POLSKA

WSTÊPSTR. 5-7

POMORZESTR. 8-23

WARMIA I MAZURYSTR. 24-27

WIELKOPOLSKASTR. 28-33

MAZOWSZESTR. 34-49

MA£OPOLSKASTR. 50-83

ŒL¥SKSTR. 84-96

Zdjêcia: Stanis³awa, Jolanta, Krzysztof i Rafa³ Jab³oñscy

Tekst: Rafa³ Jab³oñski

Seria: “200 fotografii”

Opracowanie graficzne: Rafa³ Jab³oñski

Korekta: Teresa Umer

Wykonanie mapy: Igor E³patow

Zdjêcie na ok³adce: Pomnik Fryderyka Chopina w £azienkach Królewskich w Warszawie.Zdjêcie na str. 2-3: Jezioro Wojnowo ko³o Gi¿ycka.

Druk i oprawa: Perfekt

ISBN 83-909878-3-X

Wydawnictwo Festina s.c., Warszawa tel/fax (+48) (22) 842-54-53© Copyright by Wydawnictwo Festina ©

Warszawa

Kraj w œrodkowej Europie pomiêdzy Morzem Ba³tyckim a Karpatami i Odr¹ a Bugiem, sw¹ burzliw¹ historiê zawdziêcza po³o¿eniu pomiêdzy wielkimi mocarstwami, na styku kul­tury wschodu i zachodu.

Osadnictwo ludnoœci pras³owiañskiej i s³o­wiañskiej rozpoczê³o siê na tych terenach ju¿ w XV wieku p.n.e. Prehistorycznym œwiade­ctwem s¹ m. in. wykopaliska grodu kultury ³u¿yckiej w Biskupinie pochodz¹cego z oko³o 550 roku p.n.e. Wœród plemion zamieszkuj¹cych te ziemie najwiêksze znaczenie w IX wieku uzys­kali Polanie, których stolic¹ by³o Gniezno, oraz Wiœlanie ze stolic¹ w Krakowie lub Wiœlicy. Dynastia Piastów w pañstwie Polan, podbijaj¹c s¹siednie plemiona, m.in. Wiœlan, rozpoczê³a konsolidacjê ziem s³owiañskich. Prze³omowym momentem w dziejach powstawania pañst­wowoœci polskiej by³o przyjêcie chrztu przez ksiêcia Mieszka I. Akt ten nast¹pi³ w 996 roku i wprowadzi³ Polskê w kr¹g kultury ³aciñskiej, a tak¿e oddali³ niebezpieczeñstwo nawracania „ogniem i mie­ czem” Polski jako kraju pogañ­skiego. Nastêpca Mieszka, Boles³aw I Chrobry, doprowadzi³ do powstania metropolii chrzeœci­jañskiej w GnieŸnie, wykorzystuj¹c propa­

gandowo postaæ misjonarza Wojciecha, który zgin¹³ œmierci¹ mêczeñsk¹ na terenie Prus Kraj chrzeœcijañski, jakim sta³a siê Polska, móg³ ubiegaæ siê o podniesienie do rangi królestwa. Dokona³ tego Boles³aw I Chrobry w roku 1025 staj¹c siê pierwszym królem Polski. Jego nastê­pca, Kazimierz Odnowiciel, w 1038 roku prze­niós³ stolicê do Krakowa, ustanawiaj¹c to mia­sto, na najbli¿sze stulecia, centrum ¿ycia polity­cznego i spo³ecznego Polski. Dynastiê Piastów zakoñczy³ Kazimierz Wielki, o którym mówi siê, ¿e „zasta³ kraj drewniany, a pozostawi³ muro­wany”. Po bezdzietnej œmierci króla tron obj¹³ jego siostrzeniec Ludwik Wêgierski, którego córka Jadwiga poœlubona zosta³a Wielkiemu Ksiêciu Litewskiemu Jagielle. Ma³¿eñstwo to

W oddalonej o 33 km od Gniezna miejscowoœci Biskupin w 1933 roku odkryto pozosta³oœci po osa-dzie kultury ³u¿yckiej z XVII-XVI wieku p.n.e. W zrekonstruowanych zabudowaniach co roku we wrzeœniu odbywa siê Festyn Archeologiczny.

POLSKA

przypieczêtowa³o uniê pomiêdzy Polsk¹ a Litw¹, a dynastiê panuj¹c¹ a¿ do 1572 roku zwano jagielloñsk¹. By³ to szczególnie dobry okres

dla Polski. Czasy panowania ostatnich królów z tej dynastii: Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, okreœla siê mianem „z³otego wieku”. Po bezpotomnej œmierci Zygmunta Augusta a¿ do 1795 roku w Polsce rz¹dzili królowie elek­cyjni, wybierani przez ogó³ szlachty na polach elekcyjnych na Woli pod Warszaw¹. Sposób elekcji króla prowadzi³ czêsto do wyborów niekorzystnych dla polskiej racji stanu. Bardziej ni¿ dobro kraju liczy³ siê interes szlachty, która z biegiem czasu zyskiwa³a coraz wiêk­sze przywileje, os³abiaj¹c tym samym w³adzê królewsk¹ i pañstwo. Praktycznym przejawem tych tendencji by³a konstytucja „nihil novi”z 1505 roku, która nie pozwala³a królowi pod­j¹æ ¿adnych decyzji dotycz¹cych szlachty bez jej zgody, i przywilej „liberum veto” ­ „nie pozwalam”, który uzale¿nia³ wynik obrad sejmu od jednego g³osu. Ju¿ pierwszy król elekcyjny, Henryk Walezy, po krótkim panowaniu uciek³ do Francji. Tron powierzano równie¿ jednostkom wybitnym. Nale¿eli do nich Stefan Batory, Jan III Sobieski i Stanis³aw August Poniatowski. W latach 1587­1668 w Polsce rz¹dzi³a dynas­tia Wazów, wywodz¹cych siê ze Szwecji, a po œmierci Jana III Sobieskiego tron objê³a saska dynastia Wettinów ­ August II i AugustIII. W wiekach XVII i XVIII Polska traci³a na znaczeniu co doprowadza do I rozbioru w 1772 roku, w którym Rosja, Austria i Prusy zaane­ktowa³y prawie 30% jej terytorium.

6

W katedrze w GnieŸnie znajduj¹ siê wykonane z br¹zu dwuskrzyd³owe drzwi, ukazuj¹ce w 18 kwa-terach sceny z ¿ycia œw. Wojciecha i jego mêczñsk¹ œmieræ. Jest to jedno z najwspanialszych dzie³ sztuki romañskiej w Polsce.

Podjêto wówczas próby odnowy, które swój dobitny wyraz znalaz³y w konstytucji 3 maja 1791 roku. Jej uchwa³y zosta³y uniewa¿nione przez konfederacjê targowick¹ i w 1793 roku dosz³o do II rozbioru, a w 1795 do III rozbioru, który spowodowa³ znikniêcie Polski z mapy Europy na 123 lata. Dopiero po I wojnie œwia­towej, na mocy traktatu wersalskiego Polska odzyska³a niepodleg³oœæ. Niestety na krótko. We wrzeœniu 1939 roku II Rzeczypospolita zaatakowana zosta³a przez Niemcy i ZSRR. Przez ca³y okres II wojny œwiatowej Polacy walczyli w kraju i za granic¹ z okupantem ­

hitlerowskimi Niemcami. Po wojnie nowy ³ad geopolityczny ustanowiony w Ja³cie uzale¿ni³ Polskê na nastêpne 45 lat od ZSRR. Liczne wyst¹pienia narodu polskiego przeciwko w³a­dzy komunistycznej (1956, 1970, 1976) by³y krwawo t³umione. Dopiero strajki robotników skupionych w zwi¹zku „Solidarnoœæ”, którego przywódc¹ by³ Lech Wa³êsa, doprowadzi³y do zmian ustroju Polski i uzyskania pe³nej suwe­rennoœci. 31 grudnia 1989 roku narodzi³a siê III Rzeczypospolita.

Nagrobek króla Kazimierza Jagielloñczyka w ka-tedrze na Wawelu w Krakowie powsta³ w 1492 roku. Znajduje siê on w kaplicy Œwiêtokrzyskiej i jest jed-nym z ostatnich dzie³ Wita Stwosza w Polsce.

Sarkofag ksiêcia piastowskiego Henryka IV znajdowa³ siê w koœciele œw. Krzy¿a we Wroc³awiu, a obecnie ogl¹daæ go mo¿na w Muzeum Narodo-wym we Wroc³awiu.

