P O L S K A A K A D E M I A N AU KI N S T Y T U T Z O O L O G I I

F R A G M E N T A F A U N I S T I C ATom 35 W arszawa, 1992.06.30 Nr 18

W o j c i e c h J u r a s z

Wioślarki (Cladocera) Roztocza Środkowego[Z 1 tabelą i 1 rysunkiem w tekście]

Abstract. W ater-fleas from the C entral Roztocze U pland were exam ined. 54 species were found i. e. 60% of th e Polish fresh-w ater cladoceran fauna. Eleven species am ong them were rare in Poland.

WSTĘP

Liczba słodkowodnych gatunków Cladocera znanych w Polsce, w ynosząca obecnie 90, je s t zbliżona do potencjalnej liczby gatunków spodziew anych w kraju ( S y w u l a 1981). Można więc uznać, że fau n a wioślarek naszego kraju je s t dobrze poznana. N atom iast wiedza o rozm ieszczeniu poszczególnych gatunków w róż­nych k rainach zoogeograficznych pozostaje wciąż niedostateczna. Uwagę b a d a ­czy przyciągały dotychczas głównie pojezierza i niziny, a więc krainy obfitujące w jeziora. Znacznie słabiej poznano obszar południowej Polski (z pewnymi w yjątkam i, ja k np. Tatry). Terenam i do niedaw na zupełnie nie badanym i pozo­staw ały Góry Świętokrzyskie, Nizina Sandom ierska i Roztocze. Prace prow adzo­ne w pierwszej połowie lat osiem dziesiątych pozwoliły n a częściowe wypełnienie tej luki w odniesieniu do Gór Świętokrzyskich ( J u r a s z 1987, 1991).

Do chwili obecnej nie było żadnej publikacji dotyczącej wioślarek Roztocza. Podobnie nierozpoznanym pod tym względem terenem pozostaje Kotlina S ando­m ierska, granicząca z Roztoczem od południowego zachodu. N atom iast Wyżyna Lubelska, sąsiadu jąca z Roztoczem od północy i północnego w schodu, je s t k rainą stosunkow o dobrze zbadaną pod względem fauny Cladocera. Liczba gatunków w ioślarek odnotow anych na Wyżynie Lubelskiej wynosi 67 (P r ó s z y ń s k a 1978, K o w a l c z y k 1978).

Niniejsza p raca m a na celu określenie sk ładu fauny Cladocera Roztocza i porów nanie jej z fauną innych krain Polski.

http://rcin.org.pl

3 0 2 W. J u ra sz

TEREN BADAŃ

B adania były prow adzone n a Roztoczu Środkowym, które w raz z Roztoczem Zachodnim i Południowym tworzy pasm o w zniesień o wysokości w ahającej się od około 200 m do około 400 m n .p .m . i o łącznej długości około 180 km , sięgające od K raśnika n a zachodzie do Lwowa n a wschodzie (już poza g ranicam i kraju). Pod względem geologicznym obszar ten należy do Niecki Lw owsko-Lubelskiej.

C echą charak terystyczną rzeźby Roztocza Środkowego je s t obecność rozle­głych, spłaszczonych w ierzchow in, urozm aiconych w apiennym i wzgórzam i ostańcowym i. Klimat krainy zbliżony je s t do kontynentalnego, a jego isto tnym i cecham i są: duże nasłonecznienie, stosunkow o wysoka roczna su m a opadów i długo u trzym ująca się pokryw a śnieżna.

• t -5 3 STANOWISKA

s r'>ROZTOCZAŃSKI l v

>

Zwierzyniec I

' NARODOWY J

Krasnobród

Józefów • 3226 27 • •

Tom aszówLubelski

Susiec

Narol

Rys. 1. Teren badań

http://rcin.org.pl

W ioślarki Roztocza Środkowego 3 0 3

Roztocze Środkowe stanow i dział wodny oddzielający dorzecza W ieprza i Bugu od dorzeczy S anu i D niestru. Głównymi rzekam i są Wieprz i Tanew. Oprócz n ich sieć hydrograficzną tworzą niewielkie rzeki i strum ienie o dużym spadku i szyb­kim prądzie. B rak większych zbiorników stagnujących poza staw am i rybnymi. Ze względu n a budowę geologiczną regionu (podłoże ze skał łatwo przepuszczal­nych) również i zasoby wód gruntow ych są niewielkie. Wody te charaM eryzują się znacznym i w ahaniam i poziomu aż do zupełnego zan ikan ia w okresach suszy (Stolarczyk 1 9 8 4 ).

