-skiej. Głównym elementem ostoi są dwa kilkudzie-sięciohektarowe stawy, które powstały jako zbior-niki potorfowe. Pozyskanie torfu rozpoczęto przed

II wojną światową. Wydobywano go (do połowy lat90. XX w.) zarówno metodami przemysłowymi jaki, zwłaszcza w ostatnim okresie, w sposób eksten-sywny na „potrzeby własne”. Wskutek tej działal-ności powstał zbiornik zachodni o powierzchniokoło 55 ha oraz zbiornik wschodni o powierzchniokoł 50 ha. Oddzielone są od siebie groblą, poktórej przebiega droga szutrowa z Marcelowa doWoli Pszczółeckiej. zbiornik zachodni jest bezod-pływowy, zasilany głównie opadami atmosferycz-nymi, wschodni zaś prawdopodobnie takżewodami gruntowymi poprzez lokalne wysięki.Woda z niego odprowadzana jest niewielkim cie-kiem do rzeki Pilsi, należącej do dorzecza Wi-dawki, będącej dopływem Warty. W obu zbior-nikach lustro wody zajmuje około 50% całej po-wierzchni, resztę porastają głównie szuwary: pał-kowy, trzcinowy oraz różnorodne turzycowiska(chęciński 2005, stopczyński, Jaros 2005a i in.).Od strony północnej stawy otoczone są pasem


PołożenieProjektowany spe-

cjalny obszar ochronysiedlisk Święte Ługi

PLH100036 leży 6 km na północ od Szczercowa

(gmina Szczerców,powiat bełchatowski).

Obejmuje on dwaśródleśne zbiorniki,powstałe na skutek

eksploatacji torfu.Ostoja położona jestw leśnictwach WolaPszczółecka i Resta-

rzew NadleśnictwaBełchatów.


Święte Ługi obejmujeochroną powierzchnię151,23 ha. Grunty te

w całości należą do Skarbu Państwa

w administracji Lasów

Państwowych.

PLH100036 Święte Ługi Michał stopczyński, Izabela zając, Leszek Kucharski

wydm wznoszących się w niektórych miejscachprawie 20 m ponad poziom lustra wody. Porastająje bory sosnowe świeże i suche.

Formy ochrony przyrody. charakteryzowany ob-szar jest objęty ochroną w postaci użytku ekolo-gicznego „Święte Ługi”. znajduje się on także w granicach Obszaru chronionego Krajobrazu do-liny Widawki.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.Obiekt stanowi ważną w tej części regionu ostojęherpetofauny, w szczególności dla traszki grzebie-niastej Triturus cristatus (1166) i kumaka nizin-nego Bombina bombina (1188), (stopczyński,Jaros 2005a, zieliński i in. 2005).W obszarze wyróżniono cztery typy siedlisk natura2000. zajmują łącznie 13% powierzchni. dwa z nich: torfowiska wysokie z roślinnością torfo-twórczą (żywe), (7110), zajmujące około 4,5 haoraz bory bagienne Vaccinio uliginosi-Pinetum(*91d0-2) – około 10,5 ha są siedliskami priory-tetowymi. trzecie siedlisko tworzą torfowiska wy-sokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (7120). zajmuje onopowierzchnię około 4,5 ha. W ostoi natura 2000Święte Ługi wyróżniono ponadto siedlisko o ko-dzie 7140 – torfowiska przejściowe i trzęsawiska(przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Carice-tea nigrae), nie wymieniane w sdF. bardzo cennesą niewielkie płaty odbudowującego się torfo-wiska wysokiego z rzadkimi, chronionymi gatun-

kami roślin, m.in. widłaczkiem torfowym Lycopo-diella inundata. z bezkręgowców wykazano ważkę– zalotkę większą Leucorrhinia pectoralis (1042),(tończyk 2013). W sdF wymienia się ponadtobobra Castor fiber (1337) oraz wydrę Lutra lutra(1355), gatunki których obecny stan populacji niepozwala zaliczyć do przedmiotów ochrony.

dodatkowe walory przyrodnicze. Święte Ługi tojedna z najcenniejszych pozostałości, niegdyś bar-dzo rozległych, kompleksów torfowisk w Kotlinieszczercowskiej. Obecnie tylko niewielkie po-wierzchnie zajmują płaty wciąż aktywnych torfo-wisk wysokich. Postępujące od 35 lat odwod-nienie górotworu węgla brunatnego w rejonie Ko-palni Węgla brunatnego bełchatów doprowadziłodo zaniku torfowisk na rozległym, sąsiadującym z obszarem natura 2000 terenie. Święte Ługi są


szuwar trzcinowy Phragmitetum australisna skraju zbiornika potorfowego. Fot. J.K. Kurowski

szuwar pałkowy Typhaetum latifoliae. Fot. J.K. Kurowski

stanowisko widłaczka torfowego

Lycopodiella inundata.Fot. I. zając


swoistym reliktem przyrodniczym regionu, warto-ściowym obiektem badań naukowych jak równieżpoligonem dydaktycznym (m.in. Kurowski 1979,1993). Mają szczególne znaczenie dla zachowa-nia wielu rzadkich, chronionych i zagrożonych ga-tunków roślin i zwierząt. stwierdzono tu łącznie22 gatunki roślin chronionych, rzadkich i zagrożo-nych. Jedenaście z nich to mszaki i torfowce. naj-cenniejsze gatunki roślin naczyniowych to: rosicz-ka okrągłolistna Drosera rotundifiolia, bagno zwy-czajne Ledum palustre, widłak jałowcowaty Lyco-podium annotinum, widłak goździsty L. clavatum,widłaczek torfowy Lycopodiella inundata, grzybie-nie białe Nyphaea alba oraz grążel żółty Nupharlutea (Krzywański 1967, chęciński 2005 i in.).nie potwierdzono natomiast, istniejącego tuwcześniej, stanowiska długosza królewskiegoOsmunda regalis (Kurowski 1979, Woziwoda, Ku-rowski 2012).rozległa powierzchnia otwartego lustra wody orazbogata roślinność przybrzeżna jest cenną ostojązwierząt, zwłaszcza płazów i ptaków wodno-błot-nych, wśród których należy wymienić błotniakastawowego Circus aeruginosus, bąka Botaurusstellaris i żurawia Grus grus. Obiekt jest częstymżerowiskiem gniazdujących w pobliżu bocianaczarnego Ciconia nigra i bielika Haliaeetus albi-cilla. Ważna dla regionu jest również obecność ko-lonii lęgowej mewy śmieszki Chroicocephalusridibundus. W pobliżu Świętych Ługów zlokalizo-wane są duże kompleksy stawów rybnych w Lub-cu i zbyszku, które obecnie pozostają w większo-ści nienapełnione wodą. dawniej, dzięki istot-nemu zróżnicowaniu siedliskowemu obiektów by-tująca tu awifauna była na tyle bogata, że uznanoje za ostoje ptaków o znaczeniu regionalnym (Ja-niszewski i in. 2002).na północnym skraju ostoi zachowały się resztkiokopów z kampanii wrześniowej 1939 r. Wokółstawu północnego wytyczona jest ścieżka dydak-

tyczna, z kładkami umożliwiającymi wejście nafragment torfowiska i wybudowaną wieżą wido-kową do obserwacji ptaków. najnowsze badaniamikologiczne wykazały obecność sześciu gatun-ków zagrożonych grzybów wielkoowocnikowychściśle związanych z torfowiskami – koźlarza bia-ławego Leccinum niveum, popielatka torfowisko-wego Lyophyllum palustre, hełmówki torfowcowejGalerina sphagnorum, hełmówki błotnej Galerinapaludosa, łysiczki torfowiskowej Psilocybe elon-gata, łysiczki bagiennej Psilocybe uda (Grzesiak2012).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. elementemniezbędnym dla właściwego funkcjonowania sied-lisk na obszarze Świętych Ługów jest woda. Uzys-kanie optymalnych warunków zależy od utrzy-mania właściwego jej poziomu w obu stawach.biorąc pod uwagę obserwowane w ostatnich la-tach okresy suszy oraz negatywne oddziaływanieodkrywki „szczerców” bełchatowskiej kopalni naukłady hydrologiczne otoczenia, trudno przewi-dzieć przyszłość omawianej ostoi. Prawdopodob-nie jednak największy wpływ na tę sytuację wy-wierają warunki meteorologiczne. bez długotermi-nowego i profesjonalnego monitoringu trudno jed-noznacznie to stwierdzić, ale obecnie wydaje się,że wahania poziomu wody w zbiornikach w naj-większym stopniu zależą jednak od ilości opadówatmosferycznych. W tej sytuacji najistotniejszejest, aby nie dopuścić do radykalnych zmian w otoczeniu zbiorników. dotyczy to zarówno bez-pośredniego sąsiedztwa – drzewostanów, jak i bardziej odległego – gruntów pobliskich wsi. nie-wskazane są działania mogące wpłynąć na obni-żenie poziomu wody w obrębie ostoi –pogłębianie rowów, udrażnianie ich, niewłaściwiezaplanowane melioracje itp. stawy są chętnie wy-korzystywane przez wędkarzy. niekontrolowanapenetracja powoduje płoszenie zwierząt a takżesilne zaśmiecane brzegów, zwłaszcza wokół zbior-nika północnego. częste są przypadki nielegal-nego wjazdu samochodami na teren ostoi.Wskazana jest walka z tym zjawiskiem poprzezograniczenia w udostępnianiu stawów wędka-rzom oraz większą kontrolę w terenie. niewska-zane jest także sztuczne zarybianie zbiorników.

Monitoring. Obszar ten nie był dotychczas objętystałymi obserwacjami naukowymi. ze względu naprzedmiot ochrony najistotniejsza jest stała kon-trola poziomu i jakości wód gruntowych w obrębieobszaru chronionego i w jego bezpośrednim oto-czeniu. Wskazane jest zwiększenie kontroli nieko-rzystnych zjawisk związanych z wędkarstwem naterenie ostoi.


Mozaika roślinności wodnej i bagiennej. Fot. M. stopczyński

torfowisko przejściowe w początkowej fazie sukcesji leśnej. Fot. I. zając

Liczna populacja wełnianki wąskolistnejEriophorum angustifolium. Fot. I. zając

charakterystyka fizjograficzna. Omawiany obszarpołożony jest w centralnej części Kotliny Grabow-skiej stanowiącej południową część niziny Połu-dniowowielkopolskiej (Kondracki 2002).

Formy ochrony przyrody. Ostoja siedliskowa torfo-wiska nad Prosną położona jest w granicach Ob-szaru chronionego Krajobrazu dolina Prosny.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. nacharakteryzowanym obszarze notowano sześćtypów siedlisk przyrodniczych. W sdF podawanebyły jedynie dwa: torfowiska przejściowe i trzęsa-wiska (7140) oraz lasy łęgowe (91e0). Pozostałecztery typy siedlisk przyrodniczych rozpoznano w trakcie ostatnich badań. roślinność siedliska7230 (górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk) two-rzą płaty zbiorowiska ze związku Caricion daval-lianae z kruszczykiem błotnym Epipactis palustrisoraz turzycą pchlą Carex pulicaris. zajmują onepowierzchnię około 0,4 ha i zlokalizowane są

w południowo-zachodniej części ostoi. W składziegatunkowym tego zbiorowiska obecne są gatunkicharakterystyczne dla związku Caricion davallia-nae, tj. lipiennik Loesela Liparis loeselii, kruszczykbłotny Epipactis palustris, turzyca pchla Carex pu-licaris, kukułka krwista Dactylorhiza incarnata,kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, tu-rzyca sina Carex flacca, turzyca żółta C. flava, tu-rzyca prosowa C. panicea, dziewięciornik błotnyParnassia palustris, kozłek całolistny Valerianasimplicifolia (Pawlak, Wilżak 2012, zając 2012).Występujące tu torfowisko zasadowe o charakte-rze młak, turzycowisk i mechowisk tworzy mo-zaikę ze zbiorowiskami 7140 (torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska). siedlisko to reprezento-wane jest przez trzy syntaksony: Eriophoro angus-tifolii-Sphagnetum recurvi – zespół wełnianki wą-skolistnej i torfowca kończystego o znaczeniupriorytetowym, zbiorowisko z Menyanthes trifo-liata oraz zbiorowisko z Comarum palustre. zaj-mują one łącznie około 3,5 ha. zbiorowiska te są



Torfowiskanad Prosną

PLH100037 położonyjest w gminie

Galewice (przy granicyz gminą Wieruszów)

w powiecie wieruszowskim, przy

granicy województwałódzkiego z wojewódz-twem wielkopolskim.

Powierzchnia obszaruTorfowiska nad Prosną zajmują

powierzchnię 95,6 ha.

PLH100037 Torfowiska nad Prosną Izabela zając

dobrze wykształcone, występują tu gatunki chro-nione i zagrożone, tj. bobrek trójlistkowy Menyan-thes trifoliata, nasięźrzał pospolity Ophioglossumvulgatum, jaskier wielki Ranunculus lingua, rosi-czka okrągłolistna Drosera rotundifolia (Pawlak,Wilżak 2012, zając 2012). zbiorowiska torfowi-skowe omawianego obszaru są regularnie użytko-wane, a stan i perspektywy ich ochrony są dobre.Jedynie w miejscach trudno dostępnych zarastajątrzciną Phragmites austrialis oraz podrostamisosny pospolitej Pinus sylvestris.na omawianym obszarze, poza ww. siedliskami,występują starorzecza i drobne zbiorniki wodne(3150), niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajko-we (6430), łąka wiechlinowo-kostrzewowa (6510)oraz łęgi olszowe i jesionowe (91e0). zajmują oneodpowiednio 0,5%, 0,5%, 18% i 0,3% powierzchnitego obiektu.W granicach obszaru torfowiska nad Prosnąstwierdzono występowanie największej w Polsceśrodkowej populacji lipiennika Loesela Liparis loe-selii (1903) – gatunku wymienionego w załącz-niku II dyrektywy rady (Kucharski 2012a). LipiennikLoesela występuje w południowo-zachodniej czę-ści obszaru. Objęty jest ochroną ścisłą, to gatuneknarażony na wyginięcie w skali kraju (VU), krytycz-nie zagrożony w skali regionu (Kucharski 2001,2012). W latach 2008-2011 liczebność populacjiszacowano na 250 osobników (Pawlak, Wilżak2012). W 2012 r. odnotowano około 580 okazówtej rośliny. Ponad połowę stanowiły osobniki ge-neratywne (zając 2012).W ostoi notowano ponadto gatunki zwierząt wy-mienionych w załączniku II dyrektywy siedlisko-wej, a nie podanych w sdF. są to: bóbr europejskiCastor fiber (1337), wydra Lutra lutra (1355),czerwończyk nieparek Lycaena dispar (1060)oraz trzepla zielona Ophiogomphus cecilia(1037), (Pawlak, Wilżak 2012).

dodatkowe walory przyrodnicze. Obszar siedli-skowy torfowiska nad Prosną charakteryzuje sięharmonijnym krajobrazem rolniczym z mozaiko-wym układem siedlisk torfowiskowych, łąkowychi szuwarowych. zróżnicowane siedliska stwarzająkorzystne warunki dla rozwoju wielu chronionych,rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.Oprócz ww. gatunków roślin występuje tu: starzeckędzierzawy Senecio rivularis, konwalia majowaConvallaria majalis, kalina koralowa Viburnumopulus, jaskier wodny Ranunculus aquatilis,skrzyp pstry Equisetum variegatum (Pawlak, Wil-żak 2012). stwierdzono również występowaniepięciu chronionych gatunków płazów i gadów: ro-puchy szarej Bufo bufo, żaby moczarowej Ranaarvalis, żaby jeziorkowej R. lessonae, żaby trawnej

R. temporaria i jaszczurki żyworodnej Lacerta vi-vipara.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. W celu utrzy-mania siedlisk łąkowych i torfowiskowych oraz li-piennika Loesela w obszarze torfowiska nadProsną należy nadal prowadzić ekstensywną gos-podarkę łąkarską. siedlisko występowania lipien-nika (7410 i 7230) ma tendencje do zarastaniatrzciną pospolitą Phragmites australis i pałką sze-rokolistną Typha latifolia. W miejscach trudno do-stępnych widoczne są również podrosty drzew –sosny pospolitej Pinus sylvestris oraz olszy czarnejAlnus glutinosa. torfowisko raz na kilka lat po-winno być koszone.zagrożeniem dla istnienia cennych torfowisk i po-pulacji lipiennika jest zmiana stosunków wodnychspowodowana melioracjami oraz zakwaszenie i eutrofizacja. trzęsawisko od strony południoweji południowo-wschodniej ulega zarastaniu przezrośliny ekspansywne, głównie pokrzywę zwyczaj-ną Urtica dioica i trzcinę pospolitą. zakwaszeniei eutrofizacja prawdopodobnie spowodowane jestznacznym spływem substancji biogennych z póluprawnych położonych na południe od cennychtorfowisk. Pola te znajdują się na bardzo nachylo-nym zboczu (do 45°) (Pawlak, Wilżak 2012).Innym zagrożeniem dla trwałości chronionych sied-lisk torfowiskowych jest obniżanie poziomu wódzwiązane z regulacją i pogłębianiem rowów melio-racyjnych. należy zaniechać melioracji zwłaszczaw południowo-zachodniej części ostoi.dla zachowania siedliska łąkowego istotne jest eks-tensywne użytkowanie oraz zaniechanie podsiewa-nia łąk mieszankami traw i roślin motylkowych.

Monitoring. Obszar natura 2000 torfowiska nad Prosną nie był dotychczas poddany żadnymformom ciągłych obserwacji. corocznym moni-toringiem powinny być objęte zbiorowiska torfo-wisk zasadowych (7230) oraz lipiennik Loesela(1903).


Lipiennik Loesela Liparis loeselii.

Fot. I. zając

turzyca pchla Carex pulicaris. Fot. I. zając

torfowisko wełniankowe. Fot. I. zając

Łąka podmokła. Fot. I. zając

Fizjografia. niemal cały „łódzki” fragment dolinydolnej Pilicy leży w środkowej części mezoregionudolina białobrzeska. tylko niewielka jego część (w rejonie Gapinina) znajduje się na granicy rów-niny radomskiej. Obydwa mezoregiony należą doWzniesień Południowomazowieckich (Kondracki2002). najwyżej położone są: krawędź doliny w rejonie zakościela, Łęgu, Grotowic i roszkowejWoli oraz wzniesienia na zachód od błot brudze-wickich, gdzie wysokości przekraczają 160 mn.p.m. najniżej, na wysokości około 135 m n.p.m.,znajduje się koryto Pilicy w rejonie roszkowejWoli. na omawianym odcinku Pilica płynie natu-ralnym korytem w kierunku północno-wschodnim.Od zakościela do Żądłowic szerokość doliny nieprzekracza 800 m, natomiast między Żądłowi-cami a roszkową Wolą dochodzi do 2 km. dolinęwypełniają plejstoceńskie piaski, żwiry i gliny, a jejdno w znacznej części tworzą holoceńskie utworyfluwialne i organiczne. W korycie rzeki oraz na

zboczach odsłaniają się gdzieniegdzie piaskowcei chalcedonity jurajskie (Falkowski, Ostrowski2010). Lewobrzeżne (północne) zbocze jest miejs-cami wysokie i strome, natomiast prawobrzeżne(południowe) zwykle łagodne. W granicach ob-szaru znajdują się tzw. błota brudzewickie, któreobejmują zachodnią część zabagnionej i zatorfio-nej, rozleglej niecki. ciągnie się ona, obejmującbłota Ossowskie (w woj. mazowieckim) na prze-strzeni prawie 5 km, a jej szerokość dochodzi do1,5 km. na charakteryzowanym odcinku Pilicaprzyjmuje kilka niewielkich dopływów, płynącychsubsekwentnie do układu warstw mezozoicznegopodłoża. Po lewej stronie są to struga Liciążna i Luboczanka, a po prawej ceteńka, anielinka i studzianka (Olaczek, tranda 1990, Kurowski,Kiedrzyński 2006).

Formy ochrony. W granicach województwa łódz-kiego obszar znajduje się w utworzonym w 1995roku spalskim Parku Krajobrazowym i jego otuli-


PołożenieObszar siedliskowyDolina Dolnej Pilicy

PLH140016 obejmujefragment doliny rzeki

Pilicy od Inowłodza do ujścia do Wisły

(ponad 80 km) oraz dolny, ośmiokilo-

metrowy odcinekDrzewiczki od Odrzy-

wołu do NowegoMiasta. W granicach

województwa łódz-kiego znajduje się

piętnastokilometrowyodcinek doliny Pilicymiędzy Zakościelem

a Roszkową Wolą.Omawiany fragmentobszaru położny jestw gminach Inowłódz

i Rzeczyca (powiat tomaszowski) oraz w gminie

Poświętne (powiatopoczyński). Lasy tej

części obszaru znajdują się w zasięgu

terytorialnym Nadleśnictw: Spała i Opoczno. Większe i zwarte kompleksy

leśne znajdują się w rejonie Żądłowic

oraz Gapinina.

Powierzchnia obszaruObszar Natura 2000Dolina Dolnej Pilicyobejmuje ochroną

teren 31821 ha, z czego w granicach

województwa łódzkiego

3796,42 ha.

