ra

do

sł

aw

st

rz

el

ec

ki

o

dp

ow

ied

zie

ć b

yc

iu. o

dp

ow

ied

zie

ć in

ne

mu

r a d o s ł a w s t r z e l e c k i

w y d a w n i c t w o u n i w e r s y t e t u j a g i e l l o ń s k i e g o

Odpowiedzieć ByciuOdpowiedzieć Innemu

Rozprawa Radosława Strzeleckiego konfrontuje radykalne rozumienie odpowie-dzialności z zagadnieniem wolności. Perspektywę badawczą wyznacza tu przede wszystkim refleksja nad myślą Martina Heideggera i Emmanuela Lévinasa. Autor stawia pytania, na ile dialogiczna wykładnia odpowiedzialności pozwala również na pogłębienie rozumienia wolności i czy te dwie perspektywy – myślenie wol-ności i myślenie odpowiedzialności – zbiegają się ostatecznie w jednym punkcie. Decydujące znaczenie dla odpowiedzi na te pytania ma refleksja nad czasem, a roz-ważania autora koncentrują się wokół dwóch przełomowych dla współczesnej filozofii wydarzeń: odkrycia egzystencjału czasowości jako czasu pierwotnego przez Heideggera i ujęcia czasowości jako podstawy relacji z innym przez Lévinasa.

„Radosław Strzelecki przedstawia nam rozprawę filozoficzną w sensie ścisłym, rzecz o dużym potencjale myślowym i krytycznym, stawiającą znaczne wymagania czytelni-kowi. Jest ona pracą zasługującą na trudy lektury, w wielu fragmentach pasjonującą”.

Prof. dr hab. ElżbiEta Paczkowska-Łagowska

„Podczas gdy współczesna etyka akademicka wyrzekła się filozofii i sprowadziła etyczność naszego bycia do wymiaru incydentalnego, Radosław Strzelecki przywraca jej pełnię filozoficznego blasku. Ukazuje czasowość ludzkiego bycia, jej wykładanie i przeżywanie, jako podstawową komponentę etyczną; przezwycięża jednostronność w pojmowaniu wolności i odpowiedzialności, ukazując je w ich źródłowej jedności. Czyni to wszystko językiem klarownym, acz oryginalnym, co sprawia, iż lektura pre-zentowanej czytelnikowi książki może też być źródłem radości estetyczno-literackiej”.

Prof. dr hab. JacEk filEk

„W moim przekonaniu analizy Radosława Strzeleckiego poświęcone Heideggerowi są znakomite i, co więcej, odkrywcze. Od strony analitycznej książka jest bardzo wartościowa i naukowo odpowiedzialna; jest solidną pracą filozoficzną”.

Prof. dr hab. karol tarnowski

Radosław stRzelecki (ur. 1978) – doktor filozofii, adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, redaktor naczelny „Mêlée. Kwartalnika Filozoficzno-

-Kulturalnego”. Jest autorem m.in. książki Ethos i wolność. W poszukiwaniu etycznej wymowy „Bycia i czasu” Martina Heideggera (Kraków 2006). Publikował też m.in. w „Kwartalniku Filozoficznym” i „Znaku”.

www.wuJ.Pl

r a d o s ł a w s t r z e l e c k i

w y d a w n i c t w o u n i w e r s y t e t u j a g i e l l o ń s k i e g o

Odpowiedzieć ByciuOdpowiedzieć Innemu

Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Filozofi i

RECENZENTprof. dr hab. Karol Tarnowski

PROJEKT OKŁADKI

Łukasz Dąbrowski

© Copyright by Radosław Strzelecki & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3751-5

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Karolci,pastereczce bycia

Spis treści

Wprowadzenie ................................................................................................... 9

Rozdział I. Wolność-odpowiedzialność. Ekspozycja problemu ........................ 131. Intuicje ........................................................................................................ 132. Historia ....................................................................................................... 163. Dezintegracja .............................................................................................. 224. Podmiotowość bez Innego .......................................................................... 25

Rozdział II. Wobec Bycia i wobec Innego ......................................................... 311. Heidegger a metafi zyka .............................................................................. 312. Człowiek i bycie w Sein und Zeit ............................................................... 393. Troska ......................................................................................................... 544. Sobość i inni ............................................................................................... 605. Się ............................................................................................................... 696. Wstępna eksplikacja pojęcia wolności ....................................................... 73

Rozdział III. Czasowość .................................................................................... 771. Czas, czasowość, etyka ............................................................................... 772. Bycie-ku-śmierci ........................................................................................ 873. Sumienie ..................................................................................................... 994. Pełna eksplikacja czasowości. Czasowość i wolność ................................. 112

Rozdział IV. Odpowiedzieć Byciu ..................................................................... 1251. O istocie prawdy. Zwrot ............................................................................. 1252. Człowiek i bycie w Ereignis ....................................................................... 128

