Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion,Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion)Kod Physis: 31.2

A. Opis siedliska g∏ównego typu

Definicja

Subatlantyckie i subkontynentalne Êródlàdowe suche wrzo-sowiska, najprawdopodobniej w ca∏oÊci pochodzenia an-tropogenicznego.

CharakterystykaSuche wrzosowiska to bezdrzewne zbiorowiska krzewinkowe,zdominowane przez krzewinki z rodziny wrzosowatych Erica-ceae z panujàcym wrzosem Calluna vulgaris, których wyst´-powanie uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi, eda-ficznymi i antropogenicznymi.Âródlàdowe suche wrzosowiska Calluno-Ulicetalia wyst´pu-jàce w Polsce charakteryzujà si´ du˝ym zró˝nicowaniem fi-tocenotycznym i fitogeograficznym, dzielàc si´ trzy grupy:Wrzosowiska janowcowe, zwiàzek Calluno-Genistion, któreosiàgajà na terenie Polski wschodnià granic´ zasi´gu. Wyst´-pujà g∏ównie w subatlantyckich i subkontynentalnych obsza-rach Europy oraz ekstrazonalnie na terenie ca∏ej Europy.Wrzosowiska màcznicowe, zwiàzek Calluno-Arctostaphylion,wyst´pujà w borealno-kontynentalnych obszarach Europy.Centrum wyst´powania osiàgajà w pó∏nocno – wschodnichregionach kraju.Wrzosowiska knotnikowe, zwiàzek Pohlio-Callunion, wyst´-pujàce w zachodniej i Êrodkowej cz´Êci Europy. Nale˝à do

najcz´Êciej spotykanego typu wrzosowisk, z centrum wyst´-powania w zachodnich regionach kraju.Wrzosowiska majà zwykle postaç niskich, barwnych zbio-rowisk krzewinkowych, o zró˝nicowanej florze naczyniowejoraz bogatej florze roÊlin zarodnikowych i porostów. Wie-le gatunków wyst´pujàcych na wrzosowiskach nale˝y dogrupy roÊlin rzadkich i zagro˝onych w skali Polski. RoÊlinywyst´pujàce na tych siedliskach to w wi´kszoÊci gatunki za-liczane do elementu atlantyckiego, osiàgajàce w Polscewschodnià granic´ naturalnego zasi´gu.Suche wrzosowiska charakteryzujà si´ du˝à ró˝norodnoÊciàflorystycznà, a z tym zwiàzana jest bogata fauna bezkr´gow-ców, zw∏aszcza chrzàszczy, muchówek, b∏onkówek i owadówprostoskrzyd∏ych, pluskwiaków i motyli.Suche wrzosowiska wyst´pujà zwykle na bardzo ubogich i kwa-Ênych glebach bielicowych, o odczynie pH 4,0–5,0, wytworzo-nych z piasków luênych lub s∏abogliniastych, z niskim pozio-mem wody gruntowej. Wykszta∏cajà si´ tak˝e na luênych, ubo-gich utworach czwartorz´dowych o przemywnej gospodarcewodnej. Wyst´pujà g∏ównie na piaskach glacifluwialnych – ta-kich jak: piaski sandrowe, piaski rzeczne teras akumulacyjnychoraz na piaskach wydmowych. Gleby nale˝à do bielicoziem-nych, rzadziej do s∏abo wykszta∏conych rakerów lub gleb bru-natnych kwaÊnych, zbielicowanych. Amplituda ekologicznawrzosowisk w odniesieniu do warunków troficznych jest wàska,natomiast doÊç szeroka w stosunku do wilgotnoÊci pod∏o˝a.Wrzosowiska charakteryzujà si´ du˝ym zró˝nicowaniem –od naturalnych wyst´pujàcych zwykle w formie niewielkich,zwartych pasów i p∏atów na obrze˝ach lasów liÊciastychi borów sosnowych, a˝ po rozwijajàce si´ na rozleg∏ychpiaszczystych obszarach w zachodniej i pó∏nocnej cz´ÊciPolski, zw∏aszcza na terenach poligonów wojskowych,wrzosowiska o charakterze antropogenicznym. Wrzosowi-ska wyst´pujà na poboczach dróg leÊnych, na skarpachi przydro˝ach, na odlesionych terenach pod liniami ener-getycznymi i na por´bach oraz na stromych skarpach,gdzie rozwijajà si´ kwietne wrzosowiska z drakwià wonnà.RoÊlinnoÊç wrzosowisk jest stabilizowana i kszta∏towanaw du˝ej mierze w wyniku dzia∏alnoÊci cz∏owieka.Po zaprzestaniu u˝ytkowania przekszta∏cajà si´ w drodze suk-cesji wtórnej w zaroÊla, a nast´pnie w las. G∏ównym zagro-˝eniem dla istnienia i funkcjonowania wrzosowisk jest sukce-sja wtórna. Utrzymanie pe∏nej zmiennoÊci zbiorowisk i zacho-wanie bogactwa florystycznego tych siedlisk wymaga podj´-cia zabiegów ochrony czynnej polegajàcej na usuwaniudrzew i krzewów, koszeniu oraz kontrolowanym wypalaniu.

Podzia∏ na podtypy

4030-1 Wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum4030-2 Wrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum4030-3 Wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum

32

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

4030

Trawiaste zbiorowiska wrzosowiskowe z izgrzycà przy-ziemnà i mietlicà pospolità Sieglingio-Agrostietumprzynale˝àce fitosocjologicznie do klasy Nardo-Callu-netea i zwiàzku Pohlio-Callunion oraz kwietne zbioro-wiska z drakwià wonnà Scabioso canescentis-Geniste-tum nale˝àce do zwiàzku Calluno-Arctostaphylion niezosta∏y w∏àczone w tym opracowaniu do grupy suchychwrzosowisk (4030) ze wzgl´du na odmienny charakterekologiczny.

Umiejscowienie siedliska w polskiejklasyfikacji fitosocjologicznej

Klasa Nardo-Callunetea roÊlinnoÊç wrzosowiski ubogich muraw bliêniaczkowych

Rzàd Calluno-Ulicetalia subatlantyckie i subkonty-nen-talne Êródlàdowe suche wrzosowiska

Zwiàzek Calluno-Genistion suche wrzosowiskajanowcowe

Zespó∏ Calluno-Genistetum wrzosowisko janow-cowe

Zwiàzek Pohlio-Callunion suche wrzosowiska knot-nikowe

Zespó∏ Pohlio-Callunetum wrzosowisko knot-nikowe

Zwiàzek Calluno-Arctostaphylion suche wrzosowi-ska màcznicowe

Zespó∏ Arctostaphylo-Callunetum wrzosowiskomàcznicowe

Bibliografia

BALCERKIEWICZ S. BRZEG A. 1978. Vegetation on the forest roads in pi-ne forest. W: Wojterski T. (red.) – Guide to the Polish InternationalExcursion 1978. Wyd. UAM Poznaƒ, Biologia, 11:115–117.

BALCERKIEWICZ S. BRZEG A. 1993. Wrzosowiska przydro˝new kompleksie leÊnym Borów Skwierzyƒskich. Badania Fizjogra-ficzne nad Polskà Zachodnià, Ser. B, 42:105–127.

BALCERKIEWICZ S. BRZEG A, KASPROWICZ M. 1994. Szata ro-Êlinna rezerwatu „Nadwarciaƒski Bór Sosnowy” w Wielkopol-skim Parku Narodowym. Badania Fizjograficzne nad PolskàZachodnià, Ser. B., 43:51–83.

BROWICZ K. GOSTY¡SKA-JAKUSZEWSKA M. 1967. Genista ger-manica L. – Janowiec ciernisty. W: Browicz K. (red.) – Atlasrozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. 6:15–18.

BROWICZ K. GOSTY¡SKA-JAKUSZEWSKA M. 1970. Genista pi-losa L. – Janowiec w∏osisty. W: Browicz K. (red.). Atlas roz-mieszczenia drzew i krzewów w Polsce. 9:21–25.

BROWICZ K., KACZMAREK C. 1972. Arctostaphylos uva-ursi L. –Màcznica lekarska. W: Browicz K. (red.). Atlas rozmieszcze-nia drzew i krzewów w Polsce. 11:23–28.

BRZEG A. 1977. RoÊlinnoÊç dróg leÊnych w borach sosnowychwybranych kompleksów leÊnych pó∏nocno-zachodniej Polski.Mscr. Poznaƒ.

BRZEG A. 1982. Sieglingio-Agrostietum ass. nova na drogachw borach sosnowych. Badania Fizjograficzne nad Polskà Za-chodnià, Ser. B, 32:157–165.

BRZEG A., WOJTERSKA M. 1996. Przeglàd systematyczny zbioro-wisk roÊlinnych Wielkopolski wraz ze stopniem ich zagro˝e-

33

Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Suche wrzosowiska

4030

nia. Badania Fizjograficzne nad Polskà Zachodnià, Ser. B,45:7–40.

BRZEG A., WOJTERSKA M. 2001. Zespo∏y roÊlinne Wielkopolski,ich stan poznania i zagro˝enie. W: Wojterska M. (red.). Sza-ta roÊlinna Wielkopolski i Pojezierza Po∏udniowopomor-skiego. Przewodnik sesji terenowych 52. Zjazdu PTB w Pozna-niu: 39–110.

CIOSEK M. T. 2000. Màcznica lekarska Arctosaphylos uva-ursi(L.) Spreng. i wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callu-netum R. Tx. et Prsg. 1949 w Polsce Êrodkowo–wschodniej natle ich zró˝nicowania w Polsce. Rozprawy Naukowe AkademiiPodlaskiej, 65:1–82.

CZUBI¡SKI Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Ba-dania Fizjograficzne nad Polskà Zachodnià, 4. (2):439–659.

DECKER P. 1911. Beiträge zur Flora der südlichen Neumark undder östlichen Niederlausitz. Ver. Ber. Ver. Prov. Brandenb.,1911:87–269.

FALI¡SKI J. B. 1965. O roÊlinnoÊci Zielonej Puszczy Kurpiowskiejna tle stosunków geobotanicznych tzw. Dzia∏u Pó∏nocnego.Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 4. (34):719–752.

FALI¡SKI J. B. 1966. Antropogeniczna roÊlinnoÊç Puszczy Bia∏owie-skiej jako wynik synantropizacji naturalnego kompleksu leÊnego.Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, Nr 13.

FIJA¸KOWSKI D. 1993. Lasy Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzy-stwo Naukowe, Lublin.

FIJA¸KOWSKI D., GÓRSKI J. 1968. Stosunki ekologiczne i fitoso-cjologiczne màcznicy lekarskiej (Arctostaphylos uva-ursi L.)pod Zaklikowem w województwie lubelskim. Fragmenta Flo-ristica et Geobotanica, 4. (14): 4–39.

GAW¸OWSKA J. 1964. Màcznica lekarska – Arctostaphylos uva-ursiL. w Polsce, jej zasoby i ochrona. Ochrona Przyrody, 30:23–50.

JURASZEK H. 1928. Pflanzensoziologie Studien über die Dünenbei Warschau. Bulletin de l’Académie Polonaise des Scienceset des Lettres. Classe des Sciences Mathématiques et Natu-relles, Série B: Sciences Naturelles: 565–610. Kraków.

K¢PCZY¡SKI K. 1965. Szata roÊlinna Wysoczyzny Dobrzyƒskiej.Wyd. UMK w Toruniu.

KMIECIK R. 2001. Alarm dla wrzosowisk màcznicowych. Przyro-da Polska, 11:20–21.

KOBENDZA R. 1930. Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampino-skiej. Planta Polonica. Materia∏y do flory polskiej, 2:1–200.

KRIEGER H. 1937. Die Flechtenreichen Pflanzengesellschaftender Mark Brandenburg. Beih. Bot. Centr., 57 (B):1–76.

