POLSKIE GRANATY1919 – 1939

Grzegorz Franczyk

KRAKÓW 2010

© Copyright by Grzegorz Franczyk, 2010

Wydano staraniem autora na prawach rękopisu

WYDANIE I

5

SPIS TREŚCI

Od Autora

PRZEMYSŁ PRODUKCJI GRANATÓW

EKSPORT GRANATÓW I ZAPALNIKÓWW OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

GRANATY BOJOWEGranat obronny wz. 1916Granat zaczepny wz. 1917Granat obronny wz. 1923 (wz. 23 „O”)Granat zaczepny wz. 1923 (wz. 23 „Z”)Granat obronny wz. KCGranat obronny wz. 1933 ( wz. 33 „O”)Granat zaczepny wz. 1933 ( wz. 33 „Z”)

GRANATY ĆWICZEBNE, SZKOLNE, PRZEKROJEGranat ćwiczebny wz. E (ćw. typ E.)Granat obronny wielokrotny wz. 1926 W.C. (wz. 26 W.C. „O”)Granat zaczepny wielokrotny wz. 1926 W.C. (wz. 26 W.C. „Z”)Granat szkolny wz. 1916Granat szkolny wz. 1917Granat szkolny wz. E.Granat szkolny MillsGranat szkolny F-1

GRANATY I ŚWIECE DYMNE, ŁZAWIĄCE, PETARDYGranat dymny wz. SŚwieca dymna P. T.Świeca dymna COŚwieca dymna S.C.E.Granat łzawiący CAF (wojskowy)Granat łzawiący CAF (policyjny)Świeca łzawiąca CAFPetarda-szrapnel wz. 1928 W.A.S. (wz. 28 W.A.S.)Petarda-granat wz. 1929 W.A.S. (wz. 29 W.A.S.)

8

10

20

2424283034373941

434346485253545556

58586062646668707274

6

GRANATY PROTOTYPOWE I PATENTYGranat Stanisława SzymańskiegoGranat zaczepny wz. 25/28 Lebensarta (wz. L 25/28)Granat szklany Chachelskiego i KnabeGranat przeciwpancerny fi rmy „GRANAT”Granat przeciwpancerny wz. 1935 JGranat przeciwpancerny wz. 1938 E.T.Granaty ćwiczebne W.C. zmodernizowaneGranat ćwiczebny fi rmy „Granat”Granat ćwiczebny Bolesława GorzejewskiegoGranaty ćwiczebne typ „A” i „B”Granat dymny lub pozoracyjnyGranat łzawiący CAF nowego wzoru

GARŁACZE, GRANATY KARABINOWEGranat karabinowy i garłacz Jana CzajkowskiegoGarłacz i granat karabinowy fi rmy „Granat”Granat ręczno-karabinowy Stanisława KozubkaGarłacz i granat karabinowy BłońskiegoGranatnik sprężynowy Stanisława GórskiegoGarłacz Kuli i Pieńkowskiego

ZAPALNIKI DO GRANATÓWZapalnik samoczynny A.C. 23Zapalnik samoczynny A.C. 24Zapalnik samoczynny A.C. 25Zapalnik samoczynny GR 29Zapalnik samoczynny GR 31Zapalnik samoczynny GRN 31Zapalniki samoczynne wielokrotne KR 24, KR 24/26, KR 24/28Zapalnik samoczynny A.C. 25 do granatów CAF

ZAPALNIKI PROTOTYPOWE I PATENTYZapalnik ćwiczebny „GRANAT”Zapalnik Edwarda Łopatto wz. 28

767678848688909394959699

100

102103105107108110113

115115117119122125127129133

134134135

7

Zapalnik Mariana WojciechowskiegoZapalnik Jana MuszalskiegoZapalnik Bolesława GorzejewskiegoZapalnik Mariana WojciechowskiegoZapalnik Zbosia i KuliZapalnik uderzeniowy fi rmy „GRANAT”Zapalnik uderzeniowy Bolesława GorzejewskiegoZapalnik uderzeniowy fi rmy „GRANAT”

PRZEKROJE

CECHY FABRYCZNE GRANATÓWCechy na skorupach granatów

BIBLIOGRAFIA

138140141143144146147148

149

150151

152

8

Od autora.