Rozdział V. Odpowiedzieć Innemu .................................................................... 1331. Etyka jako fi lozofi a pierwsza? .................................................................... 1332. Toż-Samy i Inny ......................................................................................... 1373. Mowa i spotkanie ....................................................................................... 1404. Czas i substytucja ....................................................................................... 146

Zakończenie ....................................................................................................... 151

Bibliografi a ........................................................................................................ 153

Wprowadzenie

„Odpowiedzieć Byciu” – od początku ukryta w pytaniu o bycie myśl przewod-nia, postulat, wreszcie testament Martina Heideggera w obliczu zwycięstwa i upadku człowieka ostatniego. „Odpowiedzieć Innemu” – dramatyczny apel Emmanuela Lévinasa w obliczu Shoah. Dla myśli korzystającej z dobrodziej-stwa czasów pokoju każde z tych sformułowań może przyjmować formę bez-okolicznikową, a przecież pozostaje wezwaniem. Zestawione z sobą, formuły te otwierają przestrzeń dialogu przekraczającą doświadczenie historyczne, które rozdzieliło swoich uczestników. Rozprawa niniejsza wyrasta z przekonania, że dialog ten nie jest dziełem przypadku – że jest celowe zbadanie obszaru, który ujawnia się na przecięciu tych dwóch tak odległych od siebie na pierwszy rzut oka perspektyw.

Obie te perspektywy zbiegają się w pojęciu odpowiedzi, które fi lozofi a dia-logu zinterpretowała jako podstawę odpowiedzialności; pojęcie odpowiedzial-ności zatem będzie stanowić podstawową kategorię w niniejszej pracy. Towa-rzyszyć mu będzie pojęcie, które z istoty stanowi jego cień – pojęcie wolności; to bowiem pojęcie zdaje się w najwyższym stopniu dzielić obu fi lozofów. Za-leżność między pojęciem wolności a pojęciem odpowiedzialności wytwarza w dialogu Lévinasa z Heideggerem niesłychane napięcie, które rozprawa ta ma ambicje uchwycić.

Wolność. Odpowiedzialność. Wolność-odpowiedzialność. Oto sztandarowe pojęcia etyki, splecione z sobą tak ściśle, że zdają się już wzajemnie przeni-kać; sprzężone z sobą, zorientowane na jeden cel, a przecież pogrążone często w niezgodzie i w walce, jak Platońskie konie z Fajdrosa – tyle że akurat te ko-nie burzą się właśnie pod czujnym okiem woźnicy, a pozostawione same sobie gładko – aż nazbyt gładko! – wiodą rydwan duszy w ślad za innymi zaprzęgami. Czy uchwytujemy bezpośrednio naturę tego związku, choćby na tyle, by móc orzec o jego realności? Czy to niepochwytna dla rozumu, niemniej fascynują-ca coincidentia oppositorum? Czy może tak naprawdę to tylko dostojna zbitka pojęć, uświęcona przez fi lozofów, której sztuczny charakter ujawni się, skoro tylko poddamy go pod osąd umysłu wolnego od systematycznej intelektualnej tresury? A może doskonale wiemy, co znaczą te pojęcia razem, i każde z osob-na; ale może właśnie ta dogmatyczna oczywistość naszej wiedzy powinna być podejrzana?

Wolność-odpowiedzialność – związek intuicyjny, lecz podatny na kwestio-nowanie; rozumiany bezpośrednio, lecz nader często jedynie podług augustyń-

skiego schematu: „gdy nie pytają mnie, wiem; gdy pytają mnie, nie wiem” – na-rzuca się myśleniu jak zadanie.

Powyższe pytania nie zostały zatem zamierzone jako zwyczajowa retoryka towarzysząca wprowadzeniu czytelnika w znany i lubiany, a zatem bezpieczny temat. Czy w istocie bowiem relacja między wolnością a odpowiedzialnością stanowi temat znany, na wskroś już przeniknięty przez myślenie? Abstrahując nawet całkowicie od absolutnie podstawowej kwestii: póki człowieka, póty jego zapytywania o jego wolność, jego odpowiedzialność, o ludzką powinność – czy rzeczywiście fi lozofi a jako taka uporała się z zadaniem przemyślenia tych pojęć, jak i z równie istotnym zadaniem przemyślenia relacji między nimi?

Na pozór tak właśnie się stało. Pojęcia wolności i odpowiedzialności należą przecież pospołu do kanonicznego słownika etyki, zajmują też poczesne miejsce w debacie publicznej. Niewygasła jeszcze kariera pojęcia wolności, równie jak wzrastająca (przynajmniej wśród fi lozofów) popularność pojęcia odpowiedzial-ności zdają się może już u zarania rozpraszać obawy o stan współczesnej świa-domości moralnej; pozwalają może nawet sądzić, że fi lozofi czna antropologia naszych czasów oparta jest na aż dwóch solidnych fi larach.