Wykaz stanow isk

M apa (rys. 1) przedstaw ia rozm ieszczenie stanow isk badaw czych, oznaczo­nych num eram i od 1 do 53 i obejm ujących różne typy środow isk wodnych.

1. RPN, Stokowa Góra, starorzecze Wieprza2. Obrocz, zbiornik leśny, na prawym brzegu Wieprza, przy moście3. Obrocz, starorzecze n a prawym brzegu W ieprza, poniżej wsi4. Zbiornik łąkowy między Obroczą a R udką, na prawym brzegu Wieprza5. R udka, powyżej osady, starorzecze na prawym brzegu Wieprza6. Zwierzyniec, S taw Kościelny7. RPN, drobne zbiorniki nad Świerszczem, poniżej stawów Echo8. RPN, stawy Echo: staw rekreacyjny (8A) i cztery stawy hodow lane (8B-E)9. RPN, zbiornik zaporowy na Świerszczu (tzw. C zarny Staw), powyżej stawów Echo

10. RPN, Florianka, S taw Florianiecki11. Zbiornik przy jednym ze źródeł Szum u, w pobliżu stacji kolejowej Józefów Roztoczański

(dawniej stac ja Krasnobród)12. Zbiornik zaporowy na Szum ie powyżej M ajdanu Kasztelańskiego13. Górecko S tare, źródło helokrenowe14. Zbiornik leśny przy drodze Górecko S tare-T am ow ola15. Sigła, staw rybny16. Sigła, zbiornik leśny17. Szostaki, starorzecze Tanwi18. Szostaki, efemeryczny zbiornik na łące19. Zbiorniki efemeryczne przy drodze Fryszarka-B uliczów ka20. Fryszarka, zbiorniki efemeryczne nad Tanwią21. Józefów, zbiornik zaporowy n a Niepryszce22. Józefów, górny odcinek Niepryszki23. Zbiorniki torfowiskowe koło Józefowa (tzw. Jezioro Tarnow olskie lub Jęzior)24. Rez. Czartowe Pole, zbiorniki efemeryczne nad Sopotem25. M ajdan Sopocki, zbiornik zaporowy na Sopocie26. C iotusza Nowa. staw27. C iotusza Nowa, mały zbiornik koło staw u28. C iotusza S tara, staw29. Efemeryczny zbiornik koło H uciska30. H usiny, zbiornik przy źródle Sopotu31. Róża. duży staw32. Róża, mały staw33. Kunki, staw34. Zbiornik leśny przy drodze Kunki-Ulów35. Starorzecze Tanwi między Paaram i a H utą S ta rą36. Duży zbiornik leśny po północnej stronie drogi Narol-Bełżec37. Mały zbiornik leśny po północnej stronie drogi Narol-Bełżec38. Zbiornik leśny po południowej stronie drogi Narol-Bełżec39. Zbiorniki leśne przy źródłach Tanwi w pobliżu Łukawicy

http://rcin.org.pl

3 0 4 W. Ju ra sz

40. Łukawica, zbiornik przy źródle41. Łukawica, staw42. Wieprzów T am aw acki, staw (tzw. Jezioro Wieprzowe)43. T arnaw atka, staw rybny44. Kryniczki, zbiornik zaporowy n a Kryniczance45. Dąbrowa, staw46. K rasnobród, staw47. K rasnobród, zbiornik rekreacyjny48. Hutki, staw rybny49. Hutki, zbiornik łąkowy50. Bondyrz, zbiornik łąkowy w pobliżu młyna51. Bondyrz, młynówka52. Topornica, staw rybny53. Łabunie, staw rybny Haś

MATERIAŁ I METODY

M ateriały były zbierane w latach 1986 i 1988-1990, głównie w m iesiącach letnich (lipiec i sierpień), a w niektórych stanow iskach także w m a ju , w rześniu i październiku.