8

to kraina le¿¹ca pomiêdzy doln¹ Odr¹ i Wis³¹ oraz Ba³tykiem a Noteci¹ i doln¹ Wart¹. Historycznie pomorze dzieli siê na Pomorze Wschodnie z g³ów­nym miastem Gdañskiem oraz Pomorze Zachodnie ze Szczecinem. Jest to teren ukszta³towany przez wêdrówki lodowca, z niewielkimi jeziorami, np. na Pojezierzu Drawskim, oraz malowniczymi wzgórza­mi usytuowanymi g³ównie w Szwajcarii Kaszubskiej.

< Na Ba³tyku rozwiniête jest rybo³ówstwo. Rybacy dysponuj¹ du¿ymi kutrami wyposa¿onymi w naj-nowoczeœniejszy sprzêt. £odzie rybackie wyci¹gane na brzeg i susz¹ce siê na s³oñcu sieci to ju¿ relikt przesz³oœci.

POMORZE

Najczêœciej odwiedzanym przez turystów, w okre-sie letnim, miejscem w Polsce jest wybrze¿e Ba³-tyku. Jego piaszczyste, szerokie pla¿e rozci¹gaj¹ce siê wzd³u¿ ca³ej pó³nocnej granicy Polski stanowi¹ szczególn¹ atrakcjê.

Gdañsk to jedno z najpiêkniejszych miast pó³nocnej Europy, o tysi¹cletniej, burzliwej historii. Najstarszy zapis, pochodzi z 997 roku kiedy zatrzyma³ siê tu œw. Wojciech w drodze do Prus. Wraz z Sopotem i Gdyni¹ tworzy aglomeracjê zwan¹ Trójmiastem. Gdañsk obfituje w wysokiej klasy zabytki w wiêk-szoœci usytuowane w G³ównym Mieœcie. Fontannê Neptuna, patrona mórz i nawigacji, wzniesiono przed ratuszem na D³ugim Targu w 1633 roku jako symbol dobrobytu miasta. Na otaczaj¹cej j¹ kracie widniej¹ herby Gdañska i polskie or³y.

10

Koœció³ Mariacki w Gdañsku jest najwiêksz¹ w Europie œredniowieczn¹ œwi¹tyni¹ zbudowan¹ z ceg³y. Jest to koœció³ trzynawowy z transeptem i wieñcem kaplic, zbudowany w stylu gotyckim w latach 1343-1502.

> Ulica Mariacka w Gdañsku prowadzi od koœcio³a Mariackiego do D³ugiego Pobrze¿a. Ta najpiêkniej-sza z gdañskich ulic jest przyk³adem dawnej zabu-dowy, z w¹skimi, bogato dekorowanymi fasadami kamienic i przedpro¿ami.

D³ugi Targ w Gdañsku biegnie od Bramy Zielonej nad Mot³aw¹ do ratusza. Znajduj¹ siê tutaj najwa¿-niejsze œwieckie budowle miasta: Ratusz G³ównego Miasta, Dwór Artusa a tak¿e naj³adniejsze kamie-nice najbogatszych patrycjuszy Gdañska. Budowê Ratusza G³ównego Miasta rozpoczêto w 1327 roku w stylu gotyckim, po niej nast¹pi³y przebudowy w XV i XVI wieku. Gmach wieñczy wysmuk³a (82 m) wie¿a, na której w 1561 roku umieszczono figurê króla Zygmunta Augusta.

Wielka Sala Rady zwana Czerwon¹ jest najpiêk-niejszym pomieszczeniem w Ratuszu G³ównego Miasta. Jej wystrój z lat 1593-1608 jest dzie³em ni-derlandzkich i gdañskich mistrzów: Hansa Vredema-na de Vries, Izaaka van den Blocke i Simona Herle.

Dwór Artusa z lat 1478-1481 by³ miejscem spo-tkañ zamo¿nych mieszczan, wyznaj¹cych idea³y ry-cerzy Okr¹g³ego Sto³u z dworu króla Artura. Fasada przebudowana w latach 1616-1617 przez Abrahama van den Blocke ³¹czy cechy gotyku i renesansu.

13

< D³ugie Pobrze¿e nad Mot³aw¹ to teren starego portu. Dziœ cumuj¹ tu statki przewo¿¹ce wycieczki do Westerplatte i obecnego portu. Ze Starym Mia-stem nabrze¿e ³¹cz¹ bramy z XIV i XV wieku, m.in. Brama Zielona i Brama Mariacka. U wylotu ul. Sze-rokiej stoi ¯uraw, dŸwig portowy, powsta³y w latach 1442-1444. Obecnie jest on jednym z obiektów Muzeum Morskiego utworzonego w 1960 roku.

< Katedrê w Oliwie wznieœli w XIII wieku cystersi sprowadzeni tu w 1186 roku. W XVII i XVIII wieku zosta³a bogato wyposa¿ona m.in. w symboliczny sarkofag ksi¹¿¹t pomorskich a tak¿e portrety ksi¹¿¹t i królów polskich. Fasadê zaprojektowano w stylu rokoko.

Najcenniejszym zabytkiem katedry s¹ organy zbu-dowane w latach 1763-1788. Zawieraj¹ one 7876 piszcza³ek. Codziennie grane s¹ na nich koncerty, a latem odbywaj¹ siê Miêdzynarodowe Festiwale Muzyki Organowej.

14

Wznosz¹ca siê 91 m nad poziomem morza Kêpa Red³owska w swej czêœci nadmorskiej jest rezerwa-tem krajobrazowym. Nad stromym klifem roœnie las mieszany z przewag¹ buku.

> Sopot to najs³ynniejszy kurort na wybrze¿u Ba³-tyku. Pocz¹tki jego kariery siêgaj¹ 1824 roku. Ponad pó³kilometrowe molo obiega dooko³a ³awka, naj-d³u¿sza w Europie. W Operze Leœnej odbywaj¹ siê koncerty oraz Miêdzynarodowy Festiwal Piosenki.

Koœció³ gotycki w Kartuzach powsta³ w latach 1383-1403. Nakryty jest barokowym dachem w kszta³cie trumny, pochodz¹cym z lat 1731-1733. We wnêtrzu znajduje siê ciekawy wczesnobarokowy o³tarz g³ówny oraz drewniane stalle z XVII wieku.

Szwajcaria Kaszubska, po³o¿ona na po³udniowy-wschód od Gdañska, s³ynie z morenowych wzgórz, wœród których le¿¹ liczne jeziora.

> Kaszubski Park Etnograficzny we wsi Wdzydze Kiszewskie jest najstarszym, za³o¿onym w 1907 roku, skansenem w Polsce. Gromadzi architekturê drewnian¹ rejonu Kaszub.

16

S³owiñski Park Narodowy utworzony w 1967 roku zaliczony zosta³ do Œwiatowych Rezerwatów Bio-sfery. Jego g³ówn¹ atrakcj¹ s¹ ruchome wydmy siêgaj¹ce 42 m wysokoœci, przemieszczaj¹ce siê rocznie nawet o 9 m.

Kamieñ Pomorski to miejscowoœæ le¿¹ca nad Za-lewem Kamieñskim. By³ to wczesnoœredniowie-czny s³owiañski gród portowy. Tutaj w XII wieku bito pierwsze monety pomorskie. W rynku stoi póŸnogotycki ratusz z podcieniami z XV wieku.

> Najcenniejszym zabytkiem Kamienia Pomorskiego jest konkatedra NMP i œw. Jana Chrzciciela. Powsta³a w XII-XIII wieku mieœci m.in. póŸnogotycki tryptyk z 1520 roku oraz XVII-wieczne organy z ruchmymi figurami.

W Stargardzie Szczeciñskim, w rynku stoi póŸnogotycki ratusz, zbudowany oko³o 1569 roku, zwieñczony wspania³ymi, bogato dekorowanymi szczytami.

18

Koœció³ NMP w Stargardzie Szczeciñskim wznie-siono w koñcu XIII wieku. Prezbiterium, wieniec kaplic i dwuwie¿owa fasada powsta³y podczas roz-budowy œwi¹tyni w XV wieku. We wnêtrzu zacho-wa³y siê pozosta³oœci gotyckich malowide³ œcien-nych.

Stare Miasto w Stargardzie Szczeciñskim otoczo-ne jest zespo³em œredniowiecznych murów, w któ-rych sk³ad wchodz¹ trzy bramy: Pyrzycka, Wa³owa i M³yñska (na zdjêciu).

19

< PóŸnoromañski koœció³ w Ko³baczu wzniesiono w latach 1210-1230. Wiêksza czêœæ istniej¹cej dzi-siaj budowli powsta³a podczas gotyckiej przebu-dowy z pierwszej po³owy XIV wieku. Frontowy, trójk¹tny szczyt zdobi wspania³a rozeta.