Czyż nie jest to jednak tylko naiwna konstrukcja, odzwierciedlająca faktycz-ną separację tych pojęć w obrębie dominującego dzisiaj rozumienia? W istocie mamy tu do czynienia z parawanem publicznej retoryki, niwelującej wszelkie napięcia i sprzeczności. Podobnie nieśmiertelna, jednocząca wizja philosophiae perennis przesłania konfl ikt między radykalnym zapytywaniem o odpowiedzial-ność a wielowiekową tradycją fi lozofi czną. Przesłania lub może z góry już go rozstrzyga na korzyść tej ostatniej.

W związku z tym jednak można powiedzieć jeszcze co innego: być może sygnalizowane tu już na wstępie napięcie, czy może konfl ikt, cechujący jakoby relację między wolnością a odpowiedzialnością, nie daje się odkryć w realności ludzkiego bytowania, lecz stanowi jedynie pewien pogląd – jeden rozdział, jeden moment – w dziejach myśli, rozdział otwarty w konkretnej sytuacji historycznej przez fi lozofi ę dialogu, obecnie chyba już w znacznym stopniu przezwyciężony? Rewolucyjny potencjał fi lozofi i dialogu staje się przecież powoli historycznym wkładem naszej epoki w dzieje cywilizacji zachodniej. Ponad kontrowersjami epoki trwa oto philosophia perennis, w której ostatecznie wszystko łączy się i godzi, i zastyga; w której chwały wystarczy dla wszystkich. Popiersia nobi-litowanych już przez fi lozofi czną opinię publiczną dialogików – Emmanuela Lévinasa1 czy Martina Bubera – zaczynają się przecież powoli materializować w ofi cjalnym muzeum idei; zasięg ich myśli – mierzony tłumaczeniami, komen-

1 Jakkolwiek myśl Lévinasa bywa niekiedy sytuowana poza fi lozofi ą dialogu, stanowi w ocenie autora niniejszej rozprawy raczej prawdziwie fi lozofi czną wersję dialogiki. Kwestia przynależności myśliciela do tego czy innego obozu ideowego – jakkolwiek może być fra-pująca z punktu widzenia historyka fi lozofi i – odgrywa jednak ostatecznie drugorzędną rolę, o ile nieuzasadniona aneksja nie przesłania istoty jego myśli. W przypadku Lévinasa decydu-jące znaczenie ma radykalizm, z jakim podejmuje on ideę odpowiedzialności.

Odpowiedzieć Byciu. Odpowiedzieć Innemu10

11Wprowadzenie

tarzami, wywieranym wpływem, publicznym zgiełkiem – zbliża już fi lozofi ę dialogu do tzw. głównego nurtu myśli akademickiej.

Czyż jednak to właśnie, paradoksalnie, nie powinno niepokoić? Czyż fala szeroka nie bywa zwykle zarazem płytka?

Czyżby nowa perspektywa myślenia, otwarta równolegle przez ontologię fundamentalną Heideggera i przez przełom dialogiczny, zaczęła ulegać petryfi -kacji, oswojeniu: omawianiu i (w sensie Heideggerowskim) przegadaniu, czyż-by została już umieszczona w owej „przeciętnej zrozumiałości”, znamiennej dla Heideggerowskiego Się, zanim zdążyła na dobre przeorać nasze myślenie?

Problematyka wolności i odpowiedzialności w żadnym wypadku nie stano-wi, nawet w dobie tak wielkich fi lozofi cznych zdobyczy, ani tym bardziej ze względu na zdobyczy tych upowszechnienie, zamkniętego rozdziału w dziejach myśli. Nie stanowi nawet wystarczająco rozpoznanego, „zabezpieczonego” pola badań antropologii fi lozofi cznej i etyki. Przeciwnie, wydaje się, że jednostronne – a z takim najczęściej mamy do czynienia – traktowanie tej problematyki: czy to poprzez myślenie tylko podług wolności (np. w egzystencjalizmie Sartre’a), czy poprzez daleko posuniętą deprecjację perspektywy wolności w imię odpo-wiedzialności (jak czyni to Lévinas), prowadzi do fatalnych konsekwencji, jeśli chodzi o zachowanie przez myślenie integralności specyfi cznie ludzkiego spo-sobu bycia.