Oddaję w ręce Państwa kolejną, po „Polskiej Amunicji Strzeleckiej 1919-2004”, pozycję zajmującą się „niszowymi” zagadnieniami doty-czącymi uzbrojenia Wojska Polskiego od odzyskania niepodległości do dnia dzisiejszego. Oczywiście słowo „niszowymi” trzeba ująć w cudzysłów, ponieważ tak jak broń strzelecka nie potrafi funkcjono-wać bez amunicji jej dedykowanej, tak również zwykły granat ręczny od wieków pozostaje jednym z klasycznych elementów uzbrojenia piechoty na polu walki.

Po raz kolejny jako pasjonat i hobbysta staram się wypełnić wielką dziurę w krajowej i światowej literaturze hobbystycznej, w której roi się od publikacji dotyczących lotnictwa, broni pancernej, umundurowania, a brakuje tych podstawowych drobiazgów uzbrojenia, bez których zwykły żołnierz nie stanowiłby żadnej siły na polu walki.

Sam temat jest bardzo ciężki do opracowania zważywszy na brak zainteresowania nim przez lata. Jeżeli nie liczyć kilkunastu artykułów wspaniałego badacza historii polskiej wojskowości – Zbigniewa Gwoź-dzia, to próżno szukać w bibliotekach innych publikacji. Oczywiście istnieją archiwa, czy instrukcje wojskowe. Niestety bardzo często zdarzają się w nich błędy, tak w opisach jak i rysunkach. Dodatkowo krajowe i światowe kolekcje muzealne posiadają niewielkie zasoby granatów produkowanych w naszym kraju. Często okazuje się, że eksponaty wystawowe są poskładane na siłę z przypadkowych ele-mentów i nie odpowiadają historii. Dodatkowo dochodzą powielane w publikacjach i na stronach internetowych błędy, przyjmowane dziś już jako „historyczny pewnik”.

Niewątpliwie wielką zasługę w tej publikacji ma międzynarodowa „rodzina” poszukiwaczy i kolekcjonerów. To dzięki nim mogłem wie-lokrotnie na stronach tej książki pokazać zdjęcia unikatowych skorup, czy zapalników. Bardzo często są to egzemplarze istniejące wyłącznie jako pojedyncza sztuka na świecie i tylko dzięki tym ludziom miałem możliwość pokazać je w swojej książce. Wbrew pozorom książka ta nigdy by nie powstała, gdyby nie grupa zapaleńców poświęcających

9

swój czas prywatny i własne fundusze na żmudne zbieranie okruchów historii.

Równocześnie wielkim źródłem informacji są światowe archiwa patentowe publikowane dziś w Internecie. To dzięki nim udało się zidentyfi kować kilka zapalników, jak również odnaleźć ich modyfi kacje patentowane w innych krajach.

Oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie ustrzegłem się błędów, jak również nie wyczerpałem tematu. Dziś, gdy oddaję książkę do dru-ku posiadam już nowe informacje i z każdym tygodniem dochodzą kolejne.

Mam nadzieje, że zasób informacji zawartych w tej pracy pozwoli wszystkim zainteresowanym rozszerzyć zakres wiadomości na temat rodzi-mej produkcji granatów w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

W tym miejscu chciałbym również serdeczniepodziękować grupie badaczy tematu, pasjonatów

i kolekcjonerów, bez których książka ta nie mogłaby powstać i którym serdecznie dziękuję za okazaną pomoc:

Zbigniew GwóźdźRobert Fotyniuk

Grzegorz CholewaKonrad Chorzela

Jesús OrniaDarryl W. Lynn

Paul Spence

Grzegorz Franczyk(e-mail: landminer@interia.pl)

Kraków, 5 sierpień 2010.

10

PRZEMYSŁ PRODUKCJI GRANATÓW

Po odzyskaniu przez Polskę w 1918 roku niepodległości, koniecz-nym stało się stworzenie przemysłu zbrojeniowego mogącego zaopa-trzyć odrodzone na nowo siły zbrojne państwa. W tym czasie nie istniał żaden zakład potrafi ący uruchomić produkcję granatów i zapalników na skalę masową. Większość fabryk posiadających odpowiedni park maszynowy i mających doświadczenie w produkcji seryjnej elementów metalowych lub chemicznej była zniszczona, bądź też wywieziona przez wycofujących się zaborców. Wobec takiego stanu rzeczy najważniej-szym celem stało się stworzenie struktur zarządzających, odtworzenie starych oraz wybudowanie nowych zakładów przemysłu metalowego, mechanicznego i chemicznego.

