W Y Ż S Z A S Z K O Ł A G O S P O D A R K I

W B Y D G O S Z C Z Y

M A R L E N A K Ę P I Ń S K A

K O T W S Z T U C E

P R A C A P O D Y P L O M O W A

Praca wykonana pod kierunkiem

mgr Bogdana Jankowskiego

STUDIA PODYPLOMOWE

Technika i plastyka

B y d g o s z c z 2 0 1 3

1

SPIS TREŚCI

WSTĘP...................................................................................................................... 2

Rozdział I

SYMBOLIKA ......................................................................................................... 3

1. Symbolika kota na obrazach o tematyce religijnej ............................................ 5

2. Kot jako symbol zła ............................................................................................ 7

3. Kot jako symbol zmysłu wzroku w obrazach

przedstawiających ludzkie przywary .................................................................. 9

4. Koci pazur jako symbol przemijania ..................................................................10

5. Kot symbolizujący ciepło domowe .....................................................................11

6. Kot jako symbol erotyczny ................................................................................12

7. Biały kot symbolem niewinności ...................................................................... 13

8. Kot jako symbol grzechów i nałogów ............................................................... 14

Rozdział II

PODRÓŻ PRZEZ EPOKI ................................................................................. 16

1. Starożytność ....................................................................................................... 16

2. Średniowiecze .................................................................................................... 20

3. Renesans ............................................................................................................. 22

4. Barok ...................................................................................................................24

5. Oświecenie .........................................................................................................25

6. XIX wiek ............................................................................................................ 26

7. XX wiek ............................................................................................................. 28

Rozdział III

DZIEŁA GODNE UWAGI ............................................................................ 30

1. „ Kot i krab na plaży” Pablo Picasso .................................................................. 30

2. „Trzy koty” Franz Marc ..................................................................................... 31

3. „Portret żony z kotem” Konrad Krzyżanowski ................................................ 32

ZAKOŃCZENIE ....................................................................................................... 34

BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 36

2

WSTĘP

Na przestrzeni wieków kot był tak różnie oceniany, jak różni są ludzie.

Wielbiony czy poniewierany, zawsze jednak wzbudzał kontrowersje. Otaczano

go czcią, obdarowywano nietykalnością, traktowano jako bóstwo, ale także

ignorowano lub wręcz uważano za ucieleśnienie Szatana, paląc na stosie

wraz z kobietami, które uznawano za czarownice. Również odwieczna bitwa

między kotem a psem powoduje, że w odróżnieniu od prostodusznego,

poddańczego psa, niezależny i niedający się do końca ujarzmić kot, budzi żywe

uczucia. Czy to negatywne, czy pozytywne, ale nigdy nie są one obojętne.

Tak było, jest i będzie, zapewne dlatego konflikt, pomimo licznych

argumentów „za” i „przeciw”, na zawsze pozostanie nierozwiązany.

W niniejszej pracy spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy uwielbienie

artystów do tych zwierząt uwidoczniło się w ich twórczości.

W pierwszym rozdziale postaram się przedstawić różne symboliczne

znaczenia, które przypisywano postaci kota, obrazując je przykładami dzieł

z różnych epok.

Następnie dokonam przeglądu epok, od starożytności

do współczesności. Przedstawię artystów tworzących w danej epoce, a także

ich dzieła, na których widzimy koty w różnych sytuacjach i w różnych pozach.

Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, jak często zwierzę to pojawia się w sztuce

i czy , na przełomie epok, proces ten jest zauważalny w takim samym stopniu?

Praca nie byłaby kompletna , gdybym w trzecim rozdziale nie skupiła

się na wybranych dziełach i artystach, których twórczość szczególnie

zwróciła moją uwagę ze względu na specyficzny sposób, w jaki przedstawiali

kota.

W zakończeniu dokonam krótkiego podsumowania.

Bazę źródłową stanowiły dla mnie artykuły z miesięczników „Kot”

i „Kocie sprawy” oraz wiadomości zebrane przez hodowców kotów

i zamieszczone na stronach internetowych ich hodowli.

3

Rozdział I

SYMBOLIKA

W tym rozdziale chciałabym przedstawić, jakim zróżnicowanym

i znaczącym symbolem w sztuce jest kot.

Koty były cichymi towarzyszami człowieka od dawna. W starożytnym

Egipcie, dzięki zdolnościom łowieckim, przypisywano im cześć boską.

Na arystokratycznych dworach były portretowane podczas zabaw z dziećmi.

Symbolizowały także ciepło domowe, często przedstawiane w scenerii

wiejskiej lub domowej jako sprzymierzeńcy człowieka lub wręcz ulubieńcy

rodziny. Pilnowały domów i spichlerzy przed gryzoniami i wężami.

Symbolika kota związana jest również z Księżycem. Jest to zwierzę

lunatyczne, polujące nocą, widzące w nocy, poruszające się bezszelestnie jak

sowy i nietoperze. Oczy jego błyszczą w ciemnościach, a źrenice zmieniają

kształt podobnie jak fazy Księżyca.1 Z powodu jego raczej nocnego trybu

życia i zdolności perfekcyjnego widzenia w ciemnościach (nawet kot

pozbawiony oczu doskonale orientuje się w terenie) symbolizuje też intuicję.

Te milusińskie i cicho mruczące zwierzęta były w sztuce nierzadko

symbolami erotycznymi. Swoją podwójną naturą uosabiały kobiety,

ich skłonność do podstępów, ale zarazem i zmysłowość. Bez wątpienia można

im, zarówno kobietom jak i kotom, przypisać wyjątkową elegancję i wdzięk

niemal w każdej postaci. Bogini miłości Wenus, na znak urody i kobiecości,

została połączona z kotem. Również bogini Bastet , w postaci kotki

lub kobiety z głową, symbolizowała płodność i związane z nią szczęście,

radość oraz ciepło słoneczne.