W Szczecinie, g³ównym mieœcie Pomorza Zacho-dniego, najciekawszym zabytkiem architektury mie-szczañskiej jest kamienica Loitzów. Zosta³a ona zbudowana w 1547 roku w stylu póŸnogotyckim dla bogatej rodziny bankierskiej.

20

W Malborku nad brzegiem Nogatu usytuowana jest najwspanialsza warownia na terenie Polski. Od 1280 roku by³a to siedziba komturów zakonu krzy¿ackiego, a od 1309 stolica pañstwa krzy¿ac-kiego. Budowê rozpoczêto od Zamku Wysokiego,

po 1310 roku wybudowano Zamek Œredni, a wla-tach 1382--1399 powsta³, na zlecenie Konrada Zöllnera von Rotensteina, Pa³ac Wielkiego Mistrza. Po klêsceKrzy¿aków pod Grunwaldem zamek prze-szed³ w rêce polskie dopiero w 1457 roku.

Dziedziniec Zamku Wysokiego w Malborku pow-sta³ kiedy w XIII i pocz¹tku XIV wieku do zamku dobudowano trzy skrzyd³a. Studnia wykopana w œre-dniowieczu, mia³a g³êbokoœæ 18 m.

Refektarz Letni w Pa³acu Wielkich Mistrzów jest najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem zam-ku w Malborku. Tu wielki mistrz zakonu krzy¿ac-kiego przyjmowa³ dostojnych goœci. Powy¿ej kominka znajduje siê fragment kuli kamiennej, pami¹tka po oblê¿eniu zamku przez wojska polsko-litewskie w 1410 roku.

> Gotycki zamek w Kwidzyniu zosta³ zbudowany w latach 1320-1347 przez zakon krzy¿acki i by³ sie-dzib¹ kapitu³y. Ciekawym jego elementem jest gda-nisko (toaleta), do którego prowadzi ganek wsparty na arkadach.

22

Po³o¿ony nad Wis³¹ Toruñ za³o¿ony zosta³ przez zakon krzy¿acki w 1233 roku. Wtedy to powsta³o dzisiejsze Stare Miasto, póŸniej zamek i Nowe Miasto. Bogaty, kupiecki Toruñ w 1454 roku zbun-towa³ siê przeciw w³adzy zakonu i przeszed³ pod

panowanie królów polskich. Ratusz na Starym Mieœcie jest jedn¹ z najznakomitszych œredniowiecz-nych budowli mieszczañskich w Europie. Powsta³ w latach 1391-1399 na planie prostok¹ta, ma wew-nêtrzny dziedziniec i naro¿n¹ wie¿ê.

23

Z murów obronnych otaczaj¹cych niegdyœ Toruñ zachowa³ siê m.in. odcinek wzd³u¿ Wis³y. Wœród 4 baszt najbardziej znana jest Krzywa Wie¿a wybu-dowana zapewne w pierwszej po³owie XIV wieku.

< Na ul. Szerokiej, g³ównym deptaku Torunia, kupiæ mo¿na pierniki, wypiekane w tym mieœcie od stuleci.

Przed ratuszem stoi pomnik Miko³aja Kopernika d³uta Friedricha Tiecka z 1853 roku. Kopernik, uro-dzony w Toruniu, pracowa³ na Warmii jako lekarz i sekretarz biskupa £ukasza Watzenrodego. Zajmo-wa³ siê ekonomi¹, ale najwiêksz¹ s³awê przynios³o mu dzie³o z astronomii udowadniaj¹ce s³usznoœæ teorii heliocentrycznej.

Warowny zespó³ katedralny we Fromborku pow-sta³ w XIII wieku, jako siedziba kapitu³y war-miñskiej. Usytuowany 20 m nad wodami Zalewu Wiœlanego, otoczony zosta³ murami obronnymi z wie¿ami i potê¿n¹ bram¹ g³ówn¹. Tu mieszka³ i pracowa³ Miko³aj Kopernik w latach 1512-1516 i od 1522 roku a¿ do œmierci. Katedra, zbudowana w latach 1342-1388, jest najwiêkszym koœcio³em gotyckim na Warmii. We wnêtrzu zwracaj¹ uwagê sklepienia gwiaŸdziste.

Polska pó³nocno­wschodnia to „kraina tysi¹ca jezior”, wymarzone miejsce dla amatorów nie ska­¿onej przemys³em przyrody. Warto wybraæ siê zw³a­szcza na Suwalszczyznê, której dziewicze zak¹tki czekaj¹ na turystów.

WARMIA I MAZURY

25

> Kru¿gankowy dziedziniec zamku w Lidzbarku Warmiñskim powsta³ na planie kwadratu. Wnêtrza zamku mieszcz¹ Muzeum Warmiñskie z kolekcj¹ sztuki sakralnej od gotyku po barok i malarstwa polskiego z koñca XIX i XX wieku.

G³ówn¹ atrakcj¹ Lidzbarka Warmiñskiego jest wzniesiony w latach 1348-1400 zamek biskupi. W jego sk³ad wchodzi przedzamcze z barokowym pa³acem i gotycki zamek, do którego przechodzi siê przez most nad fos¹.

Skansen w Olsztynku za³o¿ony zosta³ w 1938 ro-ku. Gromadzi zbiory budownictwa drewnianego z rejonu Warmii, Mazur, Powiœla, Sambii, Bracji i Pruskiej Litwy. Obok zabudowañ gospodazych i uli najciekawsze s¹ wiatraki i podcieniowa, ryglo-wa karczma.

26

> Obfituj¹ce w liczne jeziora Mazury s¹ wymarzo-nym miejscem do letniego odpoczynku. Przyci¹gaj¹ one co roku wielu turystów, amatorów wêdkarstwa i sportów wodnych. Na jeziorze Kisajno ko³o Gi¿y-cka czêsto odbywaj¹ siê regaty.

Zespó³ klasztorny Jezuitów w Œwiêtej Lipce zosta³ wzniesiony na prze³omie XVII i XVIII wieku.We-d³ug legendy oko³o 1300 roku na lipie rosn¹cej w tym miejscu pojawi³a siê postaæ Matki Bo¿ej.

W Wigrach, na pó³wyspie klasztornym (dawniej wyspa), w latach 1694-1745, powsta³ zespó³ klasz-torny kamedu³ów wed³ug projektu P. Putiniego. Znajduje siê tutaj barokowy koœció³ i domki ere-mitów pe³ni¹ce dziœ funkcjê hotelu.

Kana³ Augustowski, ³¹cz¹cy Niemen z Biebrz¹, zbudowany zosta³ przez gen. Ignacego Pr¹dzyñ-skiego w latach 1824-1839. Na zdjêciu œluza Prze-wiêŸ w miejscowoœci Studzieniczna.

to kolebka pañstwowoœci polskiej. W po³owie X wieku Polanie, najsilniejsze ze s³owiañskich ple­mion, zbudowali tu swoje pañstwo, narzucaj¹c swoj¹ zwierzchnoœæ s¹siednim plemionom. W Wiel­kopolsce znajduj¹ siê dwie pierwsze stolice Polski: Gniezno i Poznañ.

W pañstwie Polan Gniezno pe³ni³o rolê stolicy. Pierwsz¹ œwi¹tyniê wzniesiono tu przed 970 rokiem, nastêpn¹, romañsk¹ w XI wieku. Tu Mieszko I po-chowa³ sw¹ ¿onê D¹brówkê. St¹d œw. Wojciech wyruszy³ na sw¹ ostatni¹ wyprawê misyjn¹ i tu go pochowano. Tu równie¿ koronowano od 1025 roku do XIV wieku królów polskich. Obecna, gotycka katedra powsta³a w latach 1350-1595. Przy po³u-dniowej wie¿y, w kruchcie znajduj¹ siê s³ynne Drzwi GnieŸnieñskie, wykonane z br¹zu, przedsta-wiaj¹ce sceny z ¿ycia œw. Wojciecha.

WIELKOPOLSKA

> W Kruszwicy, nad jeziorem Gop³o, na szlaku bur-sztynowym, pierwszy warowny gród powsta³ w VIII wieku. By³ jednym z g³ównych oœrodków pañstwa Polan. Romañska kolegiata œw. œw. Piotra i Paw³a pochodzi z lat 1120-1140. Wewn¹trz zachowa³y siê romañskie chrzcielnice.

Strzelno jest jedn¹ z najstarszych miejscowoœci w Polsce, powsta³¹ przy klasztorze Norbertanek. Koœció³ œw. Prokopa, bêd¹cy romañsk¹ rotund¹, wzniesiono oko³o lat 1133-1160.

