Podróż w świat etykiJerzy PilikowskiWydawnictwo WAM

Kraków 2010

305

© Wydawnictwo WAM, 2010

RedakcjaGrzegorz Korczyński

KorektaWładysława Bulsza

Projekt okładkiSebastian Stachowski

Opracowanie komputeroweAndrzej Komurka

ISBN 978-83-7505-558-0

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

www.wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWYtel. 12 62 93 254-256, faks 12 43 03 210 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

KSIĘGARNIA INTERNETOWAtel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447

faks 12 62 93 261e.wydawnictwowam.pl

Drukarnia Wydawnictwa WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

285

Spis tre�ci

Wst�p, czyli o znaczeniu rozmów o �yciu ....................................... 5

I. Poj�cia ............................................................................................ 9 1. Etyka, czyli co? ........................................................................ 11 2. Dobro, wolno��, odpowiedzialno�� ........................................ 39 3. Powinno�� i cel ........................................................................ 59

II. Mistrzowie .................................................................................. 67 1. Fundatorzy ............................................................................... 69 2. Kontynuatorzy........................................................................ 103 3. Komentatorzy, skandali�ci, analitycy .................................... 124

III. Dylematy ................................................................................. 157 1. Cz�owiek ................................................................................ 159 2. Rodzina .................................................................................. 185 3. Grupa ...................................................................................... 202 4. Spo�ecze�stwo i naród ........................................................... 213 5. �wiat ....................................................................................... 245

IV. Wzory ...................................................................................... 257 1. Korzy�� (… i wolno��) .................................................. 259 2. Post�p (… i sprawiedliwo�� spo�eczna) ..................... 261 3. Absurd (… i trwoga) .................................................... 265 4. Chaos (… i samowola) ............................................... 267 5. Obowi�zek (… i samodyscyplina) ..................................... 271 6. Sacrum (… i nadzieja) .................................................. 273 7. Eklektyzm (… i „le�ycho”) ............................................... 278

Gdzie szuka� dalszej wiedzy? ...................................................... 282

5

Wst�p, czyli o znaczeniu rozmów �yciu

„Najlepsze by�y rozmowy o �yciu” – powiedzia� Anio� na koniec zaj��z klas� maturaln�. Nie by� to anio�, Bo�y Pos�aniec, lecz ucze�, który takw�a�nie mia� na nazwisko. Nie pami�tam jego imienia. Mo�e ta ksi��katrafi w jego r�ce? Mo�e wemie udzia� w naszej wirtualnej podró�y, mo�esi� ze mn� skontaktuje i przypomni mi swoje imi�? Nie by� nadzwyczaj-nym humanist�. Nie uczestniczy� w fakultecie humanistycznym. Jednakmia�em zwyczaj na zaj�ciach z historii lub wiedzy o spo�ecze�stwie, namarginesie oficjalnego tematu lub bie��cych wydarze� w polityce, podej-mowa� dyskusj� na tematy etyczne. Uwa�a�em, �e zagadnienia te s� wa�-niejsze od lekcji historii (z których oprócz szczególnie zainteresowanychi tak nikt nic nie pami�ta). A �ycie…? ycie nie da o sobie zapomnie�.

A mo�e rozwa�a�em etyczne dylematy, gdy� jestem mi�o�nikiemdygresji i niezmordowanym gadu��? Chyba jednak dobrze robi�em, sko-ro zdaniem Anio�a te rozmowy by�y najlepsze, a jego koledzy z innejklasy polecili mi je spisa�, aby podró� w �wiat etyki odby�a si� w licz-niejszym towarzystwie.

eby nie rozwleka� przedmowy, najlepiej by�o by odes�a� moichirtualnych S�uchaczy ( ealnych Czytelników) do wst�pów z poprzed-

nich podró�y*. Szczególnie warto odby� wcze�niej (lub równolegle)

* W �wiat filozofii, politologii, historii Polski, a wkrótce tak�e historii Europyi cywilizacji.

o

rw

6

podró� w �wiat filozofii, gdy� etyka jest dzia�em filozofii (cho� to stwier-dzenie cz��� etyków, przekonanych o samodzielnym statusie uprawia-nej przez nich nauki, mo�e uzna� za zbyt arbitralne).