Kot, zwierzę piękne i niezależne, ma wiele symboli. Przypisywano mu

grzech, czary, związek z diabłem, uosabiał ciemność i śmierć (czarny kot),

a także chytrość i niewierność, lenistwo, drapieżność, egoizm i spryt oraz inne

złe przywary. Ale pojawiały się też cechy bardziej pozytywne, takie jak

wdzięk, swoboda, duma, domatorstwo, czystość, staranność, macierzyństwo.2

W chrześcijaństwie kot stał się symbolem Marii. A to dlatego, że uważany był

1 Justyna, http://ustinika.blogspot.com/2010/02/symbolika-kota.html, (24.11.2013.)

2Teresa, http://www.tessart.pl/smf/index.php?topic=1708.0, (24.11.2013.)

4

za najczystsze ze wszystkich stworzeń na ziemi. W języku religijnym czystość

oznacza wstrzemięźliwość seksualną i dziewictwo. 3

Bardzo ważne znaczenie do dzisiaj ma kocia odporność fizyczna

i długowieczność. W różnych regionach panuje powszechne przekonanie,

że kot ma siedem lub dziewięć żyć. Wzięło się to z przypuszczeń, że koty

pochodzą ze starożytnego Egiptu, gdzie bóg Ra był przedstawiany pod

postacią kota i symbolizowała go właśnie cyfra dziewięć.4

Istnieje też wierzenie, że prorok Mahomet położył trzykrotnie rękę na

grzbiecie kota, obdarzając go tym samym umiejętnością spadania na cztery

łapy. Niezaprzeczalnie zwierzęta te znane były od dawna z niezwykłej, dziś

już przysłowiowej, kociej zwinności i gibkości, a tym samym zdolności

do wydostawania się z wszelkich skomplikowanych sytuacji i kłopotów.

Okazuje się, że istotne jest nawet ubarwienie sierści, wywołujące

u człowieka różnorakie skojarzenia. Kot czarny, to zwykle ciemność,

zagrożenie i śmierć oraz zapowiedź nieszczęścia, gdy przebiegnie nam drogę.

Jest również znakiem niezapłaconych rachunków i trudnej rozmowy. Kot biały

lub rudy to przeciwnie - szczęście.

Kot ma też swoje specjalne miejsce w snach. Rasowy oznacza budowę

domu. Może także symbolizować władzę oraz strach przed nią. Być kotem

we śnie – to mieć zaufanie społeczne, wysokie stanowisko lub odpowiedzialną

funkcję.5

Niemożliwym okazuje się wymienienie wszystkich znaczeń i symboli

przypisanych temu zwierzęciu. Poświęcono mu ogromną ilość wierszy,

powieści, dzieł artystycznych, filmów, a nawet pomników. Stał się ważnym

motywem na licznych obrazach, a obecnie wszedł w obieg pop-kultury

i reklamy.

3K. Wojciechowska, http://pinezka.pl/pryzmat-archiwum/1431-dyskryminacja-kota?showall=1,

(24.11.2013.) 4 Pg, http://www.polskieradio.pl/10/484/Artykul/542379,Swiatowy-Dzien-Kota-Ile-tych-zyc,

(24.11.2013.) 5Mojry,

5http://www.macierz.org.pl/artykuly/czytelnia/kotybudowa_rasy_historia_i_zwyczaje.html,

(24.11.2013.)

5

1. Symbolika kota na obrazach o tematyce religijnej.

Fot. 1. „Madonna del gatto”, F. Barocci

Kot pojawia się na wielu obrazach Świętej Rodziny, np.: „Święta

rodzina”, który namalował F. Barocci, „Zwiastowanie” L. Lotta czy „Śpiące

dzieciątko Jezus” Ch. Le Bruna.

Uważany był za stworzenie bardzo czyste, zatem w religii obrazował

dziewictwo Maryi. W scenie zwiastowania kot zazwyczaj przedstawiany jest

we śnie, co miałoby oznaczać, że w tak doniosłym momencie nawet Zło

zasypia i nie śmie wpływać na decyzję Marii.

Fot. 2. „Zwiastowanie”, F. Barocci

6

Na obrazie „Zwiastowanie” L. Lotto pomiędzy Marią a Gabrielem

ukazany został przestraszony kot, uciekający na widok Archanioła. Według

ikonografii kot symbolizuje tu zło (szatana) pokonane za sprawą odkupienia.

Fot. 3. „Zwiastowanie”, L. Lotto

Kot został uhonorowany jako jedno z boskich, rajskich zwierząt. Łapie

myszy i szczury - groźnych wrogów ludzi. Ponieważ mysz symbolizuje grzech,

to kot jako zaciekły wróg myszy nabiera znaczeń pozytywnych. Jest wrogiem

grzechu, zwłaszcza pierworodnego.

Fot. 4. ”Raj”- lewe skrzydło tryptyku H. Boscha „Ogród ziemskich rozkoszy”

7

Fot. 5. „Ogród rajski”, J. Bruegel Starszy

Kot pojawia się także na innych obrazach o tematyce religijnej,

np.: „Adam i Ewa” A. Durera czy „Wesele w Kanie”, który namalował

G. Mezzadri.

2. Kot jako symbol zła.

Walka psa z kotem jest symbolem walki dobra ze złem - znajdujemy ją

w Kaplicy Sykstyńskiej, na fresku „Ostatnia wieczerza”, którego twórcą jest

Cosimo Roselli.

Fot. 6. „Ostatnia wieczerza”, Cosimo Roselli

8

Na poniższym obrazie H. B. Griena kot towarzyszy czarownicom

jako symbol tajemnych mocy i bratania się ze Złym.

Fot. 7. „Czarownice”, Hans Baldung Grien

Kot na obrazie E. Maneta, za sprawą rozmytych konturów, ma nieco

demoniczny charakter. Czarnego kota umieścił także na innych swoich

dziełach.

Fot. 8. „Kobieta z kotem”, E. Manet

„Uczta w domu Leviego” Paolo Veronese oraz „Ostatnia wieczerza”

J. Bassano z kotem śpiącym u stóp Judasza to kolejne przykłady dzieł,

w których jest on symbolem zła.