W połowach posługiw ano się s ia tk ą planktonow ą n r 17, przy czym w zbior­n ikach dużych i głębokich stosow ano siatkę zaw ieszoną n a lince, z a ś w m niej­szych i płytszych - siatkę osadzoną n a drążku. W pew nych przypadkach stosow ano też czerpanie wody naczyniem o objętości 2 dcm 3 i przecedzanie jej przez siatkę. Zebrane próby konserw ow ano 4% form aliną. W pracow ni przeno­szono m ateriały do alkoholu 75%, a następn ie sporządzano p rep a ra ty półtrwałe w glicerynie.

Przy porównywaniu fauny Cladocera różnych krain stosow ano wzór M arcze­wskiego i S te inhausa .

WYKAZ GATUNKÓW

Wykaz gatunków Cladocera stw ierdzonych n a Roztoczu przedstaw ia tab. I. Zaw iera ona także inform acje o w ystępow aniu w ioślarek w różnych typach środow isk wodnych.

CHARAKTERYSTYKA FAUNY WIOŚLAREK ROZTOCZA ŚRODKOWEGO

Na terenie Roztocza Środkowego stw ierdzono w ystępow anie 54 gatunków Cladocera należących do 7 rodzin. Najliczniej była reprezen tow ana rodzina Chydoridae - 26 gatunków (spośród 42 gatunków spotykanych w wodach słodkich Polski), a następn ie D aphniidae - 15 (25), Macrothricidae - 7 (12), S id id a e - 2 (3), M oin idae- 2 (3), Bosm inidae - 1 (2) i Polyphem idae - 1 (2).

G atunkiem najbardziej rozpow szechnionym był C hydorus sphaericiis, łowio­ny w 46 stanow iskach. Kolejne gatunk i były spotykane znacznie rzadziej: Alona rectangula w 23 stanow iskach , Scapholeberis mucronata w 21, B osm ina longi- rostris i Pleuroxus truncatus w 20.

Dość duża liczba gatunków , bo aż 11, występowała tylko w pojedynczych stanow iskach . Należały do nich: Ceriodaphnia setosa, D aphnia cucullata,

http://rcin.org.pl

T abela 1. W ystępowanie Cladocera n a Roztoczu. I - starorzecza; II - zbiorniki łąkowe; III - zbiorniki torfowiskowe; IV - zbiorniki leśne; V - zbiorniki eiem eryczne; VI - inne drobne zbiorniki; V li - stawy; V111 - zbiorniki zaporowe; IX. - zrodia i zbiorniki towarzyszące;

X - cieki; XI - młynówki. W rubrykach podano num ery stanow isk.

G atunk i Typy środow iskI II III IV V VI VII VIII IX X XI

SididaeD iaphanosom a brachyiirum (L ie v in ) 23 14. 37, 38 6, 8A-E, 10, 31. 48 9S ida crystallina (O . F . M u l l e r ) 6, 8A-E, 46 -48 21

DaphniidaeCeriodaphnia dubia R ic h a r d 20 8E, 42Ceriodaphnia laticaudata P . E . M u l l e r 3. 5. 17 2. 7 18Ceriodaphnia megops S a r s 17 14, 16 27 8C, 10, 31, 47 9 40Ceriodaphnia pulchella S a r s 49 6, 8A-E, 41, 43,

47, 48Ceriodaphnia quadrangula (O . F . M u l l e r ) 23 8A 9Ceriodaphnia reticulata (J u r in e ) 17 23 7 18 8E, 10Ceriodaphnia rotunda S a r s 3 4 16Ceriodaphnia se tosa M a t ile 4D aphnia cucullata S a r s 52D aphnia longispinaO . F . M u l l e r 23 2, 37 8A-E, 10. 31, 32,

48. 539, 21 51

D aphnia m agna S t r a u s 33D aphnia p u lex (D e G e e r ) 1. 17 50 2, 7 18,

19,24

32, 33

Scapholeberis mucronata (O . F . M u l l e r ) 17 23 16, 37, 39 18 49 6, 8A-D, 10, 31. 32, 41, 42, 46 -48