PLH140016 Dolina Dolnej Pilicy Marcin Kiedrzyński, Józef K. Kurowski, Maciej Jażdżewski

nie (Olaczek i in. 1990, burzyński 1998, Kurowski1999b, Kiedrzyński, tabor 2002). Od Łęgu i Fry-szerki w dół doliny obszar pokrywa się częściowoz obszarem specjalnej ochrony ptaków dolina Pi-licy PLb140003. W granicach obszaru siedlisko-wego natura 2000 znajduje się utworzony w 1968 r. rezerwat przyrody Żądłowice, chroniącyoryginalną mozaikę siedlisk leśnych i torfowisko-wych przy zboczu doliny Pilicy (Olaczek i in. 1990,Popkiewicz 2005). cenne przyrodniczo obiekty w granicach obszaru i w jego bezpośrednim są-siedztwie są chronione lub postulowane do ochro-ny w formie: użytków ekologicznych (2 istniejąceobiekty w nadleśnictwie Opoczno, 11 postulowa-nych), stanowisk dokumentacyjnych (1 postulo-wane) i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

(5 postulowanych). niewielki prawobrzeżny do-pływ Pilicy – ceteńka – od leśniczówki ceteń postaw młyński we Fryszerce zasługuje na ochronęrezerwatową. Wyjątkowy charakter tego strumie-nia związany jest z występowaniem licznych wy-sięków, źródeł przykorytowych i jarów. szczególniecenne są fitocenozy podzespołu źródliskowegołęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. W ni-szach źródliskowych rozwija się roślinność z klasyMontio-Cardaminetea (Kurowski 1999b, Kurow-ski, Kiedrzyński 2006, Kurowski i in. 2009b).

siedliska przyrodnicze i gatunki z dyrektywy sied-liskowej. W całym obszarze podawano dotychczaswystępowanie 10 siedlisk przyrodniczych natura2000 (sdF – Instytut Ochrony Przyrody i in. 2001).W granicach województwa łódzkiego notowano 8z nich: starorzecza i naturalne eutroficzne zbior-niki wodne z roślinnością z Nymphaeion, Pota-mion (3150), suche wrzosowiska z klasy Nardo--Callunetea (4030), ciepłolubne murawy napia-skowe Koelerion glaucae (6120), zmiennowilgot-ne łąki trzęślicowe Molinion (6410), niżowe świe-że łąki użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion(6510), torfowiska przejściowe i trzęsawiskaScheuchzerio-Caricetea (7140), grąd subkonty-nentalny Tilio-Carpinetum (9170-2), łęg wierzbowyi zarośla wiklinowe z klasy Salicetea purpureaeoraz łęg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum(*91e0) (Kurowski i in. 2009b). Ostatnie badaniaprzyniosły notowania kolejnych 6. typów siedlisk


Pilica w rejonie Kozłowca.Fot. M. Kiedrzyński

dolina dolnej Pilicy.Fot. M. Kiedrzyński


PołożenieProjektowany specjalny obszarochrony siedlisk Grabinka PLH140044jest położony w środku Puszczy Bolimowskiej. W województwie łódzkim, w gminie Bolimów (powiatskierniewicki) znajduje się 22% powierzchni, pozostała część – w województwiemazowieckim, w gminie Puszcza Mariańska (powiat żyrardowski). Grabinka położonajest na terenie LasówPaństwowych, administrowanymprzez NadleśnictwaRadziwiłłów.

Powierzchnia obszaruŁączna powierzchniaobszaru Natura 2000Grabinka wynosi 45,8 ha, z czego w województwie łódzkim – prawie 10,1 ha.

PLH140044

Fizjografia. Obszar położony jest w granicach ma-kroregionu niziny Środkowomazowieckiej, w me-zoregionie równiny Łowicko-błońskiej, w pobliżugranicy z makroregionem Wzniesień Południowo-mazowieckich (Kondracki 2002). Obszar obejmu-je dolinę niewielkiego cieku Grabinka wraz z frag-mentem przyległego terenu. charakterystycznącechą Grabinki jest jej efemeryczność. Prowadziwodę tylko wiosną (najczęściej od marca doczerwca), a latem wysycha. Powyżej bobrowychtam woda stagnuje przez cały rok. zręby dzisiej-szej rzeźby terenu całego regionu ukształtowanezostały w trakcie zlodowacenia środkowopol-skiego (stadiał Warty). dolina Grabinki wyciętajest w utworach zbudowanych z piasków i żwirówholoceńskich. długość koryta wynosi około 3 km(Kurzac, Pisarek 1994). dno doliny, a także w pewnym stopniu jej zbocza, wypełniają żyznegleby brunatne i gleby rdzawe, a miejscami tor-fowe (solon 2008/2009).

Formy ochrony przyrody. Obszar mający znaczeniedla Wspólnoty Grabinka położona jest w grani-cach bolimowskiego Parku Krajobrazowego zaj-mującego powierzchnię 23 614 ha. Inną formąochrony na tym terenie jest bolimowsko-radzie-jowicki Obszar chronionego Krajobrazu z dolinąŚrodkowej rawki. charakteryzowany obszar poło-żony jest bezpośrednio przy wschodniej granicydoliny rawki PLH 100015.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. do-minującym przedmiotem ochrony w obszarze do-liny Grabinki jest grąd subkontynentalny (9170-2),zajmujący około 97% jego powierzchni. stwier-dzono tu również występowanie łęgu jesionowo-olszowego (*91e0-3). Grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetumbetuli występujący w dolinie Grabinki jest bogatygatunkowo, odznacza się wysoką różnorodnościąbiologiczną i naturalnością. drzewostan tworząprzede wszystkim dąb szypułkowy Quercus robur,

Grabinkaanna traut-seliga

przyrodniczych w granicach województwa łódz-kiego. są to: wydmy śródlądowe z roślinnościąmurawową Koelerio-Corynephoretea (kod 2330),zalewane muliste brzegi rzek Bidentetea tripartiti(3270), murawy bliźniczkowe Nardion (6230), zio-łorośla nadrzeczne Convolvuletalia (6430), łąkiselernicowe Cnidion (6440) oraz sosnowy bórchrobotkowy Cladonio-Pinetum (91t0-1), (Kurow-ski i in. 2009b). Wyniki te zwiększyły do 16. liczbęsiedlisk przyrodniczych w całym obszarze i do 14.w granicach województwa łódzkiego. W całym ob-szarze stwierdzono występowanie 13 gatunkówzwierząt wymienionych w załączniku II dyrektywysiedliskowej (Kurowski i in. 2001). są to: ssaki –bóbr Castor fiber (1337) i wydra Lutra lutra(1355), płaz – kumak nizinny Bombina bombina(1188) oraz ślimak – zatoczek łamliwy Anisus vor-ticulus (4056). na podstawie inwentaryzacyjnychbadań ichtiofauny przeprowadzonych w systemierzeki Pilicy (Penczak i in. 2006), spośród gatun-ków ryb wymienionych w dyrektywie siedliskowej,na obszarze doliny Środkowej Pilicy stwierdzonowystępowanie następujących gatunków: boleń As-pius aspius (1130), różanka Rhodeus sericeus(1134), piskorz Misgurnus fossilis (1145), kozazłotawa Sabanejewia aurata (1146), koza Cobitistaenia (1149), minóg ukraiński Eudontomyzonmariae (1098), głowacz białopłetwy Cottus gobio(1163). nie zanotowano natomiast występowaniadwóch gatunków wymienionych w sdF: brzankiBarbus peloponnesius (2503) i minoga strumie-niowego Lampetra planeri (1096). z bezkręgow-ców wykazano ważkę – zalotkę większą Leucor-rhinia pectoralis (tończyk 2013).

dodatkowe walory przyrodnicze. dolina dolnej Pi-licy, wraz z doliną Środkowej Pilicy PLH100008oraz doliną Górnej Pilicy PLH260018, ma klu-czowe znaczenie dla utrzymania zasobów siedliskprzyrodniczych typowych dla dolin rzecznych w Środkowej Polsce. Pełni ona ważną rolę jako ko-rytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodo-wym. W granicach województwa łódzkiego stwier-dzono tu liczne gatunki roślin i zwierząt rzadkich,chronionych i zagrożonych w Polsce (Olaczek i in.1990). Wśród roślin są to: wroniec widlasty Hupe-rzia selago, nerecznica grzebieniasta Dryopteriscristata, kukułka szerokolistna Dactylorhiza ma-jalis, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatumi wielosił błękitny Polemonium caeruleum. cenneskładniki ichtiofauny to m.in.: śliz Barbatula bar-batula (kategoria zagrożenia: Lc wg IUcn; Witkow-ski i in. 2009) i piekielnica Alburnoides bipu-nctatus (en). Odnotowano również występowanie

pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario (Pen-czak i in. 2006). W rezerwacie Żądłowice stwier-dzono występowanie nocka natterera Myotis nattereri i nocka brandta M. brandtii (Hejduk2010). Opis walorów awifauny – patrz dolina Pi-licy PLb140003.

zagrożenia, warunki utrzymania siedlisk i gatun-ków oraz perspektywy ochrony. do zagrożeń cen-nych siedlisk łąkowych i murawowych należy suk-cesja roślinności wyzwolonej spod presji czło-wieka po zaprzestaniu użytkowania. spontani-czna sukcesja jest przyspieszana w toku zalesień,które prowadzone w sposób nieprzemyślanymogą prowadzić do zniszczenia śródleśnych tu-rzycowisk, łąk i muraw. Warunkiem utrzymaniasiedlisk nieleśnych jest przywrócenie ekstensyw-nego ich użytkowania. Jest to ostatni moment dlazachowania wielu cennych płatów. Istotnym zagro-żeniem jest osuszanie siedlisk wynikające z prze-szłych melioracji oraz obniżenia poziomu wody w Pilicy i ograniczenia wylewów na skutek obec-ności zbiornika sulejowskiego. zajmowanie tere-nów o cechach naturalnych (w tym też lasów),parcelacja gruntów, zmiana sposobu użytkowa-nia, rozwój infrastruktury technicznej oraz składo-wanie odpadów oznacza fizyczne niszczeniepłatów siedlisk przyrodniczych oraz stanowisk ga-tunków naturowych. zagrożeniem dla jakościwody jest brak uporządkowanej gospodarki wod-no-ściekowej w niektórych nadpilicznych miejsco-wościach, nielegalne wylewanie nieczystości orazwprowadzanie do Pilicy ścieków z zawartością bio-genów przekraczającą normy. Pośrednio na zanie-czyszczenie wód wpływa również fakt występo-wania zakwitów sinicowych w zbiorniku sulejow-skim. z tego powodu woda płynąca Pilicą w okre-sie zakwitów może zawierać toksyny sinicowe.

Monitoring. Monitoring przyrody w granicach ob-szaru natura 2000 dolina dolnej Pilicy powinienobejmować obserwacje wybranych płatów sied-lisk przyrodniczych i populacji gatunków naturo-wych. należy również uwzględnić wpływ obcychgatunków inwazyjnych na rodzimą przyrodę. Mo-nitoring, zmian w siedliskach przyrodniczych i po-pulacjach gatunków powinien odbywać się w opar-ciu o zasady wypracowane przez Główny Inspek-torat Ochrony Środowiska. na rozległym obszarzedolinnym monitoring może obejmować okresowąocenę zmian w zagospodarowaniu przestrzennymterenu. Ważnym elementem oceny środowiskaprzyrodniczego w obszarze jest kontrola jakościwody w Pilicy i jej dopływach.


Łąka trzęślicowa z czarcikęsem łąkowym

Succisa pratensis. Fot. M. Kiedrzyński


PołożenieOstoja PrzedborskaPLH260004 leży na południowo--wschodnim krańcuwojewództwa łódzkiego (31% po-wierzchni) i zachod-nim województwaświętokrzyskiego(69%), na tereniegmin: Przedbórz (powiat Radomsko),Łopuszno (powiatKielce), Słupia (powiatKońskie) oraz Klu-czewsko i Krasocin(powiat Włoszczowa).Grunty leśne (lasy, tor-fowiska, bagna) po-krywają około 70%powierzchni (wg SDF);są to w większościlasy państwowe zarządzane przez nadleśnictwa: Przedbórz, Ruda Maleniecka i Włoszczowa.

Powierzchnia obszaruObszar ochrony siedlisk składa sięz trzech osobnychfragmentów o łącznej powierzchni 11605,2 ha, z których największy, północno--zachodni mieści się w granicach Przedborskiego Parku Krajobrazowego(PPK).

PLH260004

Fragment leżący w PPK obejmuje dwie części: za-chodnią, ze wzgórzami od rączek po Oleszno i wschodnią, leżącą na terenie rozległej niecki – od Piskorzeńca do Ostrej Górki. są one rozdzie-lone terenami rolniczymi wsi Góry Mokre, Mojże-szów, Kajetanów i Żeleźnica. Pozostałe dwa frag-menty (ok. 15% powierzchni ostoi) zajmują wil-gotne niziny łąkowo-leśne. Własnością publicznąjest 82% powierzchni, a 18% prywatną. siedliskałąkowe i murawowe występują prawie wyłączniena gruntach prywatnych. W granicach wojewódz-twa łódzkiego znajduje się fragment ostoi o po-wierzchni 3643,20 ha.

Fizjografia. teren ostoi należy do Wyżyny Małopol-skiej i makroregionu Wyżyny Przedborskiej; więk-szą częścią powierzchni leży w mezoregionachPasma Przedborsko-Małogoskiego i niecki Włosz-czowskiej, mniejszą – Wzgórz Łopuszańskich i Wzgórz Opoczyńskich (Kondracki 2002).Ostoja zajmuje obszar o urozmaiconej budowie

geologicznej i rzeźbie terenu, z bogato rozwiniętąsiecią małych rzek i strumieni oraz bezodpływo-wych zagłębień. Przeważa gospodarka rolna i leś-na oraz na lokalną skalę wydobycie surowcówskalnych. Warunki przyrodnicze i gospodarcze,przy peryferyjnym położeniu w stosunku do du-żych ośrodków miejsko-przemysłowych, sprzyjaływ miarę dobremu zachowaniu naturalnych sied-lisk leśnych oraz ukształtowaniu się różnorodnychnieleśnych, półnaturalnych siedlisk przyrodni-czych (antropogenicznych). Głównym rysem rzeź-by terenu są wzgórza Pasma Przedborsko-Mało-goskiego, należące do mezozoicznej osłony GórŚwiętokrzyskich, biegnące od Przedborza w kie-runku południowo-wschodnim do bocheńca nadWierną rzeką. Pasmo tworzą monoklinalne wars-twy wapieni (jura górna) i piaskowców (kreda),które w szczytowych partiach wzgórz odsłaniająsię na powierzchni w sposób naturalny lub w sta-rych kamieniołomach. najwyższe wzniesienia

Ostoja Przedborska zygmunt Wnuk, romuald Olaczek

grab pospolity Carpinus betulus, z domieszkąklonu zwyczajnego Acer platanoides, brzozy bro-dawkowatej Betula pendula i in. W podszyciu wy-stępuje m.in. leszczyna pospolita Corylus avellanaoraz dereń świdwa Cornus sanguinea. szczegól-nie bogate jest runo grądu; występują tu dzie-siątki gatunków roślin zielnych, w tym przedewszystkim tzw. geofitów wiosennych (ziarnopłonwiosenny Ranunculus ficaria, zawilec gajowy Ane-mone nemorosa, zawilec żółty A. ranunculoides,złoć żółta Gagea lutea, miodunka ćma Pulmona-ria obscura) oraz wiele innych. tak bogata florastanowi atrakcyjne siedlisko dla zwierząt, szcze-gólnie bezkręgowców.Łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum ciągniesię wąskim pasem wzdłuż brzegów Grabinki.drzewostan buduje przede wszystkim olszaczarna Alnus glutinosa. W podszycie spotkaćmożna gatunki takie, jak dziki bez czarny Sambu-cus nigra, dereń świdwa Cornus sanguinea, po-rzeczka czarna Ribes nigrum, porzeczka czerwo-na R. rubrum. runo budują liczne geofity wio-senne (m.in. przylaszczka zwyczajna Hepatica no-bilis), ale również takie gatunki, jak pokrzywazwyczajna Urtica dioica, szczaw lancetowatyRumex hydrolapathum. Płaty łęgów i grądów two-rzą interesującą mozaikę, ponieważ miejscamigrądy dochodzą do samego brzegu Grabin-ki. Można tu również spotkać bobra europej-skiego Castor fiber (1337), gatunek wymieniony w załączniku II dyrektywy siedliskowej (solon2008/209).

dodatkowe walory przyrodnicze. Ważnym walo-rem przyrodniczym obszaru natura 2000 Gra-binka jest naturalność cieku i procesów geomor-fologicznych, które zachodzą w dolinie, a takżenaturalność krajobrazu niewielkiego, efemerycz-

nego cieku, meandrującego w wyciętej przez sie-bie, wyraźnie wyodrębnionej dolince.Wykazano stąd m.in. gatunki bardzo rzadkie w Polsce, a nawet znane z niewielu rozproszonychstanowisk w europie. Przykładowo Metreletus bal-canicus ma w dolinie Grabinki jedyne stanowiskow kraju, położone na północno-wschodniej gra-nicy jego zasięgu; Siphlonurus armatus – praw-dopodobnie tylko dwa – drugie znajduje się w Puszczy niepołomickiej (seliga, traut-seliga,Wojcieszek 2007). bardzo rzadkim gatunkiemjest także Paraleptophlebia werneri, który, podob-nie jak Metreletus balcanicus, tworzy w Grabinceliczną i stabilną populację (seliga i in. 2007). Wy-stępują tu także liczne gatunki roślin chronionych,w tym takie jak lilia złotogłów Lilium martagon,bluszcz pospolity Hedera helix, orlik pospolityAquilegia vulgaris, kopytnik pospolity Asarum eu-ropaeum (seliga i in. 2007). W granicach obszaruwystępują gatunki wymienione w załączniku I dy-rektywy ptasiej. są to: dzięcioł czarny Dryocopusmartius, dzięcioł średni Dendrocopos medius,lerka Lullula arborea, muchołówka mała Ficedulaparva.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. charakteryzo-wany obszar jest wyłączony z intensywnej gospo-darki leśnej, dlatego nie stanowi ona zagrożenia.Problemem natomiast jest obniżanie się poziomuwód gruntowych w regionie oraz wnikanie antro-pofitów do doliny Grabinki. zagrożenie stanowiąrównież działania podejmowane w górnym biegurzeki, poza granicami obszaru natura 2000. Polai łąki w okolicy miejscowości Grabina radziwił-łowska stanowiące obszar źródłowy rzeki pod-dane są obecnie silnej presji budowlanej (dużerozdrobnienie działek budowlanych). z zabudowąterenów wiąże się rozbudowa sieci rowów odwad-niających i ubytek terenów otwartych, a także za-grożenie związane z zanieczyszczeniem wód grun-towych i zaśmieceniem terenu. Warunkiem utrzy-mania we właściwym stanie siedlisk przyrodniczychwystępujących w granicach obszaru Grabinka jestzachowanie naturalności doliny, a także ochronaprzed zanieczyszczeniem i zabudową bezpośred-niego sąsiedztwa obszarów źródłowych rzeki.

Monitoring. W związku z opracowaniem planuzadań ochronnych dla obszaru natura 2000 Gra-binka występujące tu przedmioty ochrony zostanąpoddane badaniom monitoringowym. szczególnąuwagę należy skupić na bezkręgowcach (zwłaszczajętkach) związanych z efemerycznym ciekiem. ba-dania monitoringowe w tym zakresie powinny byćprowadzone corocznie w tej samej fenologicznejporze roku najlepiej na stałych powierzchniach.


Płat grądu w dolinie rzeki.Fot. a. traut-seliga

Łęg jesionowo-olszowy w dolinie Grabinki. Fot. a. traut-seliga

Wysoki stan wody w łęgu.Fot. a. traut-seliga

tego pasma w granicach ostoi tworzą: Góra Faj-nryba (347,1 m n.p.m.), Kozłowa Góra (336,8 m)i Krzemycza Góra (331,7 m) – zbudowane z pia-skowca, oraz bukowa Góra (336,1 m) z wapienia.Po obydwu stronach pasma na wysokości 220-230 m leżą tereny równinne, wysłane osadamizlodowacenia odrzańskiego, głównie piaskami,miejscami przewianymi w wydmy, oraz holoceń-skimi osadami organicznymi (Goździk 2008).Ostoja leży w dorzeczu Pilicy. Pasmo wspomnia-nych wzgórz, biegnące skośnie do tej rzeki, jestprzeszkodą w naturalnym spływie wód, zgodnie z ogólnym nachyleniem terenu w kierunku za-chodnim. Po jego wschodniej stronie powstałarozległa, płaskodenna niecka terenowa, odwad-niana przez rzekę czarną Włoszczowską, prawo-brzeżny dopływ Pilicy. czarna przecina pasmoszeroką doliną przełomową koło wsi Żeleźnica i zamoście, zbierając wody licznych strumieni,które po wschodniej stronie wzgórz promieniściez całej niecki zbiegają się do niej. Ich płytkie, pła-skie i szerokie doliny tworzą rozległe tereny pod-mokłe, obecnie osuszone i zajęte przez łąki. napiaszczystych równinach w zagłębieniach defla-cyjnych i między wydmami tworzyły się torfowiska;po wybraniu torfu obecnie są tam małe jeziorkadystroficzne z resztkami torfowisk na obrzeżach.sieć wodną uzupełniają liczne rowy melioracyjnei nieliczne stawy. W obrębie ostoi dominują sied-liska leśne, głównie bory sosnowe świeże i mie-szane, mniej liczne są bory jodłowe, grądy, bu-czyny i dąbrowy. są tu jedne z największych w tej części Polski obszary łęgowych lasów jesio-nowo-olszowych i olsów. charakterystycznym zna-mieniem obecnego krajobrazu w okolicach wsidobromierz, rączki, Góry suche i stara Wieś sąbarwne murawy i zarośla kserotermiczne, któreporastają nasłonecznione zbocza oraz nieupra-wiane pola i porzucone pastwiska na podłożu wa-piennym (Wnuk 1978, 1984, Olaczek, Wnuk1990, Mirek i in. 2005, Wnuk, Pisarek 2008 b).