Nasza Podró� w �wiat etyki sk�ada� si� b�dzie z czterech etapów.W cz��ci pierwszej przybli�ymy podstawowe zagadnienia etyki, któ-re zaliczane s� do tak zwanej metaetyki lub w nieco szerszym uj�ciutworz� zr�b etyki fundamentalnej. B�dzie to prezentacja problemów,które ka�dy etyk powinien rozwa�y� i obja�nienie poj��, którymi musisi� w ramach tych rozwa�a� pos�ugiwa�. W punkcie wyj�cia nale�yprzemy�le� w�a�nie prawid�owe i sensowne u�ycie s�owa „powi-nien”, które ju� wyst�pi�o w poprzednim zdaniu.

Etyka nigdy nie by�a ani nie b�dzie nauk� analogiczn� do nauk�cis�ych i przyrodniczych. Starania etyków usi�uj�cych swoj� dyscy-plin� upodobni� do fizyki, która charakteryzuje si� rygorystycznielogicznym zapisem za pomoc� matematycznych symboli, nieodmien-nie daj� ograniczone efekty. Owszem, troska o precyzj� wypowiedzisprzyja uporz�dkowaniu dyskusji na polu etyki (jak i ca�ej filozofii),jest wi�c potrzebna, ale debata zawsze w ko�cu dochodzi do pozio-mu opinii i odczu�, ociera si� o styk �wiata ludzkiej praktyki z religi�i z ogólnymi za�o�eniami �wiatopogl�dowymi – i wtedy okazuje si�,�e etyka jest w takim samym stopniu nauk�*, co rodzajem przepo-wiadania �yciowej m�dro�ci jak� prorok lub filozof kieruje do swychwyznawców lub uczniów. Z tego powodu druga cz��� naszej Podró-�y w �wiat etyki po�wi�cona b�dzie mistrzom, których zalecenia etycz-ne, sformu�owane nawet dwa i pó� tysi�ca lat temu, s� wci�� aktual-ne, komentowane i uzupe�niane – albo gwa�townie zwalczane.

Najdawniejsi i najwa�niejsi mistrzowie etyki to jej fundatorzy (roz-dzia� pierwszy cz��ci drugiej). Dzie�o tych fundatorów wyczerpuj�copozna ten, kto w przysz�o�ci wybierze si� ze mn� w podró� w �wiatcywilizacji. Koncepcje kontynuatorów, komentatorów, skandalistówi analityków my�li etycznej (rozdzia�y drugi i trzeci cz��ci drugiej)b�d� potraktowane skrótowo**. S� tu potrzebne dla ca�o�ci zagad-nienia, aby kto�, kto chce wybra� si� tylko w podró� w �wiat etyki,uzyska� w miar� kompletny obraz problematyki zwi�zanej z moral-nymi zasadami ludzkiego post�powania.

* Oczywi�cie nie nauk� w �cis�ym sensie empiryczn�, lecz humanistyczn�.** Zagadnienia te s� omówione ju� w Podró�y w �wiat filozofii.