Podstawowym źródłem zaopatrzenia w początkowym okresie tworzenia polskich sił zbrojnych była broń i amunicja pochodząca z przejętych magazynów państw zaborczych. W 1918 roku podczas walk we Lwowie zdobyto duży magazyn broni. W tym samym roku przejęto austriackie składy uzbrojenia w Przemyślu na Zasaniu, Dąbrowie Górni-czej i Krakowie (K.u.k. Artillerie-Depot). Duże ilości uzbrojenia przejęto w byłych niemieckich Artillerie-Depot w Warszawie. Na początku 1919 roku przejęto dwa duże magazyny wojskowe koło Wilna, z których wysłano do Polski ok. 150 wagonów amunicji i uzbrojenia. Również w trakcie działań operacyjnych żołnierze Frontu Litewsko-Białoruskie-go zajęli niemieckie magazyny w Nowojelni, Bogdanowie, Oszmianie i Sołach. Kolejno przejmowano składy wojskowe w Łucku, Kowlu, Brze-ściu, Białymstoku i Grodnie.

W przejętych składach i magazynach znajdowały się głównie gra-naty ręczne i karabinowe pruskie, austriackie i rosyjskie. Bilans na dzień 26 stycznia 1919 roku wykazywał 338 tysięcy granatów ręcznych i kara-binowych rozmaitych wzorów. Była to liczba zbyt mała dla uzbrojenia odradzającej się armii. Ponieważ przemysł dopiero się odradzał, pod-stawowym uzupełnieniem w początkowym okresie uzbrajania stały się przyznane przez Komisję Sojuszniczą pewne ilości zdobyczy wojennych oraz przede wszystkim zakupy zagraniczne. Głównym dostawcą uzbro-

11

jenia była Francja, gdzie już jesienią 1919 roku zakupiono 400 tysięcy granatów ręcznych i 100 tysięcy granatów karabinowych. W lipcu 1920 roku zakupiono kolejne 100 tysięcy granatów ręcznych, a pod koniec tego samego roku kolejną dużą partię, liczącą przeszło 500 tysięcy gra-natów.

Katalog Materiałowy Uzbrojenia z roku 1923 w dziale Granaty ręczne, karabinowe, miny wymienia następujące granaty znajdujące się w magazynach (pisownia oryginalna):

Granaty Francuskie:Granat ręczny O F. wz. 15

Granat ręczny F.1 wz. 15

Granat ręczny C. F.

Granat ręczny duszący wz. 1916

Granat ręczny zapalający-dymny

Granat ręczny do niszczenia metal. wz. 1916

Granat ręczny typ P. A.

Granat przeciwtankowy 8 sek

Granat karabinowy V. B.

Granaty Niemieckie:Granat ręczny trzonowy 5/2 sek.

Granat ręczny trzonowy ćwiczebny

Granat ręczny jajowy 5 sek.

Granat ręczny jajowy ćwiczebny

Granat ręczny jajowy kulisty

Granat karabinowy wz. 14

Granat karabinowy wz. 17 5 sek.

Granaty Austriackie:Granat ręczny rurowy 7 sek.

Granat ręczny trzonowy 7 sek.

Granat ręczny gazowy 7 sek.

Granat ręczny kukurydzowy

Granat uniwersalny większy

12

Granat uniwersalny mniejszy

Granat karabinowy kukurydzowy

Granat karabinowy czasowy 8 sek.

Granat karabinowy skaczący wz. 16

Granaty Rosyjskie:Granat ręczny wz. 12

Granat ręczny wz. 14

Granat ręczny syst. Nowickiego (Fiodorowa)

Granat karabinowy ros wz. 15

Granaty Angielskie i wyrobu polskiego:Granat ręczny syst. Lemona kulisty

Granat ręczny syst. Lemona owalny

Granat ręczny syst. Mills’a

Granat ręczny polskiego wyrobu typ Franc.

Granat ręczny polskiego wyrobu typ K. i C.