Formy ochrony przyrody. Inwentarz wartości przy-rodniczych i krajobrazowych tej ostoi jest znacznieszerszy niż wymagania dyrektywy siedliskowej(Olaczek, Wnuk 1990, Olaczek 2008a). są one ob-jęte ochroną w formie Przedborskiego Parku Kra-jobrazowego o powierzchni 16640 ha (i otuliny14490 ha), utworzonego w 1988 r., oraz sześ-ciu rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni697,31 ha. W parku i rezerwatach występujeokoło 70 gatunków roślin podlegających w Polsceochronie gatunkowej, np. aster gawędka Asteramellus, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylves-tris, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, salwi-nia pływająca Salvinia natans, wierzba bo-rówkolistna Salix myrtilloides, 6-8 gatunków stor-

czyków. na polach utrzymują się rzadkie, ginącegatunki dzikich roślin towarzyszących uprawom.bogata jest mikoflora porostów: 155 gatunków, w tym 30 chronionych (Kozik 2008). rezerwaty (w nawiasie powierzchnia i rok utworzenia): bu-kowa Góra (34,84 ha, 1959, woj. świętokrzyskie)– buczyny ze starodrzewem; czarna rózga(185,60 ha, 1996) – lasy łęgowe i grądy z jodłą,pomnikowe drzewa; Murawy dobromierskie(36,29 ha, 1989, woj. świętokrzyskie) – murawystepowe i zarośla ciepłolubne; Oleszno (262,73ha, 1970, woj. świętokrzyskie) – wspaniałe lasyłęgowe, stanowisko cisa Taxus baccata; Piskorze-niec (409,20 ha, 1990) – bór bagienny, ols, tor-fowiska, szuwary; ewelinów (14,89 ha, 2006, woj.świętokrzyskie) – leśny z rzadkimi gatunkami ro-ślin (Wnuk 1984, 2005, Olaczek 2008a, Olaczek i in. 1993, Wnuk, Pisarek 2008b). W ostoi znaj-duje się około 100 pomników przyrody, siedemużytków ekologicznych i dwa stanowiska doku-mentacyjne; planowane jest dalsze rozwijaniesieci obszarów i obiektów chronionych (Wnuk, Pi-sarek 2008a).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.W ostoi występuje kilkanaście typów siedlisk przy-rodniczych oraz kilka gatunków roślin i zwierzątwymienionych w dyrektywie siedliskowej Ue i chro-nionych rozporządzeniem Ministra Środowiska w Polsce (dz. U. z 2012 r., poz. 1041). W aktua-lnym sdF wymienia się 13 typów siedlisk, a ko-lejne 4 zawiera poniższy wykaz. spośród nieleś-nych siedlisk przyrodniczych spotyka się następu-jące: starorzecza jako naturalne eutroficzne zbior-niki wodne (3150), nizinne rzeki ze zbiorowiskamiwłosieniczników (3260), murawy kserotermicznei ich krzewiaste facje (6210), ziołorośla nad-rzeczne i zbiorowiska okrajkowe (6430), niżowełąki kośne (6510), torfowiska wysokie z roślinno-ścią torfotwórczą (7110, siedlisko priorytetowe),torfowiska przejściowe i trzęsawiska (7140) orazobniżenia na podłożu torfowym (7150). Wszystkiete siedliska, poza łąkami, występują w rozprosze-niu małymi płatami, są z natury zmienne i nie-trwałe, zależne od wahań klimatu i od sposobuprowadzenia gospodarki lub jej zaniechania; tylkobardzo nieliczne płaty reprezentują dobry stanochrony. Leśne siedliska przyrodnicze są bardziejstabilne i rozwinięte na większych areałach (wy-jątkiem jest tu bór chrobotkowy). są to: kwaśnabuczyna (9110-1), żyzna buczyna (9130-1) i cie-płolubna buczyna storczykowa (9150-2), które wy-stępują tylko na podłożu skał węglanowych, orazgrąd subkontynentalny (9170-2), ciepłolubna dąb-rowa (*91I0-1), wyżynny świętokrzyski jodłowy bórmieszany (91P0) i sosnowy bór chrobotkowy(91t0-1) – na podłożu krzemianowym i polodow-


Panorama Pasma Przedborsko-Małogoskiego;na I planie kapliczka „choleryczna” na skrajuPrzedborza. Fot. z. Wnuk

Murawy dobromierskie i bukowa Góra. Fot. M. Kiedrzyński


Płat buczyny storczykowej.


zawilec wielkokwiatowyAnemone sylvestris.

Fot. z. Wnuk


PołożenieDolina CzarnejPLH260015 położonajest na terenie dwóchwojewództw: łódzkiego i święto-krzyskiego. W połu-dniowo-wschodniejczęści województwałódzkiego przebiegaprzez teren gmin Aleksandrów (powiat piotrkowski)oraz Paradyż i Żarnów(powiat opoczyński).Lasy Państwowe w granicach łódzkiejczęści obszaru pozostają podzarządem nadleś-nictw Opoczno i Smardzewice.

Powierzchnia obszaruObszar mający znaczenie dla Wspólnoty DolinaCzarnej zajmuje nieco ponad 5780 ha(w województwie łódzkim 1138,70 ha),z czego największąpowierzchnie zajmująlasy (29%) oraz łąki i zarośla (21%),(Kopeć i in. 2009b).

PLH260015

Fizjografia. Obszar doliny czarnej usytuowany jestw trzech mezoregionach. Górny odcinek rzeki po-łożony jest na terenie Garbu Gielniowskiego, na-leżącego do makroregionu Wyżyny Kieleckiej.Środkowy odcinek i część dolnego przecina Wzgó-rza Opoczyńskie, należące do makroregionu Wy-żyny Przedborskiej (Kondracki 2002). Ochroną

objęta jest cała rzeka o długości około 85 km, odźródeł na Grabie Gielniowskim (360 m n.p.m.) doujścia do Pilicy powyżej sulejowa (160 m n.p.m.).W granicach województwa łódzkiego znalazł sięblisko trzydziestokilometrowy odcinek doliny. W górnym i środkowym odcinku czarna ma cha-rakter rzeki wyżynnej. Przejawia się to prostymtypem rozwinięcia koryta i znacznym spadkiempodłużnym, który wynosi 2,3‰. W korycie wystę-pują liczne bystrza, utworzone w miejscach wy-chodni skał jurajskich. Odcinek dolny charakte-ryzuje się dość szeroką doliną (zwykle do 1 km)pokrytą w dużej części przez utwory piaszczyste.Liczne są tu ławice i plaże. rzeka płynie czasemkilkoma korytami (gdzieniegdzie sztucznymi), cowskazuje na dawny charakter roztokowy. zwęże-nia doliny występują w m.in. w rożenku i dąbro-wie nad czarną.

Formy ochrony przyrody. Obszar natura 2000 do-lina czarnej położony jest w granicach trzech ob-

Dolina Czarnej dominik Kopeć, Marcin Kiedrzyński, Maciej Jażdżewski

cowym. szczególną wartością przyrodniczą tejostoi są leśne siedliska wilgotne: bory i lasy ba-gienne (*91d0), a zwłaszcza wielkopowierzch-niowe łęgi jesionowo-olszowe (*91e0) i spora-dycznie spotykany łęg dębowo-wiązowo-jesionowy(91F0). najlepsze fragmenty tych i innych ekosys-temów (siedlisk przyrodniczych) od dawna podle-gają ochronie rezerwatowej lub krajobrazowej. Weflorze tego obszaru, liczącej około 1000 gatun-ków roślin naczyniowych, dotychczas stwierdzonowystępowanie tylko trzech gatunków roślin wymie-nionych w dyrektywie siedliskowej, wymagającychochrony w formie wyznaczenia obszaru natura2000. są to: obuwik pospolity Cypripedium cal-ceolus (1902), mech sierpowiec błyszczący Dre-panocladus vernicosus (1393) i sasanka otwartaPulsatilla patens (1477). Występują one na 1-2stanowiskach w bardzo nielicznych populacjach,wszystkie wysoce zagrożone (Mirek i in. 2005,Wnuk, Pisarek 2008a, b). nieco więcej jest gatun-ków zwierząt, których ochronę nakazuje dyrek-tywa siedliskowa: z ssaków bóbr europejskiCastor fiber (1337), wydra Lutra lutra (1355) i trzy(spośród 15 stwierdzonych na tym terenie) ga-tunki nietoperzy: mopek Barbastella barbastellus(1308, niewymieniony w sdF), nocek bechsteinaMyotis bechsteinii (1323) i nocek duży M. myotis(1324), (Hejduk i in. 2001; zakrzewski, zyśk2008). na terenie ostoi występują ponadto: dwagatunki płazów: kumak nizinny Bombina bombina(1188) i traszka grzebieniasta Triturus cristatus(1166, niewymieniona w sdF), (Krawczyk, zama-chowski 2008), jedna „mała złota rybka” – kozazłotawa Sabanejewia aurata (1146) i sześć gatun-ków bezkręgowców: niewymieniane w sdF chrząsz-cze – pachnica dębowa Osmoderma eremita(1084, motyle – szlaczkoń szafraniec Colias myr-midone (4030) i czerwończyk nieparek Lycaenadispar (1060), (soszyński i in. 2008) oraz liczniewystępująca ważka – zalotka większa Leucorrhi-nia pectoralis (1042, niewymieniona w sdF),

(tończyk 2013) i poczwarówka zwężona Vertigoangustior (1014, niewymieniona w sdF), (suli-kowska-drozd 2011). stanowiska poczwarówkiwykryto w 2011 roku na terenie rezerwatów Pis-korzeniec i czarna rózga.

dodatkowe walory przyrodnicze. na terenie OstoiPrzedborskiej gniazduje 21 gatunków ptaków wy-mienionych w załączniku I dyrektywy ptasiej: bąkBotaurus stellaris, bocian czarny Ciconia nigra,błotniak stawowy Circus aeruginosus, błotniak łą-kowy Circus pygargus, derkacz Crex crex, żurawGrus grus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, ry-bitwa czarna Chlidonias niger, puszczyk uralskiStrix uralensis, lelek Caprimulgus europaeus, zi-morodek Alcedo atthis, dzięcioł średni Dendroco-pos medius, dzięcioł czarny Dryocopus martius,lerka Lullula arborea, podróżniczek Luscinia sve-cica, jarzębatka Sylvia nisoria, świergotek polnyAnthus campestris, muchołówka białoszyja Fice-dula albicollis, muchołówka mała Ficedula parva,gąsiorek Lanius collurio i ortolan Emberiza hortu-lana (sdF, Osicki 2008). na torfowiskach śródleś-nych w pobliżu rezerwatu „Piskorzeniec” wykaza-no ponadto występowanie na jedynym stanowiskuw województwie łódzkim – objętej ochroną, tyrfo-biontycznej ważki, iglicy małej Nehalennia spe-ciosa (tończyk 2013).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. są one od-mienne dla siedlisk leśnych i nieleśnych. Leśnesiedliska są zagrożone postępującym osuszaniemw następstwie dawnych melioracji oraz ocieplaniasię klimatu. należy się liczyć ze zmianami areałuleśnych siedlisk wilgotnych, zwłaszcza olsów i borów bagiennych oraz grądowieniem łęgów.siedliskom nieleśnym zmiany niesie naturalnyproces sukcesji po zaniechaniu pastwiskowego,a czasami rolniczego użytkowania gruntów; takżepochopna prywatyzacja gruntów państwowych,czego przykładem jest Piskorzeniec, oraz rozwójzabudowy terenów wiejskich przy jednoczesnymzanikaniu rolnictwa. zachowanie właściwego sta-nu ochrony siedlisk naturowych wymaga bardziejszczegółowych oraz subtelnych (i kosztownych)działań, niż można zaprojektować w schematycz-nym planie ochrony, a przede wszystkim kadr dopracy w terenie.

Monitoring. W parku krajobrazowym prowadzonyjest monitoring obuwika, salwinii pływającej i sa-sanki wiosennej Pulsatilla vernalis. Obserwowanajest i powstrzymywana (na małej powierzchni)sukcesja zarośli na murawach kserotermicznych.Polskie towarzystwo entomologiczne prowadzi ba-dania owadów (soszyński i in. 2008).


salwinia pływająca Salvinia natans.

Fot. z. Wnuk

czarna Maleniecka w okolicach Wąsosza. Fot. d. Kopeć

Obuwik pospolity Cypripedium calceolus.

Fot. z. Wnuk

2007). Ponadto notowano dwa gatunki płazów:kumaka nizinnego Bombina bombina (1188) i traszkę grzebieniastą Triturus cristatus (1188),a z ssaków bobra Castor fiber (1337), wydrę Lutralutra (1355), mopka Barbastella barbastellus(1308), nocka dużego Myotis myotis (1324), a nawet przechodnie wilki Canis lupus (1352).spośród naturowych gatunków chrząszczy w do-linie czarnej notowano pachnicę dębową Osmo-derma eremita (1084). W obszarze występująponadto cztery gatunki motyli z dyrektywy siedlis-kowej: modraszek telejus Glaucopsyche (Maculi-nea) teleius (1059), czerwończyk nieparekLycaena dispar (1060), przeplatka aurinia Eup-hydryas aurinia (1065) oraz czerwończyk fioletekLycaena helle (4038). W granicach ostoi znanesą stanowiska trzepli zielonej Ophiogomphus ce-cilia (1037) i zalotki większej Leucorrhinia pecto-ralis (1042), (tończyk 2013). W dolnym odcinkuczarnej stwierdzono także występowanie skójkigruboskorupowej Unio crassus (1032), (abra-szewska-Kowalczyk 2002). Małż ten znajduje w dopływach Pilicy dogodne siedlisko i jest tamczęsto jedynym lub dominującym gatunkiemUnionidae.

dodatkowe walory przyrodnicze. Objęta ochronądolina rzeki czarnej Malenieckiej wyróżnia się natle rzek regionu dużą naturalnością, wyżynnymcharakterem i znaczną heterogenicznością sied-lisk. Koryto na przeważającej długości ma natu-ralny przebieg, a cechą charakterystyczną są licz-ne zbiorniki zaporowe, z których część powstałajuż w XVII w. (Kopeć 2007). na terenie obszarunatura 2000 dolina czarnej stwierdzono stano-wiska wielu cennych gatunków roślin naczynio-wych. Wiele z nich występuje jedynie w święto-krzyskiej części obszaru, gdzie stwierdzono cennegatunki: torfowiskowe – turzyca bagienna Carexlimosa, rosiczka długolistna i okrągłolistna Dro-sera anglica i D. rotundifolia, widłak torfowy Lyco-podiella inundata, bagnica torfowa Scheuchzeriapalustris; wilgotnych łąk – goryczka wąskolistnaGentiana pneumonanthe, mieczyk dachówko-waty Gladiolus imbricatus, kosaciec syberyjski Irissibirica, kruszczyk błotny Epipactis palustris, ku-kułka plamista Dactylorhiza mac ulata; górskie – ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, tojaddzióbaty Aconitum variegatum, starzec jajowatySenecio ovatus, kokoryczka okółkowa Polygona-tum verticillatum czy powojnik prosty Clematisrecta, które występują tylko na kilku stanowis-kach w Polsce Środkowej lub jak w przypadku po-wojnika czy tojada dolina czarnej jest ich jedynymznanym miejscem występowania w regionie (Jakubowska-Gabara i in. 2011). W granicach wo-

jewództwa łódzkiego stwierdzono natomiast wy-stępowanie m.in. starca bagiennego Senecio pa-ludosus, bobrka trójlistkowego Menanthes tri-foliata, widłaka goździstego Lycopodium clavatumi paprotki zwyczajnej Polypodium vulgare.na terenie ostoi występuje 10 gniazdujących ga-tunków ptaków wymienionych w załączniku I dy-rektywy ptasiej: cietrzew Tetrao tetrix, jarząbekBonasa bonasia, bocian czarny Ciconia nigra, der-kacz Crex crex, żuraw Grus grus, lelek Caprimul-gus europaeus, zimorodek Alcedo atthis, dzięciołczarny Dryocopus martius, lerka Lullula arboreai gąsiorek Lanius collurio.

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. do najpoważ-niejszych zagrożeń dla środowiska przyrodniczegotego obszaru należą: brak kośnego użytkowaniawilgotnych łąk oraz zmiana stosunków wodnych.W wyniku wycofywania się rolnictwa z terenu ostoiobserwowany jest obecnie powrót na łąki i torfo-wiska roślinności zaroślowej i leśnej. W celuochrony półnaturalnych zbiorowisk nieleśnych na-leży wspierać rolnictwo ekstensywne i ekologicz-ne. dla zachowania naturalnych układów hydro-logicznych w dolinie i związanych z nią siedlisk na-leży zrezygnować z melioracji, prac konserwacyj-nych i uporządkować gospodarkę wodno-ścieko-wą. Widocznym obecnie zagrożeniem dla siedliski gatunków „naturowych” jest również nieuporząd-kowane zabudowywanie doliny oraz presja tury-styczna.

Monitoring. na omawianym obszarze prowadzonesą badania naukowe dotyczące dynamiki roślin-ności nieleśnej oraz flory. W ramach krajowegomonitoringu siedlisk (koordynowanego przez In-stytut Ochrony Przyrody Pan), w górnym fragmen-cie doliny, między niekłaniem a sielpią, prowadzo-ne są obserwacje łąk rajgrasowych (6510). W do-linie czarnej prowadzone są również badania łąktrzęślicowych (kod 6410) oraz torfowisk przejścio-wych (kod 7140).


starorzecze k. dąbrowy nad czarną. Fot. M. Kiedrzyński

szarów chronionego krajobrazu (OcHK). terenźródliskowy rzeki znajduje się w granicach Ob-szaru chronionego Krajobrazu Lasy Przysusko-szydłowieckie, górny oraz środkowy fragmentdoliny leży w Konecko-Łopuszańskim OcHK, a uj-ściowy w Piliczańskim OcHK. Ujściowy odcinekrzeki chroniony jest przez sulejowski Park Krajob-razowy (Kurowski 1998a), ta część doliny propo-nowana była ponadto do ochrony rezerwatowej(samosiej 1982).

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej. nacharakteryzowanym obszarze wyróżniono 16typów siedlisk przyrodniczych natura 2000, którezajmują łącznie około 530 ha, co stanowi niecałe10% powierzchni obszaru (Kopeć i in. 2009b).

Wśród chronionych typów siedlisk największą po-wierzchnię zajmują torfowiska przejściowe i trzę-sawiska (7140) oraz łęgi wierzbowe i jesiono-wo-olszowe (*91e0). Pozostałe siedliska, zajmu-jące każde poniżej 1% powierzchni obszaru towydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi(2330), starorzecza i naturalne eutroficzne zbior-niki wodne (3150), nizinne i podgórskie rzeki zezbiorowiskami włosieniczników Ranunculion flui-tantis (3260), suche wrzosowiska (4030), znie-kształcone i na znikomej powierzchni murawykserotermiczne (6210), niżowe murawy bliźnicz-kowe (6230), zmiennowilgotne łąki trzęślicowe(6410), niżowe świeże łąki użytkowane eksten-sywnie (6510), obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion (7150),grądy subkontynentalne (9170-2), bory i lasy ba-gienne (*91d0) oraz sosnowe bory chrobotkowe(91t0-1). W obszarze stwierdzono ponadto wy-żynne jodłowe bory mieszane (91P0) i kwaśne bu-czyny (9110-1), które występują jedynie w częściświętokrzyskiej.spośród gatunków ryb wymienionych w dyrekty-wie siedliskowej w czarnej stwierdzono występo-wanie kozy Cobitis taenia (1149), minoga ukra-ińskiego Eudontomyzon mariae (1098) i głowaczabiałopłetwego Cottus gobio (1163). nie potwier-dzono obecności dwóch gatunków wymienionychw sdF: piskorza Misgurnus fossilis (1145) orazróżanki Rhodeus sericeus (1134), (Penczak i in.


rzeka czarna Malenieckaw okolicach rożenka.


Ujście czarnej do PilicyFot. J. K. Kurowski

Łęg w dolinie rzeki k. Piły.Fot. J. K. Kurowski

Fizjografia. Projektowany specjalny obszar och-rony siedlisk reprezentuje dobrze zachowaną do-linę rzeki wyżynnej wraz z jej mniejszymi dopły-wami, przekształconą jedynie na krótkich odcin-kach, gdzie wykorzystywana jest do celów gospo-darczych (stawy hodowlane, elektrownie wodne).rzeka w granicach obszaru obfituje w naturalneformy hydromorfologiczne: meandry, starorzecza,niewielkie wyspy, skarpy i in. zgodnie z fizyczno-geograficznym podziałem Polski (Kondracki 2002)teren ostoi należy do makroregionu Wyżyny Przed-borskiej. zasadnicza jej część znajduje się w gra-nicach mezoregionu niecki Włoszczowskiej,natomiast wschodnie krańce (położone w dolinieczarnej) leżą na terenie mezoregionu PasmaPrzedborsko-Małogoskiego. tylko niewielkie frag-menty obszaru sięgają innych jednostek: Płasko-wyżu Jędrzejowskiego i Progu Lelowskiego – napołudniu oraz Wzgórz radomszczańskich – napółnocy. część obszaru znajdująca się w grani-cach województwa łódzkiego należy do dwóch

mezoregionów: Wzgórz radomszczańskich (pół-nocny kraniec ostoi) oraz niecki Włoszczowskiej(pozostała część). Wzgórza radomszczańskie wy-różniają się obecnością łagodnych wzniesień,które na terenie ostoi widoczne są szczególnie naprawym brzegu rzeki na terenie miasta Przedbórz.część obszaru w obrębie niecki Włoszczowskiejstanowi prawie płaską dolinę Pilicy (Wnuk 2008,Olaczek 2008a).

Formy ochrony przyrody. Obszar znajduje się czę-ściowo na terenie Włoszczowsko-JędrzejowskiegoObszaru chronionego Krajobrazu, PrzedborskiegoOcHK oraz Piliczańskiego OcHK. swoim zasię-giem obejmuje również istniejący od 1981 r. re-zerwat Ługi (woj. świętokrzyskie) o powierzchni90,23 ha, trzy użytki ekologiczne oraz kilka po-mników przyrody.

siedliska i gatunki z dyrektywy siedliskowej.W standardowym formularzu danych (Wilniewczyci in. 2009) dla omawianego obszaru wymieniono17 typów siedlisk przyrodniczych. Łączna po-wierzchnia płatów wszystkich siedlisk to ponad4900 ha, co stanowi ponad 40% powierzchni ob-szaru (soszyński i in. 2008, Grzegorczyk 2007,Wilniewczyc i in. 2009). największy udział wśródsiedlisk mają niżowe świeże łąki użytkowane eks-tensywnie Arrhenatherion elatioris (6510), którepo obu stronach rzeki tworzą barwne i bogate ga-tunkowo rozległe płaty. Poza nimi dużą grupę w obszarze stanowią siedliska hydrogeniczne. na-leżą do nich zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Mo-linion (6410), brzegi lub osuszane dna zbiornikówwodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea (3130), starorzecza i naturalneeutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion (3150), nizinne i pod-górskie rzeki ze zbiorowiskami włosienicznikówRanunculion fluitantis (3260), zalewane mulistebrzegi rzek (3270), ziołorośla górskie Adenosty-lion alliariae i ziołorośla nadrzeczne Convolvule-talia sepium (6430), torfowiska wysokie z roś-linnością torfotwórczą (7110), torfowiska wysokiezdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymu-lowanej regeneracji (7120), torfowiska przej-ściowe i trzęsawiska przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea (7140), bory i lasy ba-


PołożenieDolina Górnej Pilicy

PLH260018 obejmujegórny odcinek Pilicy

wraz z niektórymi jejdopływami. Zlokalizo-wany jest w granicach

województw: święto-krzyskiego (gdzie

znajduje się przewa-żająca jego część),

łódzkiego (w którymznajduje się 20% po-

wierzchni) i śląskiego.Łódzką część obszaru,

zgodnie z biegiemrzeki, stanowią tereny

po obydwu stronachPilicy od Grodziska do

Mostów (gminaŻytno), następnie, naodcinku do Pratkowic(gmina Wielgomłyny)– tylko po lewej stro-nie, po czym ponow-nie po obu stronachrzeki aż do Przedbo-

rza (gminy Przedbórz i Masłowice), gdzie

obszar kończy się na granicy z Doliną

Środkowej PilicyPLH100008. Komple-ksy lasów w tej części

ostoi znajdują się w zasięgu terytorial-nym trzech nadleś-nictw: Radomsko,Gidle i Przedbórz.