KULESZA W. 1935. Wrzosowiska i ich stosunek do lasu. Prace I Pol-skiego Naukowego Zjazdu LeÊniczego:101–110. Poznaƒ.

KWIATKOWSKI P. 2001. Zbiorowiska leÊne Pogórza Z∏otoryskiego.Fragmenta Floristica et Geobotanica, Seria Polonica, 8:173–218.

MAåKOWSKA G. 1962. Flora naczyniowa okolic Drezdenka.

Praca magisterska wykonana na Uniwersytecie im. A. Mickie-wicza w Poznaniu.

MARKOWSKI R. 1997. Zbiorowiska ze zwiàzku Empetrion nigriBöcher 1943 em. Schubert 1960 na polskim wybrze˝u. W:Fa∏tynowicz W., Lata∏owa M., Szmeja J. (red.). Dynamikai ochrona roÊlinnoÊci Pomorza. Materia∏y z Sympozjum,Gdaƒsk, 28–30 wrzeÊnia 1995:55–64.

PAW¸OWSKI B. 1959. Zespo∏y ∏àkowe i wrzosowiskowe. W: Sza-fer W. (red.). Szata roÊlinna Polski, I: 323–333.

PAW¸OWSKI B., ZARZYCKI K. 1972. Zespo∏y ∏àkowe i wrzosowi-skowe. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roÊlinna Polski,I: 338–352.

POLAKOWSKI B. 1963. Stosunki geobotaniczne PomorzaWschodniego. Zeszyty Naukowe WSR w Olsztynie, 1. (15).

RAKOWSKI W. 2002. Zró˝nicowanie wrzosowisk Vaccino myrtilli-Genistetalia pilosae Schubert 1960 ex Passarge 1964w Wielkopolsce. Praca doktorska wykonana na WydzialeBiologii UAM w Poznaniu.

RAKOWSKI W. 2003. Zbiorowiska wrzosowisk z rz´du Vacciniomyrtilli-Genistetalia pilosae Schubert 1960 ex Passarge 1964w Wielkopolsce. Cz´Êç I: Scabioso canescentis-Genistetumtinctoriae Balcerkiewicz et Brzeg 1993 ex Brzeg et M. Wojter-ska 2001. Badania Fizjograficzne nad Polskà Zachodnià,Ser. B, 52:27–64.

RITSCHL G. 1850. Flora des Grossherzogtums Posen. Berlin.1–291 pp.

SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schle-sien preussischen und österreichischen Anteils. Breslau.1–361 pp.

SOKO¸OWSKI A. W. 1988. Fitosocjologiczna charakterystykazbiorowisk roÊlinnych Wigierskiego Parku Narodowego. Pra-ce IBL, Nr 673:1–146.

SPA¸EK W. 1996. Dwa nowe stanowiska Arctostaphylos uva-ursina Âlàsku Opolskim. Prace Opolskiego Towarzystwa Przyja-ció∏ Nauk, Zeszyty Przyrodnicze, 31:5–10.

STEFFEN H. 1931. Vegetationskunde von Ostpreussen. Pflanzen-soziologie, 1:1–406. verlag von Gustaw Fischer, Jena.

ST¢PCZAK G., ST¢PCZAK K. 1962. Z przyrody okolic Drezdenka(powiat Strzelce Krajeƒskie). Przyroda Polski Zachodniej, 1–4.(6):45–54.

TÜXEN R., PREISING E. 1941. Calluna-Arctostaphylos uva-ursi-Ass. Tx. u. Prsg. 1940 z. T. Ostpreussens. Rundbriefe der Zen-tralstelle für Vegetationskartierung des Reiches, 11:64–66

WERDYN L. 1964. Materia∏y do rozmieszczenia Arctostaphylosuva-ursi L. na Ni˝u Polskim. Badania Fizjograficzne nad Pol-skà Zachodnià, 14: 127–143.

Jolanta Kujawa-Pawlaczyk

34

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

4030

B. Opisy podtypów

Wrzosowiska janowcowe Calluno-GenistetumKod Physis: 31.212

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruWrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum rozwijajà si´na ubogich, piaszczystych glebach bielicowych, wykszta∏-conych z piasków luênych lub s∏abo gliniastych. Wyst´pujàna obrze˝ach kwaÊnych lasów d´bowo–bukowych i kwa-Ênych dàbrów oraz lasów sosnowych wÊród du˝ych kom-pleksów leÊnych na obszarach piaszczystych w lasach naterenie pó∏nocnej i zachodniej Polski. Rozwijajà si´ zwyklena skrajach lasów, wzd∏u˝ dróg i szlaków komunikacyj-nych, w przeÊwietlonych fragmentach lasów oraz na pa-sach przeciwpo˝arowych. Zajmujà zwykle niewielkie po-wierzchnie od kilku do kilkudziesi´ciu arów, wykszta∏cajàcsi´ w formie pasów o szerokoÊci od 1,5 do 10 metrów.Nale˝à do zbiorowisk autogenicznych, wyst´pujàcych naantropogenicznie wykszta∏conych siedliskach, i w zwiàzkuz tym majà charakter roÊlinnoÊci pó∏naturalnej.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaWrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum nale˝àdo roÊlinnoÊci o zasi´gu subatlantycko-Êrodkowoeuropej-skim, osiàgajàc na terenie Polski wschodnià granic´ wyst´po-wania. W zwiàzku z tym sk∏ad florystyczny tych wrzosowiskjest wyraênie ubo˝szy w porównaniu z Europà Zachodnià.Zbiorowisko Calluno-Genistetum ma postaç wrzosowiskakrzewinkowego, o strukturze wyraênie dwuwarstwowej.Pierwszà warstw´ z dominujàcymi i panujàcymi gatunka-mi budujà: janowiec ciernisty Genista germanica i wrzoszwyczajny Calluna vulgaris, kszta∏tujàce charakterystycznàfizjonomi´ tych wrzosowisk. Drugà warstw´ tworzà niskieroÊliny, cz´sto przyjmujàce p∏o˝àcy pokrój, tj.: Êwietlik wà-t∏y Euphrasia micrantha, przetacznik leÊny Veronica offici-nalis, fio∏ek psi Viola canina oraz roÊliny zarodnikowei porosty. Pojedynczo i w znacznym rozproszeniu pojawia-jà si´ gatunki drzewiste, takie jak: brzoza brodawkowataBetula pendula, osika Populus tremula i krzewy, np. ja∏o-wiec Juniperus communis.Najwi´ksze zró˝nicowanie i zwarcie oraz najbarwniejszyrozwój osiàgajà w pe∏ni sezonu wegetacyjnego, kiedy za-kwita janowiec ciernisty Genista germanica, nadajàc wrzo-sowiskom charakterystycznà ˝ó∏tà barw´, oraz póênym la-tem, w okresie kwitnienia wrzosu Calluna vulgaris.WysokoÊç roÊlin waha si´ od kilku do oko∏o 30–50 cm wyso-koÊci, przy zwarciu zale˝nym od stadium sukcesji dochodzà-cym do 60–70% warstwy zielnej i 50–60% warstwy mszystej.

Reprezentatywne gatunkiJanowiec ciernisty Genista germanica, wrzos zwyczajny Cal-luna vulgaris, Êwietlik wàt∏y Euphrasia micrantha, przetacz-nik leÊny Veronica officinalis, fio∏ek psi Viola canina, mietli-ca pospolita Agrostis capillaris, borówka czarna Vacciniummyrtillus, kanianka macierzankowa Cuscuta epithymum, ja-nowiec w∏osisty Genista pilosa, turzyca wrzosowiskowa Ca-rex ericetorum, ˝arnowiec miotlasty Sarothamnus scoparius,gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum, naw∏oç po-spolita Solidago virgaurea, kosmatka licznokwiatowa Luzu-la multiflora, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, z∏oto-w∏os (p∏onnik) strojny Polystchastrum (Polytrichum) formo-sum, p∏onnik ja∏owcowaty Polytrichum juniperinum, chrobo-tek Cladonia chlorophaea.

OdmianyW zale˝noÊci od po∏o˝enia geograficznego rozwijajàsi´ dwie ró˝ne odmiany zespo∏u: subatlantycka i sub-kontynentalna.Odmiana subatlantycka wyró˝nia si´ udzia∏em licznychgatunków z centrum rozmieszczenia w zachodniej (suba-tlantyckiej) cz´Êci Europy. Gatunki takie, to: modrzaczek si-ny Leucobryum glaucum, o˝anka nierównozàbkowa Teu-crium scorodonia, dziurawiec nadobny Hypericum pul-chrum. Odmiana subatlantycka wrzosowisk janowcowychnale˝y do rzadko spotykanych, wyst´pujàc wy∏àcznie w za-chodnich regionach Polski.Odmiana subkontynentalna wyró˝nia si´ wyst´powaniemgatunków z centrum rozmieszczenia we wschodniej cz´ÊciEuropy. Gatunki takie, to: trzcinnik piaskowy Calamagro-stis epigejos, ukwap dwupienny Antennaria dioica, goryszpagórkowy Peucedanum oreoselinum. Do odmiany tej na-le˝y wi´kszoÊç stanowisk spotykanych na terenie kraju.

Mo˝liwe pomy∏kiWrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum rzadko stwa-rzajà mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi siedliskami.Pewne trudnoÊci mo˝e powodowaç odró˝nienie odmiangeograficznych, subatlantyckiej od subkontynentalnej.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Calluno-GenistionZespó∏ Calluno-Genisteum wrzosowisko janowcowe

Dynamika roÊlinnoÊci

SpontanicznaWrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum nale˝àdo zbiorowisk wzgl´dnie trwa∏ych, ze wzgl´du na skrajnewarunki siedliskowe, w jakich wyst´puje. Wykszta∏cajà si´na sztucznie ukszta∏towanych obrze˝ach lasu, w przesz∏o-Êci obecne by∏y w miejscach, gdzie ze wzgl´dów abiotycz-nych lub orograficznych nie móg∏ si´ ukszta∏towaç las.

35

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

40301

Naturalne procesy sukcesyjne zachodzà tu stosunkowo wolno.Na siedliskach najbardziej skrajnych utrzymuje si´ jako zbio-rowisko wzgl´dnie trwa∏e. Wzrost ˝yznoÊci pod∏o˝a (eutrofiza-cja siedlisk), a przede wszystkim zmiana warunków Êwietlnychi edaficznych prowadzi do przekszta∏cenia si´ tego zbiorowiskaw kierunku mezofilnych zbiorowisk okrajkowych. Nastepnymetapem jest wkraczanie krzewów i gatunków drzewiastych.W zdj´ciach fitosocjologicznych, oprócz gatunków charaktery-stycznych zespo∏u i zwiàzku Calluno-Genistion, notuje si´ ga-tunki charakterystyczne dla ciep∏olubnych okrajków z klasy Tri-folio-Geranietea sanguinei oraz muraw kserotermicznychz klasy Festuco-Brometea.

Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owiekaSuche wrzosowiska janowcowe rozwijajà si´ i utrzymujàzwykle na sztucznie ukszta∏towanych obrze˝ach lasów,wzd∏u˝ dróg i szlaków komunikacyjnych, na pasach prze-ciwpo˝arowych oraz w przeÊwietlonych fragmentach lasów.Zarzucenie metod ochrony przeciwpo˝arowej w lasach po-legajàce na utrzymywaniu otwartych powierzchni naobrze˝ach lasów (pasów przeciwpo˝arowych) umo˝liwi∏ouruchomienie procesu sukcesji wtórnej, prowadzàcej doprzekszta∏cania si´ wrzosowisk Calluno-Genistetum w zbio-rowiska okrajkowe i zaroÊlowe.