Pierwotny koœció³ ponorbertañski Œwiêtej Trójcy w Strzelnie zbudowano po roku 1175. Przebudo-wany w XIV wieku w pierwszej po³owie XVIII wieku otrzyma³ formê barokow¹. W nawie g³ównej znajduj¹ siê romañskie kolumny, pokryte personifi-kacjami cnót i przywar.

< Neogotycki zamek w Kórniku zosta³ na zlecenie Tytusa Dzia³yñskiego zaprojektowany przez Karla Schinkla. Usytuowany na wyspie, otoczony jest romantycznym parkiem krajobrazowym.

Klasycystyczny pa³ac w Œmie³owie zaprojektowa³ znany, warszawski architekt Stanis³aw Zawadzki. Wzniesiony w 1797 roku goœci³ w swoich progach Adama Mickiewicza.

31

Budowê rokokowo-klasycystycznego pa³acu w Rogalinie rozpoczêto w 1770 roku dla Kazimierza Raczyñskiego. W latach 1782-1783 dobudowano pó³koliste galerie zakoñczone oficynami, nadaj¹ce

pa³acowi bardziej nowoczesny, klasycystyczny cha-rakter. Budowlê ukoñczono przy wspó³pracy Domi-nika Merliniego i Jana Ch. Kamsetzera na pocz¹tku XIX wieku.

32

Poznañ, po³o¿ony nad Wart¹, jest stolic¹ histo-rycznej Wielkopolski. G³ównym jego zabytkiem jest ratusz z koñca XIII wieku rozbudowany przez Giovanniego B. Quadro w stylu renesansowym. W po³udnie na wie¿y zza drzwiczek zegara ukazuj¹ siê bod¹ce siê dwa kozio³ki.

Nad Ostrowiem Tumskim w Poznaniu góruje mo- numentalna gotycka katedra œw. œw. Piotra i Paw³a. W Z³otej Kaplicy, powsta³ej w stylu bizantyjskim w latach 1834-1841 pochowano Mieszka I i Bole-s³awa Chrobrego.

Osieczna s³ynie g³ównie z trzech zabytkowych wiatraków - „koŸlaków”, usytuowanych na drodze do Leszna. Powsta³y one w drugiej po³owie XVIII wieku.

> Koœció³ NMP, wzniesiony w latach 1431-1448, zachowa³ siê w pierwotnej, gotyckiej postaci. Nato-miast jego wyposa¿enie, polichromia i witra¿e pochodz¹ z lat 1954-1956.

we wczesnym œredniowieczu nale¿a³o do plemie­nia Mazowszan. Do pañstwa Polan przy³¹czy³ te tereny Mieszko I w X wieku. Do Królestwa Polskiego Mazowsze zosta³o w³¹czone dopiero w 1526 roku. W 1596 roku do Warszawy przeniesiono z Krakowa stolicê Polski. Najbardziej charakterystycznym ele­mentem nizinnego krajobrazu Mazowsza jest wier­zba. Szpalery tych drzew wytyczaj¹ granice pól lub ukwieconych ³¹k.

Romañski koœció³ w Czerwiñsku nad Wis³¹ zbu-dowany zosta³ w drugiej po³owie XII wieku. PóŸ-niejsze przebudowy w okresie gotyku, renesansu i baroku zmieni³y jego styl. Jedynie portal wejœcio-wy, czêœæ kolumn i malowid³a z pocz¹tku XIII wieku w Kaplicy Ukrzy¿owania reprezentuj¹ sztukê romañsk¹.

MAZOWSZE

35

Pa³ac w Nieborowie zosta³ wzniesiony przez Tyl-mana z Gameren dla prymasa Micha³a Radziejow-skiego w latach 1690-1696. Po przejêciu Nieborowa przez Radziwi³³ów w okolicznej Arkadii Helena z PrzeŸdzieckich Radziwi³³owa za³o¿y³a park senty-mentalno-romantyczny.

> Na terenie Nieborowa w latach 1881-1906 dzia-³a³a manufaktura majoliki. Obecnie wykonywane s¹ tutaj kopie dzie³ sprzed 100 lat.

36

£owicz jest miastem znanym z charakterysty-cznych strojów ludowych. Ubiory ³owickie mo¿na podziwiaæ szczególnie podczas procesji w œwiêto Bo¿ego Cia³a. W muzeum etnograficznym ogl¹daæ mo¿na zbiory folklorystyczne tego regionu. Znajduje siê tam m.in. bogata kolekcja strojów ludowych, wycinanek, kapliczek przydro¿nych. W skansenie w miejscowoœci Maurzyce ko³o £owicza zgromad-zono przyk³ady architektury drewnianej rejonu.

< W Brochowie znajduje siê koœció³ obronny, powsta³y w latach 1551-1561 w stylu gotyku mazo-wieckiego. Zosta³ tu ochrzczony Fryderyk Chopin.

¯elazowa Wola to miejsce urodzenia Fryderyka Chopina. Po zabudowaniach dworu hrabiego Skarb-ka pozosta³a jedynie oficyna dworska zwana „dwor-kiem Chopina”, w której kompozytor przyszed³ na œwiat w 1810 roku. Obecnie mieœci siê tu muzeum biograficzne z meblami z tamtej epoki. Dworek oto-czony jest rozleg³ym parkiem (1932-1937) zapro-jektowanym przez F. Krzywdê Polkowskiego. Zoba-czyæ tu mo¿na ciekawe okazy drzew i krzewów.

> Rynek Starego Miasta jest najczêœciej odwie-dzanym przez turystów miejscem w Warszawie. W³aœnie tu stoi pos¹g Syrenki, symbol miasta. Ten cynowy odlew rzeŸby d³uta Konstantego Hegla umieszczono w tym miejscu w 1855 roku.

Warszawa za³o¿ona zosta³a na wysokim brzegu Wis³y, wa¿nym szlaku komunikacyjnym, na prze³o-mie XIII i XIV wieku. Dziœ po Wiœle p³ywaj¹ g³ów-nie wycieczkowe statki pasa¿erskie.

39

Sala Marmurowa Zamku Królewskiego w Warsza-wie powsta³a za czasów króla W³adys³awa IV, nas-têpcy Zygmunta III Wazy. Stanis³aw August Po-niatowski urz¹dzi³ tu galeriê królów Polski, umie-szczaj¹c portrety pêdzla Marcella Bacciarellego.

Zamek Królewski w Warszawie wzniesiono na potrzeby dworu króla Zygmunta III Wazy, który w latach 1596-1611 przeniós³ stolicê z Krakowa do Warszawy. Nowa rezydencja powsta³a w miejscu dawnej siedziby ksi¹¿¹t mazowieckich. Zamek otrzy-ma³ barokowy wystrój.

< Przebudow¹ wnêtrz Zamku Królewskiego w latach 1774-1777 zajmowa³ siê architekt króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego, Dominik Merlini. Wœród wielu innych sal powsta³a wówczas Sala Balowa.

40

Pa³ac Jab³onowskich w Warszawie zosta³ zbudo-wany wed³ug projektu Jakuba Fontany w latach 1773-1785. W 1816 roku zakupi³y go w³adze miej-skie z przeznaczeniem na ratusz.

Teatr Wielki w Warszawie powsta³ wed³ug projek-tu Antonia Corazziego i Ludwika Kozubowskiego w latach 1825-1833 w stylu klasycystycznym. Mie-szcz¹ siê tutaj Opera Narodowa i Teatr Narodowy.

Pomnik Bohaterów Getta, dzie³o Natana Rapa-porta i Marka Suzina, powsta³ w 1948 roku i jest czêœci¹ Traktu Mêczeñstwa i Walki ¯ydów wiod¹-cego st¹d do pomnika Umschlagplatz.

Pa³ac Namiestnikowski w Warszawie sw¹ dzisiej-sz¹ klasycystyczn¹ formê zawdziêcza przebudowie prowadzonej przez Chrystiana P. Aignera w latach 1818-1819. Od Radziwi³³ów odkupi³ go rz¹d Kró-lestwa Polskiego dla namiestnika rz¹du carskiego.

> Pomnik poety Adama Mickiewicza jest dzie³em Cypriana Godebskiego, Józefa Piusa Dziekoñskiego i W³adys³awa Marconiego. Ods³oniêto go w dniu setnych urodzin poety w 1898 roku.

Przebudowy pa³acu Belwederskiego w stylu kla-sycystycznym dokonano na potrzeby brata cara, ksiêcia Konstantego, który by³ namiestnikiem rz¹du carskiego. Przeprowadzi³ j¹ architekt Jakub Kubicki w latach 1819-1822.