Granaty zdobyczne i pochodzące z zakupów pochodziły głównie z produkcji wojennej i były wykonywane z przeznaczeniem do szyb-kiego zużycia. Odbijało się to najczęściej na jakości zapalników, które bardzo szybko traciły właściwości bojowe. W celu uniezależnienia się od drogiego importu oraz z powodu zagrożenia blokadą handlu z za-granicą podjęto starania uruchomienia rodzimej produkcji granatów i zapalników. Po krótkich naradach Komisja Uzbrojenia Armii przy Mi-nisterstwie Spraw Wojskowych zatwierdziła do produkcji dwa wzory niemieckich granatów – zaczepnego wz. 17 i obronnego wz. 16. Wybór ten spowodowany był brakiem potrzeby zakupu licencji produkcyjnej, prostotą konstrukcji oraz – jak na tamte czasy – wystarczającymi wła-ściwościami bojowymi. Były to dwa pierwsze wzory granatów ręcznych produkowane w kraju.

W okresie międzywojennym komponenty granatów produkowało wiele fi rm, m.in.: Fabryka Wyrobów Metalowych „Wacław Czajkowski i S-ka” z Warszawy; Zakłady Mechaniczne „Cel” z Warszawy; Fabryka

13

Masowych Wyrobów Blaszanych „Tłocznia” z Warszawy; Fabryka Ma-szyn i Odlewnia Metali Władysława Klimka w Krakowie; Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych „Wolski i S-ka” z Lublina; Odlewnia Żelaza i Ema-liernia „Kamienna” J. Witwicki z Kamiennej; Fabryka „Ferrum” z Zawiercia; Zakłady Przemysłowo-Budowlane „Dźwignia” z Sosnowca; S.A. Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich - Huta Ostrowiec; Towarzystwo Sta-rachowickich Zakładów Górniczych, Starachowice. Zapalniki wyrabiały trzy fi rmy: Fabryka Przemysłu Metalowego „Granat” Spółka Akcyjna z Warszawy, Fabryka Przyborów Amunicyjnych „Mars” z Warszawy i Fa-bryka Przyborów Amunicyjnych „Kredyk i Spółka” z Warszawy. Pełnej kompletacji i elaboracji skorup materiałem wybuchowym dokonywa-ły dwie wytwórnie wojskowe: Warsztaty Amunicji Specjalnej (WAS) w forcie „Legionów Dąbrowskiego” oraz Warsztaty Amunicyjne Nr 1 miesz-czące się w forcie „Hauke-Bosaka” („Georgija”) i na Cytadeli w Warszawie (w 1925 roku przeniesiono je do fortu „Bema”).

Na początku lat trzydziestych produkcję granatów i świec chemicz-nych podjęła również nowo wybudowana Wojskowa Wytwórnia Rakiet (W.W.R.).

Warsztaty Amunicji Specjalnej (WAS) były głównym wojskowym producentem granatów ręcznych. Założono je w 1921 roku w forcie „Legionów Dąbrowskiego” („Piłsudskiego”) i w krótkim czasie stały się one główną placówką badawczo-konstrukcyjną Wojskowego Instytutu Przeciwgazowego. Zajmowały się elaboracją granatów ręcznych bojo-

Miesięczna produkcja granatów ręcznych w Warsztatach Amunicji Specjalnej

Rok

granaty zaczepne granaty obronne

produkcja

pokojowa mobilizacyjna pokojowa mobilizacyjna

1921 25 000 50 000 25 000 50 000

1926/1927 58 000 900 000 50 000 562 000

14

wych i ćwiczebnych, produkowały granaty dymne i łzawiące, petardy, świece dymne oraz pociski do moździerzy Stockesa. Średnia miesięczna produkcja wynosiła przeszło 194 tysiące wszystkich wyrobów.

Petardy ćwiczebne z elementów uzyskanych z rozbrajania amuni-cji produkowano również w Warsztatach Amunicyjnych Nr 2 mieszczą-cych się w Cytadeli i w Głównej pod Poznaniem.

Warsztaty Amunicyjne Nr 1 (W.A.-1) uruchomiono wiosną 1919 roku w zaadaptowanych pomieszczeniach fortu „Haukego” („Georgija”) i na Cytadeli w Warszawie. W interesującym nas asortymencie zajmowa-ły się wyrobem i elaboracją granatów ręcznych oraz specjalnych (dym-nych, łzawiących). Na początku 1925 roku, po przeniesieniu zakładu do nowych pomieszczeń w forcie „Bema”, połączono je z Centralnymi Składami Amunicyjnymi tworząc Warsztaty Zakładów Amunicyjnych.W grudniu 1925 roku Warsztaty przemianowano na Zakład Amunicyjny Nr 1, by wreszcie w 1935 roku nadać mu nazwę: Wytwórnia Amunicji Nr 1 w Warszawie.