Siedliska przyrodnicze zale˝nelub przylegajàce

Wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum graniczà i roz-wijajà si´ na obrze˝ach kwaÊnych buczyn Luzulo pilosae-Fa-getum (Kod Physis 41.121), lasów d´bowo-bukowych Fago-Quercetum petraeae (Kod Physis 41.121) i kwaÊnych dà-brów Calamagrostio-Quercetum (Kod Physis 41.521) orazlasów sosnowych sadzonych na siedliskach kwaÊnych dà-brów z klasy Quercetea robori-petraeae (Kod Physis 41.5).

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia

Wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistion, osiàgajà naterenie Polski wschodnià granic´ zasi´gu. Wyst´pujà g∏ów-nie w subatlantyckich i subkontynentalnych obszarach Eu-ropy, ekstrazonalnie na terenie ca∏ej Europy.Wrzosowiska janowcowe wyst´pujà g∏ównie w zachodnichregionach Polski w: Puszczy Drawskiej – w okolicach Drez-denka oraz przy drodze Miros∏awiec – Czaplinek. OkoliceNowej Soli. Okolice S∏awy Âlàskiej. Bory DolnoÊlàskie –w okolicach ˚agania. Wy˝yna Lubelska.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum, spotykanesà g∏ównie i w znacznym rozproszeniu na terenie zachod-niej i pó∏nocnej cz´Êci Polski. Stanowià kresowe stanowiskatego zespo∏u i du˝à osobliwoÊç geobotaniczà wÊród wrzo-sowisk wyst´pujàcych na terenie Polski.W wykazie zbiorowisk roÊlinnych Wielkopolski (Brzeg, Woj-terska, 2001) uj´te sà w kategorii zbiorowisk nara˝onych(kategoria V).Gatunki zwiàzane z wrzosowiskami janowcowymi Calluno-Genistetum znajdujà si´ w grupie roÊlin zagro˝onychw skali Wielkopolski (W) i Pomorza Zachodniego (PZ) orazDolnego Âlàska (DÂ). RoÊliny te to:O˝anka nierównozàbkowa Teucrium scordonia – E (wy-mierajàcy w skali regionu) (W, PZ), DD (zagro˝enie niedo-statecznie poznane) (DÂ)Dziurawiec nadobny Hypericum pulchrum – RE (wymar∏yw regionie) (DÂ)Kanianka macierzankowata Cuscuta epithymum – V (nara-˝ony na wygini´cie) (W, PZ)Janowiec ciernisty Genista germanica – V (nara˝ony nawygini´cie) (W, PZ), NT (bliski zagro˝enia) (DÂ)Janowiec w∏osisty Genista pilosa – V (nara˝ony na wy-gni´cie) (W, PZ), DD (zagro˝enie niedostatecznie po-znane) (DÂ)Âwietlik wàt∏y Euphrasia micrantha – K (zagro˝enie niedo-statecznie poznane) (W, PZ)

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy SiedliskowejBrak gatunków ÊciÊle zwiàzanych z tym typem siedliska.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejBrak gatunków ÊciÊle zwiàzanych z tym typem siedliska.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowaneW naturalnych, skrajnych warunkach abiotycznych tempozachodzàcych zmian w obr´bie siedliska jest stosunkowoniewielkie. Zwiàzane jest ono g∏ównie z warunkami mikro-klimatycznymi i edaficznymi zale˝nymi od temperatury i ni-skiej wilgotnoÊci pod∏o˝a.

36

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

40301

Warunkiem utrzymania suchych wrzosowisk janowcowychCalluno-Genistetum, z zestawem gatunków charaktery-stycznych, jest zachowanie skrajnych warunków siedlisko-wych (abiotycznych).

Inne obserwowane stanyBrak bezpoÊredniego, celowego oddzia∏ywania cz∏owieka nato siedlisko i jego przekszta∏canie. Zmiany wynikajà g∏ównieze zmian w sposobie gospodarowania w lasach. W szczegól-noÊci zarzucenie metod ochrony przeciwpo˝arowej w lasachpolegajàce na utrzymywaniu otwartych powierzchni na obrze-˝ach lasów (pasów przeciwpo˝arowych) umo˝liwi∏o urucho-mienie procesu sukcesji wtórnej. Dochodzi wówczas do od-k∏adania si´ martwej, nieroz∏o˝onej materii organicznej, dostopniowego zacienienia gleby i wzrostu jej wilgotnoÊci.Takie warunki sprzyjajà pojawianiu si´ siewek krzewówi drzew, których rozrost prowadzi do dalszych zmian wa-runków siedliskowych. W nast´pstwie takiego procesuwkraczajà gatunki zwiàzane z okrajkami, drzewa i krzewy,a eliminowane sà gatunki sucho- i Êwiat∏olubne, takie jaknp. janowiec ciernisty Genista germanica. Zmienia si´wówczas sk∏ad jakoÊciowy zbiorowiska.

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Powa˝nym zagro˝eniem dla siedliska jest bardzo ograni-czony zasi´g przestrzenny, kresowy charakter zespo∏u orazznaczne rozproszenie stanowisk.Wyst´pujàce na terenie Polski suche wrzosowiska janowco-we Calluno-Genistetum nale˝à do najbardziej na wschódwysuni´tych stanowisk tego zespo∏u. Majà kresowy charak-ter subatlantyckiej, Êródlàdowej roÊlinnoÊci wrzosowisko-wej utrzymujàcej si´ wy∏àcznie dzi´ki specyficznym warun-kom siedliskowym oraz dzia∏alnoÊci cz∏owieka.Po zarzucenie metod ochrony przeciwpo˝arowej w lasachpolegajàcej na utrzymywaniu otwartych powierzchni naobrze˝ach lasów (pasów przeciwpo˝arowych) mo˝na spo-dziewaç si´ uruchomienia procesów sukcesji wtórnej. Prze-jawiajà si´ one pojawianiem si´ siewek krzewów i drzew,prowadzàc w dalszym etapie do wykszta∏cenia si´ niezna-nych zbiorowisk leÊnych.

U˝ytkowanie gospodarczei potencja∏ produkcyjny

Ograniczony zasi´g przestrzenny, kresowy charakter zespo∏uoraz warunki siedliskowe, w jakich wyst´pujà suche wrzoso-wiska janowcowe Calluno-Genistetum, narzuca∏y sposób ichzagospodarowania. Wykszta∏cone na obrze˝ach lasów, w lu-kach drzewostanów i na pasach przeciwpo˝arowych, wrzo-sowiska janowcowe majà charakter roÊlinnoÊci pó∏natural-nej, rozwini´tej w du˝ej mierze na siedliskach po-leÊnych.Wykszta∏cone w miejscach pasów przeciwpo˝arowych wrzo-sowiska janowcowe by∏y okresowo przeorywane, warstwa

roÊlinnoÊci usuwana by∏a do gleby mineralnej. Dzia∏ania ta-kie likwidowa∏y nalot krzewów i pojedynczych drzew orazusuwa∏y nieroz∏o˝onà warstw´ materii organicznej. Obecnieten sposób gospodarowania w lasach zosta∏ zarzucony i ob-serwowany jest przyspieszony proces sukcesji.Znaczna cz´Êç stanowisk wrzosowisk janowcowych znajdu-je si´ na obrze˝ach lasów, nieobj´tych ˝adnymi dzia∏ania-mi gospodarczymi. W takich miejscach procesy sukcesjizachodzà bardzo powoli.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachDo najwa˝niejszych cech, które trzeba uwzgl´dniç podczasprac nad tworzeniem planów ochrony dla tego typu wrzo-sowisk nale˝y du˝a wra˝liwoÊç tych siedlisk na zahamowa-ny dost´p Êwiat∏a, wzrost trofii oraz wilgotnoÊci gleby.

Zalecane metody ochronyWrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum nie wyma-gajà bezpoÊrednich dzia∏aƒ ochrony czynnej.Widne, Êwietliste obrze˝a lasów liÊciastych i sosnowych sta-nowià wzgl´dnie stabilne siedlisko zapewniajàce utrzyma-nie i trwa∏oÊç suchych wrzosowisk janowcowych.Ochrona zachowawcza, ochrona bierna stanowi wystarcza-jàcà form´ ochrony tego siedliska.Natomiast utrzymanie pe∏nej zmiennoÊci tych wrzosowisk wy-maga podj´cia zabiegów ochrony czynnej, polegajàcej naniedopuszczaniu do zacienienia wrzosowisk i ods∏anianiuobrze˝y lasów. Konieczne jest przede wszystkim okresowe usu-wanie drzew i krzewów pojawiajàcych si´ na wrzosowiskachi w najbli˝szym sàsiedztwie, które powodujà zacienienie.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochrony siedliskaSuche wrzosowiska janowcowe Calluno-Genistetum stano-wià siedlisko dla wielu zagro˝onych gatunków roÊlin i bez-kr´gowców. Gatunki roÊlin wyst´pujàce na wrzosowiskachjanowcowych nale˝à do osobliwoÊci florystycznych regionuPomorza Zachodniego i Wielkopolski. Charakterystycznejest wyst´powanie na tych siedliskach wielu gatunków na-le˝àcych do elementu atlantyckiego we florze Polski.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiStanowiska wrzosowisk janowcowych Calluno-Genistetumnie by∏y dotychczas obj´te ˝adnà formà ochrony.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Zbiorowisko wrzosowiska janowcowego opisane zosta∏opo raz pierwszy przez Aichingera (1933) z pogranicza Au-strii i Jugos∏awii. Nazw´ dla tego zespo∏u wprowadzi∏ do-piero Oberdorfer w 1957 roku.

37

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

40301

38

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

Na terenie Polski suche wrzosowiska janowcowe nie by∏ydotychczas przedmiotem szczegó∏owych badaƒ. Pojedyn-cze informacje i zdj´cia fitosocjologiczne wrzosowiskz udzia∏em janowca ciernistego znajdujà si´ w opracowa-niu Fija∏kowskiego (1993) z obszaru Lubelszczyzny. O wy-st´powaniu zbiorowiska Calluno-Genistetum w Polsce pó∏-nocno – zachodniej wspomina tak˝e Dierssen (1993).W Wielkopolsce suche wrzosowiska janowcowe szczegó∏o-wo opisane zosta∏y po raz pierwszy w latach 1999–2002przez W. Rakowskiego (2002).

Monitoring naukowy

Monitoring terenowy w ramach tego typu siedliska powi-nien polegaç na przeglàdzie terenowym przeprowadza-nym co 5 lat w poszczególnych p∏atach. Ocenie nale˝y

poddaç dynamik´ poszczególnych p∏atów, w szczególnoÊciich sk∏ad gatunkowy ze szczególnym uwzgl´dnieniem po-jawiajàcych si´ siewek drzew i krzewów oraz stanowiskamicennych gatunków roÊlin naczyniowych.Dokumentacja powinna byç prowadzona przez wyko-nanie zdj´ç fitosocjologicznych i dokumentacji foto-graficznej. Nale˝y tak˝e oceniç iloÊç od∏o˝onej materiiorganicznej.Obserwacje takie powinny dostarczyç szczegó∏owych infor-macji o przemianach (dynamice) siedliska oraz ewentual-nej potrzebie ochrony czynnej.W przypadku podj´cia zabiegów ochrony czynnej nale˝a-∏oby prowadziç rejestracj´ procesu i jego skutków oraz po-równaç wyniki z pozosta∏ymi powierzchniami.