2 1

Sim ocephalus expinosus (K o c h ) 3, 5. 17 23 2, 7, 14, 16. 38

18,29

49 8B, 8C. 31, 32

Sim ocephalus uetulus (O . F . M u l l e r ) 1. 3. 17 4, 50 23 36. 38 18 49 8A, 8C, 10. 42 21, 25 51Moinidae

Moina brachiata (J u r in e ) 19

Wioślarki

Roztocza

Środkowego

305

http://rcin.org.pl

G atunk i Typ:y środow iskI II III IV V VI VII VIII IX X XI

Moina macrocopa (S t r a u s ) 19 42B osm inidae

B osm ina longirostris (O . F . M u l l e r ) 1. 17 23 14. 36 49 8A-E, 10. 15. 28. 47. 48

9. 21. 25 51

MacrothricidaeBunops serricaudata (D a d a y ) 23Ryocryptus ag dis Ku r z 1 15Hyocryptus sordidus (L ie v in ) 15. 28. 43Lathonura rectirostris (O . F . M u l l e r ) 23Macrothrix laticom is (J u r in e ) 46 25Macrothrix rosea (J u r in e ) 23Streblocerus serricaudatus (F is c h e r ) 23

ChydoridaeAcroperus harpae (B a ir d ) 23 14 6. 8A. 8D. 8E. 10.

46. 479

Alona cos ta ta S a r s 6. 8A, 8B, 8D, 46, 48

A lona gu tta ta S a r s 23 34. 36. 37 8A-E, 15. 31. 45. 47

9. 21. 25. 44

Alona quadrangularis (O . F . M O ller ) 10. 15. 26. 52 9 11 51A lona rectanguia S a r s 23 14. 34.

36 -3949 6. 8A-E, 15. 28.

42. 43. 539. 21, 25 30

Alonella excisa (F is c h e r ) 3, 35 23 8C, 42Alonella exigua (L il l je b o r g ) 5 23 7. 36. 39 8A-E, 10. 32, 42.

43, 48, 539

Alonella nana (B a ir d ) 38 6. 8A, 8C, 8D, 15. 31. 42. 53

21 13

Biapertura ąffinis (Le y d ig ) 23 14. 36 20 6, 8B-D 9. 21. 25 11Camptocercus HUjebotgi S c h o e d l e r 8ACamptocercus rectirostris S c h o e d l e r 8A-CC h y d n m s oualis K u r z 50

306 W

. Jurasz

http://rcin.org.pl

C hydorus sphaericus (O . F. M u l l e r ) 1. 5. 17. 35

4. 50 23 7. 14. 34, 36, 38. 39

20,29

27.49

6, 8A. 8C-E, 10. 15. 26, 28, 31. 32. 41-43 , 45. 48. 52. 53

9, 12. 21, 25, 44

11. 13. 30. 40

22 51

Disparcdona n o s tra ta (K o c h ) 23 14, 36 6. 8A, 15. 26. 28. 43, 46, 47

9 30 51

Eurycercus lam ellatus (O . F. M u l l e r ) 3 8A, 47Graptoleberis testudinaria (F is c h e r ) 23 36 49 8A-C, 10. 15. 42 21Leydigia quadranqidaris (S c h o e d l e r ) 15 9M onospilus d ispar S a r s 6, 8A, 8B, 8E, 47.

48O xyurella tenuicaudis (S a r s ) 5. 35 4 8A, 8C, 8D, 10.

47. 48Pleuroxus aduncus ( J u r in e ) 35 20 27 15. 52 21Pleuroxus laeuis S a r s 23 38 15Pleuroxus trigonellus (O . F . M u l l e r ) 3. 5. 17 4 23 14. 16 27,

496, 8A, 8C, 10. 26. 46

Pleuroxus truncatus (O . F . M O l l e r ) 5. 17. 35

4 23 14, 16. 36 20 49 8A. 8C, 10. 15. 41. 42, 46. 48

21 30

Pleuroxus uncinatus B a ir d 6. 8A, 15. 47Pseudochydorus globosus (B a ir d ) 23R hynchotalona fa lcata (S a r s ) 8B, 8E

Pólyphem idaeP olyphem us pediculus (L.) 23 36 49 8B-E. 10. 47. 48

Wioślarki

Roztocza Środkow

ego 307

http://rcin.org.pl

3 0 8 W. Ju ra sz

D. magna, Moina brachiata, Bunops serricaudata, Lathonura rectirostris, Mcucro- thrix rosea, Streblocerus serricaudatus, Camptocercus lilljeborgi, C hydorus oua- lis, P seudochydorus globosus. P o zo sta łe g a tu n k i w y stęp o w ały w 2 -1 7 stanow iskach.