W miarę rozbudowy Państwowej Fabryki Amunicji w Skarżysku wytwórnię przekształcono w zakład doświadczalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. Według planu Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia w roku 1934 Wytwórnia Amunicji Nr 1 miała w kooperacji z Państwową Fabryką Amunicji w Skarżysku i Towarzystwem Starachowickich Zakła-dów Górniczych S.A., dostarczającym elementy amunicji, produkować zapalniki i elaborować naboje 75 mm ze szrapnelami zastępczymi wz. R 33 oraz naboje 75 mm z pociskami wskaźnikowymi i oświetlający-mi dla artylerii polowej i przeciwlotniczej.

plomba listowa

Wytwórni Amunicji Nr 1

15

W 1927 r. Departament Przemysłu Wojennego zawarł z amerykań-skim przemysłowcem Stefanem de Lanoy umowę o budowę i urucho-mienie wytworni specjalnych środków chemicznych w miejscowości Bzin, położonej około 5 km na południe od węzła kolejowego Skarżysko, w pobliżu Państwowej Fabryki Amunicji. Wytwórnia pod maskującą na-zwą Wojskowej Wytwórni Rakiet w Skarżysku (na początku lat trzydzie-stych w związku ze zmianą asortymentu produkcji zmieniono nazwę fabryki na: Wytwórnia Węgla Aktywnego) rozpoczęła działalność w 1929 roku. Początkowo zajmował się produkcją gazów bojowych i napełnia-niem nim skorup pocisków.

Po krótkim okresie prosperity nastąpiło zatrzymanie produkcji w związku z zaspokojeniem zapotrzebowania wojska na gazy bojowe do celów ćwiczebnych i doświadczalnych. Ponieważ nad fabryką zawisła groźba likwidacji Departament Uzbrojenia podjął decyzję o uruchomie-niu w roku budżetowym nowych działów produkcyjnych.

W 1932 roku w wytwórni zamontowano nowoczesne linie do pro-dukcji między innymi granatów i świec łzawiących oraz świec dymnych.

ćwiczenia Obrony Przeciwgazowej w latach trzydziestych, świece dymne P.T.

16

Przewidywana miesięczna produkcja na nowych urządzeniach miała wynosić 12, 5 – 27 tysięcy granatów C.A.F. (lub 8,75 – 17,325 tysięcy świec łzawiących C.A.F.) oraz 35 – 70 tysięcy świec dymnych.

W latach trzydziestych prowadzono w Wojskowej Wytwórni Rakiet również prace nad nowymi konstrukcjami. We współpracy z Wojsko-wym Instytutem przeciwgazowym prowadzono badania nad świecami o działaniu duszącym „E1” wypełnioną szczawianem sześciochlorodwu-metylowym i „E2” elaborowaną węglanem sześciochlorodwumetylo-wym. Zbudowano również próbną instalację do napełniania granatów ręcznych fosforem, czego efektem była partia próbna przetestowana z powodzeniem na poligonie w Rembertowie.

Wojskowa Wytwórnia Rakiet była w latach trzydziestych głównym producentem chloroacetofenonu używanego w granatach i świecach łzawiących C.A.F.

Największą fabryką produkującą zapalniki do granatów ręcznych w okresie dwudziestolecia międzywojennego były zakłady Przemysł Metalowy „Granat” Spółka Akcyjna. Zostały one założone w 1921 roku przez grupę akcjonariuszy warszawskich. Spółka dysponowała kilkoma wytwórniami w Warszawie. Zarząd produkcji wojskowej mieścił się przy ul. Senatorskiej 22, natomiast produkcję specjalną umiejscowiono przy ul. Stalowej 67 i w Forcie Legionów. Jednocześnie ci sami akcjonariusze utworzyli w Kielcach przy ul. Młynarskiej 43 przedsiębiorstwo pod na-zwą „Kielecka Odlewnia”. W 1925 roku „Granat” ofi cjalnie wydzierżawił zakład w Kielcach i po przeprowadzeniu modernizacji na początku lat trzydziestych rozpoczął w nim produkcję zapalników do granatów, czę-ści amunicji, zapalników artyleryjskich, wkrętek głowicowych, itp. Decy-zją zarządu spółki w 1935 roku doszło do fuzji Spółki Akcyjnej „Kielecka Odlewnia” i Przemysłu Metalowego „Granat”. Wiązało się to z zamówie-niem przeszło miliona zapalników wz. GR 31, które „Granat” otrzymała w tym samym roku.