Sala Balowa w Pa³acu na Wodzie w £azienkach w Warszawie mieœci siê w aneksie dobudowanym do pa³acu w 1788 roku. Prace nad jej wnêtrzem pro-wadzi³ Jan Chrystian Kamsetzer do 1793 roku.

£azienki Królewskie w Warszawie to zespó³ pa³a-cowo-parkowy w dzisiejszym kszta³cie zaprojekto-wany w XVIII wieku za czasów Stanis³awa Augusta Poniatowskiego. Pa³ac na Wodzie to pierwotna ³azienka wybudowana przez Tylmana z Gameren w XVII wieku.

43

> Na miejscu zburzonych w czasie II wojny œwia-towej kamienic powsta³ Pa³ac Kultury i Nauki. Zaprojektowany przez Rosjanina Lwa Rudniewa, przypomina socrealistyczne wie¿owce Moskwy.

Pa³ac w Wilanowie by³ pierwotnie dworem, wybu-dowanym w latach 1681-1696 przez Augustyna Locciego na potrzeby króla Jaana III Sobieskiego. Obecny kszta³t pa³ac zawdziêcza pracom prowa-dzonym w XVIII i na pocz¹tku XIX wieku.

44

Pa³ac Izraela Kalmana Poznañskiego w £odzi przy ul. Ogrodowej 15 powsta³ w 1888 roku wed³ug projektu Hilarego Majewskiego. Neobarokowy, monumentalny budynek, przebudowywany a¿ do 1900 roku mieœci obecnie Muzeum Historii Miasta £odzi. Jego bogate wnêtrza, pe³ne z³oceñ, sztuka-terii, boazerii, œwiadcz¹ o przepychu, w jakim urz¹-dzone by³y pa³ace przedwojennych przemys³owców £odzi.

> Spo³ecznoœæ ¿ydowska by³a w przedwojen-nej £odzi bardzo liczna. Pami¹tk¹ po niej, obok wspania³ych pa³aców czy fabryk, jest Cmentarz ¯ydowski.

PóŸnorenesansowy pa³ac w Poddêbicach zbudo-wano w latach 1610-1617 dla rodziny Grudziñskich. Przebudowany w XVIII wieku, w XIX stuleciu zosta³ powiêkszony o kaplicê i skrzyd³a.

Pa³ac Bieliñskich w Otwocku Starym ko³o War-szawy powsta³ w stylu barokowym w latach 1693--1703. Jego projektantem by³ prawdopodobnie Tyl-man z Gameren. Rozbudowê w XVIII wieku prze-prowadzi³ Jakub Fontana.

< Zamek ksi¹¿êcy w Czersku powsta³ w XIV wieku i by³ siedzib¹ ksiêcia mazowieckiego Janusza I. Po odsuniêciu siê koryta Wis³y od miasta przez co zamek utraci³ walory strategiczne, ksi¹¿ê ze swoim dworem przeniós³ siê do Warszawy.

> Zamek w Liwiu, powsta³y w koñcu XIV wieku by³ siedzib¹ ksi¹¿¹t mazowieckich. Obecnie mie-szcz¹ siê tu zbiory dawnej broni i galeria portretów z XVIII i XIX wieku.

Noegotycki pa³ac w Opinogórze ko³o Ciechanowa powsta³, wed³ug projektu Henryka Marconiego, po 1843 roku. Zbudowano go dla wybitnego poety do-by romantyzmu, Zygmunta Krasiñskiego.

48

< Dwór w Czarnolesie jest XIX-wiecznym pa³acy-kiem powsta³ym na miejscu drewnianego z 1789 roku. Posiad³oœæ ta by³a w³asnoœci¹ Jana Kocha-nowskiego, najwybitniejszego poety renesansu.

Barokowy pa³ac w Pu³awach wzniós³ dla Sta-nis³awa Herakliusza Lubomirskiego w latach 1676--1679 Tylman z Gameren. Za czasów Czartoryskich pa³ac zosta³ przebudowany przez Chrystiana Piotra Aignera.

Na urwistym brzegu Wis³y, dooko³a pa³acu w Pu³awach rozpoœciera siê zabytkowy park, jedna z najciekawszych kompozycji ogrodowych w Pol-sce. Wœród licznych budowli parkowych na uwagê zas³uguje Œwi¹tynia Sybilli zbudowana w latach 1798-1801.

49

Kazimierz Dolny to miasto malarzy i pisarzy. Urokliwe, w¹skie uliczki i piêkne widoki z ³ago-dnych wzgórz przyci¹gaj¹ rzesze turystów. Centrum miasta stanowi rynek z zabytkowymi kamienicami.

Kamienicê Celejowsk¹ w Kazimierzu Dolnym, zbudowan¹ w pocz¹tkach XVII wieku dekoruje wspania³a attyka.

Kamienice Miko³aja i Krzysztofa Przyby³ów s¹ najciekawszymi kamienicami w Kazimierzu Dol-nym. Zbudowane w 1615 roku zosta³y ozdobi-one póŸnorenesansow¹ dekoracj¹ rzeŸbiarsk¹. Na zdjêciu widoczny œw. Krzysztof nios¹cy Chrystusa.

50

by³a w IX wieku terenem pañstwa plemienne­go Wiœlan ze stolic¹ w Krakowie lub Wiœlicy. Podporz¹dkowana przez Polan, za czasów króla Kazimierza Odnowiciela sta³a siê najwa¿niejsz¹ dzielnic¹ Polski. W 1039 roku stolica pañstwa pol­skiego zosta³a przeniesiona do Krakowa. Ma³opolska to rejon obfituj¹cy w liczne zabytki i wspania³e kra­jobrazy. Kultywowane s¹ tu obyczaje ludowe.

Pa³ac w Koz³ówce zosta³ zbudowany w latach 1735-1742. Za czasów ordynacji Zamoyskich w latach 1879-1907 przebudowano go w stylu nawi¹-zuj¹cym do baroku. W tym czasie pa³ac wypo-sa¿ono na nowo w meble i obrazy.

W pa³acu w Koz³ówce mieœci siê muzeum wnêtrz zabytkowych. Zachowa³o siê prawie kompletne wyposa¿enie z XIX-XX wieku, w stylu Drugiego Cesarstwa.

MA£OPOLSKA

> XIV-wieczny zamek w Lublinie zosta³ ca³kowicie zrujnowany. Na jego miejscu w latach 1824-1826 wybudowano, w stylu gotyku angielskiego, wiêzie-nie.

Najcenniejszym zabytkiem Lublina jest kapli-ca Œwiêtej Trójcy z drugiej po³owy XIV wieku znajduj¹ca siê na dziedziñcu zamku. Wnêtrze ozda-biaj¹ bizantyjsko-ruskie freski fundacji W³adys³awa Jagie³³y.

52

Roztoczañski Park Narodowy przecinaj¹ rzeki Wieprz i Tanew. Na Tanwi znajduj¹ siê niskie wodo-spady zwane szumami. W rezerwacie „Piekie³ko” mieœci siê kamienny kr¹g dawnego sanktuarium pogañskiego.

> W Zwierzyñcu, na wyspie otoczonej stawem stoi koœció³ Na Wodzie. Zosta³ on wzniesiony w latach 1741-1747 w stylu barokowym. We wnêtrzu zwraca uwagê polichromia £. Smuglewicza z koñca XVIII wieku.

Zamoœæ, zwany „Padw¹ Pó³nocy”, zaprojetowany zosta³ przez w³oskiego architekta Bernardo Moranda wed³ug renesansowej wizji „miasta idealnego”. Budowa rozpoczê³a siê w 1581 roku w czasie, kiedy w³aœcicielem Zamoœcia by³ kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Ratusz powsta³ w koñcu XVI wieku wed³ug projektu B. Moranda.

> Rynek w Zamoœciu otaczaj¹ renesansowe, pod-cieniowe, dwupiêtrowe kamienice. Najpiêkniejsze ozdobione s¹ attykami i innymi dekoracjami z „orien-talnym” przepychem.

> Sandomierz, po³o¿ony nad Wis³¹, w IX wieku by³, obok Krakowa i Wroc³awia, jednym z trzech g³ów-nych grodów Polski. Najciekawsz¹ budowl¹ w ryn-ku jest XIV-wieczny ratusz, który sw¹ renesansow¹ formê uzyska³ w czasie XVI-wiecznej przebudowy.

Rynek w Sandomierzu, nieco pochy³y, otaczaj¹ kamienice. Ko³o ratusza stoi zabytkowa studnia.