9

3. Kot jako symbol zmysłu wzroku

w obrazach przedstawiających ludzkie przywary.

Oczy kota widzą lepiej nawet w ciemności i dostrzegają to, co dla

innych jest niezauważalne lub to, co inni chcą ukryć.

Fot. 9. „Alegoria Wzroku”, J. Saenredam

Fot. 10. „Próżność”, Pietr Wtewael

„Chłopiec z kotem” A. Renoi, „Portret kobiety z kotem” F. Bacchiacca

„Wzrok” B. Fabritiusnne to inne przykłady dzieł, na których można znaleźć

odniesienie do kociego wzroku.

10

4. Koci pazur jako symbol przemijania.

Kot patrzący na ptaka w klatce symbolizuje nieuchronność losu,

przemijanie. Coś, czego nie możemy uniknąć, gdyż jest nam przeznaczone.

Fot. 11. „Koci pazur”, Prud'hon

Fot. 12. „Dzieci Grahama”, William Hogarth

W chwili ukończenia dzieła „Dzieci Grahama” światem rządziły

choroby , a najmłodsze z portretowanych dzieci już nie żyło. Tą krótkotrwałość

ludzkiego istnienia symbolizuje pozostawione m.in. ukryty za oparciem krzesła

kot łakomie wpatrujący się w uwięzionego w klatce ptaka,

Symboliczne znaczenie kota pojawia się także na obrazie „Dzieci

bawiące się z kotem” J.M. Molenaera.

11

5. Kot symbolizujący ciepło domowe.

Traktowanie kotów jako przyjaciół, trzymanie ich w domu i opieka

nad nimi nie zawsze wywołuje sprzeciw, mimo że wciąż budzi sprzeczne

emocje. Malarze, utrwalając na płótnie życie rodzinne, nie zapominają

o kotach. Symbolizują one domowe ciepło i zawsze są blisko ludzi: przytulają

się, śpią, obserwują codzienne zajęcia, szukają pożywienia lub po prostu -

bawią się.

Fot. 13 . „Wigilia”, Carl Larsson

Fot.14. „Niedziela”, P. Signac Fot.15. „Rodzina na tarasie”, P. Bonard

P. Bonard był jednym z artystów, którzy umieszczali koty na swoich

obrazach. Powyżej domowy kot uczestniczy w spotkaniu rodzinnym.

Kot pojawia się także na obrazach „Obora” Carla Larssona i „Poranna

toaleta”, T. Signoriniego.

12

6. Kot jako symbol erotyczny.

Kot oznacza zmysłowość i zwinność,. Mity całego świata obsadzają

kota w roli istoty o niespodziewanej życiowej witalności i rozrodczych

mocach, świętego towarzysza bogiń, opiekuna i strażnika domostw. Kojarzy

się nam ze zmysłowym dotykiem i pieszczotą.

Obraz E. Maneta „Olimpia” przedstawia nagą kobietę, a u jej stóp

można zauważyć kota, który symbolizuje kobiecą zmysłowość i seksualność.

Fot. 16. „Olimpia”, E. Monet

Fot. 17. „Toaleta”, F. Boucher

Dzieła F. Bouchera charakteryzuje delikatny różowawo-biały koloryt,

miękki modelunek i lubieżnie potraktowana erotyczna tematyka. Jego prace są

pełne wdzięku i niewyszukanej radości życia.

13

Kot może też przestrzegać przed kobiecą niewiernością, przebiegłością,

gdyż kotka funkcjonuje przede wszystkim jako symbol seksu, zmysłowości

i braku pokory. Częstym motywem dzieł Balthusa są koty i młode dziewczęta

w wyzywających pozach.

Fot. 18. „Kot i dziewczyna”, Balthus

7. Biały kot symbolem niewinności.

Czarny kot zapisał się w historii jako symbol nieszczęścia, zatem

szczęście mogły przynosić tylko koty białe. I tak jest na obrazie P. Gauguina,

na którym obok siedzącej dziewczyny widzimy dwa białe koty.

Fot. 19. „Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy?”, P. Gauguin

14

8. Kot jako symbol grzechów i nałogów.

Kiedy prześledzimy pozycję kota w dziejach, dostrzeżemy,

że z biegiem lat traciła ona na znaczeniu. W baroku stał się symbolem już

tylko powszednich grzechów i nałogów.

W malarstwie flamandzkim wykształcił się specyficzny rodzaj

przedstawiania zwierząt podczas czynności typowych dla ludzi. Na obrazie

„Dom małp" małpy piją, palą, uprawiają hazard. Również kot z kamienną,

„pokerową twarzą" przygląda się małpom.

Fot. 20 .„Dom małp”, D. Teniers Młodszy

Natomiast kot na obrazie Martena Van Cleve „ Król Pije”

czy J. Joardensa „Król fasolowy” przygląda się wesołej zabawie, ale niesie

ze sobą również treści moralizatorskie – nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu.

Fot. 21. „ Król fasolowy”, Jacob Joardens

15

Piętnując okrucieństwo panujące w XVIII - wiecznej Anglii William

Hogarth ukazuje walki kotów. Ludzie zakładają się, który z kotów przeżyje

śmiertelną walkę.

Fot. 22. „Cztery stadia okrucieństwa”, W. Hogart

W. Hogarth to twórca cyklicznych opowieści, których bohaterami byli

ludzie źli, zepsuci i zdemoralizowani. W swoich dziełach tępił lenistwo

i zepsucie, pokazując, że do dobrobytu prowadzą uczciwość, pracowitość

i pobożność. Rozpustę czy nieuczciwość ukazywał jako przyczynę upadku,

nędzy, szaleństwa czy śmierci.

Podsumowując, można powiedzieć, że kot to zwierze, które przemawia

do nas w dziełach sztuki bogatą symboliką. Budzi w nas zarówno bardzo

pozytywne odczucia, gdy symbolizuje łagodność i ciepło rodzinne. Może

jednak wzbudzać w nas strach i dać początek złym przeczuciom,

gdy symbolizuje zło i zapowiada nadchodzące nieszczęście. Kot staje się

symbolem interpretowanym na kilku płaszczyznach. Może mieć kilka znaczeń,

zatem staje się nośnikiem uczuć, emocji oraz różnych cech charakteru.