Oprócz innych wyrobów w asortymencie zakładów warszawskich i kieleckich w okresie dwudziestolecia międzywojennego kolejno pro-dukowano zapalniki do granatów ręcznych typu: A.C. 23, A.C. 24, A.C. 25, GR 29, GR 31, GRN-31.

17

awers i rewers przepustki pracowniczej z fabryki „Granat” w Kielcach

18

Produkcją materiałów wybuchowych do elaboracji granatów zaj-mowało się kilka krajowych wytwórni wojskowych i cywilnych.

16 lipca 1919 r. Główny Urząd Zaopatrzenia Armii (GUZA) złożył jednorazowe zamówienie w Towarzystwie Akcyjnym Barwników Ani-linowych i Przetworów Chemicznych „Boruta” w Zgierzu na 445 ton trotylu i 24 tony kwasu pikrynowego. Dostawa miała być zrealizowana w 1920 r., jednakże wobec trudności związanych z zakupami zagra-nicznej aparatury oraz brakiem niektórych surowców spółka mogła uruchomić produkcję kwasu pikrynowego dopiero w kwietniu 1922 r. W późniejszym okresie spółka dostarczała przemysłowi zbrojeniowemu kwas pikrynowy i komponenty chemiczne, z których między innymi produkowano bojowe i ćwiczebne środki chemiczne stosowane do elaboracji granatów i świec łzawiących oraz dymnych.

Pod koniec 1919 roku, w Niewiadowie, zostały utworzone Zakłady Chemiczne „Nitrat” Spółka Akcyjna. W styczniu 1920 roku Główny Urząd Zaopatrzenia Armii podpisał umowę, według której fabryka miała pro-dukować corocznie w okresie dziesięciu lat 600 ton prochów nitrocelu-lozowego i nitroglicerynowego, 150 ton prochu czarnego oraz 600 ton trotylu na potrzeby wojska. Materiały te miały być produkowane w ga-tunkach odpowiadających elaboracji amunicji strzeleckiej, artyleryjskiej i granatów ręcznych.

Podczas wojny polsko-rosyjskiej w celu zwiększenia ilości produ-kowanej amunicji uruchomiono Tymczasowe Warsztaty Amunicyjne w Krakowie, Dęblinie i Rudniku. Zakłady te zajmowały się głównie roz-bieraniem starej amunicji i odzyskiwaniem z niej prochu, materiałów wybuchowych i komponentów metalowych. Część tych materiałów została zużyta do elaboracji pierwszych krajowych granatów.

W tym samym okresie uruchomiono w Bydgoszczy Przetwórnię Materiałów Wybuchowych, której pełny rozruch nastąpił w lipcu 1921 roku. W fabryce przy rozbrajaniu amunicji, obróbce prochów i mate-riałów wybuchowych zatrudnionych było wówczas 120 robotników

19

cywilnych i 60 wojskowych. Przetwórnia przekazywała Departamentowi Uzbrojenia trotyl, kwas pikrynowy i stopy metali kolorowych. Elementy żelazne trafi ały do zakładów hutniczych Modrzejowskiego Towarzystwa Górniczo-Hutniczego. Przetwórnia zakończyła swoją działalność w 1925, po uruchomieniu Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących w Pionkach.

W pierwszych latach powojennych spłonki i detonatory do gra-natów ręcznych produkowano głównie w Laboratorium Kapsli i Kapi-szonów na warszawskiej Cytadeli oraz w Wytwórni Kapsli i Kapiszonów w Toruniu. Były to w praktyce wyłącznie zakłady elaborujące, ponie-waż wszystkie komponenty metalowe produkowały dla nich prywatni kooperanci. W wytwórni toruńskiej dodatkowo we własnym zakresie produkowano piorunian rtęci.

W lutym 1926 roku Wytwórnię Kapsli i Kapiszonów z Torunia prze-niesiono do nowo wybudowanej Państwowej Fabryki Amunicji (PFA) w Skarżysku, gdzie już w 1925 roku wyprodukowano pierwszą partię informacyjną spłonek i detonatorów do granatów. Od 1927 roku Pań-stwowa Fabryka Amunicji w Skarżysku stała się głównym producentem spłonek i detonatorów do granatów ręcznych.