Sedno sporu wykracza tu poza domenę przypisywaną zwykle etyce; lub ra-czej: cały spór dowodzi fi kcyjnego charakteru podziału fi lozofi i na arbitralnie określone domeny. Sedno sporu to pytanie tyleż etyczne, ileż ontologiczne, czy – jak stwierdza trafna intuicja Lévinasa – metafi zyczne: co jest istotą człowieka – wolność czy odpowiedzialność? Pytamy bowiem o odpowiedzialność, a pytanie to zawiera już w sobie pytanie o wolność. Niniejsza rozprawa nie ma stanowić akcesu do którejkolwiek ze stron sporu; jakkolwiek w pewnym stopniu w spór ten się wpisuje, swojego dalekosiężnego celu upatruje jednak w wypracowaniu perspektywy, pozwalającej na utrzymanie radykalnego zapytywania o odpo-wiedzialność w jedności z absolutnie podstawową intuicją wolności człowieka. Jestem przekonany, że zadanie to nie polega na łączeniu ognia z wodą: raczej w skrzyżowaniu dwóch zapewne odmiennych, a przecież jednak zogniskowa-nych na jednym celu, perspektyw myślenia upatrywałbym właśnie szansy na uchwycenie wolnego i odpowiedzialnego bytu ludzkiego w jego integralności.

Celem tego eseju jest zatem udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy te dwie perspektywy – myślenie wolności i myślenie odpowiedzialności – zbiegają się ostatecznie w jednym punkcie. Rozdział pierwszy rozprawy będzie obejmo-wać ekspozycję problematyki wolności i odpowiedzialności oraz zarys histo-rycznych i kulturowych uwarunkowań obu tych pojęć. Rozdziały drugi, trzeci i czwarty będą poświęcone obszernej prezentacji myśli Heideggera, zwłaszcza w odniesieniu do tematyki angażującej myślenie dialogiczne. Rozdział piąty bę-dzie próbą zrelacjonowania odpowiedzi ze strony Lévinasa.

BIBLIOGRAFIA

Literatura podmiotowa

Martin Heidegger

Co zwie się myśleniem?, tłum. J. Mizera, PWN, Warszawa–Wrocław 2000.Erläuterungen zu Hölderlins Dichtung, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main,

1971 (wyd. pol. Objaśnienia do poezji Hölderlina, tłum. S. Lisiecka, Wydawni-ctwo KR, Warszawa 2004).

Identyczność i różnica (wybór), tłum. J. Mizera, [w:] J. Mizera (red.), Drogi Heideg-gera, Principia XX, 1998.

Kant a problem metafi zyki, tłum. B. Baran, PWN, Warszawa 1989.Ku rzeczy myślenia, tłum. K. Michalski i in., Fundacja Aletheia, Warszawa 1999.Moira, tłum. S. Kwiatkowski, [w:] P. Marciszuk, C. Wodziński (red.), Heidegger

dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Nietzsche, Tom 1 i 2, tłum. C. Wodziński i in., PWN, Warszawa 1998–1999.Podstawowe problemy fenomenologii, tłum. B. Baran, Fundacja Aletheia, Warszawa

2009.Przyczynki do fi lozofi i. Z wydarzania, tłum. B. Baran i J. Mizera, Wydawnictwo

Baran i Suszczyński, Kraków 1996.Rozprawa Schellinga o istocie ludzkiej wolności (1809), tłum. R. Marszałek, Wy-

dawnictwo KR, Warszawa 2004.Rozmowy na polnej drodze, tłum. J. Mizera, Wydawnictwo KR, Warszawa 2004.Sein und Zeit, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1977 (wyd. pol. Bycie

i czas, tłum. B. Baran, PWN, Warszawa 1994).Technika i zwrot, tłum. J. Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2002.Transcendencja i czasowość, tłum. J. Margański, [w:] Transcendencje, Teksty fi lo-

zofi czne PAT, Wydawnictwo PAT, Kraków 1986.Tylko Bóg mógłby nas uratować (wywiad), tłum. M. Łukasiewicz, [w:] P. Marci-

szuk, C. Wodziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).W drodze do języka, tłum. J. Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków

2000.Wprowadzenie do metafi zyki, tłum. R. Marszałek, Wydawnictwo KR, Warszawa

2000.Wyzwolenie, tłum. J. Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2001.

154 Odpowiedzieć Byciu. Odpowiedzieć Innemu

Zasada racji, tłum. J. Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2001.Znaki drogi, tłum. S. Blandzi i in., Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1999.

Emmanuel Lévinas

Autrement qu’être ou au-delà de l’essence, Librairie Générale Française, Hachette, Paris 2009 (wyd. pol. Inaczej niż być lub ponad istotą, tłum. P. Mrówczyński, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000).

Bóg, śmierć i czas, tłum. J. Margański, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.Czas i to, co inne, tłum. J. Migasiński, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999.Cztery lektury talmudyczne, tłum. E. Burska, Ofi cyna Literacka, Kraków 1995.(wraz z R. Kearneyem), Ethics of the infi nite, [w:] Dialogues with contemporary

Continental thinkers: the phenomenological heritage/Emmanuel Lévinas, Man-chester University Press, Manchester 1986.

Entre nous. Essais sur le penser-à-l’autre, Librairie Générale Française, Hachette, Paris 2007.

(wraz z P. Nemo) Etyka i Nieskończony. Rozmowy z Philipp’em Nemo, tłum. B. Opol-ska-Kokoszka, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1991.