16

Rozdział II

PODRÓŻ PRZEZ EPOKI

W niniejszym rozdziale dokonam przeglądu twórczości malarzy

różnych epok, od starożytności do współczesności. Przedstawię także

przykłady ich dzieł, na których widzimy koty w różnych sytuacjach

i w różnych pozach. Pozwoli mi to odpowiedzieć na pytanie, jak często

zwierzę to pojawia się w sztuce i czy, na przełomie epok, proces ten jest

zauważalny w takim samym stopniu?

1. Starożytność.

Egipt

Kot szczególnym uznaniem cieszył się w Egipcie, gdzie był otaczany

czcią, przede wszystkim ze względu na swój duży udział w obronie spichlerzy

przed szczurami. I to właśnie talent do polowania na gryzonie pustoszące

spiżarnie pomógł temu zwierzęciu w rozprzestrzenieniu się po Europie i Azji.

Można było spotkać je na statkach, gdzie pilnowały towaru.6 Szeroko

stosowaną praktyką było mumifikowanie i umieszczanie kocich mumii

w specjalnie dla nich wykonanych, rzeźbionych sarkofagach. Dostojnicy

budowali dla swych ulubieńców oddzielne grobowce.

Wg Herodota Egipcjanie golili sobie brwi na znak żałoby po śmierci

domowego kota, a w przypadku pożaru najpierw ratowano koty, a dopiero

potem przystępowano do gaszenia ognia.7

Tak więc najstarsze zachowane wizerunki kota pochodzą z Egiptu.

W sztuce egipskiej to, jakże dostojne, zwierzątko miało co najmniej trzy różne

znaczenia. Było ukochanym członkiem rodziny, wcieleniem bogini Bastet,

a nawet istotą świętą.

Na ścianach skalnego grobowca Hnumhotepa II (XX wiek p.n.e.)

namalowano złotorudego kota polującego w zaroślach papirusów.

6 http://sibportal.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1671:kot-w-

sztuce&catid=112:kocie-abc&Itemid=64, (24.11.2013.) 7 J.B. Serafińska, http://akant.biz/archiwum/4-felietony/635-jurata-bogna-serafiska-kot-w-

literaturze-i-sztuce, (24.11.2013.)

17

Zachowało się także malowidło ścienne z 1300 roku p.n.e., na którym

bóg Re przedstawiony jest w postaci kota triumfującego nad bogiem śmierci

i chaosu Apophisem, przedstawionym pod postacią węża.8 Obraz ten

symbolizuje słońce, które zwycięża noc.

Fot. 23. Papirus z Księgi Zmarłych Fot. 24. Figurka bogini

z 3200 p.n.e Bastet

Wizerunki kota pojawiały się na skorupkach, które Egipcjanie używali

do zapisków. Koty były rysowane z ludzkimi atrybutami, np. pasąc gęsi

lub służąc myszom. Umieszczano je również na amuletach.9

Fot. 25. Brązowa figurka kota egipskiego, tzw. Gayer-Anderson cat

z około 664-30 roku p.n.e.

8 http://www.kocidom.waw.pl/koty-w-sztuce.html, (24.11.2013.)

9 K. Sokołowska, http://devonio.pl.tl/Kot-w-malarstwie.htm, (24.11.2013.)

18

Okres grecko-rzymski.

Choć Rzymianie dużo przejęli od Greków, to jednak koty w ich sztuce

pojawiają się rzadko. Rzymskiej bogini wolności Libertas nieodłącznie

towarzyszył przycupnięty u jej stóp kot – symbol wyzwolenia z pęt i okopów.

W Galii za sprawą Rzymian rozpowszechnił się kult Diany. Kot pojawił się

tam wtedy jako atrybut tej lunarnej bogini.

Mozaika z Pompejów uwieczniła kota chwytającego kaczkę. Inna

płaskorzeźba z 5 wieku p.n.e. przedstawia kota walczącego z psem. Natomiast

we Francji znaleziono stelę z okresu galijsko-rzymskiego przedstawiającą

młodego człowieka z kotem, a w Muzeum Bordeaux znajduje się nagrobek

z rzeźbą dziewczyny z kotem.10

Fot.26. Malowidło z pałacu minojskiej Krety (1600-1580 p.n.e.)

przedstawia kota czatującego zza krzaka na bażanta.

Fot.27. Kot polujący na ptaki (fragment), sprzed 79 r. n.e.; Dom Fauna

w Pompejach

10

http://www.kocidom.waw.pl/koty-w-sztuce.html, (24.11.2013.)

19

Azja.

W Chinach, Japonii i innych krajach azjatyckich kot strzegł upraw

jedwabiu przed szkodnikami. Był też strażnikiem świątyń, ulubieńcem

mnichów i królów. Podczas gdy w Europie czarny kot kojarzył się ze złem

i czarami, w Azji wywoływał skojarzenie z czarnymi chmurami,

które zwiastowały deszcz zbawienny dla upraw.11

Fot. 28. Chiński obraz z okresu dynastii Ming

W dramatycznych okolicznościach potopu jedynie kot siedzi sobie

spokojnie, ze stoickim spokojem patrząc na to, co się dzieje.

Fot. 29. XVI-wieczna miniatura przedstawiająca muzułmańską interpretację

potopu, wizerunek Noego

11

http://sibportal.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1671:kot-w-sztuce&catid=112:kocie-

abc&Itemid=64, (24.11.2013.)

20

2. Średniowiecze.

W Średniowieczu koty były rzadko przedstawiane w sztuce.

Powszechnie utrzymywał się przesąd, że to diabeł przyjmuje postać czarnego

kota. Dlatego też ludzie, którzy wyrażali sympatię dla tych zwierząt, narażali

się na prześladowania.12

Dotyczyło to zwłaszcza kobiet i zielarek , będących

w posiadaniu kota, które łatwiej było wówczas posądzić o magię, bratanie się

z diabłem i spalić na stosie.