7

W w�skim rozumieniu tylko zagadnienia omawiane w cz��cipierwszej s� przedmiotem naukowej etyki. Cz��� druga to ju� bar-dziej historia filozofii po��czona z elementami religioznawstwa. Czymjest wi�c cz��� trzecia? To swobodna debata, troch� literacka, troch�publicystyczna. Ale s� to w�a�nie owe „rozmowy o �yciu”, które Anio�uzna� za najwa�niejsze. S�dz�, �e mog� najbardziej ciebie zaintere-sowa� mój Wirtualny S�uchaczu (Wirtualna S�uchaczko). W ko�cuto, co napisa�em w cz��ciach pierwszej i drugiej, to sam wcze�niejprzeczyta�em w innych ksi��kach. Jest to normalne i wcale nie przy-nosi wstydu przyznanie si� do tego: humanistyka �ywi si� sama sob�i tylko najwi�ksi giganci umys�u, stoj�c na barkach poprzednikówpotrafi� odrobin� przesun�� poznawczy horyzont ludzko�ci. Nie-skromnie si� przyznam, �e takim gigantem nie jestem. Mimo tow cz��ci trzeciej zawarte s� moje opinie i rezultaty moich przemy-�le�; nie b�d� si� powo�ywa� na innych autorów ani robi� przypi-sów. Zach�cam ci� do wspólnego roztrz�sania etycznych dylema-tów. Prawid�owe decyzje w spornych kwestiach i niejednoznacz-nych sytuacjach uczyni� twoje �ycie etycznym, a z ciebie warto-�ciowego i porz�dnego cz�owieka.

Wreszcie cz��� czwarta przedstawia wzory etyczne proponowaneprzez wspó�czesn� filozofi�. Ta cz��� naszej podró�y b�dzie bardzozwi�z�a, gdy� zagadnienia te by�y ju� podejmowane, analogiczniejak w przypadku dokona� mistrzów etyki. Na bardziej zainteresowa-nych (mam nadziej�, �e po inspiruj�cej podró�y b�dzie ich bardzowielu) czekaj� prace filozofów wymienione w spisie „Gdzie szuka�dalszej wiedzy?”.

Czego si� mo�ecie spodziewa� w tej intelektualnej podró�y: wy-k�adu czy dyskusji? Jak� rol� zamierzam pe�ni�: moderatora debatyczy mistrza prezentuj�cego swój punkt widzenia? Moderowanie jest„trendy”. Wiem jednak, �e macie do�� moderatorów strachliwieukrywaj�cych swój punkt widzenia (gdy� jego ujawnienie by�obydowodem nagannego autorytaryzmu). B�d� wi�c przywo�ywa� kontr-argumenty przeciw moim pogl�dom, b�d� je przywo�ywa� uczci-wie, gdy� si� tych kontrargumentów nie boj�, ale nie b�d� tai�, �ebliska mi jest etyka oparta na zasadach chrze�cija�skich. Dlaczegodla zach�ty nie zadeklaruj�, �e podzielana przeze mnie koncepcjaetyki ma charakter po prostu humanistyczny? Nie zadeklaruj�, gdy�poj�cie humanizmu jest bardzo ró�nie rozumiane, wi�c taka dekla-

racja, cho� �adnie brzmi, to niewiele znaczy. B�dzie znacznie le-piej, gdy na ko�cu podró�y w �wiat etyki oka�e si�, �e nasze roz-mowy o �yciu pozwoli�y ka�demu z jej uczestników przybli�y� si�do humanistycznego idea�u: lepiej zrozumie�, na czym polega god-no�� osoby ludzkiej, dowiedzie� si�, w czym nale�y poszukiwa�szcz��cia i sensu �ycia, jak odró�nia� dobro od z�a, wreszcie jakwykona� swój obowi�zek wobec siebie i innych. Ostatecznie cho-dzi o to, aby nie musie� si� wstydzi� cho�by przed samym sob�.

9

POJ�CIA

I

10

Grecki przyimek meta oznacza „w�ród”, „po”, „przy”. Tak przynajmniej twierdz�znawcy antycznej greki. Wypada im uwierzy� na s�owo. St�d „metafizyka”, czyli to, conast�puje po omówieniu zagadnie� dotycz�cych fizis, czyli „natury”. Metafizyka jestkomentarzem do danego wyk�adu o kosmosie i przyrodzie, wyja�nia wst�pne za�o�eniadanej wizji �wiata naturalnego. Analogiczna sytuacja dotyczy matematyki. O ile mate-matyka mówi nam, �e dwa razy dwa jest cztery, to „metamatematyka” stawia pytanie,sk�d to wiadomo i czy na pewno jest to prawda. I dalej: j�zyk to narz�dzie do opisu�wiata, a „metaj�zyk” to opis j�zyka. A wi�c: „metaetyka” to rozwa�ania nad poj�ciamiu�ywanymi w etyce, nad wa�no�ci� jej twierdze�, nad ich (ewentualnie) naukowymstatusem, a tak�e nad sposobem istnienia moralnego dobra i etycznych warto�ci.