Imiona własne, tłum. J. Margański, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.Istniejący i istnienie, tłum. J. Margański, Wydawnictwo Homini, Kraków 2006.O Bogu, który nawiedza myśl, tłum. M. Kowalska, Wydawnictwo Homini, Kraków

2008.Odkrywając egzystencję z Husserlem i Heideggerem, tłum. E. Sowa, Wydawnictwo

IFiS PAN, Warszawa 2008.Totalité et infi ni. Essai sur l’exteriorité, Librairie Générale Française, Hachette, Par-

is 2009 (wyd. pol. Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, tłum. M. Ko-walska, PWN, Warszawa 1998).

Trudna wolność. Eseje o judaizmie, tłum. A. Kuryś, Wydawnictwo Atext, Gdynia 1991.

Literatura przedmiotowa

Arystoteles, Etyka Nikomachejska, tłum. D. Gromska, PWN, Warszawa 2007.Arystoteles, Fizyka, tłum. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1968.Arystoteles, Metafi zyka, tłum. M.A. Krąpiec, A. Maryniarczyk, T. Żeleźnik, Redak-

cja Wydawnictw KUL, Lublin 1998.Arystoteles, O duszy, [w:] Dzieła wszystkie, tom 3, tłum. P. Siwek, PWN, Warszawa

1992.Augustyn, O wolnej woli, tłum. A. Trombala, [w:] tenże, Dialogi fi lozofi czne, tom

III, PAX, Warszawa 1953. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, IW PAX, Warszawa 1978.Baran B. (red.), Filozofi a dialogu (antologia), Wydawnictwo Znak, Kraków 1991.

155Bibliografia

Baran B., Heidegger i powszechna demobilizacja, Inter esse, Kraków 2004.Baudrillard J., O uwodzeniu, tłum. J. Margański, Wydawnictwo Sic!, Warszawa

2005.Bergson H., Essai sur les données immédiates de la conscience, Presses Universita-

ires de France, Paris 1958.Bergson H., Pamięć i życie (wybór G. Deleuze’a), tłum. A. Szczepańska, IW PAX,

Warszawa 1988.Berlin I., Cztery eseje o wolności, tłum. H. Bartoszewicz i in., PWN, Warszawa

1994.Bonhoeffer D., Odpowiedzialność jako substytucja (wybrane fragmenty z lat 1928–

–1942), tłum. J. Filek, [w:] J. Filek, Filozofi a odpowiedzialności XX wieku. Teks-ty źródłowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.

Bonhoeffer D., Wybór pism, tłum. M. Urban i in., A. Morawska (red.), Biblioteka „Więzi”, Warszawa 1970.

Borzym S., Heidegger a Bergson, [w:] P. Marciszuk, C. Wodziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).

Brentano F., Psychologia z empirycznego punktu widzenia, tłum. W. Galewicz, PWN, Warszawa 1999.

Buber M., Dwa typy wiary, tłum. J. Zychowicz, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995.Buber M., Ich und Du, Inselverlag, Leipzig 1923 (wyd. pol. Ja i Ty. Wybór pism

fi lozofi cznych, tłum. J. Doktór, IW PAX, Warszawa 1992).Buber M., O odpowiedzialności (wybrane fragmenty z lat 1918–1939), tłum. J. Fi-

lek, [w:] J. Filek, Filozofi a odpowiedzialności XX wieku. Teksty źródłowe, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.

Buber M., Problem człowieka, tłum. R. Reszke, Fundacja Aletheia – Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1993.

Camus A., Człowiek zbuntowany, tłum. J. Guze, Muza SA, Warszawa 1998.Camus A., Eseje, tłum. J. Guze, PIW, Warszawa 1974.Derrida J., Przemoc i metafi zyka, [w:] tenże, Pismo i różnica, tłum. K. Kłosiński,

Muza SA, Warszawa 2004.Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych fi lozofów, tłum. I. Krońska i in.,

PWN, Warszawa 1982.Dybel P., „Panie Heidegger, kiedy pan napisze etykę?”, [w:] P. Marciszuk, C. Wo-

dziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Descartes R., Medytacje o pierwszej fi lozofi i, tłum. M. i K. Ajdukiewiczowie, Wy-

dawnictwo Antyk, Kęty 2001.Drwięga M., Człowiek między dobrem a złem. Studia z etyki współczesnej, Księgar-

nia Akademicka, Kraków 2009.Ebner F., Słowo i realności duchowe. Fragmenty pneumatologiczne, tłum. K. Sko-

rulski, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2006.Epikur, List do Menoikeusa, tłum. K. Leśniak, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty i po-

glądy słynnych fi lozofów, tłum. I. Krońska i in., PWN, Warszawa 1982.Farias V., Heidegger i narodowy socjalizm, tłum. P. Lisiecki, R. Marszałek, Funda-

cja Aletheia, Warszawa 1997.