Jolanta Kujawa-Pawlaczyk

40301

39

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Wrzosowiska knotnikowe Pohlio-CallunetumKod Physis: 31.2

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruZbiorowiska wrzosowisk knotnikowych Pohlio-Callunetumrozwijajà si´ na ubogich, kwaÊnych i piaszczystych glebacho pH 4,5–5,0, wykszta∏conych z piasków luênych lub s∏abo-gliniastych, na luênych, ubogich utworach czwartorz´do-wych o przemywnej gospodarce wodnej. Rozwijajà si´ g∏ów-nie na piaskach glaciofluwialnych, takich jak: piaski sandro-we, piaski rzeczne teras akumulacyjnych oraz na piaskachwydmowych. Gleby nale˝à do bielicowych, rzadziej do s∏a-bo wykszta∏conych rankerów lub gleb brunatnych kwaÊnych,zbielicowanych. Amplituda ekologiczna wrzosowisk knotni-kowych w odniesieniu do warunków troficznych jest wàska,natomiast doÊç szeroka w stosunku do wilgotnoÊci pod∏o˝a.Poziom wody gruntowej waha si´ od 0,5 do 3,0 m.Wrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum rozwijajà si´obszarowo i zajmujà du˝e powierzchnie, od kilku arów dokilkudziesi´ciu hektarów. Zwykle du˝e powierzchnie wrzoso-wiska knotnikowego wyst´pujà na terenach wojskowych (po-ligonowych). Wykszta∏cone na obrze˝ach lasów, wzd∏u˝dróg i szlaków komunikacyjnych, na nas∏onecznionych skar-pach, wzd∏u˝ linii oddzia∏owych, na odlesionych powierzch-niach pasów przeciwpo˝arowych oraz pod liniami energe-tycznymi wyst´pujà w postaci pasów o ró˝nej szerokoÊci, od1,5 do 10 metrów.Wrzosowiska knotnikowe wyst´pujà na antropogeniczniewykszta∏conych siedliskach i w zwiàzku z tym majà charak-ter roÊlinnoÊci pó∏naturalnej.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaZbiorowiska wrzosowisk knotnikowych Pohlio-Callunetummajà postaç wrzosowiska krzewinkowego, wyró˝niajàcegosi´ dominacjà wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris, przyj-mujàcego nierzadko facjalnà postaç. Struktura zespo∏uskupia si´ w dwóch warstwach. Pierwszà warstw´ z domi-nujàcym i panujàcym gatunkiem buduje wrzos zwyczajnyCalluna vulgaris, kszta∏tujàcy charakterystycznà fizjonomi´tych wrzosowisk. Drugà warstw´ tworzà niskie roÊliny, takiejak: jastrz´biec kosmaczek Hieracium pilosella, mietlicapospolita Agrostis capillaris, turzyca piaskowa Carex are-naria oraz bogata flora mchów i porostów (∏àcznie 70 ga-tunków). Pojedynczo i w rozproszeniu pojawiajà si´ tu ga-tunki drzew i krzewów, wÊród których najcz´stsze to: sosnazwyczajna Pinus sylvestris, brzoza brodawkowata Betulapendula oraz ˝arnowiec miotlasty Sarothamnus scoparius.Szeroka amplituda w stosunku do wilgotnoÊci pod∏o˝asprawia, ˝e w obr´bie wrzosowisk knotnikowych spotykanesà facjalne p∏aty o zmiennowilgotnych charakterze, budo-wane przez trz´Êlic´ modrà Molinia caerulea.

Najwi´ksze zró˝nicowanie i zwarcie wrzosowiska knotniko-we osiàgajà w pe∏ni lata, w pe∏ni sezonu wegetacyjnego,a najbarwniejszy rozwój póênym latem, w okresie kwitnie-nia wrzosu Calluna vulgaris.WysokoÊç wrzosowisk waha si´ od kilku do oko∏o30–50 cm wysokoÊci, przy zwarciu zale˝nym od stadiumsukcesji dochodzàcym do 70–80% warstwy zielneji 75–90% warstwy mszystej.

Reprezentatywne gatunkiWrzos zwyczajny Calluna vulgaris, mietlica pospolita Agrostiscapillaris, kostrzewa owcza Festuca ovina, jastrz´biec kosma-czek Hieracium pilosella, turzyca wrzosowiskowa Carex erice-torum, turzyca piaskowa Carex arenaria, sit sztywny Juncussquarrosus, trz´Êlica modra Molinia caerulea, Êwietlik gajowyEuphrasia nemorosa, Êwietlik wàt∏y Euphrasia micrantha, Po-hlia nutans, Pleurozium schreberi, Dicranum scoparium, Di-carnum spurium, Dicranum polysetum, Dicranella heteromal-la, Brachythecium oedipodium, Cladonia chlorophaea, Cla-donia mitis, Cladonia deformis, Cladonia pyxidata, Cladoniaconiocraea, Cladonia glauca.

OdmianyW zale˝noÊci od rodzaju pod∏o˝a i zró˝nicowania warun-ków abiotycznych, g∏ównie wilgotnoÊciowych i termicznychoraz charakteru zbiorowisk kontaktowych i zwiàzanej z tymdynamiki, wrzosowiska knotnikowe dzielà si´ na pi´ç pod-zespo∏ów: podzespó∏ typowy Pohlio-Callunetum typicum,podzespó∏ z turzycà piaskowà Pohlio-Callunetum cariceto-sum arenariae, podzespó∏ z ˝arnowcem miotlastym Pohlio-Callunetum sarothamnetosum, podzespó∏ murawowy Po-hlio-Callunetum cladinetosum mitis i podzespó∏ wilgotnyz trz´Êlicà modrà Pohlio-Callunetum molinietosum.Podzespó∏ typowy Pohlio-Callunetum typicum zdominowa-ny pod wzgl´dem pokrycia przez wrzos Calluna vulgarisnale˝y do najbogatszych florystycznie podzespo∏ów. Wy-kszta∏ca si´ w formie pasów na obrze˝ach lasów, przy li-niach oddzia∏owych, drogach, pod liniami energetycznymii wzd∏u˝ pasów przecipo˝arowych. Spotykany jest tak˝e nadu˝ych powierzchniach, wyst´pujàc na terenach wojsko-wych (poligonowych).Podzespó∏ z turzycà piaskowà Pohlio-Callunetum cariceto-sum arenariae nale˝y do najubo˝szych florystycznie podze-spo∏ów wrzosowisk knotnikowych. Wykszta∏ca si´ w formiewàskich pasów w suchych borach sosnowych, na terenachpiaszczystych wÊród borów ba˝ynowych oraz na wydmach.Podzespó∏ z ˝arnowcem miotlastym Pohlio-Callunetum sa-rothamnetosum wyró˝nia si´ du˝ym udzia∏em ˝arnowcamiotlastego Sarothamnus scoparius oraz obecnoÊcià ga-tunków muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea,muraw napiaskowych z klasy Koelerio glaucae-Coryepho-retea canescentis oraz ciep∏olubnych okrajków z klasy Tri-folio-Geranietea sanguinei. Wykszta∏ca si´ na widnychobrze˝ach lasów, na nas∏onecznionych skarpach oraz napor´bach i na gruntach porolnych.

40302

Podzespó∏ murawowy Pohlio-Callunetum cladinetosum mi-tis nale˝y do najsuchszych i najcieplejszych podzespó∏ów.Zdominowany przez gatunki muraw napiaskowych z klasyKoelerio glaucae-Corynephoretea canescentis i gatunki za-rodnikowe, rozwija si´ obszarowo w rozleg∏ych komplek-sach suchych borów sosnowych.Wilgotny podzespó∏ z trz´Êlicà modrà Pohlio-Callunetummolinietosum rozwija si´ w obni˝eniach terenu w obr´biepodzespo∏u typowego Pohlio-Callunetum typicum wyst´-pujàcego na du˝ych powierzchniach (na poligonach). Spo-tykany tak˝e w postaci pasów wzd∏u˝ dróg leÊnych, zaj-muje lokalne obni˝enia terenu, zw∏aszcza w sàsiedztwiedrzewostanów brzozowych i wilgotnych lasów sosnowych.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Pohlio-CallunionZespó∏ PPoohhll iioo nnuuttaanntt ii ss--CCaall lluunneettuumm wrzosowiskoknotnikowe

Dynamika roÊlinnoÊci

SpontanicznaWrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum nale˝à do zbio-rowisk stosunkowo trwa∏ych, ze wzgl´du na skrajne warunkiglebowe i termiczne, w jakich wyst´pujà. Rozwijajà si´ nasuchych obszarach piaszczystych oraz w wilgotnych obni˝e-niach terenu. Wyst´pujà si´ na antropogenicznie wykszta∏-conych siedliskach na obrze˝ach lasów, wzd∏u˝ dróg i szla-ków komunikacyjnych, na nas∏onecznionych skarpach, na li-niach oddzia∏owych, na odlesionych powierzchniach pasówprzeciwpo˝arowych oraz pod liniami energetycznymi. Zwy-kle du˝e powierzchnie wrzosowiska knotnikowego spotyka-ne sà na terenach poligonowych.Naturalne procesy sukcesyjne zachodzà tu stosunkowoszybko. Na siedliskach najbardziej skrajnych utrzymuje si´jako zbiorowisko wzgl´dnie trwa∏e. Wzrost ˝yznoÊci pod∏o-˝a (eutrofizacja siedlisk), a przede wszystkim zmiana wa-runków Êwietlnych i edaficznych prowadzi do przekszta∏ce-nia si´ tego zbiorowiska w kierunku mezofilnych zbioro-wisk okrajkowych. Nast´pnym etapem jest wkraczaniekrzewów i gatunków drzewiastych.W zdj´ciach fitosocjologicznych, oprócz gatunków charak-terystycznych zespo∏u i zwiàzku Pohlio-Callunetum, notujesi´ gatunki charakterystyczne dla ciep∏olubnych okrajkówz klasy Trifolio-Geranietea sanguinei, muraw napiasko-wych z klasy Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentisoraz muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea.

Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owiekaWrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum rozwijajà si´i utrzymujà na sztucznie ukszta∏towanych siedliskach. Zajmujàdu˝e powierzchnie na terenach poligonowych oraz wyst´pujàw formie pasów na mniejszych powierzchniach spotykane sàna nas∏onecznionych skarpach, wzd∏u˝ linii–oddzia∏owych, na

odlesionych pasach przeciwpo˝arowych oraz pod liniami ener-getycznymi i w przeÊwietlonych fragmentach lasów.W wyniku dzia∏alnoÊci wojskowej wyst´powa∏y du˝e,otwarte obszary, na których utrzymywa∏y si´ wrzosowi-ska. Na obszarach tych w wyniku dzia∏alnoÊci poligono-wej utrzymywane by∏y skrajne warunki abiotyczne, nisz-czone by∏y k´py wrzosu i warstwa nieroz∏o˝onej materiiorganicznej oraz nalot drzew i krzewów. Po zaprzesta-niu u˝ytkowania, poligonów wojskowych nastàpi∏ przy-spieszony proces sukcesji wtórnej prowadzàcy do prze-kszta∏cania si´ wrzosowisk Pohlio-Callunetum, w zbioro-wiska zaroÊlowe i leÊne. Przemiany sukcesyjne prowa-dzà do wykszta∏cenia si´ nieznanych zbiorowisk le-Ênych, g∏ównie z udzia∏em brzozy Betula pendula, sosnyPinus sylvestris, osiki Populus tremula i innych gatunkóworaz zaroÊli ˝arnowcowych.Zarzucenie metod ochrony przeciwpo˝arowej w lasach po-legajàce na utrzymywaniu otwartych powierzchni naobrze˝ach lasów (pasów przeciwpo˝arowych) umo˝liwi∏ouruchomienie procesu sukcesji wtórnej, prowadzàcej doprzekszta∏cania si´ wrzosowisk Pohlio-Callunetum w zbio-rowiska okrajkowe i zaroÊlowe.