Z poj�ciami jest problem. Aby si� precyzyjnie wypowiada�, nale�y je u�ci�li�.Po d�ugich deliberacjach okazuje si� jednak, �e poj�cia pozostaj� wci�� wieloznacz-ne. Wtedy jedni kapituluj� i stwierdzaj�, �e „ko�, jaki jest, ka�dy widzi”*, albo kon-struuj� piramidalne definicje, które i tak mijaj� istot� rzeczy**. Bo z definicjami ju�tak jest. Jako klasyczny, cho� �artobliwy, przyk�ad trudno�ci w ich formu�owaniumo�na zacytowa� wojskow� definicj� chlebaka: „Chlebak, jak sama nazwa wskazu-je, s�u�y do noszenia granatów”. Po tym nieco sceptycznym ostrze�eniu zag��bijmysi� w dziedzin� metaetyki (lub ujmuj�c rzecz nieco szerzej, w dziedzin� wybranychelementów etyki fundamentalnej).

* Co przywo�a�em ju� w Podró�y w �wiat filozofii.** Jak definicja karabinu przytoczona w Podró�y w �wiat politologii.

11

Etyka, czyli co...?

Regu�y gry na polu kultury?

Wyja�nienie etymologii (ród�os�owu, j�zykowego pochodze-nia) poj�� „etyka” i „moralno��” od�ó�my na póniej. Tak samopowstrzymajmy si� przed prób� ich definiowania. Zaufajmy w�a-snej wst�pnej wiedzy. Nikt z moich Wirtualnych S�uchaczy nieprzyby� na t� debat� z g��bokiego lasu (nazywanego przez filozo-fów „stanem natury”); ka�dy, kto do�y� ju� cho�by kilkunastu lat,niesie na swych barkach „garb cywilizacji” wype�niony kulturo-wymi normami i ca�ym systemem nakazów, zakazów i zbawien-nych zalece� dotycz�cych dobrego post�powania. Ów system spon-tanicznie nazywamy etyk� lub moralno�ci�. I na razie na takimwst�pnym etapie mo�emy pozosta�.

A mo�e by na tym etapie pozosta� na sta�e? Wystarczy, �e musimysi� do wymogów etyki stosowa�, ale �eby sobie nad statusem tychwymogów �ama� g�ow�, podczas gdy na �wiecie, w tym krótkim �yciu,jest tyle ciekawszych rzeczy do zrobienia, to ju� chyba przesada!

W�a�nie o to chodzi, by to krótkie �ycie by�o warto�ciowe i udane.Czy jest co� w ogóle bardziej istotnego?

Etyka jest wa�na jeszcze z drugiego, nie mniej istot-nego, powodu. Etyka to regu�y obowi�zuj�ce ludzi zaan-ga�owanych w gr� zwan� „kultur�”. Bez tych regu� po-

1.

Naturai kultura

12

zostaje nam tylko „natura”. A w „naturze” ka�dy gra tylko w to, w cowygrywa. adne zasady nie wyrównuj� szans i nie zapewniaj� bez-piecze�stwa. Decyduj� „k�y i pazury”. Czy jeste� na tyle biologiczniei witalnie* silny (silna), by o twoim przetrwaniu decydowa�a jedyniezdolno�� do walki?