Fot.30. Diabeł przedstawiony jako czarny kot - XV w.

Jednakże, wbrew ogólnym przekonaniom, tradycja chrześcijańska

wiąże z kotami także postaci niektórych świętych.

Najbardziej znaną patronką kotów i ich właścicieli jest św. Gertruda

z Nivelles, której ,według legendy, ukazał się szatan-kusiciel w postaci myszy.

W porę jednak interweniował kot i nie dopuścił, aby pobożna mniszka została

wystawiona na próbę. Do dziś święta przedstawiana jest z kotem i myszami

u stóp, a woda z jej studni i chleb wypiekany w klasztornym piecu w Nivelles

mają - jak kot - strzec przed gryzoniami.

12

http://sibportal.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1671:kot-w-sztuce&catid=112:kocie-

abc&Itemid=64,(30.11.2013.)

21

Fot. 31. „Święta Gertruda patronka kotów”

Również św. Franciszka z Asyżu zwierzę to uratowało przed

knowaniami szatana.13

W 1348 roku z powodu zarazy zmarła ponad połowa populacji Anglii,

podczas gdy we Francji, w niektórych regionach przeżyło tylko 10% ludności.

Chorobę przenosiły szczury, dlatego koty polujące na te gryzonie powróciły

chwilowo do łask.

Do nielicznych dzieł z tego okresu należy figurka kota w kościele

Saint-Germain-l'Auxerrois w Paryżu. Ilustrowany manuskrypt „Bardzo bogate

godzinki księcia de Berry” braci Limbourg na jednym z obrazków pokazuje

kota u stóp kobiety.

Fot. 32. XII-wieczna kadzielnica z inskrypcją "Odwaga, moc i chwała"

13

K. Wojciechowska, http://pinezka.pl/pryzmat-archiwum/1431-dyskryminacja-

kota?showall=1,(30.11.2013.)

22

Fot. 33. „Zwiastowanie”, Jan de Beer

Inne obrazy, pochodzące z tego okresu to „Poświęcenie Abrahama”

B. Gozzoli i „Ezaw sprzedaje pierworództwo Jakubowi” M. Corneille.

3. Renesans.

W czasach Renesansu kot pojawia się niezmiernie rzadko

w europejskiej sztuce sakralnej.

Na miedziorycie Albrechta Durera "Adam i Ewa" z 1504 r. można

zobaczyć kota w rajskim ogrodzie, siedzącego spokojnie pod nogami

pierwszych rodziców, niezwracającego uwagi na mysz i psa.14

Również

na wielu innych obrazach bądź rycinach kot przedstawiany jest wraz

z Adamem, Ewą, wężem, rajskim drzewem i owocem, przykładem może być

„Ogród rozkoszy ziemskich” H. Boscha.

Umieszczenie kota w malarskiej wizji ogrodu Eden może się wiązać

z przekonaniem, że jest on stworzeniem Bożym lub stanowić aluzję do Bożego

nakazu rozmnażania się i pogańskiego symbolu płodności.15

14

http://www.kocidom.waw.pl/koty-w-sztuce.html, (30.11.2013.) 15

K. Wojciechowska, http://pinezka.pl/pryzmat-archiwum/1431-dyskryminacja-

kota?showall=1,(30.11.2013.)

23

Fot. 34. "Adam i Ewa" Albrecht Durer

Kot pod nogami ludzi stał się klasyką - pojawiał się u artystów

flamandzkich takich jak Franz Pourbus Starszy i Pietr Jansz Saenredam.

Dzieło namalowane w roku 1534 „Zwiastowanie” Lorenza Lotto,

to płótno, na którym kot zajmuje właśnie miejsce centralne.

Leonardo da Vinci namalował „Madonnę z kotkiem”. O sympatii

mistrza do kota świadczyć mogą jego liczne szkice poświęcone temu

drapieżnikowi. 16

Fot. 35. Szkice Leonardo da Vinci

16

K. Sokołowska, http://devonio.pl.tl/Kot-w-malarstwie.htm,(30.11.2013.)

24

4. Barok.

W XVII wieku kot występował często na obrazach o tematyce

religijnej, zwłaszcza o tematyce zwiastowania, i głównie jako symbol zła.

Towarzyszył też ludzkim próżnościom i rozkoszom ziemskim.

Fot. 36. „Wieczerza w Emaus”, Jacopo Bassano,

Włoski malarz Jacopo Bassano był jednym z pierwszych,

którzy umieszczali na swych obrazach zwierzęta i krajobrazy. Koty i psy

przybliżały sceny biblijne, czyniąc je w odbiorze bardziej swojskimi.

Fot. 37. „Śpiące dzieciątko Jezus”, Ch. Le Brun

Widzimy je także na obrazach: „Ogród rozkoszy ziemskich” J. Boscha,

„Święta rodzina” Baroccio oraz „Pielgrzymi w Emaus” P. de Champaigne.

25

5. Oświecenie.

W XVIII wieku zaczęto wykonywać na zamówienie osób wysoko

postawionych portrety, na których pojawiał się także kot.

Do malarzy, którzy umieszczali na swych płótnach wizerunki kotów

należeli Francis Voucher i Wiliam Hogarth. W Polsce – Marcello Bacciarelli –

nadworny malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego namalował w 1781 roku

portret ośmioletniej Julii Duhamel z kotem.

Malarze, tacy jak: F. Desportes, Jean-Baptiste Oudry, G. Colson

i L. Le Nain, odkryli łowieckie talenty kotów i zaczęli je przedstawiać

w scenach związanych z polowaniem. Gottfried Mind, nazywany Rafaelem

kotów, namalował wiele obrazów z ich udziałem. Kot pojawia się w tle także

u F. Bouchera, Jean-Honore Fragonarda i Maurice Quentina de la Tour.17

Fot. 38. „ Kot w klatce”, Gottfried Mind,

Fot. 39. „Dziewczynka z kotem”, Jean-Baptiste Perronneau

17

http://www.kocidom.waw.pl/koty-w-sztuce.html, (30.11.2013.)