Siedliska przyrodnicze zale˝nelub przylegajàce

Du˝e zró˝nicowanie wrzosowisk knotnikowych na podze-spo∏y sprawia, ˝e graniczà z ró˝nymi typami siedlisk.Wrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum graniczài rozwijajà si´ na obrze˝ach borów sosnowych, widnychlasów, g∏ównie kwaÊnych buczyn, lasów d´bowo-buko-wych i kwaÊnych dàbrów oraz lasów sosnowych sadznychna siedliskach kwaÊnych dàbrów z klasy Quercetea robo-ri-petraeae (Kod Physis 41.5). Podzespó∏ wilgotny Pohlio-Callunetum molinietosum rozwija si´ w strefie kontakto-wej z borami moliniowymi i wilgotnymi brzezinami. Pod-zespó∏ murawowy Pohlio-Callunetum cladinetosum mitisrozwija si´ w strefie ubogich muraw napiaskowych i bo-rów chrobotkowych. Natomiast podzespó∏ z turzycà pia-skowà Pohlio-Callunetum caricetosum arenariae graniczyz nadmorskimi borami ba˝ynowymi i zbiorowiskamiwydm nadmorskich.Wrzosowiska knotnikowe graniczà tak˝e z wieloma zbioro-wiskami ruderalnymi rozwijajàcymi si´ na przydro˝achi drogach leÊnych.

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia

Wrzosowiska knotnikowe, zwiàzek Pohlio-Callunion, wyst´-pujà w zachodniej i Êrodkowej cz´Êci Europy. Nale˝à donajcz´Êciej spotykanego typu wrzosowisk, z centrum wyst´-powania w zachodnich regionach kraju.Wrzosowiska knotnikowe wyst´pujà na dawnych i wspó∏-czesnych obszarach poligonowych. Na terenie Pomorza

40

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

40302

Zachodniego: w pó∏nocnej cz´Êci Puszczy Drawskiej (mi´-dzy Drawskiem Pomorskim i Kaliszem), na Pojezierzu Po∏u-dniowopomorskim – na rozleg∏ym obszarze poligonowymmi´dzy Bornem Sulinowem, Szczecinkiem i Okonkiem.W Borach DolnoÊlàskich: w pó∏nocnej i wschodniej cz´ÊciBorów DolnoÊlàskich, w rejonie ˚agania i I∏owej oraz w re-jonie Przemkowa. Na Ziemi Lubskiej: na poligonie w rejo-nie W´drzyna i Âwiebodzina.Wyst´pujà w rozproszeniu tak˝e na obszarach PuszczyNoteckiej, Puszczy Drawskiej, Borów Skwierzyƒskich, Ko-tliny Gorzowskiej, Puszczy Rzepiƒskiej, Borów DolnoÊlà-skich, Wysoczyzny Dobrzyƒskiej, Wzgórz Trzebicko-Ostrzeszyƒskich, Pojezierza MyÊliborskiego oraz w Bo-rach Tucholskich.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Wrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum spotykane sàg∏ównie i w znacznym rozproszeniu na terenie zachodnieji pó∏nocnej cz´Êci Polski.Gatunki zwiàzane z wrzosowiskami knotnikowymi Pohlio-Callunetum znajdujà si´ w grupie roÊlin zagro˝onychw skali Wielkopolski (W) i Pomorza Zachodniego (PZ) orazDolnego Âlàska (DÂ). RoÊliny te to:Podejêrzon ksi´˝ycowy Botrychium lunaria – E (wymierajà-cy w skali regionu) (PZ); V (nara˝ony na wygini´cie) (W);VU (nara˝ony na wygini´cie) (DÂ)Gnidosz rozes∏any Pedicularis sylvatica – E (wymierajàcyw skali regionu) (W, PZ); EN (wymierajàcy) (DÂ)Wid∏ak goêdzisty Lycopodium clavatum – R (rzadki i poten-cjalnie zagro˝ony) (W); VU (nara˝ony na wygini´cie) (DÂ)Sit sztywny Juncus squarrosus – V (nara˝ony na wygini´cie) (W)Krzy˝ownica ostroskrzyde∏kowa Polygala oxyptera – NT(bliski zagro˝enia) (DÂ)Âwietlik wàt∏y Euphrasia micrantha – K (zagro˝enie niedo-statecznie poznane) (W, PZ)Âwietlik gajowy Euphrasia nemorosa – K (zagro˝enie nie-dostatecznie poznane) (W, PZ); VU (nara˝ony na wy-gini´cie) (DÂ)

Bogate florystyczne wrzosowiska knotnikowe zwiàzane sàz wyraênie Êwiat∏olubnymi oraz ciep∏olubnymi gatunka-mi, wÊród których znajduje si´ wiele roÊlin prawnie chro-nionych. Stanowià tak˝e siedlisko dla niezwykle bogatejfauny bezkr´gowców.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy SiedliskowejPotencjalne siedlisko motyla modraszka eroides Polyom-matus eroides (chroniony, czerwona lista Polski).

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejBrak gatunków ÊciÊle zwiàzanych z tym typem siedliska.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowaneW naturalnych, skrajnych warunkach abiotycznychtempo zachodzàcych zmian w obr´bie siedliska jeststosunkowo niewielkie. Zwiàzane jest ono g∏ówniez warunkami mikroklimatycznymi i edaficznymi zale˝-nymi od temperatury i warunków Êwietlnych. Na sie-dliskach najbardziej skrajnych utrzymuje si´ jako zbio-rowisko wzgl´dnie trwa∏e. Wzrost ˝yznoÊci pod∏o˝a(eutrofizacja siedlisk), a przede wszystkim zmiana wa-runków Êwietlnych i edaficznych prowadzi do prze-kszta∏cenia si´ tego zbiorowiska w kierunku zbiorowiskzaroÊlowych i leÊnych.Warunkiem utrzymania wrzosowisk knotnikowych Pohlio-Callunetum z zestawem gatunków charakterystycznychjest zachowanie skrajnych warunków siedliskowych(abiotycznych).

Inne obserwowane stanyBrak bezpoÊredniego, celowego oddzia∏ywania cz∏owiekana to siedlisko i jego przekszta∏canie.Zmiany wynikajà g∏ównie ze zmian w sposobie u˝ytkowa-nia terenu oraz gospodarowania w lasach.W szczególnoÊci zaprzestanie u˝ytkowania i pozostawie-nie terenów poligonowych, dzi´ki którym utrzymywanootwarte powierzchnie, umo˝liwi∏o uruchomienie procesusukcesji wtórnej. Dochodzi wówczas do odk∏adania si´martwej, nieroz∏o˝onej materii organicznej, do stopnio-wego zacienienia gleby i wzrostu jej ˝yznoÊci. Takie wa-runki sprzyjajà rozrostowi wrzosu Calluna vulgaris i poja-wianiu si´ nalotu krzewów i drzew, których wzrost prowa-dzi do dalszych zmian warunków siedliskowych. W na-st´pstwie takiego procesu wkraczajà gatunki zwiàzanez okrajkami, drzewa i krzewy, a eliminowane sà gatunkisucho- i Êwiat∏olubne. Zmienia si´ wówczas sk∏ad jako-Êciowy zbiorowiska.Tak˝e zarzucenie metod ochrony przeciwpo˝arowej w la-sach polegajàce na utrzymywaniu otwartych powierzchnina obrze˝ach lasów (pasów przeciwpo˝arowych) umo˝liwi-∏o uruchomienie procesu sukcesji wtórnej.

41

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

40302

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Powa˝nym zagro˝eniem dla siedliska jest zaprzestanieu˝ytkowania i pozostawienie terenów poligonowych, bar-dzo ograniczony zasi´g przestrzenny oraz rozproszeniestanowisk.Wyst´pujàce na terenie Polski wrzosowiska knotnikowe Po-hlio-Callunetum nale˝à do najbardziej na wschód wysuni´-tych stanowisk tego zespo∏u. Majà charakter subatlantyc-kiej, Êródlàdowej roÊlinnoÊci wrzosowiskowej utrzymujàcejsi´ wy∏àcznie dzi´ki specyficznym warunkom siedliskowymoraz dzia∏alnoÊci cz∏owieka.Po zarzuceniu u˝ytkowania terenów wojskowych (poligo-nów) oraz metod ochrony przeciwpo˝arowej w lasach po-legajàcych na utrzymywaniu otwartych powierzchni mo˝naspodziewaç si´ uruchomienia procesów sukcesji wtórnej.Przejawiajà si´ one nadmiernym rozrostem wrzosu, a na-st´pnie pojawianiem si´ siewek krzewów i drzew, prowa-dzàc w dalszym etapie do wykszta∏cenia si´ nieznanychzbiorowisk leÊnych.

U˝ytkowanie gospodarczei potencja∏ produkcyjny

Ograniczony zasi´g przestrzenny oraz warunki siedlisko-we, w jakich wyst´pujà suche wrzosowiska knotnikowe Po-hlio-Callunetum, narzuca∏y sposób ich zagospodarowania.Wykszta∏cone na rozleg∏ych obszarach piaszczystych orazna obrze˝ach lasów, w lukach drzewostanów i na pasachprzeciwpo˝arowych, wrzosowiska knotnikowe majà cha-rakter roÊlinnoÊci pó∏naturalnej, rozwini´tej w du˝ej mierzena siedliskach po-leÊnych.Wykszta∏cone na rozleg∏ych obszarach piaszczystych,u˝ytkowanych jako tereny wojskowe (poligony), wrzo-sowiska knotnikowe by∏y okresowo przeorywane i wy-palane i warstwa roÊlinnoÊci by∏a usuwana do glebymineralnej. Dzia∏ania takie likwidowa∏y nalot krzewówi pojedynczych drzew, powodowa∏y odnowienie k´pwrzosu Calluna vulgaris oraz usuwa∏y nieroz∏o˝onàwarstw´ materii organicznej. Powodowa∏o to odnowie-nie i utrzymywanie wrzosowisk. Po zarzuceniu u˝yt-kowania terenów wojskowych (poligonów) obserwowa-ny jest przyspieszony proces sukcesji.Wykszta∏cone na obrze˝ach lasów, na pasach przeciwpo-˝arowych wrzosowiska knotnikowe by∏y okresowo prze-orywane oraz usuwana by∏a warstwa roÊlinnoÊci do gle-by mineralnej. Dzia∏ania takie tak˝e powodowa∏y odno-wienie wrzosowisk poprzez likwidacj´ nalotu krzewówi pojedynczych drzew, usuwa∏y te˝ nieroz∏o˝onà warstw´materii organicznej. Obecnie ten sposób gospodarowa-nia w lasach zosta∏ zarzucony i obserwowany jest przy-spieszony proces sukcesji.Znaczna cz´Êç stanowisk wrzosowik knotnikowych Pohlio-Callunetum znajduje si´ na terenach nieobj´tych ˝adnà

formà ochrony. W zwiàzku z tym konieczne jest zaplano-wanie i obj´cie ich ró˝nymi formami ochrony oraz podj´-cie zabiegów ochrony czynnej.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachDo najwa˝niejszych cech, które trzeba uwzgl´dniç podczasprac nad tworzeniem planów ochrony dla tego typu wrzo-sowisk nale˝y du˝a wra˝liwoÊç tych siedlisk na zahamowa-ny dost´p Êwiat∏a oraz wzrost trofii.