W naturze uczestnicz� �ywio�y i ro�liny (nie�wiadomie) oraz zwie-rz�ta (instynktownie i w miar� coraz wy�szego szczebla gatunkowe-go rozwoju do pewnego stopnia �wiadomie). W kulturze uczestnicz�wy��cznie ludzie, jako w pe�ni �wiadomi swego istnienia twórcy tej-�e kultury. Musz� wi�c akceptowa� regu�y zwane etyk�. Musz� jewypracowa� lub przyj�� od wy�szego prawodawcy.

Mo�esz jednak podej�� do kultury w sposób naturalistyczny. Od-rzuci� za�o�enie, �e cz�owiek jest dzieckiem Boga, akceptuj�cym tegoBoga jako prawodawc� i s�dziego. Jest w twojej mocy uczyni� nawetwi�cej: mo�esz nie tylko zaprzeczy� istnieniu Boga, ale nawet odmó-wi� cz�owiekowi inteligencji i jani góruj�cej jako�ciowo nad zwie-rz�tami. Wtedy cz�owiek jedynie b�dzie �wiadomym swych czynówzwierz�ciem. Jednak drapie�nik jest zawsze niewinny; czyni to, cojest zgodne z jego instynktem. Cz�owiek jest tak�e drapie�nikiem, alenieusuwalnie odpowiedzialnym za swe czyny. Musi wi�c nawet zadzia�ania zgodne ze sw� natur� zda� spraw� przed s�dem kultury(a wi�c przed innymi ludmi, a mo�e i przed Bogiem).

Czyli nie uciekniesz przed wyzwaniami etyki. Nie uciekniesz na-wet w �mier�, gdy� warto�� �ycia i prawo do zadawania �mierci (so-bie lub komu� innemu) s� tak�e etycznymi problemami.

Nauka czy system wiedzy?

Czym jest etyka? Jest wiedz�, uporz�dkowanym zespo�em pogl�-dów na tematy etyczne. Brzmi to g�upio lub (�agodniej mówi�c) banal-nie? Analogicznie mas�o jest porcj� substancji o w�a�ciwo�ciach ma-

* Witalny (�ac. vita – �ycie) – pe�en �yciowej energii (gr. energia – zdolno�� dodzia�ania).

Cz³owiek jest drapie¿nikiem odpowiedzialnym za swe czyny.Musi za dzia³ania zgodne ze sw¹ natur¹ zdaæ sprawê przed s¹dem kultury.

13

�lanych. Nikt powa�ny takich truizmów (oczywisto�ci) nie mówi. Czyaby na pewno? W naszej niby definicji mas�a zast�pmy „substancje o w�a-�ciwo�ciach ma�lanych” substancjami t�uszczowymi o okre�lonych pa-rametrach – i ju� mamy definicj� jak najbardziej naukow�. A w nibydefinicji etyki? Zast�pmy „tematy etyczne” zagadnieniami zwi�zany-mi z moralno�ci�, ogólnie przyj�tymi w danym spo�ecze�stwie regu�a-mi post�powania, zestawem wzorców �yciowych (te regu�y i wzorcew sumie zwiemy „etosem”). Mo�ecie mi uwierzy�, �e w �adnej ksi��-ce, napisanej przez najbardziej nawet utytu�owanego autora, któregonikt nie �mie pos�dzi� o pos�ugiwanie si� tautologiami*, nie znajdzie-cie �cis�ej definicji etyki. Tautologia ta b�dzie tylko lepiej ukryta, nie-raz tak dok�adnie, �e potrzeba d�ugiego logicznego wywodu, aby j�zdemaskowa�. Nie znaczy to, by z niedoskona�ymi definicjami si�nie zapoznawa�. Trzeba je czyta�, rozwa�a� i znajdowa� ich niedostat-ki. Wtedy wasza w�asna definicja, stopniowo konstruowana w waszychg�owach, nieraz trudna do zwerbalizowania (wys�owienia**) b�dzie corazpe�niejsza, coraz bli�sza pochwycenia istoty rzeczy.