26

6. XIX wiek

Już w wieku XIX powstały płótna Gustave Courbeta i Eduard Maneta,

które są przykładem, że koty cieszyły się sporym uznaniem. Można je było

spotkać zarówno w pracowniach malarskich jak i w domostwach. Miały tam

swoje niepisane prawa.

Fot. 40. „Śniadanie w pracowni”, Eduard Manet

Fot. 41. „Kobiety przesiewające zboże”, Gustave Courbet

Natomiast F. Goya poprzez postać kota wyraża pogardę wobec

arystokracji.

Fot. 42. „Trzy koty czyhają na ptaka”, F. Goya

27

Dziewczynka na obrazie Augusta Renoira wydaje się promieniować

spokojem i wewnętrznym ciepłem. Miłą, domową atmosferę podkreśla jeszcze

kot w jej ramionach, z obrazu emanuje spokój i bezpieczeństwo.

Fot. 43. „Portert Julie Manet”, August Renoir

Popularną techniką wykonywania plakatów reklamowych była

litografia. Jednym z jej twórców był znany rysownik kotów Alexandre

Steinlen.18 Koty pojawiają się na obrazie „Gabrielle Arnault jako dziecko”

Louisa Leopolda Boilly czy „May Belfort” Toulouse-Lautreca. Damie

pokazanej na plakatach Lautreca zawsze towarzyszył czarny kot.

Wiek XIX, wraz z następującą rewolucją techniczną, przyniósł także

zmiany światopoglądowe. Okazało się, że czarny kot może być również

symbolem pozytywnym. I tak, założona w 1881 roku w Paryżu, grupa

kabaretowa o nazwie Le Chat Noir za swój symbol przyjęła właśnie czarnego

kota.

Fot. 44. Plakat grupy Le Chat Noir

18

http://sibportal.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1671:kot-w-sztuce&catid=112:kocie-

abc&Itemid=64,(30.11.2013.)

28

7. XX wiek

W XX wieku koty zyskały w sztuce ogromną popularność. Malowali je

między innymi: P. Ponnard i T.A. Steinlein.

Balthus w swych pracach zachował realizm, lecz malowane przez niego

wnętrza i pejzaże bliskie są surrealizmowi. Częstym motywem jego dzieł są

koty i młode dziewczęta.

D. Rousseau namalował z kotem portret Pierre Loti , a F. Lager swoją

kochankę. Japoński artysta Foujita stworzył z kotem mnóstwo autoportretów.

W XX wieku koty wreszcie doczekały się własnych portretów: Rapinou

Suzanne Valadon, Lulu Vollarda i „Sita” Cecilii Beaux. Wielbicielką kotów

była również Leonor Fini. Inni malarze: F. Picabia, M. Chagall, S. Dali

i P. Picasso. 19

Fot.45. „Zraniony ptak i kot”, P. Picasso

Fot.46. „Paryż przez okno”, M. Chagall

19

http://koty.civ.pl/sztuka/,(30.11.2013.)

29

Fot. 47.. „Kobieta z kotem”, P. Picasso

Pablo Picasso był miłośnikiem kotów, chociaż nie powstrzymało go to

przed ukazywaniem ich w swoich obrazach jako krwiożerczych bestii, co

pokazują dzieła :„Kot pożerający ptaka” lub „Kot i zraniony ptak”. Jednak

w innej jego pracy można doszukiwać się odwołania do „Olimpii” - „Dora

Maar z kotem” charakteryzuje się bowiem podobną kompozycją i kolorystyką.

Celem niniejszego rozdziału było przedstawienie tysięcy lat bytowania

kota u boku człowieka i postrzegania tego tajemniczego zwierzęcia w różnych

epokach.

Koty są obecne w sztuce od starożytności, chociaż – zależnie od epoki

i szerokości geograficznej – występują w skrajnie różnych rolach.

Jak wynika z podanych w pracy przykładów, stosunek do tych zwierząt

zmieniał się na przełomie wieków. W kulturze egipskiej czczone,

w średniowieczu popadły w niełaskę ludzi, uważających ich za wcielenie

diabła i wszelkiego zła. Dopiero z czasem stały się po prostu elementem scen

rodzajowych , by we współczesnym malarstwie doczekać się własnych , kocich

portretów.

30

Rozdział III

DZIEŁA GODNE UWAGI

Niniejszy rozdział poświęcony jest omówieniu trzech dzieł sztuki

różnych twórców. Pablo Picasso to hiszpański malarz, rzeźbiarz, grafik

i ceramik, uznawany za jednego z najwybitniejszych artystów XX wieku.

Franz Marc uchodzi za pierwszego przedstawiciela ekspresjonizmu

w Niemczech, natomiast Konrad Krzyżanowski to ceniony malarz okresu

Młodej Polski.

Przy wyborze dzieł kierowałam się własnymi, subiektywnymi

odczuciami i wrażeniami, nie zapominając jednak, jakimi wielkimi artystami

byli ich twórcy.

1. „Kot i krab na plaży” Pablo Picasso

Fot. Kot i krab na plaży” P. Picasso

Pablo Picasso (1881-1973) bardzo lubił malować zwierzęta.

Fascynował go także kot, którego uwieczniał nie tylko na swoich obrazach,

ale także w rzeźbach. Jego dziełem jest także „Siedzący kot” - obraz z roku

1944, na którym pierwotnie miejsce kota miała zająć kobieta.

31

Najbardziej znane „kocie” dzieło to” Kot i ptak” z 1939 r. oraz obraz

„Kot i krab na plaży” z 1965 r., który przedstawiam dokładniej.

Dzieło utrzymane jest w tonacji zimnej, zielono-niebieskiej.