Zalecane metody ochronyWrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum nale˝à do ro-ÊlinnoÊci pó∏naturalnej utrzymujàcej si´ wy∏àcznie dzi´ki spe-cyficznym warunkom siedliskowym oraz dzia∏alnoÊci cz∏owie-ka, w zwiàzku z tym wymagajà bezpoÊrednich dzia∏aƒ ochro-ny czynnej. Konieczne jest zahamowane procesu sukcesjiwtórnej, co umo˝liwi∏oby utrzymanie odpowiednich warun-ków siedliskowych, a przede wszystkim zapewni∏oby dost´pÊwiat∏a do zbiorowiska i ograniczy∏oby odk∏adanie si´ nieroz-∏o˝onej materii organicznej powodujàcej wzrost trofii.Na rozleg∏ych obszarach wrzosowisk knotnikowych ochronaczynna powinna byç prowadzona w kierunku utrzymaniaodpowiednich dla tego zespo∏u warunków siedliskowych.Poza koszeniem nale˝y zapewniç usuwanie drzew i krzewów,okresowy wypas p∏atów oraz okresowe wypalanie.Koszenie wrzosowisk powinno byç stosowane co 3–5 lati przeprowadzane w póêniejszym okresie lata lub jesienià, ko-niecznie po wysypaniu si´ nasion. Zaleca si´ tak˝e pozosta-wianie „pasów ekologicznych” lub koszenie poszczególnychcz´Êci wrzosowiska w kolejnych latach (koszenie naprzemien-ne). Po wykonanym koszeniu koniecznie nale˝y zabraç sko-szony materia∏ z wrzosowisk. Pozostawienie wykoszonegowrzosu na wrzosowisku spowoduje przyspieszony proces suk-cesji spowodowanej zwi´kszonà iloÊcià materii organicznej.Je˝eli wyst´puje taka koniecznoÊç, powinno byç przepro-wadzone usuwanie drzew i krzewów. Zabieg ten nale˝yprzeprowadzaç w okresie wczesnej wiosny (kwiecieƒ – po-czàtek maja, przed rozwojem liÊci u drzew – g∏ównie brzo-zy i topoli osiki), tak aby nie spowodowaç silniejszego od-nowienia i rozrastania si´ gatunków. Najskuteczniejszà,chocia˝ bardzo czasoch∏onnà metodà jest karczowaniedrzew i krzewów, powoduje ono bowiem, ods∏oni´cie gle-by i dodatkowo odnowienie wrzosowisk.Zaleca si´ równie˝ wypas na suchych wrzosowiskach. Po-winien on byç prowadzony przy u˝yciu „prymitywnych” raszwierzàt, najlepiej owiec – wrzosówek. Zalecaç mo˝na tak-˝e kwaterowy typ wypasu.Zabiegów tego typu nie nale˝y przeprowadzaç na ca∏ejpowierzchni, gdy˝ mo˝e to doprowadziç do inwazji gatun-ków niepo˝àdanych, takich jak trzcinnik piaskowy Calama-grostis epigejos.Jednà z zalecanych metod ochrony suchych wrzosowiskknotnikowych jest u˝ycie kontrolowanego wypalania jako

42

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

40302

czynnika odnawiajàcego ten typ zbiorowiska. Jednak ka˝-dorazowe dzia∏anie tego typu powinno byç skonsultowaneze specjalistami od fauny bezkr´gowców pod wzgl´demczasu wykonania (sugerowany okres to prze∏om zimy i wio-sny, po zejÊciu pokrywy Ênie˝nej i wysuszeniu pokrywy ro-Êlinnej, a przed nadejÊciem ciep∏ych dni i poczàtkiem okre-su wegetacyjnego) oraz zakresu. Wypalaniu powinna ka˝-dorazowo podlegaç tylko cz´Êç obszaru. PowtarzalnoÊç te-go typu zabiegu ochrony czynnej tak˝e nie powinna byçzbyt du˝a, najcz´Êciej co 8–10 lat.Wrzosowiska knotnikowe wykszta∏cone na obrze˝ach lasów,wzd∏u˝ dróg i szlaków komunikacyjnych, na nas∏onecznio-nych skarpach, wzd∏u˝ linii oddzia∏owych, na odlesionychpowierzchniach pasów przeciwpo˝arowych oraz pod liniamienergetycznymi wyst´pujàce w postaci pasów, o ró˝nej sze-rokoÊci, nie wymagajà bezpoÊrednich dzia∏aƒ ochrony czyn-nej. Widne, Êwietliste obrze˝a lasów liÊciastych i sosnowych,przydro˝a i linie oddzia∏owe stanowià wzgl´dnie stabilnesiedlisko zapewniajàce utrzymanie i trwa∏oÊç suchych wrzo-sowisk knotnikowych.Ochrona zachowawcza, ochrona bierna, stanowi wystar-czajàcà form´ ochrony tego siedliska.Natomiast utrzymanie pe∏nej zmiennoÊci tych wrzosowisk wy-maga podj´cia zabiegów ochrony czynnej, polegajàcej naniedopuszczaniu do zacienienia wrzosowisk i ods∏anianiuobrze˝y lasów. Wymaga to przede wszystkim okresowego usu-wania drzew i krzewów pojawiajàcych si´ na wrzosowiskachi w najbli˝szym sàsiedztwie, które powodujà zacienienie.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyWrzosowiska knotnikowe Pohlio-Callunetum stanowià sie-dlisko dla wielu zagro˝onych gatunków roÊlin i bezkr´-gowców. Gatunki roÊlin wyst´pujàce na wrzosowiskachknotnikowych nale˝à do osobliwoÊci florystycznych regionuPomorza Zachodniego, Wielkopolski i Dolnego Âlàska.Charakterystyczne jest wyst´powanie na tych siedliskachwielu gatunków nale˝àcych do elementu atlantyckiego weflorze Polski.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiNiewielka cz´Êç stanowisk wrzosowisk knotnikowychznajduje si´ na terenie rezerwatu przyrody: „WrzosowiskaCedyƒskie”.Odpowiedzialny za stan zachowania przyrody w rezerwa-cie jest Wojewódzki Konserwator Przyrody.

Cz´Êç stanowisk znajduje si´ na terenie PrzemkowskiegoParku Krajobrazowego, który jest proponowany do obj´ciasiecià Natura 2000.Na szczególne wyró˝nienie zas∏uguje Dyrekcja Przemkow-skiego Parku Krajobrazowego. Prowadzone na tereniePrzemkowskiego P. K. zabiegi ochrony czynnej polegajàcena przemiennym wykaszaniu wrzosowisk prowadzone sàod lat 90. XX wieku.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Zbiorowisko suchych wrzosowisk knotnikowych opisa∏Shimwell (1975) z terenu Êrodkowej Anglii.W Polsce po raz pierwszy opisa∏ to zbiorowisko Brzeg (1982),zmieniajàc pierwotnà koncepcj´ wrzosowisk knotnikowych.Na terenie Polski wrzosowiska knotnikowe nie by∏y dotych-czas przedmiotem szczegó∏owych badaƒ.Pojedyncze informacje i zdj´cia fitosocjologiczne wrzosowiskknotnikowych znajdujà si´ w opracowaniach Kobendzy(1930) z Puszczy Kampinoskiej, Libberta (1933) z PojezierzaMyÊliborskiego, K´pczyƒskiego (1965) z Wysoczyzny Do-brzyƒskiej i Fija∏kowskiego (1993) z obszaru Lubelszczyzny.W Wielkopolsce wrzosowiska knotnikowe szczegó∏owoopisane zosta∏y po raz pierwszy w latach 1999–2002 przezW. Rakowskiego (2002).

Monitoring naukowy

Monitoring terenowy w ramach tego typu siedliska powi-nien polegaç na przeglàdzie terenowym przeprowadza-nym co 5 lat w poszczególnych p∏atach.Ocenie nale˝y poddaç dynamik´ poszczególnych p∏atów,zw∏aszcza ich sk∏ad gatunkowy ze szczególnym uwzgl´dnie-niem pojawiajàcych si´ siewek drzew i krzewów oraz stano-wiskami cennych gatunków roÊlin naczyniowych.Dokumentacja powinna byç prowadzona przez wykonaniezdj´ç fitosocjologicznych i dokumentacji fotograficznej.Nale˝y tak˝e oceniç iloÊç od∏ozonej materii organicznej.Obserwacje takie powinny dostarczyç szczegó∏owych infor-macji o przemianach (dynamice) siedliska oraz ewentual-nej potrzebie ochrony czynne.W przypadku podj´cia zabiegów ochrony czynnej nale˝a-∏oby prowadziç rejestracj´ procesu i jego skutków oraz po-równaç wyniki z pozosta∏ymi powierzchniami.

Jolanta Kujawa-Pawlaczyk

43

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

40302

Wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-CallunetumKod Physis: 31.2124

Cechy diagnostyczne siedliska

Cechy obszaruSuche wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetumrozwijajà si´ na gruboziarnistych luênych piaskach wydmo-wych, rzadziej na piaskach sandrowych, o bardzo g∏´bokimpoziomie wód gruntowych. Poziom wody gruntowej wahasi´ od 0,5 do 3,0 m. Gleby, na których wyst´pujà wrzosowi-ska màcznicowe, nale˝à do s∏abo wykszta∏conych rankerówkwarcowo-krzemianowych lub gleb bielicowych, o du˝ejprzepuszczalnoÊci i stosunkowo niskim pH 4,0–5,0. Charak-teryzujà si´ wàskà amplitudà ekologicznà w zakresie ˝yzno-Êci i wilgotnoÊci siedliska oraz warunków termicznych.Wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum wyst´-pujà na obrze˝ach borów sosnowych. Rozwijajà si´ zwyklena skrajach borów sosnowych, wzd∏u˝ dróg i szlaków ko-munikacyjnych oraz w przeÊwietlonych fragmentach borówsosnowych, rzadziej na pasach przeciwpo˝arowych. Zajmu-jà zwykle niewielkie powierzchnie od kilku do kilkudziesi´-ciu arów, wykszta∏cajàc si´ w formie pasów o szerokoÊci od1,5 do 4 metrów. P∏aty wrzosowisk màcznicowych sà sto-sunkowo niewielkie i zajmujà przeci´tnie 50 m2, rzadkoosiàgajàc wi´ksze powierzchnie, do 160–180 m2.Nale˝à do zbiorowisk autogenicznych, wyst´pujàcych naantropogenicznie wykszta∏conych siedliskach i w zwiàzkuz tym majàcych charakter roÊlinnoÊci pó∏naturalnej.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaWrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum majàcepostaç wrzosowiska krzewinkowego, posiadajà charaktery-sycznà fizjonomi´ zdominowanà przez wrzos zwyczajny Cal-luna vulgaris i màcznic´ lekarskà Arctostaphylos uva-ursi,wyst´pujàcà p∏atowo i przyjmujàcà p∏o˝àcà postaç. Struktu-ra zespo∏u skupia si´ w dwóch warstwach, zielnej i mszystej.Pierwszà warstw´ z dominujàcym i panujàcym gatunkiembuduje wrzos oraz màcznica lekarska, wype∏niajàca wolneprzestrzenie mi´dzy k´pami wrzosu, kszta∏tujàca charaktery-stycznà fizjonomi´ tych wrzosowisk. Drugà warstw´ tworzàniskie roÊliny, takie jak: jastrz´biec kosmaczek Hieracium pi-losella, kostrzewa owcza Festuca ovina oraz bogata floramchów i porostów. Pojedynczo i w rozproszeniu pojawiajàsi´ tu gatunki drzew i krzewów, wÊród których najcz´stsze to:sosna zwyczajna Pinus sylvestris, brzoza brodawkowata Be-tula pendula oraz ja∏owiec Juniperus communis.Pokrycie warstwy zielnej waha si´, w zale˝noÊci od warun-ków Êwietlnych, od 55 do 90%.Najwi´ksze zró˝nicowanie i zwarcie wrzosowiskamàcznicowe osiàgajà w pe∏ni lata, w pe∏ni sezonu wege-tacyjnego, a najbarwniejszy rozwój–póênym latem,w okresie kwitnienia wrzosu.