Wró�my do zagadnienia czy etyka jest wiedz�, czyli uporz�dko-wanym zespo�em pogl�dów na dany temat, czy te� jest nauk�. Je�elikto� wró�y z kart, to zasady tego wró�enia mog� tworzy� rozbudo-wany system wiedzy, ale przecie� nikt nie nada wró�biarstwu statusunauki. A czy nada go etyce?

Owszem, ale z jednym zastrze�eniem. Etyka nie jest na-uk� w sensie pozytywistycznym lub scjentystycznym. Wy-toczy�em ci��kie armaty: „nauka w sensie pozytywistycz-nym…”. Ci z was, którzy towarzyszyli mi w podró�y w �wiat filozofii,s� w uprzywilejowanej sytuacji. Jednak czy mo�emy zostawi� filozo-ficznych nowicjuszy ich w�asnemu losowi? No to po kolei. Pozytywizm,jeden najwa�niejszych kierunków filozofii wspó�czesnej, zainicjowanyw po�owie XIX wieku, twierdzi, �e wszelka warto�ciowa wiedza mapodstawy empiryczne. Ka�de twierdzenie naukowe musi wynika� z da-nych do�wiadczalnych. Ka�da teoria musi przewidywa� metody do�wiad-czalnego potwierdzenia (weryfikacji) lub zanegowania (falsyfikacji)

* Tautologia (gr. to auton logos – ta sama wiedza); wypowied niewnosz�ca nowejwiedzy ponad zawart� ju� w danym poj�ciu, na przyk�ad „spada� w dó�”, „okr�g�eko�o”, „zabity na �mier�”. Tautologii u�ywamy nieraz �wiadomie dla emocjonalne-go efektu lub dla �artu.** �ac. verbum – s�owo.

Pozytywistycznymodel nauki

14

swoich twierdze�. Kolejne udane do�wiadczenie potwierdzaj�ce (wery-fikuj�ce) umacnia dan� teori�, a cho�by jedno do�wiadczenie zaprzecza-j�ce (falsyfikuj�ce) ca�kowicie j� obala. Opis teorii, przebieg do�wiad-cze� i ich wyniki musz� by� zapisane w sposób jednoznaczny, najlepiejmatematyczny, umo�liwiaj�cy zrozumienie teorii przez wszystkich za-interesowanych (o ile tylko s� do�� bystrzy na umy�le i pilni, by poj��definicje, twierdzenia, opisy obserwacji, obliczenia itd.). Teorii wielo-krotnie zweryfikowanej i ani raz nie sfalsyfikowanej nikt nie mo�e nieprzyj�� do wiadomo�ci. Dany problem uzyskuje (przynajmniej na da-nym etapie rozwoju nauki) jednoznaczne, powszechnie akceptowane roz-strzygni�cie. Tak jest na terenie fizyki – i dlatego fizyka jest uwa�anaprzez pozytywistów za wzorcowy model nauki. Podobne kryteria pew-no�ci, powszechnej komunikowalno�ci i jednoznaczno�ci wyników spe�-niaj� tak�e inne nauki przyrodnicze, na przyk�ad biologia.

Ale co z takimi naukami jak historia, politologia, wiedzao sztuce i literaturze, teologia, a tak�e filozofia i w jej ra-mach etyka? Pozytywi�ci mówi� krótko: to nie s� nauki, alew�a�nie systemy wiedzy, ciesz�ce si� wi�kszym uznaniem

i pe�ni�ce wa�niejsz� rol� ni� wró�biarstwo lub obja�nianie snów, leczo tak samo w�t�ej podstawie metodologicznej. Historyk korzysta ze ró-de� historycznych, politolog analizuje przemiany na arenie wewn�trz-pa�stwowej lub mi�dzynarodowej, historyk sztuki opisuje realne dzie�asztuki, teolog si�ga do ksi�g �wi�tych, eklezjalnych (ko�cielnych) trady-cji i prze�y� mistyków, filozof bazuje na osi�gni�ciach nauk szczegó�o-wych, wi�c wszyscy reprezentanci w�tpliwych (dla pozytywisty) naukkorzystaj� z danych empirycznych. Czyni� to jednak niekonsekwentnie,dobieraj� dane empiryczne przez pryzmat za�o�onej tezy, do wynikówswych bada� nie dochodz� drog� oblicze� i z powodu subiektywnychocen nie mog� osi�gn�� porozumienia w podstawowych sprawach. Nieda si� twierdze� historii, teologii lub filozofii (tak�e etyki) jednoznacznieweryfikowa� lub falsyfikowa�. Nale�y je wi�c wykluczy� z obszaru na-uki. Niech im przys�uguje miano „sztuk”, podczas gdy status nauk zare-zerwujemy dla matematyki i przyrodoznawstwa1.