Powierzchnia obszaruObszar składa się

z trzech enklaw o łącznej powierzchni11193,2 ha. W grani-

cach województwałódzkiego znajduje się

2228,98 ha.

PLH260018 Dolina Górnej Pilicy anna Wójcicka-rosińska, Maciej Jażdżewski, anna sulikowska-drozd, Grzegorz tończyk

gienne (*91d0) oraz łęgi wierzbowe i olszowo-je-sionowe (*91e0). W miejscach suchych na tymterenie, głównie na eolicznych wydmach, na kra-wędziach doliny lub na piaszczystych płaskich po-wierzchniach wykształciły się siedliska kseroter-miczne, takie jak: wydmy śródlądowe z murawaminapiaskowymi (2330), suche wrzosowiska Cal-luno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctos-taphylion (4030) oraz sosnowy bór chrobotkowyCladonio-Pinetum (91t0-1). Poza nimi w obszarzespotyka się również siedliska niżowych murawbliźniczkowych (Nardion - płaty bogate florystycz-nie, 6230) oraz grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum (9170-2).spośród gatunków ryb wymienionych w dyrekty-wie siedliskowej, na obszarze doliny Górnej Pilicystwierdzono występowanie piskorza Misgurnusfossilis (1145), kozy złotawej Sabanejewia aurata(1146), kozy Cobitis taenia (1149), minoga ukra-ińskiego Eudontomyzon mariae (2484), minogastrumieniowego Lampetra planeri (1096, niewy-mienianego w sdF), różanki Rhodeus sericeusamarus (1134, niewymienianej w sdF) i głowaczabiałopłetwego Cottus gobio (1163), (Penczak i in.2006). Wykazano również występowanie trzeplizielonej Ophiogomphus cecilia (1037), (bernard iin. 2009, tończyk 2013). dolny odcinek czarnejWłoszczowskiej i Pilica w rejonie ujścia czarnejWłoszczowskiej zasiedlone są przez skójkę gru-boskorupową Unio crassus (1032), (abraszew-ska-Kowalczyk 2002).

Inne gatunki zwierząt podane w sdF to: poczwa-rówka zwężona Vertigo angustior (1014), poczwa-rówka jajowata Vertigo moulinsiana (1016),zatoczek łamliwy Anisus vorticulus (4056), mod-raszki: Glaucopsyche (Maculinea) teleius (1059)i Glaucopsyche (Maculinea) nausithous (1061),czerwończyk fioletek Lycaena helle (4038), czer-wończyk nieparek Lycaena dispar (1060), kreśli-czek nizinny Graphoderus bilineatus (1082),pachnica dębowa Osmoderma eremita (1084)oraz spośród kręgowców: traszka grzebieniastaTriturus cristatus (1166), kumak nizinny Bombinabombina (1188), mopek Barbastella barbastellus(1308), nocek duży Myotis myotis (1324), bóbrCastor fiber (1337) i wydra Lutra lutra (1355).

dodatkowe walory przyrodnicze. dolina Górnej Pi-licy obejmuje jeden z większych w kraju korytarzyekologicznych zlokalizowanych w naturalnych do-linach rzecznych. Wyróżnia się nie tylko naturalnągeomorfologią rzeki, ale także silnym zróżnicowa-niem roślinności i związanych z nią gatunków floryi fauny. na terenie obszaru występują prawniechronione gatunki ryb: śliz Barbatula barbatula(kategoria zagrożenia: Lc wg Witkowski i in. 2009)i piekielnica Alburnoides bipunctatus (kategoriazagrożenia: en). Odnotowano również pstrąga po-tokowego Salmo trutta m. fario. na terenie ob-szaru występują 32 gniazdujące gatunki ptakówwymienionych w załączniku I dyrektywy ptasiej:m.in. łabędź krzykliwy Cygnus cygnus, cietrzew


siedliska muliste nad brzegiem rzeki. Fot. a. Wójcicka-rosińska


Tetrao tetrix, jarząbek Bonasa bonasia, bocianczarny Ciconia nigra, orlik Aquila pomarina, der-kacz Crex crex, kropiatka Porzana porzana, żurawGrus grus, lelek Caprimulgus europaeus, zimoro-dek Alcedo atthis (dane z sdF). nie wszystkie jed-nak gatunki gniazdują na terenie województwałódzkiego. W ostoi stwierdzono ponadto występo-wanie małży skójkowatych: skójki zaostrzonejUnio tumidus, skójki malarzy U. pictorum orazszczeżui pospolitej Anodonta anatina i szczeżuispłaszczonej Pseudanodonta complanata (gatu-nek chroniony).

zagrożenia oraz warunki utrzymania właściwegostanu ochrony siedlisk i gatunków. do ważniej-szych zagrożeń należą niekorzystne zmiany w zbiorowiskach łąkowych i murawowych zacho-dzące również w procesie sukcesji wtórnej po za-przestaniu dotychczasowego użytkowania. Istot-nym warunkiem będzie zatem stworzenie pro-gramu zachowania ekstensywnego wypasu i ko-szenia w dolinie górnej Pilicy – szczególnie w pła-tach siedlisk przyrodniczych natura 2000.negatywny wpływ ma coroczne wypalanie dużychpowierzchni nadrzecznych łąk i zarośli, co jest po-ważnym zagrożeniem dla siedlisk przyrodniczychoraz związanych z nimi gatunków roślin i zwierząt.Istotne jest także niekontrolowane wycinki drzewna terenie lasów prywatnych, szczególnie łęgach.zagrożeniem dla niektórych ekosystemów leśnychmogą być inwazje gatunków obcych geograficz-nie. W granicach tego obszaru należy dążyć do od-tworzenia naturalnej struktury wiekowej i gatun-kowej drzewostanów typowych dla nadpilickichlasów.Ochrona naturalnej różnorodności siedlisk przy-rodniczych – to priorytetowe zadanie. Oznaczaono zachowanie wszystkich naturalnych i półna-turalnych biocenoz – specyficznych refugiów floryi fauny. W celu zachowania oryginalnych nad-

rzecznych muraw napiaskowych oraz wrzosowisknależy je chronić przed zalesieniem. Warunkiemkoniecznym dla utrzymania wielu siedlisk przyrod-niczych i gatunków naturowych w obszarze jestzachowanie naturalnego koryta rzecznego. zagro-żeniem mogą być tu również zanieczyszczeniewód.dla zachowania i poprawy obecnego stanu sied-lisk wodnych, torfowiskowych i mokradłowych na-leży zrezygnować z wszelkich działań melioracyj-nych i nie wprowadzać nowych programów odwad-niających.zachowanie właściwego stanu siedlisk przyrodni-czych będzie wymagało przede wszystkim szcze-gółowej inwentaryzacji płatów, a ze względu nadużą powierzchnię własności prywatnej – szerokozakrojonej akcji informacyjnej i szkoleniowej skie-rowanej do miejscowej społeczności.

Monitoring. Obszar doliny Górnej Pilicy jest obiek-tem badań naukowych dotyczących zbiorowisk ro-ślinnych i zachodzących w nich przemian. W ra-mach krajowego monitoringu siedlisk przyrodni-czych (koordynowanego przez Instytut OchronyPrzyrody Pan) na tym terenie prowadzony jest mo-nitoring siedlisk przyrodniczych: nizinnych i pod-górskich rzek ze zbiorowiskami włosieniczników.


Fragment górnego odcinka Pilicy.


Łąka świeża, grądowa.Fot. a. Wójcicka-rosińska

Wydma z murawą szczotlichową.


abraszewska-Kowalczyk a. 2002. Unionid bivalves of the Pilica river catchment area. Folia Malacologica10: 99-173.

adamski P., bartel r., bereszyński a., Kepel a.,Witkowski z. (red.) 2004. Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków natura 2000 – podręcznik metodyczny.Ministerstwo Środowiska. Warszawa. t. 6.

andrzejewski H. 2008. standardowy Formularzdanych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) dąbrowy świetliste koło redzenia. dyrekcja PKWzniesień Łódzkich. GdOŚ. Warszawa.

andrzejewski H. 2010. Karta obserwacji gatunku4068 Adenophora liliifolia dla stanowiska dąbrowyświetliste k. redzenia. Maszynopis. Instytut OchronyPrzyrody Pan. Kraków.

andrzejewski H., Kurowski J. K. 2002. Park Krajobra-zowy Wzniesień Łódzkich. [W:] Kurowski J. K. (red.).Parki Krajobrazowe Polski środkowej. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. Łódź. ss.110-125.

andrzejewski H., Kurowski J. K. 2006 i 2007. Karty obserwacji siedliska przyrodniczego 91I0-1 Potentilloalbae-Quercetum dąbrowa świetlista dla obszarudąbrowa Świetlista w Pernie. Maszynopis. InstytutOchrony Przyrody Pan. Kraków.

andrzejewski H., Kurowski J. K. 2008a. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) natura 2000 Lipickie Mokradła.dyrekcja PK Wzniesień Łódzkich. Katedra Geobotanikii ekologii roślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

andrzejewski H., Kurowski J. K. 2008b. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) buczyna Gałkowska. dyrekcja PKWzniesień Łódzkich. Katedra Geobotaniki i ekologiiroślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

baliński W. 1996. Fizycznogeograficzne warunki rezerwatów równiny Piotrkowskiej. acta Univ. Lodz.,Folia sozol. 5: 35-67.

bazan-strzelecka H. 1972. Fauna niebieskich Źródeł.Wodopójki (Acari, Hydrachnellae). zesz. nauk. UŁ, ser.II, 46: 33-34.

berger L. 1961. Mięczaki pogranicza Wielkopolski,Śląska i Jury Krakowsko-Wieluńskiej. Pr. Ko. biol.PtPn. Poznań, 25: 1-124.

bernard r. buczyński P., tończyk G., Wendzonka J.2009. atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) wPolsce. bogucki Wydawnictwo naukowe. Poznań.

buczek a. 2005. siedliskowe uwarunkowania, ekologia, zasoby i ochrona kłoci wiechowatej Cladiummariscus (L.) Pohl. w Makroregionie Lubelskim. actaagrophysica, rozprawy i Monografie 129, 9: 1–127.

buczyński P., Mikołajczuk P., tończyk G. 2011. nowestwierdzenia łątki zielonej Coenagrion armatum(cHarPentIer, 1840) (Odonata: Coenagrionidae)

na południowo-zachodnim skraju jej zasięgu (PolskaŚrodkowa i Wschodnia). Odonatrix 7 (2): 41-47.

bugała W. 1949. stan rezerwatu cisowego w Jasieniupod radomskiem. chrońmy Przyr. Ojcz. 5, 1-3: 68-70.

bujoczek L., bujoczek M., Przybylska K., Warcicki r.2009. stan i dynamika cisa pospolitego Taxus baccataL. w drzewostanach na siedlisku boru wilgotnego i olsu rezerwatu przyrody „Jasień”. chrońmy Przyr.Ojcz. 65, 5: 375-384.

burzyński I. (red.) 1998. spalski Park Krajobrazowy.Środowisko przyrodniczo-kulturowe. znPK.Moszczenica.

chęciński d. M. 2005. szata roślinna kompleksuleśno-torfowiskowego „Święte Ługi” w powieciebełchatowskim. Praca magisterska. Katedra OchronyPrzyrody UŁ. Łódź.

chmielecki b., Halladin-dąbrowska a., niedźwiedzki P.,ratajczyk n. 2009. Perspektywy ochrony cennychgatunków i siedlisk na obszarze natura 2000 „Łąka w bęczkowicach”. Przegl. Przyr. 20, 3-4: 22-28.

chmielewska M. 1961. Obozowisko ze schyłkuallerödu w powiecie łęczyckim. Prace i Materiały Muz.archeol. etnogr. w Łodzi, ser. archeol. 6: 9-71.

chmielewska M., chmielewski W. 1960. stratigraphieet chronologie de la dune de Witów, distr. de Łęczyca.biuletyn Peryglacjalny 8: 133-141.

cichowicz M., Żukowska e., 1972. Fauna niebieskichŹródeł. robaki pasożytnicze płazów. zesz. nauk. UŁ,ser. II, 46: 5-11.

ciepłucha M. 2013. regeneracja ichtiofauny rzekiWarty. rozprawa doktorska. Katedra ekologii i zoologiiKręgowców UŁ.

czyżewska K. 1986. Murawy piaskowe w załączańskim PK (Wyżyna Wieluńska). acta Univ.Lodz., Folia sozol. 2: 471-522.

dokumentacja Planu zadań Ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty dolina rawkiPLH100015 w województwach: łódzkim i mazowieckim. 2012. Maszynopis. FPP consulting.Warszawa.

dylikowa a. 1958. Próba wyróżnienia faz rozwojuwydm w okolicach Łodzi. acta Geogr. Univ. Lodz. 8:233-268.

Fagasiewicz L. 1963. Łąki doliny Pilicy na odcinku odPrzedborza do ujścia. Łtn. Prace Wydz. III, 89: 1-75.

Fagasiewicz L., czyżewska K., Olaczek r. 1986. Floranaczyniowa załęczańskiego PK. acta Univ. Lodz., Foliasozol. 2: 225-276.

Falkowski t., Ostrowski P. 2010. rzeźba doliny Pilicypomiędzy Inowłodzem a domaniewicami i jej związekz budową geologiczną podłoża aluwiów. Infrastrukturai ekologia terenów Wiejskich 9: 53–63.

Gara K. 2013. Mat. npbl.

Literatura

Mazowiecki (central Poland). acta Univ. Lodz., Folialimnol., 7: 39-46

Jażdżewska t. 2000b. Mayflies (Ephemeroptera) of the niebieskie Źródła nature reserve neartomaszów Mazowiecki (central Poland). acta Univ.Lodz., Folia limnol., 7: 59-77.

Jażdżewska t., Maksymiuk z., siciński J. 1989. Projektowany rezerwat krajobrazowo-wodny na rzeceGrabi im. prof. dr Leszka Pawłowskiego. Maszynopis.Urząd Miasta i Gminy w Łasku. towarzystwo PrzyjaciółŁasku.

Jażdżewski K. 1972. Fauna niebieskich Źródeł. Występowanie ośliczki i kiełża na terenie rezerwatu.zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 27-32.

Jurasz W. 2000. Water-fleas (Cladocera) of theniebieskie Źródła nature reserve near tomaszów Mazowiecki (central Poland). acta Univ. Lodz., Folialimnol. 7: 59-77.

Kaczkowski z. 2006. zarybianie gatunkami reofilnymijako narzędzie ochrony i kształtowania ichtiofaunyniewielkich rzek nizinnych. Praca doktorska. Katedraekologii stosowanej UŁ. Łódź.

Kaczorowski G. 2013. Mat. npbl.

Kahl K. 2000. Oligochaeta of the niebieskie Źródłanature reserve near tomaszów Mazowiecki (centralPoland). acta Univ. Lodz., Folia limnol. 7: 19-37.

Kiedrzyński M. 2000. nowe stanowiska żywca dziewięciolistnego Dentaria enneaphyllos i wrońcawidlastego Huperzia selago w spalskim PK. chrońmyPrzyr. Ojcz. 56, 6: 133-136.

Kiedrzyński M. 2001. Ochrona stanowiska żywcadziewięciolistnego Dentaria enneaphyllos w lasachnadleśnictwa smardzewice jako przykład tzw. „cichejochrony przyrody”. Przyr. Pol. Środ. 2: 31-32.

Kiedrzyński M. 2008. the impact of forest management on the flora and vegetation of old oak-stands (an example from the spała Forests, central Poland). nature conservation 65: 51-62.

Kiedrzyński M. 2010a. Karta obserwacji gatunku4068 Adenophora liliifolia dla stanowiska dąbrowaGrotnicka. Maszynopis. Instytut Ochrony Przyrody Pan.Kraków.

Kiedrzyński M. 2010b. Karta obserwacji gatunku4068 Adenophora liliifolia dla stanowiska Grądy nad Lindą. Maszynopis. Instytut Ochrony Przyrody Pan.Kraków.

Kiedrzyński M. 2012. Koeleria glauca (spreng.) d.c.strzęplica sina. [W:] Olaczek r. (red.). czerwonaksięga województwa łódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź. ss. 120-121.

Kiedrzyński M., Jakubowska-Gabara J., Kurowski J. K.2010. ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraae) [W:] Mróz W. (red.). Monitoring siedlisk przy-rodniczych. Przewodnik metodyczny. cz. I. ss. 255-269.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K. 2008a. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) dąbrowy w Marianku. Katedra

Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K. 2008b. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) Lasy smardzewickie. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K. 2009. studium geobotaniczne do Planu ochrony rezerwatu Wielkopole. Maszynopis. salamandra Polskie towarzystwo Ochrony Przyrody. rdOŚ w Łodzi. Łódź.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K. 2012a. Mapa siedliskprzyrodniczych sOOs Lasy Gorzkowickie PLH 100020.Mat. npbl.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K. 2012b. Dentaria enneaphyllos L. żywiec dziewięciolistny. [W:] Olaczekr. (red.). czerwona księga roślin województwałódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. UniwersytetŁódzki. Łódź. ss. 80-81.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K, Łuczak M. 2008a. standardowy Formularz danych dla Obszaru specjalnej Ochrony siedlisk (OsO) Wielkopole – Jodłypod czartorią. Katedra Geobotaniki i ekologii roślinUŁ. GdOŚ. Warszawa.

Kiedrzyński M., Kurowski J. K., Wójcicka a. 2008b.standardowy Formularz danych dla Obszaru specjalnej Ochrony siedlisk (OsO) torfowiska Żytno-ewina. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ.biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział w brzegu. GdOŚ. Warszawa.

Kiedrzyński M., tabor J. 2002. spalski PK. [W:]Kurowski J. K. (red.). Parki Krajobrazowe Polski środkowej. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ.Łódź. ss. 85-99.

Kiedrzyński M., zielińska K., staniaszek-Kik M. 2007.Karta obserwacji siedliska przyrodniczego 7220 – źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurioncommutati na stanowiskach badawczych dla obszaruniebieskie Źródła. Maszynopis. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. Instytut Ochrony Przyrody Pan.Kraków.

Kil e. 2010. Waloryzacja przyrodnicza torfowiskabęczkowice. Praca magisterska. Katedra OchronyPrzyrody UŁ. Łódź.

Klama H., Górski P., Urbański P. 2005. Liverworts of the “dębowiec” nature reserve (central Poland).roczn. ar w Poznaniu 373, seria: botanica-steciana9:111-119.

Klatkowa H. 1972. Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlodowacenia warciańskiego. acta Geogr. Lodz. 28: 142.

Kobojek e. 2004. Środowiskowe skutki melioracji i regulacji rzek w dolinie bzury w okolicach Łowicza.acta Univ. Lodz., Folia Geog. Phys. 6: 31-46.

Kołudzki z., Wężyk M. 2004 (aktualizacja 2005). standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) dolina Środkowej Pilicy. Piotrkowski Klub Przyrodników OstOJa, Piotrkówtrybunalski. Inst. Ochr. Przyr. Pan, Kraków. GdOŚ.Warszawa.


Gielniak P. 2010. Ochrona bierna źródlisk w rezerwatach przyrody regionu łódzkiego. Przegl.Przyr. 21, 2: 68-75.

Głowaciński z., nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. bezkręgowce. InstytutOchrony Przyrody Pan. akademia rolnicza im. a.cieszkowskiego. Poznań.

Goździk J. 2008. Geologia i geomorfologia. [W:] Wnukz. (red.). Przedborski PK. Wyd. Uniw. rzeszowskiego.rzeszów.

Górski P., brzeg a. 2004. roślinność rezerwatu. [W:]Klimko M., Górski P. (red.). szata roślinna rezerwatudębowiec w powiecie radomszczańskim. Katedrabotaniki akademii rolniczej im. a. cieszkowskiego.Poznań. ss. 29-41.

Grzegorczyk P. 2007. sprawozdanie z prac terenowychprzeprowadzonych w 2007 roku w nadleśnictwieWłoszczowa w ramach powszechnej inwentaryzacjinatura 2000 w Lasach Państwowych. Maszynopis.tbOP. Kielce.

Grzelak a. 2011. Przekształcenia roślinności łęgowejw rezerwatach przyrody Polski środkowej. Przegl. Przyr. 22, 3: 21-37.

Grzelak a. 2012. zróżnicowanie i współczesne przemiany lasów łęgowych w Polsce środkowej. Pracadoktorska. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ.Łódź.

Grzelak P. 2012. siedliska przyrodnicze – wyniki wizjiterenowej, analiza zagrożeń, cele działań ochronnych.Materiały do planu zadań ochronnych obszaru dolinaŚrodkowej Pilicy PLH100008. Maszynopis. rdOŚ.Łódź.

Grzesiak b. 2012. Grzyby briofilne w zbiorowiskachtorfowiskowych Polski środkowej. Praca doktorska.Katedra algologii i Mikologii UŁ. Łódź.

Grześkowiak M., nawrocka-Grześkowiak U. 2008. rezerwat cisowy w Jasieniu i jego okolice. naukaPrzyr. technol. 2, 4, 50.

Halladin-dąbrowska a., chmielecki b., niedźwiedzki P.2009. Obszar natura 2000 „Łąka w bęczkowicach”jako ostoja cennych gatunków roślin naczyniowych – problemy i perspektywy ochrony. Parki nar. rez.przyr. 28, 2: 107-124.

Hejduk J. 2004. nietoperze bolimowskiego Parku Krajobrazowego. biuletyn Faunistyczny Polski Środkowej - Kręgowce, 10: 28.

Hejduk J. 2010. teriofauna spalskiego Parku Krajobrazowego. Materiały do planu ochrony sPK.Maszynopis. znPK. Moszczenica.

Hejduk J. i in. 2001. Mat. nbpl.

Hejduk J., Górecki M. t., zieleniak a., Pawenta W.,Gajęcka K., ruta s. 2004. chiropterofaunabolimowskiego Parku Krajobrazowego. XVIIIOgólnopolska Konferencja chiropterologiczna, toruń5-7 listopada 2004. Materiały konferencyjne: 33.

Hejduk J., róg M., Olczyk M, zieleniak a., Górecki M.,błaszczyk t. 2008. nietoperze obszaru natura 2000

„Pradolina Warszawsko–berlińska”. biuletyn Faunistyczny Polski Środkowej: 31-33.