55

Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu gromadzi zbiory archeologiczne i artystyczne z okolic Sando-mierza. Najciekawszym dzie³em jest obraz Trzech Œwiêtych Dziewic z pocz¹tku XV wieku.

Zamek w Sandomierzu zosta³ zbudowany w stylu gotyckim przez Kazimierza Wielkiego. Rozbudowy, prowadzone przez Benedykta Sandomierskiego i Santi Gucciego, trwa³y przez XVI wiek.

W¹wóz Królowej Jadwigi w Sandomierzu jest najpiêkniejszym z lessowych w¹wozów w okolicy. D³ugi na 500 m, ma strome œciany o wysokoœci 10 m. Jego zbocza s¹ gêsto poroœniête drzewami i krze-wami, wœród których na uwagê zas³uguje chroniona wisienka kar³owata.

56

Dziedziniec wewnêtrzny zamku w Baranowie otoczony jest z trzech stron piêtrowymi arkadowo-kolumnowymi kru¿gankami. Od strony wejœcia znajduje siê œciana kurtynowa z klatk¹ schodow¹ ustawion¹ na dziedziñcu.

Zamek w Baranowie Sandomierskim powsta³ w latach 1591-1606 na miejscu dawneg dworu. T¹ renesansow¹ rezydencjê zaprojektowa³ prawdopo-dobnie Santi Gucci dla Andrzeja Leszczyñskiego.

W miejscowoœci Ujazd znajduj¹ siê ruiny zamku Krzy¿topór, wzniesionego w latach 1631-1644 dla Krzysztofa Ossoliñskiego.

Wieœ Zalipie s³ynie z malowanych chat. Od 1948 roku, dwa dni po Bo¿ym Ciele odbywa siê coroczny konkurs, w którym uczestnicz¹ mieszkañcy wsi. Chaty, budynki gospodarcze, studnie i psie budy malowane s¹ we wzory kwiatowe.

> Chata Felicji Cury³owej w Zalipiu jest wspania-³ym przyk³adem tradycji malarskiej w regionie. Chaty malowano nie tylko od zewn¹trz, ale bogato dekorowano równie¿ wnêtrza.

> Rynek w Tarnowie otoczony jest kamieniczkami, z których czêœæ powsta³a w dobie renesansu. XIV-wieczny ratusz w drugiej po³owie XVI wieku zosta³ przebudowany przez Jana Mariê Padowano.

Zamek w Rzeszowie powsta³ na prze³omie XVI i XVII wieku dla rodziny Lubomirskich. Obecn¹ budowlê wzniesiono w XX wieku na zgliszczach starej. Zachowa³a siê jedynie XVIII-wieczna wie¿a.

59

Zamek w £añcucie wzniesiono w latach 1629-1641 dla Stanis³awa Lubomirskiego. Po 1775 roku na zle-cenie Izabelli Lubomirskiej Chrystian Piotr Aigner przebudowa³ zamek na rezydencjê pa³acow¹.

< W zamku ³añcuckim znajduje siê muzeum wnêtrz. W klasycystycznej Sali Kolumnowej stoi rzeŸba Antonia Canowy przedstawiaj¹ca amora.

60

Koœció³ Zwiastowania NMP w Le¿ajsku pochodzi z lat 1618-1628. We wnêtrzu znajduj¹ siê s³ynne organy z lat 1680-1693 o niezwykle bogatej dekora-cji rzeŸbiarskiej. Ciekawostk¹ jest urz¹dzenie wywo-³uj¹ce specjalne efekty dŸwiêkowe, np. œwiergot ptaków.

Drewniana, przykryta gontem cerkiew œw. Para-skewii w Radru¿u powsta³a w koñcu XVI wieku. Obok stoi dzwonnica i wikarówka.

Cerkiew parafialna pod wezwaniem œw. Micha³a Archanio³a w Smolnikach zosta³a zbudowana w 1791 roku na miejscu wczeœniejszych, z których pierwsza datowana jest na 1589 rok.

> Barokowy koœció³ i klasztor Franciszkanów w Przemyœlu powsta³ w latach 1754-1778. We wnêtrzach warto zwróciæ uwagê na ciekawy o³tarz g³ówny oraz rzeŸby i freski rokokowe.

Najciekawszym zabytkiem Jaros³awia jest rene-sansowa kamienica kupców Orsettich. Wzniesiona zosta³a oko³o 1581 roku a w XVII wieku dokonano jej przebudowy. Wieñczy j¹ attyka grzebieniowa, a uroku dodaj¹ podcienia.

62

Zamek w Krasiczynie powsta³ w latach 1592--1618 dla rodziny Krasickich. Marcin Krasicki przekszta³ci³ go w rezydencjê. Prace nadzorowa³ architekt Galeazzo Appiani.

> Bieszczady to pasmo górskie rozci¹gaj¹ce siê w po³udniowo-wschodniej czêœci kraju. Dla ochrony tutejszej flory i fauny utworzono Bieszczadzki Park Narodowy. Najbardziej charakterystycznym elemen-tem bieszczadzkiego krajobrazu s¹ po³oniny.

Obronna cerkiew grekokatolicka œw. Onufrego w Posadzie Rybotyckiej jest najstarsz¹ cerkwi¹ w Polsce. Wzniesiono j¹ na prze³omie XIV i XV wieku, a wie¿ê obronn¹ dobudowano w 1506 roku.

Jezioro Soliñskie to zbiornik o powierzchni 21 km2 powsta³y po przegrodzeniu rzeki San zapor¹. Jest on najwiêkszym sztucznym jeziorem w Polsce. Nad jego brzegami znajduj¹ siê liczne miejscowoœci wypoczynkowe, np. Solina, Polañczyk

Skansen w Sanoku to najwiêksze tego typu mu-zeum w Polsce. Gromadzi on budownictwo piêciu grup etnograficznych: Bojków, £emków, Dolinian, Pogórzan Wschodnich i Pogórzan Zachodnich. Znajduj¹ siê tu cerkwie, koœcio³y, kompletne zagro-dy ch³opskie, przydro¿ne kapliczki. Sta³a wystawa pokazuje ikony powsta³e od XV do XX wieku.

65

We wsi Równia ko³o Ustrzyk Dolnych znajduje siê wspania³a XVIII-wieczna cerkiew drewniana, bêd¹ca pozosta³oœci¹ po licznych tu niegdyœ wsiach £emków i Bojków.

Cerkiew grekokatolicka w £osiach pochodzi z 1810 roku. W jej wnêtrzu zachowa³y siê ikony i ikonostas z prze³omu XVIII i XIX wieku.

Dawna cerkiew pod wezwaniem œw. Paraskewii w Kwiatoniu powsta³a w 1700 roku. Jest to koœció³ drewniany podzielony na trzy czêœci, z których ka¿da zwieñczona jest wie¿¹.

66

> W Krynicy rozpoczyna siê wiele znakowanych tras turystycznych. Przez Diabelski Kamieñ wiedzie droga na Jaworzynê Krynick¹, najwy¿szy szczyt pasma Jaworzyny.

Drewniany koœció³ parafialny w Szalowej zbu-dowany zosta³ w 1739 roku. Jego wnêtrze ma póŸ-nobarokowy i rokokowy wystrój z drugiej po³owy XVIII wieku.

Rozwój Krynicy jako uzdrowiska datuje siê od 1793 roku, kiedy Franciszek Stix von Saunbergen zacz¹³ budowaæ pierwsze domy zdrojowe. Stary Dom Zdrojowy z 1889 roku, jest najciekawszym zabytkiem Krynicy. Mieœci siê w nim pijalnia wody „Mieczys³aw”.

> We wsi £opuszna, w piêknej dolinie gorczañskiej, znajduje siê dwór rodziny Tetmajerów. Obok stoi tzw. cha³upa Klemensów i zabudowania gospo-darcze. We dworze ma siedzibê Muzeum Kultury Szlacheckiej.

Drewniany koœció³ œw. Micha³a Archanio³a w Dê-bnie zachowa³ siê w prawie nie zmienionej formie od drugiej po³owy XV wieku. Œciany i strop zdobi polichromia z oko³o 1500 roku.

> Na wapiennej skale nad Zalewem Czorsztyñskim wznosi siê zamek Czorsztyn. Powstawa³ on w XIV i XV wieku, a od 1795 roku popad³ w ruinê.

Zamek w Niedzicy wybudowano przed 1330 rokiem, na skarpie nad rzek¹ Dunajec, dla rodziny Berzevicsych. Obecnie, w zwi¹zku z powstan-iem Zalewu Czorsztyñskiego, dominuje nad jego wodami.