WysokoÊç wrzosowisk waha si´ od kilku do oko∏o 30–60 cmwysokoÊci, przy zwarciu zale˝nym od warunków Êwietlnychi stadium sukcesji wahajàcym si´ od 55 do 90% warstwyzielnej. Natomiast zwykle dobrze rozwini´ta warstwa mszy-sta osiàga pokrycie dochodzàce do 100%.

Reprezentatywne gatunkiWrzos zwyczajny Calluna vulgaris, màcznica lekarskaArctostaphylos uva-ursi, murzyca wrzosowiskowa Carexericetorum, turzyca wczesna Carex praecox, gorysz pa-górkowy Peucedanum oreoselinum, w´˝ymord niski Sco-rzonera humilis, naw∏oç pospolita Solidago virgaurea,macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, kostrzewaowcza Festuca ovina, szczotlicha siwa Corynephorus ca-nescens, bodziszek czerwony Geranium sanguineum,siódmaczek leÊny Trientalis europaea, wid∏ak goêdzistyLycopodium clavatum, Polytrichum piliferum, Ceratodonpurpureus, Hypnum jutlandicum, Pohlia nutans, Ptilium ci-liare, Cladonia arbuscula, Cladonia chlorophaea, Clado-nia mitis, Cladonia crispate, Cladonia furcata, Cladoniagracilis, Cladonia uncialis, Coelocaulon aculeatum.

OdmianyW zale˝noÊci od rodzaju pod∏o˝a i zró˝nicowania warun-ków abiotycznych, g∏ównie termicznych, oraz charakteruzbiorowisk kontaktowych i zwiàzanej z tym dynamiki wrzo-sowiska màcznicowe dzielà si´ na trzy podtypy: podzespó∏typowy Arctostaphylo-Callunetum typicum, podzespoó∏murawowy Arctostaphylo-Callunetum cladinetosum mitisoraz podzespó∏ z borówkà czernicà Arctostaphylo-Callune-tum vaccinietosum myrtilli.Podzespó∏ typowy Arctostaphylo-Callunetum, typicumzdominowany pod wzgl´dem pokrycia przez wrzos Cal-luna vulgaris, znajdujàcy si´ w fazie dojrza∏ej, nale˝y donajubo˝szych florystycznie podzespo∏ów. Wrzos cz´stotworzy facje, osiàgajàc maksymalne pokrycie, tak ˝e dopowierzchni ziemi dociera niewielka iloÊç Êwiat∏a (do20%). W zwiàzku z tym warstwa zielna jest bardzo zubo-˝ona i ograniczna do bodziszka czerwonego Geraniumsanguineum i niewielkiej iloÊci màcznicy Arctostaphylosuva-ursi. Wykszta∏ca si´ w formie pasów na obrze˝achborów sosnowych, przy liniach oddzia∏owych i drogachleÊnych, rzadziej pod liniami energetycznymi i wzd∏u˝pasów przeciwpo˝arowych.Podzespó∏ murawowy Arctostaphylo-Callunetum cladineto-sum mitis nale˝y do najsuchszych i najcieplejszych oraznajbogatszych florystycznie podzespo∏ów, wyró˝niajàc si´du˝ym udzia∏em màcznicy lekarskiej Arctostaphylos uva-ursi. K´py wrzosu zajmujà tu znacznie mniejsze powierzch-nie, sà mocno rozrzedzone, ods∏aniajàc nagà gleb´, któràzasiedlajà Êwiat∏olubne i ciep∏olubne gatunki mszakówi porostów oraz màcznica lekarska. Wykszta∏ca si´ w for-mie pasów na obrze˝ach borów sosnowych lub na piasz-czystych skarpach o wystawie po∏udniowej i wschodniejprzy drogach i szlakach komunikacyjnych.

44

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

40303

Rozwija si´ na najubo˝szych siedliskach cz´sto w towarzy-stwie muraw napiaskowych z klasy Koelerio glaucae-Cory-ephoretea canescentis.Podzespó∏ z borówkà czernicà Arctostaphylo-Callunetumvaccinietosum myrtilli wyró˝nia si´ udzia∏em borówki czer-nicy Vaccinium myrtillus, wid∏aka goêdzistego Lycopodiumclavatum i siódmaczka leÊnego Trientalis europaea. Wy-kszta∏ca si´ w obr´bie borów sosnowych, zajmujàc niewiel-kie powierzchnie w przeÊwietlonych lukach drzewostanów.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Calluno-ArctostaphylionZespó∏ AArrccttoossttaapphhyylloo--CCaall lluunneettuumm wrzosowiskomàcznicowe

Dynamika roÊlinnoÊci

SpontanicznaWrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetumnale˝à do zbiorowisk stosunkowo trwa∏ych, ze wzgl´duna skrajne warunki glebowe i termiczne, w jakich wyst´-pujà. Rozwijajà si´ na suchych obszarach piaszczystych,w krajobrazie borów sosnowych. Wyst´pujà tak˝e naantropogenicznie wykszta∏conych siedliskach na obrze-˝ach borów sosnowych i wzd∏u˝ dróg leÊnych, na nas∏o-necznionych skarpach wzd∏u˝ szlaków komunikacyjnychoraz w przeÊwietlonych miejscach i w lukach w obr´biedrzewostanów.Naturalne procesy sukcesyjne zachodzà tu stosunkowoszybko. Na siedliskach najbardziej skrajnych utrzymuje si´jako zbiorowisko wzgl´dnie trwa∏e. Wzrost ˝yznoÊci pod∏o-˝a (eutrofizacja siedlisk), a przede wszystkim zmiana wa-runków Êwietlnych i edaficznych prowadzi do przekszta∏ce-nia si´ tego zbiorowiska w kierunku mezofilnych zbioro-wisk okrajkowych. Nast´pnym etapem jest wkraczaniekrzewów i gatunków drzewiastych.W zdj´ciach fitosocjologicznych, oprócz gatunków charak-terystycznych zespo∏u i zwiàzku Calluno-Arctostaphylion,notuje si´ gatunki charakterystyczne dla ciep∏olubnychokrajków z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei, muraw na-piaskowych z klasy Koelerio glaucae-Coryephoretea cane-scentis oraz rzadziej muraw kserotermicznych z klasy Fe-stuco-Brometea.

Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owiekaWrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum roz-wijajà si´ i utrzymujà na sztucznie ukszta∏towanych siedli-skach. Zajmujà zwykle niewielkie powierzchnie, wyst´pujàcw formie pasów na obrze˝ach widnych i suchych borów so-snowych, na nas∏onecznionych skarpach wzd∏u˝ dróg orazw formie niewielkich p∏atów w borach sosnowych.Zarzucenie metod gospodarowania w lasach polegajàce-go na utrzymywaniu otwartych powierzchni na obrze˝achlasów umo˝liwi∏o uruchomienie procesu sukcesji wtórnej,

prowadzàcej do przekszta∏cania si´ wrzosowisk Arctosta-phylo-Callunetum w zbiorowiska okrajkowe i leÊne.Powa˝nym zagro˝eniem dla tego typu siedlisk jest wzrostwilgotnoÊci i ˝yznoÊci pod∏o˝a (eutrofizacja siedliska). Po-wody zanikania wrzosowisk màcznicowych sà podobne dopowodów zanikania borów chrobotkowych (91. T0).

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub przylegajàce

Zró˝nicowanie wrzosowisk màcznicowych na podzespo∏ysprawia, ˝e graniczà z ró˝nymi typami siedlisk.Graniczà i rozwijajà si´ na obrze˝ach oraz w obr´bie bo-rów sosnowych – g∏ównie suchych borów sosnowych Cla-donio-Pinetum (Kod Physis 42.52112) oraz borów Êwie˝ych– subkontynetalnych borów Peucedano-Pinetum (Kod Phy-sis 42.5211) i suboceanicznych Leucobryo-Pinetum (KodPhysis 42.5211).Podzespó∏ murawowy Arctostaphylo-Callunetum cladineto-sum mitis rozwija si´ w strefie ubogich muraw napiasko-wych i borów chrobotkowych.Wrzosowiska màcznicowe graniczà tak˝e z wieloma cie-p∏olubnymi zbiorowiskami ruderalnymi, rozwijajàcymisi´ na przydro˝ach i drogach leÊnych. Sporadycznie gra-niczà te˝ z ciep∏olubnymi zbiorowiskami okrajowymio acidofilnym charakterze.

Rozmieszczenie geograficznei mapa rozmieszczenia

Wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum wy-st´pujà w borealno-kontynentalnych obszarach Europy.Centrum wyst´powania osiàgajà w pó∏nocno-wschodnichregionach kraju.Wrzosowiska màcznicowe wyst´pujà niecz´sto i g∏ównieskupiskowo w pó∏nocno-wschodnich i wschodnich regio-nach Polski. Spotykane sà: w Puszczy Piskiej, w dolinieE∏ku, w Puszczy Kurpiowskiej, w Puszczy Augustowskiej,

45

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

40303

w Puszczy Bia∏owieskiej, na terenie Wigierskiego Parku Na-rodowego. Pojedyncze stanowiska podawane sà z okolicTorunia i z Pojezierza Dobrzyƒskiego, Wy˝yny Lubelskiej,Puszczy Kampinoskiej, Âlàska Opolskiego oraz Wielkopol-ski, g∏ównie z Puszczy Noteckiej i Kotliny Gorzowskiej.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Wrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum spoty-kane sà g∏ównie i w znacznym rozproszeniu na terenie pó∏-nocno-wschodniej i Êrodkowo-wschodniej Polski.W wykazie zbiorowisk roÊlinnych Wielkopolski (Brzeg, Wojterska,2001) uj´te sà w kategorii zbiorowisk nara˝onych (kategoria V).Gatunki zwiàzane z wrzosowiskami màcznicowymi zwiàzekCalluno–Arctostaphylion znajdujà si´ w grupie roÊlin za-gro˝onych w skali Wielkopolski (W) i Pomorza Zachodnie-go (PZ) oraz Dolnego Âlàska (DÂ). RoÊliny te to:Podejêrzon ksi´˝ycowy Botrychium lunaria – E (wymierajà-cy w skali regionu) (PZ); V (nara˝ony na wygini´cie) (W);VU (nara˝ony na wygni´cie) (DÂ).Wid∏ak goêdzisty Lycopodium clavatum – R (rzadki i poten-cjalnie zagro˝ony) (W); VU (nara˝ony na wygini´cie) (DÂ)Màcznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi – CR (krytyczniezagro˝ony) (DÂ).Gatunki zwiàzane z wrzosowiskami màcznicowymi (Arcto-staphylo-Callunetum) znajdujà si´ na liÊcie gatunków obj´-tych prawna ochronà, sà to: wid∏ak goêdzisty Lycopodiumclavatum, màcznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi ipodejêrzon ksi´˝ycowy Botrychium lunaria.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy SiedliskowejPodejêrzon pojedynczy Botrychium simplex (krytycznie za-gro˝ony CR – Polska Czerwona Ksi´ga).Leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum (ochrona Êcis∏a).Potencjalne siedlisko motyla modraszka eroides Polyom-matus eroides (chroniony, Czerwona Lista Polski)

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejBrak gatunków ÊciÊle zwiàzanych z tym typem siedliska.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowaneW naturalnych, skrajnych warunkach abiotycznych tem-po zachodzàcych zmian w obr´bie siedliska jest stosun-kowo niewielkie. Zwiàzane jest ono g∏ównie z warunka-mi mikroklimatycznymi i edaficznymi zale˝nymi odtemperatury, wilgotnoÊci i warunków Êwietlnych. Nasiedliskach najbardziej skrajnych, utrzymuje si´ jakozbiorowisko wzgl´dnie trwa∏e. Wzrost ˝yznoÊci pod∏o˝a(eutrofizacja siedlisk), a przede wszystkim zmiana wa-runków Êwietlnych i edaficznych prowadzi do prze-kszta∏cenia si´ tego zbiorowiska w kierunku zbiorowiskzaroÊlowych i leÊnych.