Hejduk J., stopczyński M., Pawera W., róg M., domański J. 2001. nietoperze w Przedborskim PK.Maszynopis. archiwum Przedborskiego PK.

Jakubowska-Gabara J. 2001. endangered and threatened vascular plants of the forests of centralPoland and the problems of their conservation. natureconservation 58: 43 – 56.

Jakubowska-Gabara J. 2004. ciepłolubne dąbrowy(Quercetalia pubescenti-petraeae) [W:] Herbich J.(red.). Lasy i bory. Poradnik ochrony siedlisk igatunków natura 2000 – podręcznik metodyczny.Ministerstwo Środowiska. Warszawa. t. 5: 259 – 273.

Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1981. dokumentacja projektowa rezerwatu rzecznego rzekarawka. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. skierniewice.

Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1999. Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowejzbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środ-kowej. Fragm. Flor. Geobot. ser. Polonica 6: 55-74.

Jakubowska-Gabara J., Kucharski L., zielińska K.,Kołodziejek J., Witosławski P., Popkiewicz P. 2011.atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsceśrodkowej. Gatunki chronione, rzadkie, ginące inarażone. Wyd. UŁ. Łódź.

Janiak a. 2004. Geobotaniczne zróżnicowanie źródliskw strefie krawędziowej Wzniesień Łódzkich. Praca doktorska. Katedra Geobotaniki i ekologii roślinUŁ. Łódź.

Janiszewski t., Wojciechowski z., Markowski J. 2002.najważniejsze ostoje ptaków na ziemi Łódzkiej. actaUniv. Lodz. Folia biologica et Oecologica 1: 227-251.

Jaros r. 2008. standardowy Formularz danych dlaspecjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) dolinarawki. GdOŚ. Warszawa.

Jaros r. (red.) 2011. dokumentacja do Planu ochronyrezerwatu Świetlista dąbrowa. Maszynopis. salamandra Polskie towarzystwo Ochrony Przyrody,rdOŚ Łódź.

Jaros r., Patalan I., rączka G., strzeliński P., sugierod., Węgiel a. 2007. Plan ochrony rezerwatu dębowiec.salamandra Polskie towarzystwo Ochrony Przyrody.Poznań-Łódź.

Jarzębowska-bielińska M., tończyk G. 2006. nowestanowisko Notonecta lutea O.F. Müller, 1776 w rezerwacie niebieskie Źródła koło tomaszowa Mazowieckiego. Parki nar. rez. Przyr., 25 (2): 129-133

Jaskuła r., tończyk G. 2009. Owady Insecta spalskiego Parku Krajobrazowego. tom I. Mazowiecko--Świętokrzyskie towarzystwo Ornitologiczne. spała.

Jażdżewska t. 1972. Fauna niebieskich Źródeł. Jętki(Ephemeroptera) na terenie rezerwatu. zesz. nauk.UŁ, ser. II, 46: 35-39.

Jażdżewska t. 2000a. Leeches (Hirudinea) of theniebieskie Źródła nature reserve near tomaszów


Kucharski L., Pisarek W. 1999. roślinność łąkbolimowskiego PK. Monogr. bot. 85: 139-176.

Kucharski L., Pisarek W. 2001. roślinność terenówpodmokłych w Polsce środkowej i jej ochrona.chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 5: 33-54.

Kurowski J. K. 1976. charakterystyka fitosocjologicznaLasów Grotnicko-Lućmierskich koło Łodzi. acta Univ.Lodz., ser. II, 14: 35-83.

Kurowski J. K. 1979. bory i lasy z antropogeniczniewprowadzoną sosną w dorzeczach środkowej Pilicy i Warty. acta Univ. Lodz., Folia bot., 29: 1-158.

Kurowski J. K. 1981a. Projekt Pilickiego Parku Krajobrazowego. chrońmy Przyr. Ojcz. 37, 1: 32-46.

Kurowski J. K. 1981b. Materiały do flory Puszczy Pilickiej. acta Univ. Lodz., Folia bot, 1: 27-75.

Kurowski J. K. 1984. Projekt utworzenia rezerwatuleśnego Grotniki im. prof. Jakuba Mowszowicza.chrońmy Przyr. Ojcz., 5-6: 56-60.

Kurowski J. K. 1986a. Ocena stanu flory w rezerwatach przyrody Polski środkowej. acta Univ.Lodz., Folia sozol., 3: 205-224.

Kurowski J. K. (red.) 1986b. Wstępna dokumentacjaprzyrodnicza projektowanego Parku KrajobrazowegoKrawędzi Wzniesień Łódzkich. Maszynopis. Instytut biologii Środowiskowej UŁ. Łódź.

Kurowski J. K. 1986c. dokumentacja projektowa rezerwatu Grądy nad Lindą. Wojewódzki KonserwatorPrzyrody. Łódź.

Kurowski J. K. 1993. dynamika fitocenoz leśnych w rejonie kopalni odkrywkowej bełchatów. Wyd. UŁ.Łódź.

Kurowski J. K. (red.) 1994a. dokumentacja projektowaParku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich w woje-wództwie łódzkim i skierniewickim. Maszynopis. Wydz.Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego. Łódź.

Kurowski J. K. 1994b. dokumentacja projektowa rezerwatu leśnego Parowy Janinowskie w województwie skierniewickim. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. skierniewice.

Kurowski J. K. 1995a. aktualne problemy ochronyszaty roślinnej i krajobrazu regionie łódzkim. sprawozdania z czynności i Posiedzeń nauk. Łtn. 49:353-367.

Kurowski J. K. 1995b. sulejowski PK (przewodnik przyrodniczo-krajoznawczy). zPK. Piotrków trybunalski.

Kurowski J. K. (red.) 1996. rezerwaty regionułódzkiego. zO LOP. eKO-Wynik. Łódź.

Kurowski J. K. (red.) 1998a. sulejowski Park Krajobrazowy. Środowisko przyrodniczo-geograficzne.znPK. Moszczenica.

Kurowski J. K. (red.) 1998b. Park KrajobrazowyWzniesień Łódzkich. eKO-Wynik. Łódź.

Kurowski J. K. 1998c. Flora i zbiorowiska leśne. Materiały do Planu ochrony spalskiego PK.Maszynopis. znPK. Moszczenica.

Kurowski J. K. 1999a. dokumentacja projektowa

rezerwatu leśnego Parowy Janinowskie w województwie łódzkim – aktualizacja. Maszynopis.Wojewódzki Konserwator Przyrody. Łódź.

Kurowski J. K. 1999b. Perspektywy rozwoju konserwatorskiej ochrony przyrody w spalskim PK.Materiały do Planu ochrony spalskiego PK.Maszynopis. znPK. Moszczenica.

Kurowski J. K. (red.) 2002. Parki Krajobrazowe Polskiśrodkowej. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ.Łódź.

Kurowski J. K. 2006a. szata roślinna rezerwatu Grądynad Lindą w środkowej Polsce. Przyr. Pol. Środ. 9: 13-20.

Kurowski J. K. 2006b. sprawozdanie z obserwacjigatunku Arctostaphylos uva-ursi dla stanowiskaPrzewóz. Maszynopis. Instytut Ochrony Przyrody Pan.Kraków.

Kurowski J. K. 2009. roślinność leśna. [W:] KurowskiJ. K. (red.). szata roślinna Polski środkowej. tOK, ekoGraf. Łódź. ss. 103-123.

Kurowski J. K., andrzejewski H. 1993. studium florystyczno-fitosocjologiczne rezerwatu dąbrowa Grotnicka. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Łódź.

Kurowski J. K., andrzejewski H. 2003. relikty przyrodynaturalnej okolic Łodzi. bagna i stawy koło Woli błędowej. Przyr. Polski Środ. 5: 18-20.

Kurowski J. K., andrzejewski H. 2008. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) buczyna Janinowska. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. dyrekcja PKWzniesień Łódzkich. GdOŚ. Warszawa.

Kurowski J. K., andrzejewski H. 2012. Adenophora liliifolia (L.) besser, dzwonecznik wonny. [W:] Olaczekr. (red.). czerwona księga roślin województwałódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. UniwersytetŁódzki. Łódź. ss.12-13.

Kurowski J. K., andrzejewski H., Kiedrzyński M. 2006.Karta obserwacji siedliska przyrodniczego 91I0-1 Potentillo albae-Quercetum dąbrowa świetlista dla obszaru dąbrowa Grotnicka. Maszynopis. InstytutOchrony Przyrody Pan. Kraków.

Kurowski J. K., andrzejewski H., Kiedrzyński M.2009a. Ochrona szaty roślinnej i krajobrazu. [W:]Kurowski J. K. (red.). szata roślinna Polski środkowej.tOK, ekoGraf. Łódź. 139-163.

Kurowski J. K., andrzejewski H., Pisarek W., 1986.Flora naczyniowa rezerwatu leśnego Grotniki im. Prof. Jakuba Mowszowicza. acta Univ. Lodz., Folia bot.4: 5-27.

Kurowski J. K., Gielniak P. 2010. studium geobotan-iczne do Planu ochrony rezerwatu Grądy nad Lindą.Maszynopis. salamandra Polskie towarzystwoOchrony Przyrody. rdOŚ w Łodzi. Łódź.

Kurowski J. K., Hereźniak J. 2012. Streptopus amplexi-folius (L.) dc. liczydło górskie. [W:] Olaczek r. (red.)czerwona księga roślin województwa łódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź.ss. 196-197.


Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wyd.nauk. PWn.

Kopeć d. 2007. Impact of small artificial reservoirs onmacrophytes and riparian plant species of upland river(czarna Maleniecka river, Kraina Świętokrzyska).teka Kom. Ochr. Kszt. Środ. Przyr. 4: 7-13.

Kopeć d., chmielecki b., Halladin-dąbrowska a.,Wylazłowska J., Kozaczuk a., Popkiewicz P., traut-seliga a., Kucharski L. 2009a. Obszar natura 2000„Pradolina Warszawsko-berlińska” – ostoją cennychgatunków roślin naczyniowych. Parki nar. rez. przyr.28, 2: 97-106.

Kopeć d., Halladin-dąbrowska a., chmielecki b.,Kucharski L. 2008. Human impact on wetland flora of the Warsaw-berlin proglacial valley. biodiv. res.conserv. 9-10: 57-62.

Kopeć d., Kiedrzyński M., Przybylska J.,Wilniewczyc P.,Fijewski z., Mielczarek Ł., sępioł b., staśkowiak a.,Przybył t., Przybylski M., Kaczkowski z., barga-Więcławska J. 2009b. standardowy Formularz danychdla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO)dolina czarnej. GdOŚ. Warszawa.

Kopeć d., ratajczyk n., Wolańska-Kamińska a. 2012.Is spontaneous regeneration of floodplain forests possibile?: a repeated analysis after five decades passive conservation in bzura river Valley (centralPoland). Materiały konferencyjne the 8th europeanconference on ecological restoration. 9-14 września2012. czeskie budziejowice.

Kowalczyk J. K., Kurzac t. 2007. chronione, zagrożonei rzadkie gatunki owadów w rezerwacie Polana siwicaw bolimowskim PK. chrońmy Przyr. Ojcz. 63, 4: 60-69.

Kowalczyk J. K., Kurzac t. 2009. Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) rezerwatu „Polana siwica” i terenów przyległych w bolimowskim Parku Krajobrazowym. Parki nar. rez. Przyr. 28(4): 25-40.

Kozik r. 2008. Porosty. [W:] Wnuk z. (red.). Przedborski PK. Wyd. Uniw. rzeszowskiego. rzeszów.

Krajewski s. 1972. Fauna niebieskich Źródeł.Pluskwiaki wodne (Heteroptera). zesz. nauk. UŁ, ser.II, 46: 47-58.

Krajewski s., Markowski M., Markowski J. 2007. zmiany w składzie zespołu pluskwiaków wodnych, Heteroptera aquatica w rezerwacie niebieskie Źródłapo przeprowadzonej refulacji. W: Ogólnopolski Kongres zoologiczny. zmienność - adaptacja –ewolucja.12-16. 09. 2007. Olsztyn: 45.

Krasnodębski F. 1972. Fauna niebieskich Źródeł.Wioślarki (Cladocera). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 21-22.

Krawczyk s., zamachowski W. 2008. Płazy i gady. [W:] Wnuk z. (red.). Przedborski PK. Wyd. Uniw. rzeszowskiego. rzeszów.

Kruk a., Penczak t., zięba G., Marszał L., KoszalińskiH., tybulczuk s., Grabowska J., ciepłucha M., GalickaW. 2009. Ichtiofauna systemu Widawki. część II.dopływy. rocz. nauk. PzW 22: 59 – 86.

Krzemińska-Freda. 2012. Asperula tinctoria L.

marzanka barwierska. [W:] Olaczek r. (red.). czerwona księga roślin województwa łódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź.ss. 24-25.

Krzywański d. 1967. torfowiska z Lycopodium inunda-tum w pradolinie rzeki Widawki. zesz. nauk. UŁ, ser. II,23: 145-157.

Kucharski L. 1989a. Interesujące torfowiska w wojew-ództwie piotrkowskim. chrońmy Przyr. Ojcz. 45, 2: 52-54.

Kucharski L. 1989b. ekologiczne podstawy ochrony i zagospodarowania terenów chronionych i zabytkówprzyrody województwa piotrkowskiego. Wartości przyrodnicze obszarów łąkowo-torfowiskowych w dolinie Luciąży k. bęczkowic. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Piotrków tryb.

Kucharski L. 1992. dokumentacja projektowa rezerwatu torfowiskowego silne błota w woj. płockim.Maszynopis. Katedra Ochrony Przyrody UŁ.

Kucharski L. 1994. Wpływ melioracji na szatę roślinnąsolnisk okolic Łęczycy (pradolina warszawsko-berlińska). zesz. nauk. ar we Wrocławiu 248, Konferencje 3, 1: 93-98.

Kucharski L. 1998. Interesujące zespoły roślinne występujące na torfowiskach Polski środkowej. actaUniv. Lodz., Folia bot. 12: 95-108.

Kucharski L. 2001. Liparis loeselii (L.) rich. LipiennikLoesela. [W:] Kaźmierczakowa r., zarzycki K. (red.).Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i roślinykwiatowe. Instytut botaniki im. W. szafera. Pan.Kraków. ss. 574-575.

Kucharski L. 2010. 1903 Lipiennik Loesela Liparisloeselii (L.) rich. [W:] Perzanowska J. (red.). Monitoringgatunków roślin. Przewodnik metodyczny. cz. I. biblioteka Monitoringu Środowiskowego. Warszawa.ss. 99-109.

Kucharski L. 2012a. Liparis loeselii (L.) rich. LipiennikLoesela. [W:] r. Olaczek (red.). czerwona księga roślinwojewództwa łódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi.Uniwersytet Łódzki. Łódź. ss. 130-131.

Kucharski L. 2012b. zbiorowisko kłoci wiechowatejCladietum marisci. [W:] Olaczek r. (red.). czerwonaksięga roślin województwa łódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź. ss. 244-245.

Kucharski L., andrzejewski H. 2012. Cladiummariscus (L.) Pohl. kłoć wiechowata. [W:] Olaczek r.(red.). czerwona księga roślin województwa łódzkiego.Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź.ss. 66-67.

Kucharski L., Kopeć d. 2009. standardowy Formularzdanych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) słone Łąki w Pełczyskach. GdOŚ. Warszawa.

Kucharski L., Michalska-Hejduk d., Kopeć d., Olaczek r. 2012. zbiorowiska solniskowe, łąkowe i torfowiskowe. [W:] Olaczek r. (red.). czerwona księgaroślin województwa łódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź. ss. 246-249.


Mowszowicz J. 1978. conspectus florae Poloniae Medianae (plantae vasculares). Przegląd flory Polskiśrodkowej (rośliny naczyniowe). Wydawnictwo UŁ.Łódź.

Mowszowicz J., Olaczek r. 1961. Flora naczyniowarezerwatu „niebieskie Źródła”. Łtn. Prace Wydz. III,73: 1-40.

Mowszowicz J., Olaczek r., 1965. niebieskie Źródła – Przewodnik przyrodniczy po rezerwacie. Łtn, Łódź,ss. 1-77.

Mowszowicz J., Olaczek r., sowa r., Urbanek H. 1967.rezerwat lipy szerokolistnej (Tilia platyphyllos Scop.) w uroczysku dębowiec. Łtn. Prace Wydz. III, 102: 1-64.

Mowszowicz J., Urbanek H. 1960. Obecny stan rezerwatu cisa w Jasieniu pod radomskiem. chrońmyPrzyr. Ojcz. 6: 6-14.

nienartowicz a., Piernik a. 2004. Śródlądowe słonełąki, pastwiska i szuwary (Glauco-Puccinelietalia,część – zbiorowiska śródlądowe). [W:] Herbich J.(red.). Poradniki Ochrony siedlisk i gatunków natura2000 – podręcznik metodyczny. siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. t. 1: 97-119.

niesiołowski s. 1980. skład gatunkowy i fenologiameszek (Simuliidae, Diptera) w rezerwacie niebieskieŹródła. zesz. nauk. UŁ, ser. II, 33: 249-266.

nijboer r., Verdonschot P., Piechocki a., tończyk G.,Klukowska M. 2006. characterisation of pristine polish river systems and their use as reference conditions for dutch river systems. atterra – rapport1367. alterra. Wageningen p. 221.

Ojrzyńska G. 1987. Flora leśna okolic Kolumny podŁaskiem. acta Univ. Lodz., Folia bot. 5: 51-77.

Olaczek r. 1968. roślinność kserotermiczna działoszyna i doliny środkowej Warty. cz. I. zesz. nauk.UŁ, ser. II, 28: 83-102.

Olaczek r. 1969. roślinność kserotermiczna działoszyna i doliny środkowej Warty. cz. II. zesz.nauk. UŁ, ser. II, 31: 63-90.

Olaczek r. 1974. Materiały do flory Polski środkowej.zesz. nauk. UŁ, ser. II, 54: 27-39.

Olaczek r. 1984. dokumentacja projektowa rezerwatuleśnego dąbrowa Świetlista w Pernie. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Płock.

Olaczek r. 1986. roślinność leśna załęczańskiegoPK. acta Univ. Lodz., Folia sozol. 2: 393-470.

Olaczek r. 2002 (aktualizacja 2008). standardowyFormularz danych dla obszaru natura 2000 dąbrowaGrotnicka. Katedra Ochrony Przyrody UŁ. rdLP w Łodzi. Instytut Ochrony Przyrody Pan, Kraków. UneP-GrId, Warszawa. GdOŚ. Warszawa.

Olaczek r. 2008a. skarby przyrody i krajobrazu Polski.MULtIcO Ofic. Wyd. Warszawa.

Olaczek r. 2008b. standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) załęczański Łuk Warty. GdOŚ. Warszawa.

Olaczek r. 2012. Taxus baccata L. cis pospolity. [W:]Olaczek r. (red.). czerwona księga roślin województwałódzkiego. Ogród botaniczny w Łodzi. UniwersytetŁódzki. Łódź. ss. 200-201.

Olaczek r., buszko J., traut-seliga a. 2001. standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) Pradolina bzury-neru.GdOŚ. Warszawa.

Olaczek r., czyżewska K. 1986. załęczański PK.charakterystyka wartości, ich ochrona i wykorzystanie.acta Univ. Lodz., Folia sozol. 2: 7-68.

Olaczek r., Kokurewicz t. 2004 (aktualizacja 2008).standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) Lasy spalskie. Katedra Ochrony Przyrody UŁ. Instytut Ochrony Przyrody Pan. PtOP „salamandra” - Koło Łódzkie, Katedra zool. i ekol. ar Wrocław. GdOŚ. Warszawa.

Olaczek r., Kucharski L. 1994-95. rezerwat rawka – rezerwat wodno-krajobrazowy rzeki rawka. Planochrony na lata 1996-2015 (część I i II). Maszynopis.zakład Ochrony Przyrody Instytutu ekologii i OchronyŚrodowiska UŁ. Łódź.

Olaczek r., Kucharski L., Kurzac M., Kurzac t., Kowalczyk J. K. 1998. Plan ochrony fauny i szatyroślinnej. Materiały do Planu ochrony załęczańskiegoPK. Maszynopis. Urząd Wojewódzki w sieradzu – Wojewódzki Konserwator Przyrody.

Olaczek r., Kurowski J. K., Kiedrzyński M. 2008. standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) Las dębowiec. Katedra Ochrony Przyrody UŁ., Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

Olaczek r., Kurzac M. 1979a. dokumentacja projek-towa rezerwatu leśnego Kopanicha. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. skierniewice.

Olaczek r., Kurzac M. 1979b. dokumentacja projek-towa rezerwatu leśnego ruda-chlebacz. Maszynopis.Wojewódzki Konserwator Przyrody. skierniewice.

Olaczek r., Kurzac M. 1992. rezerwat leśny Wielkopole. studium florystyczno-fitosocjologiczne.Maszynopis. zakład Geobotaniki i Ochrony PrzyrodyUŁ. Łódź.

Olaczek r., Kurzac M. 2008. Ocena stopnia natural-ności i zróżnicowanie postaci zniekształconychdąbrowy świetlistej jako siedliska przyrodniczegonatUra 2000 w uroczysku Perna. Maszynopis.nadleśnictwo Kutno.

Olaczek r., Kurzac M., dworniczak e., Morawska b.,Piątkowska d. 1978. dokumentacja rezerwatuleśnego Wielkopole. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Piotrków trybunalski.

Olaczek r., Kurzac M., Kurzac t. 1990. Inowłodzki PKnad Pilicą (projektowany). studia Ośr. dok. Fizjogr. 18:89-140.

Olaczek r., sowa r. 1972. antropogeniczne zniekształcenia naturalnych zespołów leśnych rezerwatu dębowiec w powiecie radomszczańskim.Phytocoenosis 1.4: 267-272.


Kurowski J. K., Jóźwiak K., Śląska L. 1980. dokumen-tacja powiększenia rezerwatu leśnego Lubiaszów. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Piotrków tryb.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M. 2006. Walory szatyroślinnej i propozycje ochrony śródleśnych strumieni w spalskim PK. chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 4: 56-70.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M. 2007. Karty obserwacjisiedliska przyrodniczego 91I0 Potentillo albae-Querce-tum dąbrowa świetlista dla obszaru dąbrowa Grot-nicka. Maszynopis. Instytut Ochrony Przyrody Pan.Kraków.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M. 2008a. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) Lubiaszów w Puszczy Pilickiej. KatedraGeobotaniki i ekologii roślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M. 2008b. standardowyFormularz danych dla specjalnego Obszaru Ochronysiedlisk (sOO) Grądy nad Lindą. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. GdOŚ. Warszawa.