69

< Dunajec przep³ywa przez Pieniny krêtym, malo-wniczym kanionem. Pomiêdzy Sromowcami Ni¿-nymi a Szczawnic¹ odbywa siê sp³yw tratwami, kierowanymi przez flisaków.

Pieniny to pasmo górskie le¿¹ce na po³udniowy-wschód od Nowego Targu. W Pieninach Czorsztyñ-skich nad rzek¹ Dunajec góruj¹ Trzy Korony (982 m n.p.m).

Morskie Oko i znajduj¹cy siê powy¿ej Czarny Staw to najpiêkniejsze jeziora w Tatrach, powsta³e w epoce lodowcowej.

Tatry s¹ wspania³ym miejscem do uprawiania sportów zimowych. Najwa¿niejsze wyci¹gi narciar-skie znajduj¹ siê na zboczach Kasprowego Wierchu: na halach G¹sienicowej i Goryczkowej.

Przez Tatry, najwy¿sze góry Karpat (szczyt Gerlach 2655 m n.p.m.), przebiega po³udniowa granica Polski. U ich podnó¿a le¿y miasto Zako-pane, popularny kurort i zimowa stolica kraju.

71

> Na Jaszczurówce ko³o Zakopanego stoi drewniana kaplica, zaprojektowana przez Stanis³awa Witkie-wicza, twórcê stylu zakopiañskiego. Zbudowano j¹ w 1908 roku.

We wsi Orawka znajduje siê jeden z piêkniejszych koœcio³ów drewnianych w Polsce. Zbudowano go w latach 1650-1652. Wnêtrza ozdobia polichromia z oko³o 1711 roku i organy z oko³o 1670 roku.

> Wieœ Chocho³ów, powsta³a w XVI wieku, jest ostoj¹ budownictwa i folkloru górali podhalañskich. Wzd³u¿ g³ównej drogi zachowa³o siê oko³o 30 zabytkowych, drewnianych domów pochodz¹cych z XIX wieku.

> Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej powsta³ w 1955 roku. Znajduje siê tutaj wiele zaby-tków z rejonu Orawy i Podhala.

W miejscowoœci Z¹b ko³o Poronina kultywuje siê tradycyjne stroje podhalañskie, które podziwiaæ mo¿-na w czasie procesji w œwiêto Bo¿ego Cia³a.

Zamek w Wiœniczu Nowym nale¿a³ pocz¹tkowo do Kmitów, póŸniej Lubomirskich. Zbudowano go w pierwszej po³owie XVI wieku. Wczesnobaro-kow¹ przebudowê w latach 1615-1621 prowadzi³ Maciej Trapola.

W miejscowoœci Tyniec, na skale, 40 m nad prze-³omem Wis³y, znajduje siê opactwo Benedyktynów ufundowane przez Boles³awa Œmia³ego oko³o 1070 roku.

Ojcowski Park Narodowy obejmuje malownicz¹ dolinê rzeki Pr¹dnik. Znajduje siê tu gotycko-rene-sansowy zamek w Pieskowej Skale, zbudowany przez Kazimierza Wielkiego, a zachwyt wzbudzaj¹ liczne fantazyjnie ukszta³towane ska³y m.in. s³ynna Maczuga Herkulesa

75

< W 1940 roku w Oœwiêcimiu (Auschwitz) hitle-rowcy za³o¿yli najwiêkszy w Polsce obóz zag³ady. £¹cznie zginê³o tu oko³o czterech milionów ludzi.

Kopalnia soli w Wieliczce znajduje siê na Liœcie Œwiatowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO. Najstarszy szyb powsta³ w 1280 roku. Wiele komór ozdobionych jest rzeŸbami. Najpiêkniejsze podzi-wiaæ mo¿na w kaplicy œw. Kingi.

76

Na œrodku rynku w Krakowie stoj¹ Sukiennice. S¹ to hale z kramami powsta³e w po³owie XIV wieku. Obecny kszta³t zawdziêczaj¹ renesansowej przebu-dowie po po¿arze w 1555 roku i noegotyckiej styli-zacji z lat 1875-1879.

> Koœció³ Mariacki w Krakowie ufundowali mie-szczanie krakowscy. Powstawa³ od 1355 roku a¿ do pocz¹tku XVI wieku. Z wie¿y co godzinê odgry-wany jest hejna³ mariacki.

Korowód konika zwierzynieckiego, zwanego Laj-konikiem, wyrusza w oktawê Bo¿ego Cia³a spod klasztoru Norbertanek w Krakowie. Upamiêtnia on odparcie najazdu tatarów w 1287 roku. U¿ywany dziœ strój zaprojektowa³ Stanis³aw Wyspiañski w 1905 roku.

> Stare Miasto w Krakowie otoczone by³o wieñ-cem murów obronnych, których pozosta³oœci¹ jest Brama Floriañska, Barbakan i przylegaj¹ce do nich obwarowania. Tu artyœci eksponuj¹ swoje prace.

We wnêtrzu koœcio³a Mariackiego w Krakowie znajduje siê gotycki, 12-metrowy drewniany o³tarz, dzie³o Wita Stwosza z lat 1477-1489. Scena œrod-kowa przedstawia Zaœniêcie NMP i Wniebowziêcie, a w skrzyd³ach bocznych ukazane s¹ sceny z ¿ycia Chrystusa i Marii.

Katedra pod wezwaniem œw. œw. Wac³awa i Stani-s³awa na Wawelu w Krakowie zosta³a w XIV wieku ufundowana przez W³adys³awa £okietka. Odbywa³y siê tu koronacje królów Polski i tu równie¿ chowano ich doczesne szcz¹tki.

< Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu w Krakowie powsta³a w latach 1519-1531 z fundacji Zygmunta Starego. Jest najwspanialszym w Polsce dzie³em renesansu, stworzonym przez w³oskiego architekta Bart³omieja Berecciego.

Zamek Królewski na wzgórzu wawelskim w Kra-kowie by³ rezydencj¹ dynastii Piastów, Jagiellonów i Wazów. Na prze³omie X i XI wieku powsta³o romañskie palatium z rotund¹, a w XIV wieku za Kazimierza Wielkiego zbudowano gotycki zamek. Obecny, renesansowy kszta³t nadano królewskiej siedzibie w latach 1502-1536. Skrzyd³a zamku otac-zaj¹ wspania³y dziedziniec arkadowy.

Klasztor Paulinów na Jasnej Górze w Czêsto-chowie za³o¿ony zosta³ na mocy fundacji ksiêcia opolskiego W³adys³awa w 1382 roku. W XV wieku powsta³y pierwsze gotyckie budynki. Z tego okresu pochodzi równie¿ najstarsza czêœæ Kaplicy Matki Boskiej. Wiêkszoœæ budynków zbudowano jednak

We wsi Podzamcze na terenie Jury Krakowsko-Czêstochowskiej znajduj¹ siê ruiny zamku Ogro-dzieniec. Tê renesansow¹ budowlê wzniós³ w latach 1530-1545 krakowski mieszczanin Seweryn Boner.

W Olsztynie ko³o Czêstochowy, na wapiennej skale, wznosz¹ siê ruiny zamku. Zosta³ on zbudowa-ny przed 1349 roku przez Kazimierza Wielkiego. Zachowa³y siê fragmenty baszt, murów i wie¿a, w której w 1358 roku osadzony by³ skazany na œmi-eræ g³odow¹ Maæko Borkowic.

81

w XVII wieku. Wnêtrze koœcio³a otrzyma³o baro-kowy wystrój po po¿arze w 1690 roku. W Kaplicy Matki Boskiej Czêstochowskiej znajduje siê cu-downy obraz, pochodzenia bizantyjskiego lub w³o-skiego, najwa¿niejszy obiekt kultu katolickiego w Polsce.

82

Pa³ac Biskupów Krakowskich w Kielcach powsta³ w latach 1637-1641. Architekt Tomasz Poncino za-projektowa³ go w stylu przejœciowym miêdzy rene-sansem a barokiem.

Na zboczach £ysej Góry i £ysicy, wœród lasów, ci¹gn¹ siê pasami go³oborza, utworzone ze ska³ kwarcytowych i ³upków kambryjskich.

Nazwa klasztoru Benedyktynów w Œwiêtym Krzy-¿u pochodzi od relikwii Krzy¿a Œwiêtego przecho-wywanej tutaj od 1723 roku. W klasycystycz-nych wnêtrzach znajduj¹ siê obrazy Franciszka Smuglewicza.

Zamek w Chêcinach wybudowany zosta³ przed 1306 rokiem przez biskupa krakowskiego Jana Muskatê. W³adys³aw £okietek i Kazimierz Wielki prowadzili jego rozbudowê. Od czasów wojny szwedzkiej zamek pozostaje w ruinie.