156 Odpowiedzieć Byciu. Odpowiedzieć Innemu

Filek J., Filozofi a jako etyka, Wydawnictwo Znak, Kraków 2001.Filek J., Filozofi a odpowiedzialności XX wieku, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003.Filek J., Ontologizacja odpowiedzialności, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kra-

ków 1996.Finkielkraut A., La sagesse de l’amour, Gallimard, Paris 2006.Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Fun-

dacja Aletheia, Warszawa 1999.Gadacz T., Migasiński J. (red.), Lévinas i inni, WFiS UW, Warszawa 2002.Gadacz T., Wolność i odpowiedzialność. Rosenzweiga i Lévinasa krytyka Heglow-

skiej wolności ducha, Wydawnictwo PAT, Kraków 1990.Gadamer H.-G., Droga ku zwrotowi, tłum. A. Przyłębski, [w:] P. Marciszuk, C. Wo-

dziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Gadamer H.-G., Heidegger i język metafi zyki, tłum. A. Dorobiński, [w:] P. Marci-

szuk, C. Wodziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Gadamer H.-G., Heidegger i Grecy, tłum. S. Blandzi i M. Poręba, [w:] P. Marciszuk,

C. Wodziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Gadamer H.-G., Powrót z Syrakuz, tłum. E. Smoleńska, [w:] P. Marciszuk, C. Wo-

dziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Gilson E., Duch fi lozofi i średniowiecznej, tłum. J. Rybałt, IW PAX, Warszawa 1958.Gilson E., Historia fi lozofi i chrześcijańskiej w wiekach średnich, tłum. S. Zalewski,

IW PAX, Warszawa 1987.Gilson E., Tomizm, tłum. J. Rybałt, IW PAX, Warszawa 1960.Hegel G.W.F., Encyklopedia nauk fi lozofi cznych, tłum. Ś.F. Nowicki, PWN, War-

szawa 1990.Hegel G.W.F., Fenomenologia ducha, tłum. Ś.F. Nowicki, Fundacja Aletheia, War-

szawa 2002.Hegel G.W.F., Zasady fi lozofi i prawa, tłum. A. Landman, PWN, Warszawa 1969.Hernas A., Czas i obecność, Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2005.Homer, Odyseja, tłum. L. Siemieński, red. Z. Kubiak, PIW, Warszawa 1998.Hume D., Badania dotyczące zasad moralności, tłum. A. Hochweld, PWN, Warsza-

wa 1975.Husserl E., Badania logiczne, Tom I, tłum. J. Sidorek, Wydawnictwo Comer, Toruń

1996.Husserl E., Badania logiczne, Tom II, cz. I i II, tłum. J. Sidorek, PWN, Warszawa

2000.Husserl E., Filozofi a jako ścisła nauka, tłum. W. Galewicz, Fundacja Aletheia, War-

szawa 1992.Husserl E., Idea fenomenologii, tłum. J. Sidorek, PWN, Warszawa 2008.Husserl E., Medytacje kartezjańskie, tłum. A. Wajs, PWN, Warszawa 1982.Jan od Krzyża, Dzieła, tłum. Bernard Smyrak OCD, Wydawnictwo oo. Karmelitów

Bosych, Kraków 1986.Janowski Z., Teodycea kartezjańska, Wydawnictwo ARCANA, Kraków 1998.Jonas H., Zasada odpowiedzialności, tłum. M. Klimowicz, Wydawnictwo Platan,

Kraków 1996.

157Bibliografia

Kant I., Krytyka praktycznego rozumu, tłum. B. Bornstein, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002.

Kant I., Metafi zyka moralności, tłum. E. Nowak, PWN, Warszawa 2005.Kant I., Uzasadnienie metafi zyki moralności, tłum. M. Wartenberg, PWN, Warszawa

1984.Kemp P., Ricoeur entre Heidegger et Lévinas (l’affi rmation originaire entre

l’attestation ontologique et l’injonction éthique), [w:] J. Greisch (red.), Paul Ricoeur, l’hermenéutique à l’école de la phénoménologie, Beauchesne Éditeur, Paris 1995.

Kierkegaard S., Albo – albo, tłum. J. Iwaszkiewicz, K. Toeplitz, PWN, Warszawa 1982.

Kierkegaard S., Bojaźń i drżenie, tłum. J. Iwaszkiewicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1995.

Kierkegaard S., Choroba na śmierć, tłum. J. Iwaszkiewicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1995.

Kierkegaard S., Jednostka i tłum, tłum. A. Ściegienny, [w:] L. Kołakowski, K. Po-mian (red.), Filozofi a egzystencjalna, PWN, Warszawa 1965.