Przedstawione na nim elementy mają znaczenia symboliczne, sięgające do

mitologii i tradycji śródziemnomorskiej. Krab - reprezentujący prastary

porządek i kot - włóczęga i myśliwy, znak nieczystej siły, spotykają się na

brzegu morza, symbolu przemian. Wszystko to odbywa się w nocy, symbolu

grzechu i w otoczeniu kamieni, które oznaczają niezniszczalność i ponadludzką

siłę. Wielki księżyc zawieszony nad nimi, pośrednik między ziemią a siłami

kosmicznymi, jest też sprawcą wiecznego odradzania się życia. Obraz

opowiadający o przemianach, rozpadzie i narodzinach, sprawia niesamowite

wrażenie, budzi lęk i niepokój, ale jednocześnie przyciąga i czaruje.

Artysta namalował go w ostatniej dekadzie swojego życia w willi

Notre-Dame-de-Vie położonej na wzgórzu, niedaleko morza.

2. „Trzy koty” Franz Marc

Fot. 18. „Trzy koty”, F. Marc

Koty Franza Marca (1880-1916), monachijskiego malarza, twórcy

ekspresjonizmu w Niemczech, nie są realistyczne, stanowią raczej sugestie

kształtów kociego ciała uchwyconego w ruchu. Ostre kontrasty odcinają

od siebie plamy kolorystyczne płótna, pozornie zlane i nieokreślone. Trzy koty

to trzy różne dynamiczne pozy oraz trzy różne umaszczenia wyróżniające się

32

na tle zielono-żółtej łąki. Choć każdy jest inny, to jednak mają cechy wspólne

w postaci wyraźnych trójkątnych uszu, nosów w kształcie rombu i opływowej

linii ciała. Różnią się natomiast spojrzeniem, rodzajem zachowań, typami

osobowości. Obok spłoszonego „pręgusa”- uciekiniera z podkulonym ogonem

widzimy filuternie skaczącego, jeszcze nieświadomego zagrożeń kociaka

oraz rozważnego i wyrozumiałego, czerwonego kota. To on znajduje się

w centralnej części płótna i wydaję się swoją mądrością kontrolować sytuację.

Zwierzęta na tym obrazie są reprezentantami emocji, przedstawiają stan duszy

artysty, jego uczucia. Są wyrazem jego nieuchwytnych stanów psychicznych,

których, patrząc na to dzieło, może doznać każdy z nas.20

Franz Marc malował głównie zwierzęta jako bliższe naturze. Starał się

syntetyzować stylizowane kształty i bezprzedmiotowe zarysy w całość

o niemal mistycznej intensywności. Zmierzając do wydobycia czystych idei

rzeczy spod kształtów widzialnych, rafinował obraz świata przez filtr światła

i koloru.21

3. „ Portret żony z kotem” Konrad Krzyżanowski

Fot. 19. „Portret żony z kotem” K. Krzyżanowski

20

R.Cieślak, Koty ekspresjonistyczne „Kot”2006 nr 5(9), s. 46 21

http://pl.wikipedia.org/wiki/Franz_Marc, (01.12.2013.)

33

Konrad Krzyżanowski (1872-1922) był jednym z najoryginalniejszych

portrecistów młodopolskich, którego płótna są wysoko cenione pod względem

artystycznym. Jego malarstwo było nieustannie ponawianą próbą przebicia się

przez naoczne formy zjawisk do ich istoty.22

Na „Portrecie żony z kotem” artysta umieścił na kanapie kobietę i kota,

których łączy jakiś nieokreślony niepokój i dziwne napięcie. Dama ta

pogrążona jest w apatii, wyraźnie da się zauważyć, że coś ją dręczy. Natomiast

czarny kot, który jej towarzyszy, z błyszczącymi przenikliwie oczami

wprowadza jakiś demoniczny, złowieszczy nastrój i dodatkowo potęguje

atmosferę lęku. Na obrazie o ciemnej kolorystyce malarz zastosował

szczególny światłocień, a mianowicie, postacie podświetlane są od spodu. Taki

kąt widzenia powoduje, że postacie wydają się jeszcze bardziej nierzeczywiste.

Dodatkowo intensywny błękit ściany wnosi atmosferę melancholii, chłodu

i obojętności.

Dzieło Krzyżanowskiego nie przestaje fascynować. Prawdopodobnie

twórca zawarł w nim całą wiedzę o trwodze życia, leku i smutku,

co z pewnością nadaje temu portretowi charakter uniwersalny

i ponadczasowy.

Zaprezentowany w niniejszym rozdziale opis wybranych przeze mnie

obrazów miał na celu pokazanie, jak różnorodnymi środkami ekspresji

i sposobami obrazowania dysponuje każdy z przedstawionych artystów.

Każdy z nich w charakterystycznym dla siebie stylu przedstawia kota,

uwidaczniając jego cechy, temperament, wykorzystując przy tym symboliczne

odniesienia. To trzy różne dzieła i różne wrażenia, jakie pozostają po bliższej

analizie obrazów.

Dochodzę do wniosku, że kot jest zwierzęciem, które przedstawia

samym sobą tyle różnorodnych, bogatych treści , że z pewnością daje

malarzom wiele możliwości twórczej interpretacji ich artystycznego zamysłu.

22

A.Szubert-Olszewska, Kot na kanapie , „Kocie Sprawy”2011 nr 10/108, s. 21

34

ZAKOŃCZENIE

"Obcując z kotem, człowiek ryzykuje jedynie to,

że stanie się wewnętrznie bogatszy."

Colette

Zamierzeniem mojej pracy było przypomnienie o jakże bogatej naturze

kota i jego wielu wyjątkowych cechach. Pokazałam jego różnorodne,

symboliczne znaczenie oraz dokonałam przeglądu twórców różnych epok,

od starożytności do współczesności, którzy na swych obrazach umieścili kota.

Uczyniłam to z wielką radością, mając na uwadze wszystko to, o czym

napisałam we wcześniejszych rozdziałach i powyżej zamieszczone motto .

W pracy tej pragnąłem wykazać, że kot w sztuce to bardzo intrygujący

i sympatyczny temat. Dla malarzy koty były natchnieniem w pracy twórczej,

dawały im możliwość przekazywania bogatej treści w sposób symboliczny.