Taka praktyka wyst�puje w ramach j�zyka angielskiego:filozofia, historia itp. to arts, a nauki matematyczno-przy-

rodnicze to sciences (�ac. scientia – wiedza, umiej�tno��). Od scientiapochodzi poj�cie scjentyzmu, czyli entuzjastycznego zaufania do naukprzyrodniczych (fizyki, biologii) i ich praktycznych aplikacji (medy-

Spóro nauki

humanistyczne

Scjentyzm

15

cyny, genetyki, informatyki, technologii wszelkiego rodzaju). Zdaniemscjentystów, �wiat jest wy��cznie materialny i doczesny, a cz�owiek zo-rientowany jest w pe�ni na teraniejszo�� i doskonalenie �ycia codzien-nego w celu zwielokrotniania przyjemno�ci i minimalizowania przykro-�ci. Zreszt� rozwój nauk – zdaniem scjentystów – lada chwila wyelimi-nuje z tego �wiata jakikolwiek niedostatek i wszelkie cierpienie. Grze-banie si� w przesz�o�ci (historia), rozwa�ania na temat urojonego Boga(teologia), dywagacje na temat sensu �ycia i zasad post�powania (ety-ka) – to wszystko pseudonauki, które maj� warto�� o tyle, �e pewnymludziom ich uprawianie sprawia akurat intelektualn� satysfakcj�.

Na szcz��cie wielu filozofów zajmuj�cych si� metodo-logi� i statusem nauk przysz�o dyscyplinom humanistycz-nym z odsiecz�. Wilhelm Dilthey* stwierdzi�, �e nie ma ma-tematyczno-przyrodniczych nauk i humanistycznych pseu-donauk, lecz s� dwa odr�bne i równowa�ne obszary ludzkiej wiedzy:nauki o naturze i nauki o duchu**. Nauki o naturze maj� za zadanie od-krywanie regu� rz�dz�cych przyrod� (sta�ych i niezmiennych praw przy-rody) w celu opanowania natury i pos�ugiwania si� ni� dla dobra cz�owie-ka. Nauki humanistyczne to rozwa�ania o niepowtarzalnych wytworachludzkiego ducha, o dobrach kultury, które trzeba opisa� i zrozumie�. Na-uki przyrodnicze s� pewne w swych wynikach i niew�tpliwie praktycz-nie u�yteczne. Nauki humanistyczne maj� ustalenia sporne i wci�� dys-kutowane, ale s� wa�ne w g��boko ludzki sposób. Nie pomagaj� wygod-niej �y�, ale pomagaj� nada� �yciu sens.

Filozofia i etyka w pierwszym rz�dzie spe�niaj� to zaszczytne zadanie.

Teoria moralno�ci czy sztuka �ycia?

Nie ma co d�u�ej kluczy�, aby�cie nie uznali tego ca�egogadania za „�ciemnianie” bez efektu. Zakonotujcie sobie...Wezwania „zakonotowa�”*** u�ywam w szczególnie uro-

Nauki humanistyczne nie pomagaj¹ wygodniej ¿yæ,ale pomagaj¹ nadaæ ¿yciu sens.

* O którym, przy okazji omawiania hermeneutyki, wspomnieli�my w Podró�y w �wiatfilozofii.** Z niem. Geisteswissenschaften i Naturwissenschaften.*** �ac. connotare – wspó�oznacza�, zestawia� istotne cechy.