Kierkegaard S., Pojęcie lęku, tłum. A. Szwed, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2000.Kierkegaard S., Recenzja literacka, tłum. M. Domaradzki, Wydawnictwo Marek

Derewiecki, Kęty 2008.Kołakowski L., Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o du-

chu jansenizmu, tłum. I. Kania, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994.Kołakowski L., Jeśli Boga nie ma... Horror metaphysicus, tłum. M. Panufnik, Wy-

dawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1999.Kowalska M., W poszukiwaniu straconej syntezy. Jean-Paul Sartre i paradygmaty

fi lozofi cznego myślenia, Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1997.Krąpiec M.A., Byt i istota, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994.Michalski K., Heidegger i fi lozofi a współczesna, PIW, Warszawa 1978.Mizera J., Tradycyjne i ontologiczne pojmowanie czasu, [w:] P. Marciszuk, C. Wo-

dziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Mizera J., W stronę fi lozofi i niemetafi zycznej. Martina Heideggera droga do innego

myślenia, Wydawnictwo UJ, Kraków 2006.Mounier E., Wprowadzenie do egzystencjalizmów, tłum. E. Krasnowolska, SIW

Znak, Kraków 1964.Mróz P., Poglądy etyczne J.-P. Sartre’a, [w:] Etyka. Zarys, praca zbiorowa, Uniwer-

sytet Jagielloński, Kraków 1992.Nietzsche F., Niewczesne rozważania, tłum. L. Staff, Nakład Jakuba Mortkowicza,

Warszawa 1912.Nietzsche F., Tako rzecze Zaratustra, tlum. W. Berent, Wydawnictwo Zysk i S-ka,

Poznań 1995.Nietzsche F., Z genealogii moralności, tłum. L. Staff, Nakład Jakuba Mortkowicza,

Warszawa 1905.Ott H., Martin Heidegger. W drodze ku biografi i, tłum. J. Sidorek, Volumen, War-

szawa 1997.

158 Odpowiedzieć Byciu. Odpowiedzieć Innemu

Pascal B., Myśli, tłum. T. Boy-Żeleński, IW PAX, Warszawa 1997.Patočka J., Heidegger, tłum. K. Michalski, „Znak” 1974, nr 6 (240).Patočka J., Heidegger z drugiego brzegu, tłum. W. Patyna, [w:] P. Marciszuk, C. Wo-

dziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Platon, Faidros, tłum. L. Regner, PWN, Warszawa 1993.Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, [w:] tenże, Państwo. Prawa, Wydawnictwo

Antyk, Kęty 1997.Platon, Sofi sta, tłum. W. Witwicki, [w:] tenże, Dialogi. Tom II, Wydawnictwo Antyk,

Kęty 1999.Pöggeler O., Droga myślowa Martina Heideggera, tłum. B. Baran, Czytelnik, War-

szawa 2002.Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tłum., H. Krahelska, W. Jedlicki,

PWN, Warszawa 2006.Półtawski A., Fenomenologia jako badanie fundamentalne, „Kwartalnik Filozofi cz-

ny” 2009, T. 37, Z. 1.Puszko H., „Być Stendhalem i Spinozą...”. Szkic o fi lozofi i J.-P. Sartre’a, Wydawni-

ctwo Naukowe Scholar, Warszawa 1997.Ricoeur P., Negatywność i pierwotna afi rmacja, tłum. A. Szczepańska, [w:] Podług

nadziei, red. S. Cichowicz, IW PAX, Warszawa 1991.Ricoeur P., O sobie samym jako innym, tłum. B. Chełstowski, PWN, Warszawa 2003.Sartre J.-P., Lévy B., Czas nadziei, tłum. H. Puszko, Wydawnictwo Spacja, Warsza-

wa 1996.Sartre J.-P., Egzystencjalizm jest humanizmem, tłum. J. Krajewski, Muza SA, War-

szawa 1998.Sartre J.-P., Idiota w rodzinie (wybór), tłum. J. Waczków, słowo/obraz terytoria,

Gdańsk 2000.Sartre J.-P., L’être et le néant, Gallimard, Paris 2009 (wyd. pol. Byt i nicość, tłum.

J. Kiełbasa, P. Mróz i in., Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2007).Sartre J.-P., Słowa, tlum. J. Rogoziński, Wiedza i Życie, Warszawa 1997.Sartre J.-P., Szkic o teorii emocji, tłum. R. Abramciów, Wydawnictwo UJ, Kraków

2006.Sartre J.-P., Transcendencja Ego, tłum. U. Idziak, Wydawnictwo IFiS PAN, Warsza-

wa 2006.Scheler M., Istota i formy sympatii, tłum. A. Węgrzecki, PWN, Warszawa 1986.Scheler M., Resentyment a moralność, tłum. J. Garewicz, Czytelnik, Warszawa

1977.Scheler M., Rozważania dotyczące fenomenologii i metafi zyki wolności, tłum.