Dzięki tej niejednoznaczności odbiorcy dzieł mają większą możliwość

doszukiwania się i odkrywania ukrytych treści i znaczeń. Czyni to sztukę

bardziej wartościową i ciekawą.

Po dokonaniu analizy dzieł różnych twórców stwierdzam, że koty mają

od dawna swoich zwolenników i przeciwników. Już w starożytnym Egipcie

koty uważano za święte zwierzęta. Na przełomie wieków ich popularność

wzrastała, dlatego też coraz częściej ożywały pod pędzlem malarzy.

Szczególnie przychylnie zaczęli na nie patrzeć twórcy baroku.

Piękno i wdzięk tych tajemniczych zwierząt docenia również sztuka

współczesna. Koty pojawiają się często w malarstwie współczesnych artystów,

stanowiąc temat przewodni obrazu, bądź są drobnym, ale, moim zdaniem,

ważnym akcentem gdzieś w tle.

Jak wynika z pracy kot - zwierzę tajemnicze, nieprzewidywalne

i niepoznane do końca - od zawsze fascynowało artystów. Dokonana analiza

wybranych dzieł twórców różnych epok pokazuje wyraźnie, że popularność

tego zwierzęcia , a co za tym idzie, częstotliwość przemawiania do nas

z powierzchni karty papirusu, mozaiki czy płótna była bardzo zmienna

na przełomie wieków. Zawsze jednak kot był obecny, choć najczęściej nie

w centralnej części obrazu. Jego drugoplanowa obecność jest nie mniej ważna,

35

a rola tym większa, że zmusza odbiorcę dzieła sztuki do intensywnego

myślenia i poszukiwania ukrytych treści.

Współcześnie czworonogi coraz częściej pojawiają się w dziełach

sztuki, literaturze, filmach, a nawet reklamach, jako główni bohaterowie.

Nierzadko stają się ikonami popkultury, jak np.: Garfield, Kot Simona,

Grumpy Cat, Hello Kitty. Studiując uważnie życiorysy i obserwując twórczość

różnych artystów, można śmiało stwierdzić, że to niepozorne zwierzątko

cieszyło się i nadal się cieszy dużą popularnością.

Kot, to zwierzę doskonałe, bez skaz, wad, niedociągnięć…, ale czyż

natura tworzy rzeczy niedoskonałe? Nas, ludzi, od wieków fascynowała

i zarazem obawiała jego tajemniczość i niemożność poznania. Owa fascynacja

zaowocowała wieloma cennymi dziełami sztuki, które utrwaliły to, co nam się

w kotach najbardziej podoba, ale też powoduję obawę i zarazem pociąga.

„Artysta”

„(...) Chociaż w trakcie stwarzania Bóg nabierał wprawy,

żadna Go nie cieszyła kolejna istota,

wreszcie w przypływie weny albo dla zabawy,

przemyślał to i owo, po czym stworzył kota.

Popatrzył nań przez chwilę, czyli przez lat dwieście

i przez Rajskie Ogrody spokojnie wędrując,

westchnął z wyraźną ulgą i szepnął: -Nareszcie.

Tym razem się udało. Nic dodać-nic ująć.”

Franciszek J. Klimek

I cóż takiego nadzwyczajnego ma to zwierzę, że artyści przedstawiali

go tak różnie i tak bogatą nadali mu symbolikę? Wrodzona elegancja, spryt

i zdolność osiągania zamierzonych celów, powoduje, że kot jest człowiekowi

niejako równy. W domu to równorzędny członek rodziny a nie sługa, jak pies.

Chyba więc każdy z nas chciałby posiadać taką niezwykłą zdolność

oczarowywania i zjednywania sobie wszystkich istot żywych, ale do tego

trzeba być KOTEM...

36

BIBLIOGRAFIA

1. Cieślak R.: Koty ekspresjonistyczne. „Kot”2006 , nr 5(9), s. 46

2. http://koty.civ.pl/sztuka/,(30.11.2-13.)

3. http://sibportal.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1671:

kot-w-sztuce&catid=112:kocie-abc&Itemid=64, (24.11.2013.)

4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Franz_Marc, (01.12.2013.)

5. http://www.kocidom.waw.pl/koty-w-sztuce.html, (24.11.2013.)

6. http://www.macierz.org.pl/artykuly/czytelnia/kotybudowa_rasy_historia_i_

zwyczaje.html, (24.11.2013.)

7. Justyna,http://ustinika.blogspot.com/2010/02/symbolika-kota.html,

(24.11.2013.)

8. Klimek F.J.: Gdy KOT przebiegnie ci drogę. Wyd. 2 .2007.ISBN 978-83-

89896-77-3

9. Mojry,http://www.macierz.org.pl/artykuly/czytelnia/koty-

budowa_rasy_historia_i_zwyczaje.html, (24.11.2013.)

10. Pg,http://www.polskieradio.pl/10/484/Artykul/542379,Swiatowy-Dzien-

Kota-Ile-tych-zyc, (24.11.2013.)

11. Serafińska J.B., http://akant.biz/archiwum/4-felietony/635-jurata-bogna-

serafiska-kot-w-literaturze-i-sztuce

12. Sokołowska K., http://devonio.pl.tl/Kot-w-malarstwie.htm, (24.11.2013.)

13. Szubert-Olszewska A.: Hazard w domu małp. „Kocie Sprawy”2010 ,nr

10/96, s.22-23

14. Szubert-Olszewska A.: Kot na kanapie. „Kocie Sprawy”2011, nr 10/108, s.

21

15. Teresa, http://www.tessart.pl/smf/index.php?topic=1708.0, (24.11.2013.)

16. Wirth-Dzięciołowska E.: Poradnik hodowcy kotów.Wyd.2.2008.ISBN

978-83-7073-668-2

17. Wojciechowska K., http://pinezka.pl/pryzmat-archiwum/1431-

dyskryminacja-kota?showall=1, (24.11.2013.)