Warunkiem utrzymania wrzosowisk màcznicowych Arctostaphy-lo-Callunetum z zestawem gatunków charakterystycznych jestzachowanie skrajnych warunków siedliskowych (abiotycznych).

Inne obserwowane stanyBrak bezpoÊredniego, celowego oddzia∏ywania cz∏owiekana to siedlisko i jego przekszta∏canie.Zarzucenie metod gospodarowania w lasach polegajàce-go na utrzymywaniu otwartych powierzchni na obrze˝achlasów umo˝liwi∏o uruchomienie procesu sukcesji wtórnej,prowadzàcej do przekszta∏cania si´ wrzosowisk Arctosta-phylo-Callunetum w zbiorowiska okrajkowe i leÊne.Dochodzi wówczas do odk∏adania si´ martwej, nieroz∏o˝onejmaterii organicznej, do stopniowego zacienienia gleby i wzro-stu jej wilgotnoÊci. Takie warunki sprzyjajà rozrostowi wrzosu,a nast´pnie pojawianiu si´ i rozwojowi siewek krzewówi drzew, których wzrost prowadzi do dalszych zmian warunkówsiedliskowych. W nast´pstwie takiego procesu wkraczajà ga-tunki zwiàzane z okrajkami, drzewa i krzewy, a eliminowane sàgatunki sucho- i Êwiat∏olubne takie jak np. màcznica lekarskaArctostaphylos uva-ursi i Êwiat∏olubne, gatunki porostów. Zmie-nia si´ wówczas sk∏ad jakoÊciowy zbiorowiska.

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Powa˝nym zagro˝eniem dla siedliska jest bardzo ograni-czony zasi´g przestrzenny oraz znaczne rozproszenie sta-nowisk. Wyst´pujàce na terenie Polski wrzosowiska màcz-nicowe Arctostaphylo-Callunetum nale˝à do najbardziej nawschód wysuni´tych siedlisk z grupy zaliczanych do su-chych wrzosowisk. Majà charakter subkontynentalno-sub-borealnej roÊlinnoÊci wrzosowiskowej utrzymujàcej si´ wy-∏àcznie dzi´ki specyficznym warunkom siedliskowym orazdzia∏alnoÊci cz∏owieka.Powa˝nym zagro˝eniem dla tego typu siedlisk jest przedewszystkim wzrost ˝yznoÊci pod∏o˝a (eutrofizacja siedli-ska). Przejawia si´ on pojawianiem si´ siewek krzewówi drzew, prowadzàc w dalszym etapie do wykszta∏ceniasi´ zbiorowisk leÊnych.Powody zanikania wrzosowisk màcznicowych sà podobnedo powodów zanikania borów chrobotkowych (91. T0).

U˝ytkowanie gospodarczei potencja∏ produkcyjny

Ograniczony zasi´g przestrzenny oraz warunki siedliskowe,w jakich wyst´pujà suche wrzosowiska màcznicowe Arctosta-phylo-Callunetum, narzuca∏y sposób ich zagospodarowania.Wykszta∏cone na obrze˝ach lasów, w lukach drzewostanów,na nas∏onecznionych skarpach na obrze˝ach dróg, wrzoso-wiska màcznicowe majà charakter roÊlinnoÊci pó∏naturalnej,rozwini´tej w du˝ej mierze na siedliskach po-leÊnych.Wykszta∏cone na obrze˝ach borów sosnowych wrzosowi-ska màcznicowe by∏y okresowo niszczone i przeorywane,

46

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

40303

w zwiàzku z tym warstwa roÊlinnoÊci by∏a usuwana do gle-by mineralnej. Dzia∏ania takie likwidowa∏y nalot krzewówi pojedynczych drzew oraz usuwa∏y nieroz∏o˝onà warstw´materii organicznej. Na Êwie˝o odlesionych piaskachwrzosowiska màcznicowe pe∏nià rol´ roÊlinnoÊci pionier-skiej, inicjujàc proces sukcesji wtórnej.Znaczna cz´Êç stanowisk wrzosowisk màcznicowych znaj-duje si´ na lukach i przeÊwietlonych miejscach w obr´bieborów sosnowych, na terenach nieobj´tych ˝adnà formàochrony. W zwiàzku z tym konieczne jest zaplanowaniei obj´cie ich ró˝nymi formami ochrony oraz podj´cie za-biegów ochrony czynnej.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachDo najwa˝niejszych cech, które trzeba uwzgl´dniç podczasprac nad tworzeniem planów ochrony dla tego typu wrzo-sowisk nale˝y du˝a wra˝liwoÊç tych siedlisk na zahamowa-ny dost´p Êwiat∏a, wzrost trofii oraz wilgotnoÊci gleby.

Zalecane metody ochronyWrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum nale˝àdo roÊlinnoÊci pó∏naturalnej utrzymujàcej si´ wy∏àcznie dzi´-ki skrajnym warunkom siedliskowym oraz dzia∏alnoÊci cz∏o-wieka. W zwiàzku z tym wymagajà bezpoÊrednich dzia∏aƒochrony czynnej. Konieczne jest zahamowanie procesu suk-cesji wtórnej, co umo˝liwi∏oby utrzymanie odpowiednich wa-runków siedliskowych, a przede wszystkim zapewni∏oby do-st´p Êwiat∏a do zbiorowiska i ograniczy∏oby odk∏adanie si´nieroz∏o˝onej materii organicznej powodujàcej wzrost trofii.Ze wzgl´du na niewielkie powierzchnie pokryte przez wrzo-sowiska màcznicowe, wszelkie zabiegi ochrony czynnej sàznacznie utrudnione, ale muszà byç przeprowadzonew kierunku utrzymania odpowiednich dla tego zespo∏u wa-runków siedliskowych.W podzespole murawowym Arctostaphylo-Callunetum cla-dinetosum mitis nale˝àcym do najsuchszych i najcieplej-szych oraz wyró˝niajàcych si´ du˝ym udzia∏em màcznicylekarskiej Arctostaphylos uva-ursi zabiegi ochrony czynnejpolegaç muszà na niedopuszczaniu do rozrastania si´ k´pwrzosu i zacienienia gleby. Rozwijajàce si´ na najubo˝-szych siedliskach, cz´sto w towarzystwie muraw napiasko-wych z klasy Koelerio glaucae-Coryephoretea canescentis,wrzosowiska tego typu powinny podlegaç okresowemu„zdzieraniu” warstwy roÊlinnoÊci do nagiej gleby. Zabiegten mo˝liwy jest na obrze˝ach borów sosnowych, na przy-dro˝ach i nas∏onecznionych skarpach. W przypadku wyst´-powania wrzosowisk màcznicowych w obr´bie suchych bo-rów sosnowych, w lukach nale˝y zapewniç utrzymanieprzeÊwielonych fragmentów drzewostanów. Zabieg ten jestmo˝liwy dzi´ki stosowaniu odpowiednich rodzajów r´bni,zw∏aszcza r´bni przer´bowej (IV).Je˝eli wyst´puje taka koniecznoÊç, powinno byç przepro-wadzone usuwanie drzew i krzewów.

Zabieg ten nale˝y prowadziç w okresie wczesnej wiosny(kwiecieƒ – poczàtek maja, przed rozwojem liÊci u drzew –g∏ównie brzozy i topoli osiki), tak aby nie spowodowaç sil-niejszego odnowienia i rozrastania si´ gatunków. Najsku-teczniejszà, chocia˝ bardzo czasoch∏onnà metodà jest kar-czowanie drzew i krzewów, powoduje ono bowiem ods∏o-ni´cie gleby i dodatkowo odnowienie wrzosowisk.Utrzymanie pe∏nej zmiennoÊci tych wrzosowisk wymagapodj´cia zabiegów ochrony czynnej, polegajàcej na niedo-puszczaniu do zacienienia wrzosowisk i ods∏anianiu obrze-˝y lasów. Wymaga to przede wszystkim okresowego usuwa-nia drzew i krzewów pojawiajàcych si´ na wrzosowiskachi w najbli˝szym sàsiedztwie, które powodujà zacienienie.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyWrzosowiska màcznicowe Arctostaphylo-Callunetum sta-nowià siedlisko dla wielu zagro˝onych gatunków roÊlini bezkr´gowców. Gatunki roÊlin wyst´pujàce na wrzosowi-skach màcznicowych, tj. màcznica lekarska Arctostaphylosuva-ursi, która jest gatunkiem wyró˝niajàcym ten typ siedli-ska, nale˝à do zagro˝onych w skali kraju.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiNiewielka cz´Êç stanowisk wrzosowisk màcznicowych znaj-duje si´ na terenie rezerwatów. W Puszczy Bia∏owieskiejw rezerwacie przyrody „Czechy Orlaƒskie” znajdujà si´p∏aty wrzosowiska màcznicowego wyst´pujàcego w formieniewielkich p∏atów w borze sosnowym Peucedano-Pinetum.Odpowiedzialny za stan zachowana przyrody w rezerwa-cie jest Wojewódzki Konserwator Przyrody.Cz´Êç stanowisk znajduje si´ na terenie Wigierskiego Par-ku Narodowego. Za ochron´ przyrody i zabezpieczenie te-go typu siedlisk na terenie parku narodowego odpowie-dzialny jest dyrektor parku.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Zbiorowisko suchych wrzosowisk màcznicowych opisa∏a Jura-szek (1928) z okolic Warszawy. Na terenie Polski wrzosowiskamàcznicowe by∏y przedmiotem szczegó∏owych badaƒ prowa-dzonych przez Cioska (2000) w Polsce Êrodkowo–wschodniej.W Wielkopolsce wrzosowiska màcznicowe zosta∏y opisaneszczegó∏owo przez W. Rakowskiego (2002).Pojedyncze informacje i zdj´cia fitosocjologiczne wrzoso-wisk màcznicowych znajdujà si´ w opracowaniach Steffe-na (1931) z Puszczy Piskiej, Juraszek (1928) i Kobendzy(1930) z Puszczy Kampinoskiej, Faliƒskiego (1965) z doli-ny E∏ku, z Puszczy Kurpiowskiej i Augustowskiej, K´pczyƒ-skiego (1965) z Wysoczyzny Dobrzyƒskiej, Soko∏owskiego(1988) z Wigierskiego Parku Narodowego, Fija∏kowskiegoi Górskiego (1968) i Fija∏kowskiego (1993) z obszaru Lu-belszczyzny oraz Spa∏ka (1996) ze Âlàska Opolskiego.

47

Suche wrzosowiskaP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

40303

48

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

Monitoring naukowy

Monitoring terenowy w ramach tego typu siedliska powi-nien polegaç na przeglàdzie terenowym przeprowadza-nym co 5 lat w poszczególnych p∏atach.Ocenie nale˝y poddaç dynamik´ poszczególnych p∏atów,zw∏aszcza ich sk∏ad gatunkowy, ze szczególnym uwzgl´d-nieniem pojawiajàcych si´ siewek drzew i krzewów oraz sta-nowiskami cennych gatunków roÊlin naczyniowych.Dokumentacja powinna byç prowadzona przez wykonanie

zdj´ç fitosocjologicznych i dokumentacji fotograficznej.Nale˝y tak˝e oceniç iloÊç od∏o˝onej materii organicznej.Obserwacje takie powinny dostarczyç szczegó∏owych infor-macji o przemianach (dynamice) siedliska oraz ewentual-nej potrzebie ochrony czynnej.W przypadku podj´cia zabiegów ochrony czynnej nale˝a-∏oby prowadziç rejestracj´ procesu i jego skutków oraz po-równaç wyniki z pozosta∏ymi powierzchniami.

Jolanta Kujawa-Pawlaczyk

40303