Kurowski J., Kiedrzyński M., Janiak a., rudak M. 2001(aktualizacja 2008). standardowy Formularz danychobszaru natura 2000 PLH140016 dolina dolnej Pilicy.Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. InstytutOchrony Przyrody, Wzr woj. mazowieckiego. zakładOrnitologii Pan, Gdańsk. GdOŚ. Warszawa.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M., Łuczak M. 2009b.szata roślinna, siedliska przyrodnicze natura 2000,konserwatorska ochrona przyrody, korytarze ekologiczne, monitoring przyrodniczy. Materiały do aktualizacji Planu ochrony spalskiego PK.Maszynopis. znPK. Moszczenica.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M., Łuczak M., Gielniak P.2008. Śródleśne źródliska – problemy ochrony i waloryzacji na przykładzie regionu łódzkiego. [W:] anderwald d. (red.). stud. i Mat. cePL. rogów. 2(18): 118-135.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M., Ozga P. 2008a. standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) Lasy Gorzkowickie.Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ.nadleśnictwo Piotrków. GdOŚ. Warszawa.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M., Witosławski P. 2009c.studium geobotaniczne do planu ochrony rezerwatuLubiaszów. Maszynopis. salamandra Polskie towarzystwo Ochrony Przyrody. rdOŚ w Łodzi. Łódź.

Kurowski J. K., Kiedrzyński M., Wójcicka a. 2008b.standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) cisy w Jasieniu. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. biuroUrządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział w brzegu.GdOŚ. Warszawa.

Kurowski J. K., Łuczak M., Gielniak P. 2010. studiumgeobotaniczne do Planu ochrony rezerwatu Jasień.Maszynopis. salamandra Polskie towarzystwoOchrony Przyrody. rdOŚ w Łodzi. Łódź.

Kurowski J. K., Witosławski P., Kiedrzyński M., andrzejewski H. 2009d. threat to the vascular flora inthe sulejów Landscape Park and attempts of its active

protection [in:] Holeksa J., babczyńska-sendek b.,Wika s. (eds). the role of geobotany in biodiversityconservation. ss. 199-205.

Kurzac M. 1986. Flora i roślinność projektowanegorezerwatu „dąbrowa w niżankowicach”. acta Univ.Lodz., Folia sozol. 2: 567-600.

Kurzac M. 2008. Powierzchnie monitoringowe po trzebieży drzewostanu dębowego w rezerwaciedąbrowa Świetlista w uroczysku Perna, nadleśnictwoKutno. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody.Łódź.

Kurzac M., Wylazłowska J. 2009. studium geobotaniczne do Planu ochrony rezerwatu dąbrowaw niżankowicach. Maszynopis. salamandra Polskietowarzystwo Ochrony Przyrody. rdOŚ w Łodzi. Łódź.

Kurzac M., Wylazłowska J. 2010. studium geobo-taniczne do Planu ochrony rezerwatu dąbrowa Świetlista. Maszynopis. rdOŚ w Łodzi. Łódź.

Kurzac M., Wylazłowska J. 2012. dzwonecznik wonnyAdenophora liliifolia – nowe stanowisko w środkowejPolsce. chrońmy Przyr. Ojcz. 68, 1: 65-69.

Kurzac, M., Pisarek, W. 1994. rezerwat krajobrazowo-leśny dolina Grabinki. dokumentacja projektowa.Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody.skierniewice.

Lesner b. 2013. Mat. npbl.

Łuczak M., Witosławski P., Kiedrzyński M., tabor J.,tończyk G. 2010. Przewodnik turystyczny po przyrod-niczej ścieżce dydaktycznej w rezerwacie niebieskieŹródła - folder. Gmina Miasto tomaszów Mazowiecki.

Makomaska-Juchiewicz M., cierlik G., Mróz W.,Perzanowska J. 2009. Monitoring wybranych typówsiedlisk przyrodniczych i gatunków w Polsce w latach2006-2008. chrońmy Przyr. Ojcz. 65, 3: 163-180.

Maksymiuk z. 1970. Hydrografia dorzecza Grabi. Łtn.acta Geogr. Lodz. 25: 1-102.

Małecka d. 1997. zmiany wydajności niebieskichŹródeł – przyczyny i skutki. acta Univ. Lodz., FoliaGeogr. Phys. 2: 95-114.

Małecki J. J.1997. Hydrochemiczna charakterystykaniebieskich Źródeł. acta Univ. Lodz. Folia geogr.Phys.2: 115-131.

Mamiński M. 1984. szata roślinna rezerwatu Jeleńkoło tomaszowa Mazowieckiego. acta Univ. Lodz.,Folia bot. 3: 67-108.

Markowski J. 1982. Ptaki doliny Pilicy – projektowanejstrefy krajobrazu chronionego. Ochr. Przyr. 44: 163-218.

Markowski J., Wojciechowski z. 1972. Fauna niebieskich Źródeł. Materiały do awifauny rezerwatu i okolic. zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 67-97.

Mela s. 1992. rezerwat „niebieskie Źródła” acta Univ.Lodz, Folia geogr. 16:123-128.

Mirek z., nikel a., Paul W., Wilk Ł. 2005. Ostojeroślinne w Polsce. Inst. botaniki im. W. szafera. Pan.Kraków.


larz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) Grabia. GdOŚ. Warszawa.

siciński J., tończyk G. 2005. biological research ofGrabia river – fifty years of activity. acta Univ. Lodz.Folia biol. ecol. 2: 71 – 79.

skrzydlak e. 2007. Waloryzacja geobotaniczna rezerwatu Parowy Janinowskie w PK WzniesieńŁódzkich. Praca magisterska. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. Łódź.

solon J. 2008/2009. standardowy Formularz danychdla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) Grabinka. GdOŚ. Warszawa.

somorowska H. 1972. Fauna niebieskich Źródeł.Małżoraczki (Ostracoda). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46:23-25.

sosnowski J. 1994. awifauna miasta tomaszowa Mazowieckiego. Muzeum w tomaszowie Mazowieckim.

sosnowski J. 1995. niebieskie Źródła - Groty, informator turystyczny. tomaszów Maz. ss. 1-52.

sosnowski J. 1999. Środowisko przyrodnicze. Kręgowce. Herpetofauna. diagnoza i wskazaniaochrony. Materiały do Planu ochrony spalskiego PK.Maszynopis. znPK.

soszyński b., Kowalczyk J. K., Mielczarek Ł., Mocarskiz., Osicki t., sobczak s. 2008. Owady. [W:] Wnuk z.(red.). Przedborski PK. Wyd. Uniw. rzeszowskiego.rzeszów. ss. 140-153.

sowa r., Olaczek r. 1971. roślinność lasu jodłowo-bukowego rezerwatu Gałków pod Łodzią. Ochr. Przyr.36: 131-169.

standardowy Formularz danych – niebieskie Źródła.2004. dokumentacja Ministerstwa Środowiska.

stopczyński M., Jaros r. 2005a. standardowy Formu-larz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) Święte Ługi. GdOŚ. Warszawa.

stopczyński M., Jaros r. 2005b. standardowy Formu-larz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) Wola cyrusowa. GdOŚ. Warszawa.

stopczyński M., Jaros r. 2005c. standardowy Formu-larz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) silne błota. GdOŚ. Warszawa.

stopczyński M., Jaros r. 2005d. standardowy Formu-larz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) szczypiorniak i Kowaliki. GdOŚ. Warszawa.

sulikowska-drozd a. 2010. nature reserves Grądy nadMoszczenicą and Grądy nad Lindą – refuges of forestmalacofauna in central Poland. Folia Malacologica 18:59-69.

sulikowska-drozd a. 2011. Mat. npbl.

sulimski a. 1959. Pliocene insectivores from Węże.acta Paleontologica Polonica 4, 2: 119-173.

szafer W. 1977. szata roślinna Polski niżowej. [W:]szafer W., zarzycki K. (red.). szata roślinna Polski. t.2.PWn. Warszawa. ss.17-188.

Świć a. 2000. toposekwencja zbiorowisk roślinnych w dolinie Pilicy ze szczególnym uwzględnieniem struk-

tury przestrzennej lasów. Praca doktorska. KatedraGeobotaniki i ekologii roślin UŁ. Łódź.

Świć a., andrzejewski H., Kurowski J.K. 2009. studiumgeobotaniczne do planu ochrony rezerwatu Gałków.salamandra Polskie towarzystwo Ochrony Przyrody.rdOŚ w Łodzi. Łódź.

tabacki a. 1972. Fauna niebieskich Źródeł. Widłonogi(Copepoda). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 15- 19.

tabor J., Jaros r., traut-seliga a. 2004/05. standardowy Formularz danych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk (sOO) Łąki ciebłowickie.GdOŚ. Warszawa.

tomaszewski c. 1972. Fauna niebieskich Źródeł.chruściki (Trichoptera). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 59-63.

tończyk G. 2000. dragonflies (Odonata) of theniebieskie Źródła nature reserve near tomaszów Mazowiecki (central Poland). acta Univ. Lodz., Folialimnol. 7: 79-85.

tończyk G. 2001. Ważki (Odonata) rzeki Grabi – wys-tępowanie, biologia i ekologia. Praca doktorska. Kate-dra zoologii bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ. Łódź.

tończyk G. 2013. Mat. npbl.

tończyk G., Klukowska M., Jurasz W., Markowski J.2000. the niebieskie Źródła nature reserve as a subject of scientific research. acta Univ. Lodz., Folia limnol. 7: 3-17.

tranda e. 1972. Fauna niebieskich Źródeł. chrząszczewodne (Coleoptera). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 47-58.

tranda e., cichowicz M. 1972. Fauna niebieskichŹródeł. Płazy. zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 97-98.

traut-seliga a. 2006. Problemy zachowania ekosystemów łąkowych metodą czynnej ochrony.Praca doktorska. Katedra Ochrony Przyrody UŁ. Łódź.

traut-seliga a., Kurzac t., sobczak s., chmielewski s.2008 (aktualizacja 2009). standardowy Formularzdanych dla specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk(sOO) Polany Puszczy bolimowskiej. GdOŚ. Warszawa.

traut-seliga a., sobczak s., Kurzac t., Mocarski z.,seliga a. 2009-2012. Monitoring szaty roślinnej i bezkręgowców bolimowskiego PK. Maszynopis.dyrekcja bolimowskiego PK. skierniewice.

turkowska K. 2006. Geomorfologia regionu łódzkiego.Wyd. UŁ. Łódź.

turkowska K. 2007. rzeźba i struktura wypełnień dolin górnej Mrożycy i Mrogi jako świadectwa polodow-cowych etapów ewolucji międzyrzecza. acta Geogr.Lodz. 93.

twardy J. 1995. dynamika denudacji holoceńskiej w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej. acta Geogr.Lodz. 69.

Urbanek H. 1959. rezerwat leśny Lubiaszów. zesz.nauk. UŁ, ser. II, 5: 91-111.

Urbanek H. 1960. rezerwat cisowy Jasień. zesz.nauk. UŁ, ser. II, 8: 105-122.

Urbanek H. 1966. zespoły leśne województwałódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków.


Olaczek r., tranda e. 1990. z biegiem Pilicy. Przyrodapolska. Wiedza Powszechna. Warszawa. 1-285.

Olaczek r., Wnuk z. 1990. Przedborski PK nad Pilicą.studia Ośr. dok. Fizjogr. 18: 21-57.

Olaczek r., Wnuk z., Kurzac M., babska d., załuski W.,Frąnczak e. 1993. rezerwat stepowy Murawy dobromierskie - Plan ochrony na lata 1994-2013. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Urząd Wojewódzki.Piotrków trybunalski.

Osicki t. 2008. Ptaki. [W:] Wnuk z. (red.). PrzedborskiPK. Wyd. Uniw. rzeszowskiego. rzeszów.

Parusel J. 2010. 7220 Źródliska wapienne zezbiorowiskami Cratoneurion commutati [W:] Mróz W.(red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnikmetodyczny. cz. I: 174-188. GIOŚ. Warszawa.

Patalan I., rączka G., strzeliński P., sugiero d., Węgiela. 2007. Ochrona siedlisk grądowych Tilio-Carpinetumstachyetosum i łęgowych Ficario-Ulmetum, Fraxino-Alnetum w rezerwacie przyrody dębowiec. studia i Mat. cePL. 16, 2/3: 70-78.

Pawenta 2001. Mat. npbl.

Pawlak s., Wilżak t. 2012. Walory przyrodnicze torfowisk „Pastwa” w dolinie środkowej Prosny. Przegl.Przyr. 23, 1: 3-20.

Penczak t., Kruk a., zięba G., Marszał L., KoszalińskiH., tybulczuk s., Galicka W. 2006. Ichtiofaunadorzecza Pilicy w piątej dekadzie badań. część I. Pilica. rocz. nauk. PzW 19: 103–122.

Piechocki a. 1972. Fauna niebieskich Źródeł.Mięczaki wodne (Mollusca). zesz. nauk. UŁ, ser. II,46: 81-90.

Piechocki a. 2000. Freshwater mollusc fauna of theniebieskie Źródła nature reserve near tomaszów Mazowiecki (central Poland). acta Univ. Lodz., Folialimnol., 7: 47-58

Piernik a. 2010. 1340* Śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary Glauco-Puccinielitalia, część – zbiorowiska śródlądowe. Monitoring siedlisk przyrod-niczych – Przewodnik metodyczny. cz. I. bibliotekaMonitoringu Środowiska. Warszawa. ss. 46-60.

Piernik a. 2012. ecological pattern of inland saltmarsh vegetation in central europe. Wydawnictwonaukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. toruń.

Pisarek W. 1984. szata roślinna polan Puszczybolimowskiej. Praca magisterska. Katedra botanikiUŁ. Łódź.

Pisarek W. 1989. Flora polan Puszczy bolimowskiej i jej aspekt sozologiczny. Fragm. Flor. Geobot. 34 (1-2):75-80.

Pisarek W., Kucharski L. 1999. roślinność szuwarowai torfowiskowa bolimowskiego Parku Krajobrazowego.Monogr. bot. 85: 99-137.

Plewiński H. 2008. Plan urządzania lasu dlanadleśnictwa Gidle na okres od 1.01.2008 r. do 31.12.2017 r. Program ochrony przyrody. rdLP w Katowicach. biuro Urządzania Lasu i GeodezjiLeśnej, Oddział w brzegu. brzeg.

Popkiewicz P. 2002. Walory przyrodnicze północno--zachodniej części uroczyska Kluski w załęczańskimPK. chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 3: 88-94.

Popkiewicz P. 2005. skuteczność osiągania celówochrony przyrody w niektórych ekosystemach leśnychPolski środkowej. Praca doktorska. Katedra OchronyPrzyrody UŁ. Łódź.

Przybylski M. 2012. Mat. npbl.

radzicki G., Hejduk J. 1996. nietoperze sulejowskiegoParku Krajobrazowego. Wyniki pierwszego roku badań.Materiały X OKc, Warszawa.

rapa a. 2011. 4068 dzwonecznik wonny Adenophoraliliifolia (L.) besser. [W:] Monitoring gatunków i siedliskprzyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk natura 2000.Metodyka monitoringu. http://www.gios.gov.pl.

rudak M. 2002. różnorodność florystyczna borówsosnowych w sulejowskim PK. Praca doktorska. Katedra Geobotaniki i ekologii roślin UŁ. Łódź.

rudak M. 2003. sprawozdanie z obserwacji gatunkuArctostaphylos uva-ursi dla stanowiska Przewóz.Maszynopis. Instytut Ochrony Przyrody Pan. Kraków.

rudak M. 2012. Diphasiastrum tristachyum (Pursh)Holub, Widlicz (widłak) cyprysowy. [W:] Olaczek r.(red). czerwona księga roślin województwa łódzkiego.Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź.ss. 86-87.

rutowicz H., sowa r. 1976. buczyna uroczyska Janinów koło brzezin. zesz. nauk. UŁ, ser. II, 14: 3-34.

samosiej L. 1982. nad czarną Maleniecką. Projektnowego rezerwatu rzecznego. Przyr. Pol. 8: 2-25.

sekulska-nalewajko J., Ligowski r. 2000. benthic assemblages as the main source of drifing diatomsymposium. athens. aegan Islands. Greece. abstracts:131.

seliga a. 2002. Waloryzacja przyrodnicza i krajobra-zowa doliny rawki na odcinku budy Grabskie – ziemiary. Praca magisterska. Katedra Ochrony Przyrody UŁ. Łódź.

seliga a., traut-seliga a., Wojcieszek a. 2007. studiumprzyrodnicze doliny rzeki Grabinki. Maszynopis. Wojewódzki Konserwator Przyrody. Warszawa.

siciński J. t. 1976. Flora segetalna Kotliny szczercowskiej (Widawskiej). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 8: 31-61.

siciński J. t. 1985. Projektowany rezerwat krajobra-zowo-wodny na rzece Grabi. [W:] zalewski M.(red.).Ochrona i zagospodarowanie niewielkich rzek. Uniwersytet Łódzki. Polski związek Wędkarski. Łódź- Warszawa. ss. 64-68.

siciński J. t. 1999. Walory przyrodniczo-krajobrazowe i turystyczne Parku Krajobrazowego MiędzyrzeczaWarty i Widawki. [W:] Wnuk z. (red.). Materiały III Krajowej Konferencji „Ochrona przyrody a turystyka”.Wyższa szkoła Pedagogiczna w rzeszowie. rzeszów.ss. 73-80.

siciński J. t., tończyk G. 2009. standardowy Formu-


I zespoły olchowe i łęgowe. acta soc. bot. Pol. 35 (1):79-110.Urbanek H. 1967. torfowiska okolic Żytna w powiecieradomszczańskim. zesz. nauk. UŁ, ser. II, 23: 61-73.Urbanek-rutowicz H. 1969. Udział i rola diagnostycznamszaków oraz stosunki florystyczno-fitosocjologicznew przewodnich zespołach roślinnych regionu łódzkiegoi jego pobrzeży. Uniwersytet Łódzki. Łódź.Urbański P, Górski P. 2010. Mosses in the “dębowiec”nature reserve in central Poland. roczniki akademiirolniczej w Poznaniu - 389, botanika steciana 14: 27-30.Wasylikowa K. 1964a. roślinność i klimat późnegoglacjału w Witowie. biul. Perygl. 13: 261-417.Wasylikowa K. 1964b. etapy rozwoju roślinności w późnym glacjale Polski środkowej. Wszechświat 7-8:166-170.Wilniewczyc P., Maksalon L., Mielczarek Ł., Przybylski M.,Kaczkowski z., Hejduk J., barga-Więcławska J.,Iwański W., Przemyski a., Piwowarski b. 2009. stan-dardowy Formularz danych specjalnego ObszaruOchrony siedlisk (sOO) dolina Górnej Pilicy. GdOŚ.Warszawa.Witkowski a., Kotusz J., Przybylski M. 2009. stopieńzagrożenia słodkiej ichtiofauny Polski: czerwona listaminogów i ryb – stan 2009. chrońmy Przyr. Ojcz. 65,1: 33-52.Witosławski P., Kurowski J.K. 2006. Projektowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy w okolicy bąkowejGóry nad Pilicą. chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 3: 78-98.Wnuk z. 1978. Flora segetalna Pasma Przedborsko-Małogoskiego i przyległych terenów. acta Univ. Lodz.,Folia bot. 29: 183-255.Wnuk z. 1984. Gentiana ciliata L. w Paśmie Przed-borsko-Małogoskim. acta Univ. Lodz., Folia bot. 2: 31-39.Wnuk z. 2005. dokumentacja do utworzenia rezer-watu ewelinów w nadl. Włoszczowa. Maszynopis. WKP.Wnuk z. 2008 (red.). Przedborski Park Krajobrazowy.Wyd. Uniw. rzeszowskiego. rzeszów.Wnuk z., Pisarek W. 2008a. Ochrona przyrody i za-grożenia. [W:] Wnuk z. (red.). Przedborski Park Krajo-brazowy. Wyd. Uniw. rzeszowskiego. rzeszów.Wnuk z., Pisarek W. 2008b. szata roślinna. [W:] Wnukz. (red.). Przedborski Park Krajobrazowy. Wyd. Uniw.rzeszowskiego. rzeszów.Wojciechowski z. 2010. awifauna spalskiego ParkuKrajobrazowego. Materiały planu ochrony sPK. znPK. Moszczenica.Wojciechowski z., Markowski J., Janiszewski t., Hejduk J. 2010. 30-year-long changes in terrestrial Vertebrate fauna niebieskie Źródła (blue springs) nature reserve in tomaszów Mazowiecki, centralPoland. acta Univ. Lodz, Folia biol. Oecol. 6:117-136.Wojtas F. 1972. Fauna niebieskich Źródeł. Pijawki(Hirudinea). zesz. nauk. UŁ, ser. II, 46: 13-14.Wojtas F., sosnowski J. 1972. Fauna niebieskich

Źródeł. Wstęp. zesz. nauk. Uniw. Łódź ser. 2,46:1-3.Wojtas F., soszyński b., 1972. Fauna niebieskichŹródeł. bzygowate (Syrphidae, Diptera). zesz. nauk.UŁ, ser. II, 46: 75-80.Wolańska a. 2001. Funkcjonowanie zespołów Przyrod-niczo-Krajobrazowych – nowej formy ochrony przyrodyw Polsce. Praca doktorska. Katedra Ochrony PrzyrodyUŁ. Łódź.Woziwoda b., Kurowski J. K. 2012. Osmunda regalis L.długosz królewski. [W:] Olaczek r. (red.). czerwonaksięga roślin województwa łódzkiego. Ogród bota-niczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź. ss.146-147.Wójcicka-rosińska a., niedźwiedzki P. 2012. nowestanowiska długosza królewskiego Osmunda regalisna ziemi Łódzkiej. chrońmy Przyr. Ojcz. 6: 445-460.Wójcicka-rosińska a., niedźwiedzki P., Wolski G. J.2012. the natural values of the “torfowiska Żytno-ewina” natura 2000 area and its threats. [In:]Forysiak J., Kucharski L., ziółkiewicz M. (eds.). Peat-lands in semi-natural landscape – their transforma-tion and the possibility of protection. bogucki Wyd.nauk. Poznań. ss. 25-30.www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/wyniki_monitoringu_zwierząt_unio_crassus.pdf (pobrane 31.01.2013).zając I. 2010. Waloryzacja szaty roślinnej obszarunatura 2000 „silne błota”. Maszynopis. KatedraOchrony Przyrody UŁ. zając I. 2012. Mat. npbl.zając I., Kucharski L., Kil e. 2012. Problems of protec-tion of peatlands In central Poland on the examplesac natura 2000 „Łąka w bęczkowicach” and adja-cent areas. [In:] Forysiak J., Kucharski L., ziułkiewiczM. (eds.). Peatlands In semi-natural landscape – theirtransformation and the possibility of protection.bogucki Wyd. nauk. Poznań. ss. 11-18.zakrzewski M., zyśk a. 2008. ssaki. [W:] Wnuk z.(red.). Przedborski PK. Wyd. Uniw. rzeszowskiego.rzeszów.zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłudrzewnego nr 165 z dnia 20 października 1965. Monitor Polski nr 63, poz. 352, 1965 r.zarzycki K., szeląg z. 2006. red list of the vascularplants in Poland. [In:] Mirek z., zarzycki K., WojewodaW., szeląg z. (eds.). red list of plants and fungi inPoland. W. szafer Institute of botany. Polish academyof sciences. Kraków. ss. 9 – 20.

zielińska K., Jakubowska-Gabara J. 2012. Dianthusgratianopolitanus L. goździk siny. [W:] Olaczek r.(red.). czerwona księga roślin województwa łódzkiego.Ogród botaniczny w Łodzi. Uniwersytet Łódzki. Łódź.ss. 84-85.zieliński P., Hejduk J., stopczyński M., Markowski J.2005. distribution of amphibians and reptiles in central Poland: 1980-2000, acta Univ. Lodz., Folia biol. Oecol. 2: 35-55.zięba G. 2013. Mat. npbl.