> Dworek w Oblêgorku zosta³ podarowany Hen-rykowi Sienkiewiczowi przez naród polski w 1900 roku w 25-lecie twórczoœci.

nale¿a³ pierwotnie do Czech, oko³o 990 roku prze­szed³ pod panowanie ksi¹¿¹t piastowskich. PóŸniej w³adali nim Czesi, Austriacy i Prusacy. Œl¹sk dzieli siê na Górny ze stolic¹ w Katowicach i Dolny, którego najwa¿niejszym miastem jest Wroc³aw.

W Bêdzinie, nad Czarn¹ Przemsz¹ stoi warowny zamek z czasów Kazimierza Wielkiego, otoczony podwójnym pierœcieniem murów. Obecnie mieœci siê tu Muzeum Zag³êbia.

Al. Zwyciêstwa to g³ówna ulica Gliwic, prowa-dz¹ca do rynku. Usytuowane s¹ przy niej liczne kamienice o bogatym wystroju secesyjnym.

ŒL¥SK

85

< Fontanna z Tañcz¹cymi Faunami w Gliwicach wykonana zosta³a na pocz¹tku XIX wieku przez Teodora Kalidê.

Id¹c z rynku w Pszczynie do pa³acu, przechodzi siê przez XVII-wieczn¹ Bramê Wybrañców. Pa³ac, wczeœniej gotycki zamek ksi¹¿êcy, powsta³ w latach 1870-1875 wed³ug projektu Aleksandra Destailleura w stylu renesansu francuskiego.

> Najpiêkniejsz¹ sal¹ gmachu Uniwersytetu Wro-c³awskiego jest Aula Leopoldina z lat 1728-1741. Ta per³a baroku zachwyca przebogat¹ dekoracj¹ o z³o¿onym programie ikonograficznym.

Ostrów Tumski i wyspa Piasek to miejsce pocz¹-tków historii Wroc³awia. Na zdjêciu widoczne s¹ koœció³ œw. Krzy¿a z XIII wieku i Archikatedra œw. Jana Chrzciciela.

87

Ratusz jest najwspanialsz¹ œredniowieczn¹, œwie-ck¹ budowl¹ Wroc³awia. Powstawa³ w latach 1327-1510. Uwagê przyci¹ga typowa gotycka dekoracja jego fasad.

< Kamienice Jaœ i Ma³gosia przy wroc³awskim ryn-ku to ostatnie z kilkunastu domków zamieszkanych dawniej przez altarystów i kanoników z koœcio³a œw. El¿biety.

W barokowym gmachu dawnego klasztoru krzy-¿owców we Wroc³awiu mieœci siê Biblioteka Za-k³adu Narodowego im. Ossoliñskich. Budynek pow-sta³ w latach 1675-1715. Przechowywane s¹ w nim zbiory rycin i starodruków przeniesionych po woj-nie ze Lwowa.

88

W koœciele Franciszkanów w Opolu znajduje siê kaplica Piastowska œw. Anny. Oko³o 1380 roku Bol-ko III ufundowa³ tu nagrobki Piastów opolskich. Na gwiaŸdzistych sklepieniach widniej¹ piastowskie tarcze herbowe.

> Ratusz na rynku w Opolu zbudowano w latach 1933-1936 na wzór Palazzo Vecchio Medyceuszy z Florencji. Wokó³ znajduj¹ siê barokowe kamie-niczki, w wiêkszoœci zrekonstruowane po II wojnie œwiatowej.

Zamek w Brzegu wzniesiony zosta³ w stylu rene-sansowym w latach 1538-1560. Uwagê zwraca arka-dowy dziedziniec z lat 1541-1560 zaprojektowany przez J. i F. Parrów, wzorowany na dziedziñcu zam-ku na Wawelu w Krakowie. Renesansowy budynek bramny zaskakuje bogat¹ dekoracj¹ rzeŸbiarsk¹. Nad bram¹ widniej¹ pos¹gi ksiêcia Jerzego II i ksiê¿-nej Barbary, a ponad nimi dwa rzêdy kamiennych popiersi Piastów œl¹skich i w³adców Polski.

90

> Koœció³ Wniebowziêcia NMP i œw. Jana Chrzci-ciela oraz klasztor Cystersów w Henrykowie powsta-wa³y od 1241 roku. We wnêtrzu znajduj¹ siê s³ynne renesansowo-barokowe stalle.

Zamek w Mosznej zbudowano w stylu zamków el¿bietañskich.

Koœció³ œw. œw. Jakuba i Agnieszki w Nysie wznie-siony zosta³ w latach 1423-1430 przez œl¹skiego architekta Piotra z Z¹bkowic. G³ówne wejœcie zdobi piêkny portal.

> Dom Wagi Miejskiej w Nysie powsta³ w 1604 roku w stylu renesansu niderlandzkiego i jest dziœ pozosta³oœci¹ po œredniowiecznej zabudowie miej-skiej. W rynku i przy przyleg³ych uliczkach znajdu-je siê wiele renesansowych i barokowych kamie-niczek.

Zamek w G³ogówku sk³ada siê z zamku górnego z XVI wieku i dolnego, wzniesionego w XVII wie-ku. W bramie g³ównej zachwyca wspania³y portal, ozdobiony pos¹gami i kartuszami herbowymi.

92

> W miejscowoœci Sobótka, przed koœcio³em œw. Anny znajduje siê „grzyb” lub „tu³ów mnicha”. Jest to dolna czêœæ granitowej rzeŸby pochodz¹cej z czasów przedchrzeœcijañskich.

Sanktuarium w Wambierzycach zwane „Œl¹sk¹ Jerozolim¹”, powsta³o w latach 1683-1725. Koœció³ Nawiedzenia NMP jest bazylik¹ w stylu w³oskiego renesansu.

Emporowo-bazylikowy koœció³ œw. œw. Miko³aja i Franciszka Ksawerego w Otmuchowie powsta³ w latach 1706-1707. Empory czyli galerie znajduj¹ siê nad kaplicami.

93

W Che³msku Œl¹skim czêœæ ulicy Sudeckiej zabu-dowana jest rzêdem drewnianych, podcieniowych domów tkaczy z pocz¹tku XVIII wieku, zwanych Dwunastoma Aposto³ami.

< Koœció³ Wniebowziêcia NMP w Krzeszowie, budowany w latach 1728-1735, jest per³¹ œl¹skiego baroku. Dwuwie¿ow¹ fasadê podzielono na trzy stre-fy: ziemsk¹, maryjn¹ i niebiañsk¹.

Na skalistej skarpie w Ksi¹¿u ko³o Wa³brzycha ju¿ w œredniowieczu powsta³ zamek. Po licznych przebudowach m.in. renesansowych i barokowych dzisiejszy eklektyczny kszta³t nadano budowli na pocz¹tku XX wieku.

Karkonosze zbudowane s¹ z granitów, ³upków krystalicznych i gnejsów. Wiele granitowych ska³ przybra³o tu fantazyjne kszta³ty. W wyniku dzia³ania lodowca powsta³y rumowiska skalne, takie jak na górze Œnie¿ce, oraz kilka kot³ów z malowniczymi jeziorami, np. Ma³y Staw.

W okolicy Szklarskiej Porêby jest mnóstwo atrak-cyjnych miejsc. Tu zaczynaj¹ siê trasy turystyczne w Karkonosze i Góry Izerskie. Wyj¹tkowo piêkne s¹ wodospady Kamieñczyk i Szklarka, warto te¿ zobaczyæ Zakrêt Œmierci na drodze do Œwieradowa Zdroju.

95

> W Legnickim Polu w 1241 roku rozegra³a siê bitwa wojsk polskich z Tatarami, w której zgin¹³ Henryk II Pobo¿ny. Tutejszy koœció³ œw. Jadwigi z lat 1727-1731 nale¿y z najwspanialszych przyk³a-dów baroku na Œl¹sku.

96

Koœció³ œw. œw. Bart³omieja i Jadwigi w Trzebnicy by³ jedn¹ z pierwszych budowli kamiennych na tere-nie Polski. Wzniesiony w stylu romañskim, w XVII i XVIII wieku zosta³ przebudowany w stylu baroku. W kaplicy œw. Jadwigi znajduje siê barokowy sarko-fag tej œwiêtej powsta³y w latach 1679-1680.

> Na wysokiej skarpie, nad jeziorem zaporowym, utworzonym w latach 1900-1905 wznosi siê zamek Czocha. By³a to ³u¿ycka warownia z XIII wieku. Jej przebudowy prowadzono w XVI, XVII i XX wieku.