W iększość gatunków w ioślarek Roztocza Środkowego należy do pospolitych n a terenie Polski. Do rzadkich w skali k raju należą: Ceriodaphnia dubia, C. rotunda, C. setosa, Bunops serricaudata, Ihjocryptus agilis, Lathonura recti­rostris, Macrothrix laticornis, M. rosea, Streblocerus serricaudatus, Chydorus oualis, Rhynchotalona fa lcata . W arto zwrócić uwagę n a to, że w iększość wymie­nionych gatunków należy do rodziny Macrothricidae, k tó ra - w przeciw ieństw ie do pozostałych rodzin Cladocera - obejmuje głównie formy denne. Ze względu n a konieczność stosow ania odm iennych m etod zb ieran ia m ogą one być prze­oczone podczas b ad ań nad Cladocera traktow anym i głównie jak o organizm y planktonow e. Z tego powodu ich rzadkość może okazać się pozorna.

F aunę w ioślarek Roztocza Środkowego m ożna określić jak o stosunkow o bogata, tworzy j ą bowiem 60% gatunków spotykanych w wodach śródlądow ych Polski. Pod względem liczby gatunków Roztocze ustępu je tak im k rainom ja k Pobrzeże Bałtyku, Pojezierze Pom orskie, Pojezierze M azurskie, Nizina Wielkopol- sko-K ujaw ska, Nizina Mazowiecka, Dolny Ś ląsk i W yżyna Lubelska. W tych k ra inach stw ierdzono od 56 do 80 gatunków Cladocera.

Roztoczańską faunę w ioślarek porów nano z fau n ą Wyżyny Lubelskiej sk ła ­dającą się z 67 gatunków . Obliczony dla tych dwóch krain w skaźnik podobień­stw a faunistycznego wyniósł 72,9%. W artość tę m ożna uznać za wysoką. Wśród ważniejszych różnic między tymi krainam i należy wymienić b rak n a Roztoczu tak ich gatunków , jak : Holopediumgibberum[ZADDAcn), Bosm ina coregoni(B aird) i Leptodora kindti (Fo c k e ). N atom iast n a Wyżynie Lubelskiej nie stw ierdzono obecności Daphnia m agna i Moina macrocopa.

Stanow iska, n a których prowadzono n a Roztoczu badan ia , należały do róż­nych typów środow isk wodnych. Przeważały w śród nich stawy, które były zarazem najbogatsze - występowały w nich łącznie 44 ga tunk i Cladocera. Niektóre ga tunk i były ograniczone tylko do tego typu zbiorników. Należy tu wymienić: Daphnia cucullata, D. magna, Alona cos tata, Camptocercus lilljeborgi, C. rectirostris, Monospilus dispar, Pleuroxus uncinatus, Rhynchotalona fa lca ta , Ilyocryptus sordidus.

D ruga g rupa gatunków stenotopowych była zw iązana ze zbiornikam i torfowi­skowymi. Składała się ona z przedstawicieli rodziny Macrothricidae [Bunops serricaudata, Lathonura rectirostris, Macrothrix rosea, Streblocerus serricauda­tus) oraz rodziny Chydoridae (Pseudochydorus globosus). Łącznie w tym typie środow isk występowało 26 gatunków .

J a k o ga tunk i stenotopowe m ożna także potraktow ać: Ceriodaphnia se tosa i Chydorus oualis (w zbiornikach łąkowych) oraz Moina brachiata (w zbiornikach efem erycznych).

Chydorus sphaericus był ga tunk iem typowo ubikwistycznym . N atom iast do grupy gatunków euiytopow ych zaliczono: Daphnia longispina, Scapholeberis mucronata, Sim ocephalus expinosus, S. uetulus, Bosm ina longirostris, A lona

http://rcin.org.pl

W ioślarki Roztocza Środkowego 3 0 9

rectangula, Biapertura ąffinis , Disparalona rostrata, Graptoleberis testudinaria, Pleuroxus trigoneUus, P. truncatus. W ystępowały one w 5 -9 typach środow isk.