Summary

The Natura 2000 areas in the Łódź voivodeshipedited by Józef K. Kurowski

The book is a vademecum on the actual state ofEuropean Ecological Natura 2000 Network’s im-plementation in the region of Łódź in centralPoland. The network of Natura 2000 areas is re-garded to be a guarantee for retaining biologicaldiversity of the region under sustainable develop-ment’s conditions. Within the areas the currenteconomic activity is possible unless it does nothave a negative impact on the state of protectedobjects.

The overriding aim of the Natura 2000 area ismaintenance or reconstruction of protectedspecies and habitats’ proper state. The charac-teristic of the Natura 2000 areas is their impor-tance for nature and landscape protection in thecontinent, country and region scale as well. All ofthese objects have such characteristics and val-ues which enable them to function as educa-tional, sozological, scientific and landscapeareas.

Until now, 5 Special Protection Areas (SPAs) and36. Special Areas of Conservation (SACs) havebeen established in the Łódź voivodeship. Theirarea amounts to 40 234 ha as for SPAs and 53703 ha as for SACs. Due to the fact that SpecialAreas of Conservation line up partially with Spe-cial Protection Areas, the lining parts were usedonly once in counting an area of all objects alto-gether. Therefore, the total area of 5 SPAs and 36.SACs is about 71 thousand ha which is only 3,9% of the Łódź voivodeship’s area. This is the low-est value in Poland.

Within the Special Areas of Conservation, 35types of Natura 2000 habitats were distinguishedwith 11 forest habitats amongst all of them. Theprotection of forest habitats is of special impor-tance in the Łódź region which has the lowestshare of forests in the country. This is nearly 21% here when it is 29 % for the whole country. For-est habitats are protected in 31 Special Areas ofConservation (SACs) and they cover the area of 5thousand ha which is 1,3 % of all the voivode-ship’s forests. An exceptional concentration ofwell-preserved habitats in the region is found inforest complexes in the Pilica river basin (so-

called Pilica Primeval Forest); 11 Natura 2000areas are located here. Non-forest habitats areprotected in 21 SACs where 24 types of habitatswere distinguished which is nearly 41 % of alltypes of habitats occurring in Poland.

Among 46. plant species occurring in Poland fromthe Annex II of Habitats Directive, 6 were found inthe Łódź voivodeship. These are: slender greenfeather-moss Drepanocladus vernicosus (code:1393), spreading pasque-flower Pulsatilla patens(1477), bog angelica Ostericum palustre (1617),yellow ladies’ slipper Cypripedium calceolus(1902), bog twayblade Liparis loeselii (1903) andlady bells Adenophora liliifolia (4068). The lastspecies has a special biogeographical value as itoccurs here on the north-west border of its geo-graphical range in Europe.

In the region of Łódź 90 bird species were distin-guished from the Annex I of Bird Directive. Theseare, inter alia, white-tailed eagle Haliaeetus albi-cilla, aquatic warbler Acrocephalus paludicola,black-tailed godwit Limosa limosa, great snipeGallinago media, ruff Philomachus pugnax, shel-duck Tadorna tadorna, great egret Egretta alba,black cormorant Phalacrocorax carbo, white storkCiconia ciconia and black stork C. nigra. Theirmost valuable refuges are located in the river val-ley of central Warta and in Warszawsko-Berlińskaproglacial stream valley. The prominent charac-teristic of the region’s avifauna is an exceptionalconcentration of different water-boggy species inthe area of Jeziorsko reservoir; even 77 thousandof individuals are noted there. In the north-westpart of the region numerous concentrations (upto 28 thousand of individuals) of gooses (white-fronted goose Anser albifrons and bean goose A.fabalis) are observed during the non-breadingseason.

The Regional Management of Environmental Pro-tection in Łódź administrates the Natura 2000areas and scientific research are conductedmainly by naturalists from the University of Łódź.

translated by Paulina Grzelak

European lichen pine forests (91T0). Moreover,15 animal species occur in the area from theAnnex II of Habitats Directive.

Dolina Środkowej WartyThe „Dolina Środkowej Warty” Special ProtectionArea PLB300002 is situated on the border of thevoivodeships of Łódź and Wielkopolska with anarea of 4271 ha within the voivodeship of Łódź.There were observed at least 35 breeding birdspecies from I Appendix of Bird Directive in thelast years. Due to the high number of 26 breedingspecies such as: Grey lag Goose Anser anser,Gadwall Anas strepera, Shoveler Anas clypeata,Garganey Anas querquedula, Teal Anas crecca,Garganey Anas querquedula, Grey Heron Ardeacinerea, Bittern Botaurus stellaris, Little BitternIxobrychus minutus, White Stork Ciconia ciconia,Marsh Harrier Circus aeruginosus, Montagu’s C.pygargus, Spotted Crake Porzana porzana, CornCrake Crex crex, Crane Grus grus, Ringed PloverCharadrius hiaticula, Black-tailed Godwit Limosalimosa, Redshank Tringa totanus, Curlew Nume-nius arquata, Common Snipe Gallinago gallinago,Little Tern Sternula albifrons, Whiskered Tern Chli-donias hybridus, Black Tern Chlidonias niger,Kingfisher Alcedo atthis, Hoopoe Upupa epos,Middle-Spotted Woodpecker Dendrocopos mediusand Bluethroat Luscinia svecica, their protectionis the main am in this SPA.

Dąbrowa GrotnickaThe „Dabrowa Grotnicka” Special Area of Conser-vation PLH100001 is located in a forest complexcalled Grotnicko-Lućmierski Forest north of Łódź.This protected area of 101,5 ha is also a naturareserve which is named the same as the Natura2000 area. The main protected objects in thisSAC are the most valuable fragments, in the sur-roundings of Łódź, of Euro-Siberian steppic woodswith Quercus spp. (*91I0), well-preserved patchesof Tilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170-2) and a very small population (4 individuals) of Adenophora liliifolia (4068).

Dąbrowa Świetlista w PernieThe „Dąbrowa Świetlista w Pernie” Special Areaof Conservation PLH100002 is located in thenorthern part of the voivodeship of Łódź in thecommune of Nowe Ostrowy. Within an area of 40ha, the main protected object in this SAC is a habi-tat of Euro-Siberian steppic woods with Quercusspp. (*91I0). This is a place of occurrence of

many protected, rare and threatened plantsspecies (some examples include: Platanthera bi-folia, Digitalis grandiflora, Primula veris, Pul-monaria angustifolia, Trifolium rubens, T. montanum,Hieracium cymosum, Asperula tinctoria and Inulasalicina).

Lasy SpalskieThe “Lasy Spalskie” Special Area of ConservationPLH100003 is located in the borders of threecommunes: Inowłódz, Tomaszów Mazowiecki andLubochnia in the voivodeship of Łódź. Moreover,this SAC is situated within the borders of SpalskiLandscape Park. Within an area of 2016 ha, 9habitats of Natura 2000 are distinguished there.These are: rivers with muddy banks withChenopodion rubri p.p. and Bidention p.p. vege-tation (3270), natural eutrophic lakes withMagnopotamion or Hydrocharition – type vegeta-tion (3150), hydrophilous tall herb fringe commu-nities of plains and of the montane to alpinelevels (6430), transition mires and quaking bogs(7140), oak hornbeam forests (9170), bog wood-land (91D0), alluvial forests with Alnus glutinosaand Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion in-canae, Salicion albae, *91E0), Euro-Siberiansteppic woods with Quercus spp. (*91I0) andCentral European lichen pine forests (91T0).

Łąka w BęczkowicachThe “Łąka w Bęczkowicach” Special Area of Con-servation PLH100004 includes a part of the Lu-ciąża river valley in the middle of its course (191,2ha). The main protected objects in this area arehabitats of transition mires and quaking bogs(7140), alkaline fens (7230) and natural eu-trophic lakes with Magnopotamion or Hydrochari-tion – type vegetation (3150). The most valuablespecies reported from the area are Liparis loeselii(1903), Castor fiber (1337) and Lutra lutra (1355).

Niebieskie ŹródłaThe “Niebieskie Źródła” Special Area of Conser-vation PLH100005 with an area of 25,2 ha is lo-cated on the right bank of the Pilica river in thecommune of Tomaszów Mazowiecki. The area in-cludes partially the natura reserve of NiebieskieŹródła and, moreover, is situated in the protectionzone of Sulejowski Landscape Park. The mainprotected objects in this SAC are 4 different habi-tats: natural eutrophic lakes with Magnopotamionor Hydrocharition – type vegetation (3150), petri-fying springs with tufa formation (Cratoneurion,

SUMMARy 175SUMMARy174

The characteristics of Natura 2000 areas edited by Józef K. Kurowski

Pradolina Warszawsko-BerlińskaThe „Pradolina Warszawsko-Berlińska” SpecialProtection Area PLB100001 is situated on theborder of the voivodeships of Łódź and Wielko-polska with an area of 21968 ha within thevoivodeship of Łódź. There were observed at least26 breeding species from the I Appendix of BirdDirective in last years. Due to the high breedingpopulation number of 13 species such as: Greylag Goose Anser anser, Shoveler Anas clypeata,Garganey Anas querquedula, Black-necked GrebePodiceps nigricollis, Bittern Botaurus stellaris,Marsh Harrier Circus aeruginosus, Montagu’s C. pygargus, Spotted Crake Porzana porzana,Corn Crake Crex crex, Black-tailed Godwit Limosalimosa, Redshank Tringa totanus, Curlew Nume-nius arquata, Common Tern Sterna hirundo,Whiskered Tern Chlidonias hybridus, Black TernChlidonias niger, Bluethroat Luscinia svecica andRed-backed Shrike Lanius collurio, their protec-tion is the main aim in this SPA.

Zbiornik JeziorskoThe „Zbiornik Jeziorsko” Special Protection AreaPLB100002 is situated on the border of thevoivodeships of Łódź and Wielopolska with anarea of 9570 ha within the voivodeship of Łódź.There were observed at least 20 breeding speciesfrom the I Appendix of Bird Directive in last years.Due to the high breeding population number of13 species such as: Shelduck Tadorna tadorna,Gadwall Anas strepera, Little Grebe Tachybaptusruficollis, Little Bittern Ixobrychus minutus, GreyHeron Ardea cinerea, Great Egret Egretta alba,Black-tailed Godwit Limosa limosa, RedshankTringa totanus, Common Tern Sterna hirundo,Whiskered Tern Chlidonias hybridus, Black TernChlidonias niger, Sand Martin Riparia riparia andPenduline Tit Remiz pendulinus, their protectionis the main aim in this SPA.

Doliny Przysowy i SłudwiThe „Doliny Przysowy i Słudwi” Special ProtectionArea PLB100003 is situated on the border ofvoivodeships of Łódź and Mazowsze with an areaof 2014 ha within the voivodeship of Łódź. There

were observed at least 15 breeding bird speciesfrom I Appendix of Bird Directive in last years. Dueto the high number of 5 breeding species suchas: Grey lag Goose Anser anser, Marsh HarrierCircus aeruginosus, Corn Crake Crex crex, BlackTern Chlidonias niger and Bluethroat Luscinia sve-cica, their protection is the main aim in this SPA.

Dolina PilicyThe „Dolina Pilicy” Special Protection AreaPLB140003 is situated partially in the voivode-ship of Łódź with 9 km long part of the Pilica rivervalley. The area in voivodeships of Łódź is 2345ha. The area consists of the Pilica river valley fromŁęg to the river’s mouth and the lower part of theDrzewiczka river from Odrzywół to Nowe Miasto.The SPA within the borders of the voivodeship ofŁódź is located in Spalski Landscape Park. Thereare 32 bird species described from the area (16of them occurring in the part in the voivodeshipof Łódź) from I Appendix of Bird Directive. Theseare for instance White Stork Ciconia ciconia,Marsh Harrier Circus aeruginosus, Montagu’sHarrier C. pygargus, Corn Crake Crex crex, CraneGrus grus, Common Tern Sterna hirundo, King-fisher Alcedo atthis, Bluethroat Luscinia svecicaand Red-backed Shrike Lanius collurio. Moreover,13 habitat types were distinguished in the areasuch as inland dunes with open Corynephorusand Agrostis grasslands (2330), natural eutrophiclakes with Magnopotamion or Hydrocharition – typevegetation (3150), rivers with muddy banks withChenopodion rubri p.p. and Bidention p.p. vege-tation (3270), xeric sand calcareous grasslands(6120), species-rich Nardus grasslands, onsiliceous substrates in mountain areas (and sub-mountain areas, in Continental Europe, 6230),Molinia meadows on calcareous, peaty or clayey-siltladen soils (Molinion caeruleae, 6410), hy-drophilous tall herb fringe communities of plainsand of the montane to alpine levels (6430), allu-vial meadows of river valleys of the Cnidion dubii(6440), lowland hay meadows (Alopecuruspratensis, Sanguisorba officinalis, 6510), transi-tion mires and quaking bogs (7140), oak-horn-beam forests (9170), alluvial forests with Alnusglutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Al-nion incanae, Salicion albae, *91E0) and Central

ated. The main protected object in this SAC isLuzulo pilosae-Fagetum beech forest (9110-1)which occupies 60 % of the Natura 2000 area.Other protected habitats like Tilio-Carpinetum oakhornbeam forests (9170-2) and alluvial forestswith Alnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae, *91E0-3)are less common in the area.

Cisy w JasieniuThe “Cisy w Jasieniu” Special Area of Conserva-tion PLH100018 is located in the surroundings offishing ponds south of Jasień village near southborders of Kobiele Wielkie commune. This pro-tected area of 19,7 ha is also a partial forestnatura reserve called Jasień. The main protectedobjects in this SAC are Tilio-Carpinetum oak horn-beam forests (9170-2) and alluvial forests withAlnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Pa-dion, Alnion incanae, Salicion albae, *91E0-3and *91E0-4) which compose a natural mosaicof Natura 2000 habitats. This is also a rare natu-ral location of Taxus baccata population in thevoivodeship of Łódź.

Dąbrowy Świetliste koło RedzeniaThe “Dąbrowy Świetliste koło Redzenia” SpecialArea of Conservation PLH100019 with an area of44,3 ha is located in the commune of Koluszkiwithin an extensive forest complex between Ko-luszki and Ujazd. The main protected objects inthis SAC are habitats of Euro-Siberian steppicwoods with Quercus spp. (*91I0) and Tilio-Carpinetum oak hornbeam forests (9170-2) aswell as a small population (10 individuals) ofAdenophora liliifolia (4068).

Lasy GorzkowickieThe “Lasy Gorzkowickie” Special Area of Conser-vation PLH100020 with and area of about 61,5ha is located in the commune of Gorzkowice 5 kmsouth from Gorzkowice in a forest complex ofSzczukocice. The main protected objects in thisSAC are habitats of alluvial forests with Alnusglutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Al-nion incanae, Salicion albae, *91E0-3) and Tilio-Carpinetum oak hornbeam forests (9170-2) whichcompose a natural mosaic in the forest.

GrabiaThe “Grabia” Special Area of ConservationPLH100021 includes about 50 kilometers of the

lowland Grabia river valley between Karczmy-Kolonia village up to the river-mouth to Widawkariver (1670 ha). The main protected objects are 4different habitats: lowland hay meadows(Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis,6510), inland dunes with open Corynephorus andAgrostis grasslands (2330), natural eutrophiclakes with Magnopotamion or Hydrocharition– type vegetation (3150) and alluvial forests withAlnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Pa-dion, Alnion incanae, Salicion albae, *91E0). Thevaluable animals reported from the area aremammals Lutra lutra (1355) and Castor fiber(1337), amphibian Bombina bombina (1188),fish and lampreys such as Eudontotomyzonmariae (1098), Lampetra planer (1096), Cobitistaenia (1149), Misgurnus fossilis (1145), mol-luscs and insects like Unio crassus (1032), Ophio-gomphus cecilia (1037), Leucorrhinia pectoralis(1042), Lycaena dispar (1060) and Anisus vortic-ulus (4056).

Grądy nad LindąThe “Grądy nad Lindą” Special Area of Conserva-tion PLH100022 is located in the commune ofZgierz in the south-east part of Grotnicko-Lućmierski Forest north of Łódź. This protectedarea of 55 ha is also a partial natura reservewhich is named the same as the Natura 2000area. The main protected objects in this SAC arewell-preserved habitats of Tilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170-2), alluvial forests withAlnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Pa-dion, Alnion incanae, Salicion albae, *91E0-3and *91E0-4) and a very small population (2 in-dividuals) of Adenophora liliifolia (4068).

Las DębowiecThe “Las Dębowiec” Special Area of ConservationPLH100023 is located in the west part ofDębowiec forest complex south-east of Polichnovillage in the commune of Żytno. This protectedarea of 47 ha is also a partial natura reservecalled Dębowiec. There are 4 different habitattypes in the area such as Tilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170-2), riparian mixedforests of Quercus robur, Ulmus laevis and Ulmusminor, Fraxinus excelsior (Ulmenion minoris,91F0), alluvial forests with Alnus glutinosa andFraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae,Salicion albae, *91E0) and Molinia meadows oncalcareous, peaty or clayey-siltladen soils (Molin-ion caeruleae, 6410).

SUMMARy 177

*7220), alluvial forests with Alnus glutinosa andFraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae,Salicion albae, *91E0) and oak-hornbeam forests(9170). Moreover, 3 species of chiropters werefound in the area: Myotis Bechsteini (1323), My-otis dasycneme (1318) and Myotis myotis (1324).

Pradolina Bzury-NeruThe “Pradolina Bzury-Neru” Special Area of Con-servation PLH100006 includes more than 80 kmof the Warsaw-Berlin marginal stream valley be-tween Łowicz nad Dąbie (20516 ha). The mainprotected objects in this area are habitats of in-land salt meadows (1340), natural eutrophiclakes with Magnopotamion or Hydrocharition– type vegetation (3150), lowland hay meadows(Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis,6510), Molinia meadows on calcareous, peaty orclayey-siltladen soils (Molinion caeruleae, 6410)and alluvial forests with Alnus glutinosa and Frax-inus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Sali-cion albae, *91E0). The valuable animals reportedfrom the area are Lutra lutra (1355), Castor fiber(1337), Myotis myotis (1324), Bombina bombina(1188), Triturus cristatus (1166), Misgurnus fos-silis (1145), Cobitis taenia (1149) and Rhodeussericeus amarus (1134).

Załęczański Łuk WartyThe “Załęczański Łuk Warty” Special Area of Con-servation PLH100007 includes a part of theWarta river valley in the upper part of its course(9316 ha). In this SAC were noted 18 habitats ofNatura 2000 such as: transition mires and quak-ing bogs (7140), natural eutrophic lakes withMagnopotamion or Hydrocharition – type vegeta-tion (3150), lowland hay meadows (Alope-curuspratensis, Sanguisorba officinalis, 6510), Moliniameadows on calcareous, peaty or clayey-silt-ladensoils (Molinion caeruleae, 6410), Euro-Siberiansteppic woods with Quercus spp. (91I0) and allu-vial forests with Alnus glutinosa and Fraxinus ex-celsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicionalbae, *91E0).

Dolina Środkowej PilicyThe Special Area of Conservation PLH100008 inthe central part of the Pilica river includes a frag-ment of the river valley from Przedbórz to Sulejówwith an area of 3787,4 ha. This protected arearepresents the most natural and well-preservedfragment of river valley in the voivodeship of Łódź.The SAC is almost wholly located within the bor-

ders of Sulejowski Landscape Park. There are 15different Natura 2000 habitats distinguished inthe area such as natural eutrophic lakes withMagnopotamion or Hydrocharition – type vegeta-tion (3150), rivers with muddy banks withChenopodion rubri p.p. and Bidention p.p. vege-tation (3270) or alluvial forests with Alnus gluti-nosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnionincanae, Salicion albae, *91E0).

Dolina RawkiThe “Dolina Rawki” Special Area of ConservationPLH100015 with and area of 2254 ha is locatedin two voivodeships of Łódź and Mazovia. Morethan 65% of this area is situated within the bor-ders of Bolimów Landscape Park. There are 7Natura 2000 habitats distinguished here: naturaleutrophic lakes with Magnopotamion or Hy-drocharition – type vegetation (3150), Moliniameadows on calcareous, peaty or clayey-siltladensoils (Molinion caeruleae, 6410), lowland haymeadows (Alopecurus pratensis, Sanguisorba of-ficinalis, 6510), transition mires and quakingbogs (7140), bog woodland (*91D0), oak horn-beam forests (9170), alluvial forests with Alnusglutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Al-nion incanae, Salicion albae, *91E0). The mostvaluable species of this SAC are: Castor fiber(1337), Lutra lutra (1355), Bombina bombina(1188), Triturus cristatus (1166), Cottus gobio(1163), Cobitis taenia (1149), Lampetra planeri(1096), Misgurnus fossilis (1145), Rodeus sericeusamarus (1134), Ophiogomphus cecilia (1037),Anisus vorticulus (4056), Lycaena dispar (1060).