Lonty czarnoprochowe stosowane do opóźniaczy zapalników wytwarzane były w przez Spółkę Akcyjną „Lignoza” w dwóch zakładach mieszczących się w Bieruniu Starym i Krywałdzie.

W ramach kolejnych inwestycji Centralnego Okręgu Przemysło-wego tuż przed wybuchem II wojny światowej w widłach Wisły i Sanu na obszarze 1500 ha lasów położonych między miejscowościami Dęba i Majdan Królewski, powstawała Wytwórnia Amunicji Nr 3. Miała być największą w kraju fabryką spłonek i zapalników wraz z wydziałami sca-lania pocisków artyleryjskich oraz napełniania amunicji wielkokalibro-wej i bomb lotniczych. Do wybuchu wojny zdołano uruchomić jedynie produkcję spłonek i zapalników oraz rozpoczęto wytwarzanie piorunia-nu rtęci. Ponadto oddano do eksploatacji nowocześnie wyposażone laboratorium badawcze.

20

EKSPORT GRANATÓW I ZAPALNIKÓWW OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

W okresie międzywojennym Polska wyeksportowała do różnych państw spore ilości sprzętu wojskowego, w tym również granaty ręczne i zapalniki. Eksportem zajmowała się spółka „SEPEWE” Eksport Prze-mysłu Obronnego Sp. Z o.o. Początkowo asortyment sprzedaży obej-mował tzw. „stoki” czyli stare uzbrojenie i sprzęt wojskowy zalegający w magazynach. W ten sposób pozbyto się również obcego uzbrojenia po unifi kacji wzorów dla Wojska Polskiego. W asortymencie sprzedaży stokowej występowały granaty ręczne, granaty karabinowe, zapalniki do granatów i granatniki przejęte w 1918 roku z magazynów austriac-kich, niemieckich i rosyjskich. Również sprzedano część uzbrojenia po-chodzącego z pierwszych zakupów i darów z lat 1919-1922.

Hiszpania 1936, polskie granaty wz. 23

21

Pierwsze zamówienie na nowy sprzęt wojskowy spółka SEPEWE otrzymała w 1928. Był to kontrakt dla fi rmy „Granat” na dostawę 200 tysięcy sztuk zapalników do granatów ręcznych do Rumunii o wartości ponad 83 tysiące $ (ok. 740 tysięcy zł). W kolejnych latach eksportowano duże ilości granatów ręcznych, granatów i świec dymnych, łzawiących oraz zapalników do nich. Równocześnie sprzedano licencję na produk-cję zapalników do Francji, gdzie pod oznaczeniem „bouchon allumeur

Mle 1935” licencyjny polski zapalnik wz. 31 był produkowany do lat 70-tych XX wieku.

W 1937 roku rozpoczęto budowę licencyjnej fabryki zapalników w Rumunii, którą zakończono w 1939 roku. Podczas II wojny światowej produkowano w niej odpowiednik polskiego zapalnika wz. GR 31.

rumuński granat MAN Mod.1939

z zapalnikiem według polskiej

licencji i rumuńskie oznaczenie

na główce granatu.

„V” - Combinatul Chimic Victoria

22

Pod koniec lat trzydziestych wyeksportowano duże ilości grana-tów i zapalników do walczącej Hiszpanii. W większości były to granaty obronne i zaczepne wz. 23 z zapalnikami GR 31oraz spora ilość granatów wz. 16 z zapalnikiem GRN-31. Ciekawostką jest fakt, że w tym przypad-ku pozbyto się również pozostałości partii prototypowych i testowych zapalników. W taki sposób w ręce Republikanów trafi ły np. zapalniki Łopatty i Wojciechowskiego, które są dziś oprócz patentów praktycznie jedynym dowodem materialnym na prowadzone w Polsce prace badaw-czo-rozwojowe. Hiszpanie doceniając konstrukcję zapalnika GR 31 sko-piowali go i rozpoczęli produkcję we własnej wytwórni B-3. Uzbrajano w nie głównie granaty „Universal” i „Granada Defensiva de discos”.

francuski granat obronny Mle 1937

z zapalnikiem Mle 1935

hiszpański granat „Universal”

z zapalnikiem B-3