PODSUMOWANIE

F a u n a Roztocza Środkowego złożona z 54 gatunków Cladocera może być u zn a n a za stosunkow o bogatą, je s t wszakże dość m onotonna, obejm uje głównie ga tunk i pospolite w kraju . W ystępuje w niej jed n a k również g ru p a gatunków rzadkich.

W skaźnik podobieństw a faunistycznego pomiędzy Roztoczem a sąsiadu jącą z n im W yżyną L ubelską osiąga w ysoką w artość.

Na zakończenie w arto w skazać n a szczególną rolę pew nych zbiorników w odnych d la zachow ania zasobów i walorów przyrodniczych Roztocza. Zespół stawów Echo je s t m iejscem w ystępow ania ponad 30 gatunków w ioślarek. Zbior­niki torfowiskowe w okolicy Józefowa (pozostałość Jezio ra Tarnowolskiego) są zasiedlone przez zgrupow anie 26 gatunków , do którego należy szereg gatunków rzadkich. S tanow iska te powinny być chronione ze względu n a ich znaczenie dla zachow ania wielu gatunków Crustacea oraz zapew ne innych g rup zwierząt.

PIŚMIENNICTWO

J u r a s z W. 1987. W ioślarki (Cladocera) Świętokrzyskiego Parku Narodowego i doliny Lubrzanki.Fragm . faun., W arszawa, 31 : 69-78 .

J u r a s z W. 1991. W ioślarki (Cladocera) Gór Świętokrzyskich. Acta Univ. Lodz. Folia limnol., Łódź, 4: 45-75.

K o w a lc zy k C. 1978. F au n a skorupiaków jezior Pojezierza Łęczyńsko-W łodawskiego n a tle w arunków limnologicznych. Część III. Jez io ra o III stopn iu degradacji. Ann. UMCS, C, Lublin, 33 : 469-498 .

P r ó s z y ń s k a M. 1978. W ioślarki - Cladocera. Katalog fauny Polski, 12, 2, 31 W arszaw a, 116 pp., 1 m apa.

S t o l a r c z y k S. 1984. Roztocze Środkowe. Przewodnik. W arszawa, 128 pp.S y w u l a T . 1981. S korupiak i (Crustacea) wodne (z w yjątkiem równonogów). W: S tan zbadan ia fauny

Polski. Prz. zool., W arszawa-W rocław, 25: 218-221 .

K atedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ ul. B anacha 1 2 /16 9 0 -237 Łódź

SUMMARY

[Title: The w ater-fleas (Cladocera) of the C entral Roztocze Upland]

In 1986 and from 1988 to 1990 investigations of Cladocera were carried out in the C entral Roztocze - an up land region of the S o u th -E aste rn Poland. 53 w ater bodies of various types were exam ined (Fig. 1). 54 species (60% of the Polish fresh-w ater cladoceran fauna) were recorded (Tab. I). M ost of them are com m on species in Poland, b u t there w as a group of rare species. T his consisted

http://rcin.org.pl

3 1 0 W. J u ra sz

of Ceriodaphnia dubia, C. rotunda, C. setosa, Bunops sericaudata, Ilyocryptus agilis, Lathonura rectirostris, Macrothrix laticornis, Af. rosea, Streblocerus serri- caudatus, Chydorus ovalis, Rhynchotalona fa lcata .

The m ost frequent species were: Chydorus sphaericus (in 46 sta tions), Scapholeberis mucronata, Alona rectangula[in 21 stations), B osm tna longirostris, Pleuroxus truncatus (in 20 stations).

45 cladoceran species were found in ponds wich were the richest type of w ater bodies. A com parision w ith the neighbouring region, the L ubelska U pland, w as m ade. The faun istical sim ilarity w as high, and am oun ted to 72,9%.

P raca w ykonana w ram ach CPBP 04.06

Redaktorzy pracy - doc. d r A. Liana, d r W. Mikołajczyk

http://rcin.org.pl