Buczyna GałkowskaThe “Buczyna Gałkowska” Special Area of Conser-vation PLH100016 is located 17 km east fromŁódź between two villages of Janówek andGałkówek Duży. More than a half of SAC’s area(103, 4 ha) is covered by a natura reserve ofGałkówek. The main protected object in the areais a habitat of Luzulo-Fagetum beech forests(9110). There are also habitats of Galio-Fagetumbeech forests (9130) and Tilio-Carpinetum oakhornbeam forests (9170-2).

Buczyna JaninowskaThe “Buczyna Janinowska” Special Area of Con-servation PLH100017 with an area of 529 ha islocated 18 km east of Łódź in the beech forestcomplex of Janinów. In the north part of the areaa natura reserve of “Parowy Janinowskie” is situ-

SUMMARy176

Carpinetum oak-hornbeam forests (9170-2) andalluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinusexcelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicionalbae, *91E0-5).

Silne BłotaThe “Silne Błota” Special Area of ConservationPLH100032 includes a meadow-bog complexsurrounded by the forest (67,4 ha). The main pro-tected objects in this SAC are refuges of amphib-ians, in particular Triturus cristatus (1166) andBombina bombina (1188) which are of a greatvalue in the region. Moreover, Lutra lutra (1355)occurs in the area. There are also two types ofNatura 2000 habitats distinguished here such asnatural eutrophic lakes with Magnopotamion orHydrocharition – type vegetation (3150) and bogwoodlands (*91D0).

Szczypiorniak i KowalikiThe “Szczypiorniak i Kowaliki” Special Area ofConservation PLH100033 with an area of 28,5ha is located west from Głowno in the communeof Stryków. The main protected objects in this SACare refuges of amphibians: Triturus cristatus(1166) and Bombina bombina (1188).

Wola CyrusowaThe “Wola Cyrusowa” Special Area of Conserva-tion PLH100034 is located 9,5 km south-east ofStryków. This protected area of 92,3 ha consistsof fields and meadows’ fragments of KoloniaWola Cyrusowa and Jabłonów villages as well asa small part of the Poćwiardówka forest complex.The SAC is situated partially (about 20% of thearea) in the borders of Wzniesienia Łódzkie Lan-scape Park. This is one of the most valuablerefuge for amphibians like Triturus cristatus(1166) and Bombina bombina (1188) occurringin this region.

Łąki CiebłowickieThe “Łąki Ciebłowickie” Special Area of Conser-vation PLH100035 includes a part of the Pilicariver valley between Tomaszów Mazowiecki andSpała (475,3 ha). There are 8 types of habitatsdistinguished in the area, distinguished in thearea, such as natural eutrophic lakes with Magno-potamion or Hydrocharition – type vegetation(3150), hydrophilous tall herb fringe communitiesof plains and of the montane to alpine levels(6430), lowland hay meadows (Alopecurus

pratensis, Sanguisorba officinalis, 6510) and oakhornbeam forests (9170). The most valuablespecies of plants and animals here are: Drepan-ocladus vernicosus (1393), Castor fiber (1337),Lutra lutra (1355), Triturus cristatus (1166),Bombina bombina (1188), Rhodeus sericeusamarus (1134), Ophiogomphus cecilia (1037),Maculinea teleius (1059), Lycaena dispar (1060),Maculinea nausithous (1061) and Osmodermaeremita (1084).

Święte ŁugiThe “Święte Ługi” Special Area of ConservationPLH100036 with an area of 151,2 ha is located6 km north from Szczerców in the commune ofSzczerców. The main protected objects in this SACare 4 habitats: active raised bogs (*7110), de-graded raised bogs still capable of natural regen-eration (7120), transition mires and quaking bogs(7140) and bog woodland (*91D0). This area isalso a very important refuge for amphibians: Trit-urus cristatus (1166) and Bombina bombina(1188).

Torfowiska nad ProsnąThe „Torfowiska nad Prosną” Special Area of Con-servation PLH100037 with an area of 95,5 ha islocated in the commune of Galewice near thesouth-west border of the voivodeship of Łódź. Themain protected objects in this SAC are 6 differenthabitats: natural eutrophic lakes with Magnopo-tamion or Hydrocharition – type vegetation(3150), hydrophilous tall herb fringe communitiesof plains and of the montane to alpine levels(6430), lowland hay meadows (Alopecuruspratensis, Sanguisorba officinalis, 6510), transi-tion mires and quaking bogs (7140), alkaline fens(7230) and alluvial forests with Alnus glutinosaand Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion in-canae, Salicion albae, 91E0). Moreover, thebiggest population of Liparis loeselli (1903) incentral Poland occurs there.

Dolina Dolnej PilicyThe “Dolina Dolnej Pilicy” Special Area of Conser-vation PLH140016 includes a fragment of the Pil-ica river valley from Inowłódz to the river’s mouthto Wisła within the borders of the voivodeships ofŁódź and Mazowsze. In the voivodeships of Łódźthe area is 3796 ha. It also contains a 8 km longfragment of Drzewiczka river valley form Odrzywółto Nowe Miasto. Within the borders of this SAC inthe voivodeship of Łódź, Spalski Landscape Park

SUMMARy 179

Lasy SmardzewickieThe “Lasy Smardzewickie” Special Area of Con-servation PLH100024 with an area of 286 ha islocated in the commune of Tomaszów Ma-zowiecki within a central forest complex of theSmardzewice forest dristrict. Within the bordersof the SAC there is an enclave of the KampinoskiNational Park which protects bisons in a specialbreeding centre and the south-east part of thearea contains a natura reserve of Jeleń. The mainprotected objects are here habitats of Tilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170-2), HolyCross fir forests (Abietetum polonicum, 91P0) aswell as riparian mixed forests of Quercus robur,Ulmus laevis and Ulmus minor, Fraxinus excelsior(Ulmenion minoris, 91F0).

Lipickie MokradłaThe “Lipickie Mokradła” Special Area of Conser-vation PLH100025 is located in the commune ofGoszczanów on the north-western border of thevoivodeship of Łódź. An area of 369 ha includesmainly wet meadows in the extremely flat fenswith very rare in the region calcareous fens withCladium mariscus and species of the Cariciondavallianae (7210). Moreover, there are transitionmires and quaking bogs (7140), Molinia mead-ows on calcareous, peaty or clayey-silt-laden soils(Molinion caeruleae, 6410), lowland hay mead-ows (6510) and alluvial forests with Alnus gluti-nosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnionincanae, Salicion albae, *91E0).

Lubiaszów w Puszczy PilickiejThe “Lubiaszów w Puszczy Pilickiej” Special Areaof Conservation PLH100026 with an area of202,8 ha is located within the borders of twocommunes: Wolbórz and Sulejów in the extensiveforest complex of Lasy Kolskie. This protectedarea is also the natura reserve of Lubiaszów. Themain protected objects in this SAC are habitats ofTilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170-2),alluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinusexcelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicionalbae, *91E0-3) and vanishing Holy Cross firforests (Abietetum polonicum, 91P0).

Dąbrowy w MariankuThe “Dąbrowy w Marianku” Special Area of Con-servation PLH100027 with an area of 72,7 ha islocated in the commune of Gorzkowice in the eastpart of the Bujnice forest complex. The main pro-

tected objects in this SAC are habitats of old aci-dophilous oak woods with Quercus robur onsandy plains (9190), Euro-Siberian steppic woodswith Quercus spp. (*91I0) and Tilio-Carpinetumoak-hornbeam forests (9170).

Polany Puszczy BolimowskiejThe “Polany Puszczy Bolimowskiej” Special Areaof Conservation PLH100028 consists of 4 glades:Siwica, Strożyska, Olszówka and Bielawa. Thearea of 132,3 ha is entirely located within the bor-ders of Bolimów Landscape Park. The main pro-tected objects in this area are habitats of Moliniameadows on calcareous, peaty or clayey-siltladensoils (Molinion caeruleae, 6410), hydrophiloustall herb fringe communities of plains and of themontane to alpine levels (6430), lowland haymeadows (Alopecurus pratensis, Sanguisorba of-ficinalis, 6510) and alluvial forests with Alnusglutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Al-nion incanae, Salicion albae, *91E0). The mostvaluable plant species reported from the site isOstericum palustre (1617).

Słone Łąki w PełczyskachThe “Słone Łąki w Pełczyskach” Special Area ofConservation PLH100029 is located in Pełczyskavillage in a small stream valley (35 ha). The mainprotected object of this SAC is the habitat of in-land salt meadows (*1340) which compose saltmeadows complex of pastures and rushes(Glauco-Puccinellietalia). This habitat occupiesmore than 10 % of the area.

Torfowiska Żytno-EwinaThe “Torfowiska Żytno-Ewina” Special Area ofConservation PLH100030 with an area of 45,3ha is located in two communes of Gidle and Żytnonear the city of Radomsko. The main protectedobjects here are the habitats of degraded raisedbogs still capable of natural regeneration (7120),transition mires and quaking bogs (7140) andbog woodlands (*91D0).

Wielkopole – Jodły pod CzartoriąThe “Wielkopole – Jodły pod Czartorią” SpecialArea of Conservation PLH100031 with an area of42 ha is located in the commune of Ręczno in theforest complex of Paskrzyn. This area is also thenatura reserve of Wielkopole. The main protectedobjects in this SAC are habitats of Holy Cross firforests (Abietetum polonicum, 91P0), Tilio-

SUMMARy178

the Littorelletea uniflorae and/or Isoeto-Nano-juncetea (3130), natural eutrophic lakes withMagnopotamion or Hydrocharition – type vegeta-tion (3150), water courses of plain to montanelevels with the Ranunculion fluitantis and Callitri-cho-Batrachion vegetation (3260), rivers withmuddy banks with Chenopodion rubri p.p. andBidention p.p. vegetation (3270), hydrophiloustall herb fringe communities of plains and of themontane to alpine levels (6430), active raisedbogs (7110), degraded raised bogs still capableof natural regeneration (7210), transition mires

and quaking bogs (7140), bog woodland (91D0),alluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinusexcelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicionalbae, 91E0), inland dunes with open Corynepho-rus and Agrostis grasslands (2330), European dryheaths (4030), Central European lichen pineforests (91T0), species-rich Nardus grasslands,on siliceous substrates in mountain areas (andsubmountain areas, in Continental Europe, 6230)and oak-hornbeam forests (9170).

translated by Paulina Grzelak

SUMMARy 181

is located and the natura reserve of Żądłowice.The main protected objects in the area are atleast 16 habitats such as inland dunes with openCorynephorus and Agrostis grasslands (2330),natural eutrophic lakes with Magnopotamion orHydrocharition – type vegetation (3150), riverswith muddy banks with Chenopodion rubri p.p.and Bidention p.p. vegetation (3270), Europeandry heaths (4030), xeric sand calcareous grass-lands (6120), species-rich Nardus grasslands, onsiliceous substrates in mountain areas (and sub-mountain areas, in Continental Europe, 6230),Molinia meadows on calcareous, peaty or clayey-silt laden soils (Molinion caeruleae, 6410), hy-drophilous tall herb fringe communities of plainsand of the montane to alpine levels (6430), allu-vial meadows of river valleys of the Cnidion dubii(6440), lowland hay meadows (Alopecuruspratensis, Sanguisorba officinalis, 6510), transi-tion mires and quaking bogs (7140), Tilio-Carpine-tum oak-hornbeam forests (9170), alluvial forestswith Alnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae, *91E0),Central European lichen pine forests (91T0).Moreover, 13 protected animal species occur inthe SAC such as: Castor fiber (1337), Lutra lutra(1355), Bombina bombina (1188), Anisus vortic-ulus (4056), Aspius aspius (1130), Rhodeussericeus amarus (1134), Misgurnus fossilis(1145), Sabanejewia aurata (1146), Cobitis tae-nia (1149), Eudontomyzon mariae (1098) andCottus gobio (1163).

GrabinkaThe “Grabinka” Special Area of ConservationPLH140044 is located in the eastern part of thevoivodeship of Mazowsze near the border of thevoivodeship of Łódź (10 ha). The most valuablehabitats in this SAC are Tilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170) and alluvial forests withAlnus glutinosa and Fraxinus excelsior (Alno-Pa-dion, Alnion incanae, Salicion albae, *91E0) aswell as the occurrence of European beaver Castorfiber (1337).

Ostoja PrzedborskaThe “Ostoja Przedborska” Special Area of Conser-vation PLH260004 is located in the south part ofcentral Poland between the towns of Przedbórzand Małogoszcz on the border of uplands andlowlands (3643 ha). There are 17 types of Natura2000 habitats distinguished in the area, such assemi-natural dry grasslands and scrubland facieson calcareous substrates (Festuco-Brometalia,

6210), lowland hay meadows (Alopecurus praten-sis, Sanguisorba officinalis, 6510), oak horn-beam forests (9170), bog woodlands (91D0) andalluvial forests with Alnus glutinosa and Fraxinusexcelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicionalbae, *91E0). There are 3 valuable plant speciesand more than 40 animal species reported fromthis SAC.

Dolina CzarnejThe “Dolina Czarnej” Special Area of Conserva-tion PLH260015 with an area of 1139 ha is in thevoivodeship of Łódź. There are 16 protected habi-tats in this SAC. The most important and with thebiggest area are transition mires and quakingbogs (7140) and alluvial forests with Alnus gluti-nosa and Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnionincanae, Salicion albae, *91E0). Other habitatswhich are less common are represented by inlanddunes with open Corynephorus and Agrostisgrasslands (2330), natural eutrophic lakes withMagnopotamion or Hydrocharition - type vegeta-tion (3150), water courses of plain to montanelevels with the Ranunculion fluitantis and Callitri-cho-Batrachion vegetation (3260), European dryheaths (4030), semi-natural dry grasslands andscrubland facies on calcareous substrates (Fes-tuco-Brometalia, 6210), species-rich Nardusgrasslands, on siliceous substrates in mountainareas (and submountain areas, in Continental Eu-rope, 6230), Molinia meadows on calcareous,peaty or clayey-silt laden soils (Molinion caeruleae,6410), lowland hay meadows (Alopecurus praten-sis, Sanguisorba officinalis, 6510), depressionson peat substrates of the Rhynchosporion (7150),Tilio-Carpinetum oak-hornbeam forests (9170),bog woodland (*91D0), Central European lichenpine forests (91T0), Holy Cross fir forests (Abiete-tum polonicum, 91P0) and Luzulo-Fagetumbeech forests (9110). Moreover, protected fishspecies occur in the area: Cobitis taenia (1149),Eudontomyzon mariae (1098) and Cottus gobio(1163).

Dolina Górnej PilicyThe “Dolina Górnej Pilicy” special area of conser-vation PLH260018 with an area of 2229 ha is inthe voivodeship of Łódź. The main protected ob-jects in this area are 17 Natura 2000 habitatssuch as lowland hay meadows (Alopecuruspratensis, Sanguisorba officinalis, 6510), Moliniameadows on calcareous, peaty or clayey-siltladensoils (Molinion caeruleae, 6410), oligotrophic tomesotrophic standing waters with vegetation of

SUMMARy180

WyKAZ AUTORóW 183

Muzeum Przyrodnicze UŁul. Kilińskiego 101, 90 - 011 Łódź

dr Jerzy Nadolski ([email protected])

Towarzystwo Ochrony Krajobrazuul. Wigury 12a, 90-301 Łódź

dr Marcin Łuczak ([email protected])

Katedra Ekologii, Ochrony Przyrody i Geografii Turystycznej URul. Towarnickiego 3, 35-959 Rzeszów

prof. dr hab. Zygmunt Wnuk ([email protected])

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Skierniewicachul. Batorego 64c, 96-100 Skierniewice

dr Anna Traut-Seliga ([email protected])

Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzeguul. Piastowska 9, 49-300 Brzeg

dr Anna Wójcicka-Rosińska ([email protected])

Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Łodziul. Traugutta 25, 90 - 113 Łódź

mgr inż. Grzegorz Socha ([email protected])

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego ul. Sienkiewicza 3, 90-954 Łódź

mgr Hieronim Andrzejewski ([email protected])

Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa Urzędu Miasta Łodziul. Piłsudskiego 100, 92-326 Łódź

dr Piotr Witosławski ([email protected])

Zarząd Zieleni Miejskiej w Łodzi, Ogród Botaniczny w Łodziul. Krzemieniecka 36/38, 94-303 Łódź

dr Justyna Wylazłowska ([email protected])

Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra" – Koło Łódzkie

mgr Michał Stopczyński ([email protected])

Eko-Graf Adam Świć95-030 Starowa Góra, ul. Dachowa 20 B

dr Adam Świć ([email protected])

WyKAZ AUTORóW182

Wykaz autorów

Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin UŁul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

dr Arkadiusz Grzelak ([email protected])dr Paulina Grzelak ([email protected])dr Marcin Kiedrzyński ([email protected])prof. dr hab. Józef K. Kurowski ([email protected])mgr Maria Kurzac ([email protected])dr hab. Jan T. Siciński, prof. UŁ (janteosi@ biol.uni.lodz.pl)

Katedra Ochrony Przyrody UŁul. Banacha 1/3, 90-237 Łódź

dr Dominik Kopeć ([email protected])dr hab. Leszek Kucharski, prof. UŁ ([email protected])prof. dr hab. Romuald Olaczek ([email protected])dr Agnieszka Wolańska-Kamińska ([email protected])mgr Izabela Zając ([email protected])

Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁul. Banacha 1/3, 90-237 Łódź

dr Janusz Hejduk ([email protected])dr Tomasz Janiszewski ([email protected])prof. dr hab. Janusz Markowski ([email protected])dr Piotr Minias ([email protected])dr Radosław Włodarczyk ([email protected])dr Zbigniew Wojciechowski ([email protected])

Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców UŁul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

mgr Dagmara Rachalewska ([email protected])mgr Maciej Jażdżewski ([email protected])

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

dr Anna Sulikowska-Drozd ([email protected])dr Grzegorz Tończyk ([email protected])

Katedra Zoologii Doświadczalnej i Biologii Ewolucyjnejul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

dr Marcin Markowski ([email protected])

Katedra Algologii i Mykologii UŁul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

mgr Małgorzata Połatyńska ([email protected])

Katedra Ekologii Stosowanej UŁul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

dr Zbigniew Kaczkowski ([email protected])

WOJEWóDZKI FUNDUSZ OCHRONy ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W ŁODZI184

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gos-podarki Wodnej w Łodzi funkcjonuje od 1993 r.jako samodzielna instytucja posiadająca oso-bowość prawną. Od 2010 roku Fundusz jestsamorządową osobą prawną, która działa na pod-stawie Statutu nadanego przez Sejmik Wojew-ództwa Łódzkiego.

Misją WFOŚiGW w Łodzi jest finansowe wspie-ranie przedsięwzięć realizowanych na terenie wo-jewództwa łódzkiego służących ochronie środo-wiska i poszanowaniu jego wartości zgodnie z za-sadą zrównoważonego rozwoju.

Fundusz przeznacza posiadane środki na udzie-lanie:

• oprocentowanych pożyczek,

• dotacji,

• dotacji w formie dopłaty do oprocentowania kre-dytów bankowych,

• dotacji w formie częściowej spłaty kapitału kre-dytów bankowych,

• nagród za działalność na rzecz ochrony śro-dowiska i gospodarki wodnej w Łodzi.

Działalność Funduszu koncentruje się głównie nawspieraniu przedsięwzięć z zakresu ochrony wódi gospodarki wodnej, ochrony atmosfery, ochronyziemi, ochrony przyrody, edukacji ekologicznejoraz monitoringu, zapobieganiu i likwidacji nadzwy-czajnych zagrożeń środowiska.

Ze względu na wieloletnie doświadczenie w finan-sowaniu ochrony środowiska, Funduszowi zostałyprzydzielone zadania związane z obsługą środkówunijnych na terenie województwa łódzkiego. Od2007 r. funkcjonuje w systemie wdrażania Pro-gramu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, naj-większego programu operacyjnego w perspektywiefinansowej 2007-2013, pełniąc funkcję instytucji po-średniczącej II stopnia (www.wfosigw.lodz.pl).

W ciągu 5 lat działalności Regionalna DyrekcjaOchrony Środowiska w Łodzi, dzięki zaangażowa-niu środków WFOŚiGW w Łodzi, zrealizowała 25 za-

dań. W głównej mierze były to działania z dzie-dziny edukacji ekologicznej oraz ochrony przyrodyi krajobrazu. Wśród zadań, których realizacjauzyskała dofinansowanie Funduszu były projektydotyczące prawnie chronionych gatunków zwie-rząt, w tym bobra europejskiego Castor fiber, bo-ciana białego Ciconia ciconia i jerzyka Apus apus.WFOŚiGW w Łodzi wsparł również zadania narzecz rezerwatów przyrody, m.in. wykonanie pla-nów ochrony i prowadzenie działań ochronnych w rezerwatach. Dzięki przekazanym środkom Re-gionalna Dyrekcja w ramach prowadzonej eduka-cji ekologicznej zorganizowała konkurs fotogra-ficzny „Zatrzymaj Naturę 2000 – na dłużej!” orazdwukrotnie konkurs ekologiczny „Na dziko, czyliw poszukiwaniu nielegalnych składowisk odpa-dów”, wydała album promujący rezerwaty przy-rody, jak również przeprowadziła szkolenia pra-cowników. Fundusz przekazał także środki na do-posażenie RDOŚ w Łodzi w specjalistyczny sprzętoraz samochody.

Od 2008 r. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środo-wiska w Łodzi uzyskała od Wojewódzkiego Fun-duszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnejw Łodzi finansowe wsparcie działań na łącznąkwotę ponad 1,2 mln złotych.

Pilica w okolicach Teofilowa.

Fot. P. Dyńda

Wydawnictwo powstało dzięki pomocy finansowejWojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej w Łodzi

Obszary europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000, coraz bardziej widoczne w lokalnej topografii, a powołane do egzystencji dzięki wprzężeniu Rzeczypospolitej w struktury Unii Europejskiej, są w istocie nie tyle wyrazem dostosowania do zewnętrznych wymogów, ale rzeczywistym powodem do dumy i ufności, że rodzime dziedzictwo przyrodnicze będzie w możliwie największej części zachowane dla dobra następnych pokoleń.

ISBN 978-83-934396-1-4

Egzemplarz bezpłatny

Obszary NATURA 2000 w

wojew

ództwie łódzkim

Obszary NATURA 2000w województwie łódzkim

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

OKLADKA_press_grzbiet_15mm.pdf 1 06.02.2014 14:30

Obszary NATURA 2000 w województwie łódzkim - gdos.gov.pl · Wydawnictwo powstało dzięki pomocy...

Documents

Transcript of Obszary NATURA 2000 w województwie łódzkim - gdos.gov.pl · Wydawnictwo powstało dzięki pomocy...