A. Wielowieyski, „Znak” 1963, nr 11 (113).Schelling F.W.J., Filozofi czne badania nad istotą ludzkiej wolności i sprawami z tym

związanymi, tłum. B. Baran, Inter esse, Kraków 2003.Skarga B., Tożsamość i różnica. Eseje metafi zyczne, Wydawnictwo Znak, Kraków

1997.

159Bibliografia

Sowa E., Emmanuela Lévinasa myślenie z Husserlem (na marginesie „Odkrywa-jąc egzystencję z Husserlem i Heideggerem”), „Kwartalnik Filozofi czny” 2009, T. 37, Z. 1.

Spinoza B., Etyka, tłum. I. Halpern-Myślicki, [w:] tenże, Traktaty, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2003.

Stirner M., Jedyny i jego własność, tłum. J. i A. Gajlewiczowie, PWN, Warszawa 1995.

Stróżewski W., Istnienie i wartość, SIW Znak, Kraków 1981.Szestow L., Ateny i Jerozolima, tłum. C. Wodziński, Wydawnictwo Znak, Kraków

1993.Szestow L., Dostojewski i Nietzsche. Filozofi a tragedii, tłum. C. Wodziński, Czytel-

nik, Warszawa 2000.Szestow L., Na szalach Hioba, tłum. J. Chmielewski, Fundacja Aletheia, Warszawa

2003.Tarnowski K., Bóg i czas (dwie twarze teologii negatywnej: Heidegger i Lévinas),

„Logos i Ethos” Kraków 2004, nr 2 (17).Tarnowski K., Der letzte Gott, [w:] P. Marciszuk, C. Wodziński (red.), Heidegger

dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).Tillich P., Męstwo bycia, tłum. H. Bednarek, Éditions du dialogue, Société d’Éditions

Internationales, Paris 1983.Tomasz z Akwinu, De ente et essentia, tłum. M.A. Krąpiec, [w:] M.A. Krąpiec, Byt

i istota, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994.Tugendhat E., „Bycie i Nic”, tłum. J. Sidorek, [w:] P. Marciszuk, C. Wodziński

(red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, nr 1 (4).de Waelhens A., Heidegger i problem podmiotu, tłum. M. Kowalska, [w:] P. Marci-

szuk, C. Wodziński (red.), Heidegger dzisiaj, „Aletheia” 1990, 1 (4).Waldenfels B., L’autre et l’étranger, [w:] J. Greisch (red.), Paul Ricoeur,

l’hermenéutique à l’école de la phénoménologie, Beauchesne Éditeur, Paris 1995.

Waldenfels B., Topografi a obcego, tłum. J. Sidorek, Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2002.

Wodziński C., Heidegger i problem zła, PIW, Warszawa 1994.Young J., Heidegger, fi lozofi a, nazizm, tłum. H. Szłapka, PWN, Wrocław 2000.

Literatura uzupełniająca

Biblia Tysiąclecia, opr. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynie-ckich, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań–Warszawa 1980.

Camus A., Obcy, tłum. M. Zenowicz, [w:] tenże, Obcy. Upadek, PIW, Warszawa 1975.

160 Odpowiedzieć Byciu. Odpowiedzieć Innemu

Camus A., Caligula, [w:] tenże, Caligula. Le malentendu, Gallimard, Paris 2001 (wyd. pol. Kaligula, tłum. W. Natanson, [w:] Dramaty, Wydawnictwo Litera-ckie, Kraków 1987).

Dostojewski F., Bracia Karamazow, tłum. A. Wat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2002.

Paweł Diakon, Historia rzymska, [w:] tenże, Historia rzymska. Historia Longobar-dów, tłum. I. Lewandowski, IW PAX, Warszawa 1995.

Proust M., W poszukiwaniu straconego czasu, tom 1, W stronę Swanna, tłum. T. Boy-Żeleński, PIW, Warszawa 1992.

Sartre J.-P., Drogi wolności, T. I–III, tłum. J. Rogoziński, PIW, Warszawa 1957–1958.

Sartre J.-P., Huis clos. Les mouches, Gallimard, Paris 2009 (wyd. pol. Przy drzwiach zamkniętych, Muchy, tłum. J. Lisowski, [w:] tenże, Dramaty, PIW, Warszawa 1956).

Sartre J.-P., Les séquestrés d’Altona, Gallimard, Paris 2001.Sartre J.-P., Mdłości, tłum. J. Trznadel, PIW, Warszawa 1974.Shakespeare W., Macbeth, Oxford: at the Clarendon Press, Oxford 1869.Sieradzan J., Szaleństwo w religiach świata, Inter esse i Wydawnictwo Wanda, Kra-

ków 2005.Tołstoj L., Śmierć Iwana Iljicza, tłum. J. Iwaszkiewicz, PIW, Warszawa 1960.

REDAKTORDorota Węgierska

KOREKTORAnna Lubaś

SKŁAD I ŁAMANIEWojciech Wojewoda

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, 12-663-23-81, fax 12-663-23-83