Naukio naturzei nauki o duchu

Etykajako teoriamoralnoœci

16

czystych momentach, wi�c prosz� o skupienie. Zakonotujcie sobie, �e w�skopoj�ta etyka to nauka o moralno�ci, to teoria moralno�ci, która obejmujeanaliz� poj�� z obszaru etyki, ustalenie skali moralnych warto�ci i roz-wa�anie uwarunkowa� wyst�puj�cych przy ich praktycznej realizacji2.

W uj�ciu szerszym, etyka to „przepis na �ycie”, wy-kaz zalecanych zasad post�powania, wyk�ad m�dro�ci�yciowej lub co najmniej wskazanie dróg jej poszukiwa-nia. M�dro�� ta jest nam potrzebna po to, aby nasze �ycie

by�o sensowne i szcz��liwe. Pierwsze za�o�enia etyki (w szerszymuj�ciu) wynikaj� ze �wiatopogl�du, s� ufundowane w ramach religiilub filozofii, s� silnymi przekonaniami.

Je�eli etyka jest recept� na �ycie, to najwybitniejszymi etykami(mistrzami etyki) byli fundatorzy i ich kontynuatorzy wskazani w cz�-�ci nast�pnej. Wystarczy czyta� dzie�a przez tych mistrzów napisanelub zainspirowane ich nauczaniem i dzia�a� zgodnie ze wskazanymitam wzorcami. Je�eli za� etyka jest nauk� o moralno�ci, to jej najpe�-niejszy wyk�ad znajdziemy w dzie�ach analityków, tak�e przywo�a-nych w cz��ci nast�pnej*.

* U�ywam tu poj�cia „analitycy” w znaczeniu szerszym ni� wskazuj�cym na repre-zentantów filozofii analitycznej.

Etykajako m¹droœæ

¿yciowa

Je¿eli etyka jest recept¹ na ¿ycie,to najwybitniejszymi mistrzami etyki

s¹ fundatorzy wskazani w czêœci nastêpnej.

17

Czym wi�c etyka jest? Jednym i drugim. Cz�owiek zainteresowa-ny �yciow� m�dro�ci� zwykle zaczyna od poznawania etyki w zna-czeniu szerszym i dopiero póniej systematyzuje sw� wiedz�, pozna-j�c fundamenty etyki w znaczeniu w��szym. Je�eli kto� zetknie si�z etyk� dopiero w trakcie szkolnej lub uniwersyteckiej edukacji, tenzaczyna od w�sko poj�tej etyki i dowiaduje si�, �e tak zwana m�-dro�� �yciowa to nienaukowe moralizatorstwo. Nie podzielam tejopinii. Pomimo ca�ego szacunku, jaki �ywi� dla akademickich ety-ków, których prace sam z zainteresowaniem czyta�em, nie s�ysza�emo nikim, kto zmieni�by cokolwiek w swoim �yciu po przestudiowa-niu dzie�a z dziedziny etyki teoretycznej. S�ysza�em za� o wielu ta-kich, którzy prze�yli prze�om duchowy po przeczytaniu dzie� Seneki,�w. Augustyna lub Pascala, nie wspominaj�c o g��bokim prze�yciu,

ETYKA

TTTTTeoria moralnoœcieoria moralnoœcieoria moralnoœcieoria moralnoœcieoria moralnoœciEtyka fundamentalnaEtyka fundamentalnaEtyka fundamentalnaEtyka fundamentalnaEtyka fundamentalna

w wê¿szym znaczeniu w szerszym znaczeniu

Sztuka (dobrego)Sztuka (dobrego)Sztuka (dobrego)Sztuka (dobrego)Sztuka (dobrego)¿ycia¿ycia¿ycia¿ycia¿ycia

MetaetykaMetaetykaMetaetykaMetaetykaMetaetykaSprecyzowaniepojêæ i ocenaich sensownoœci

AksjologiaAksjologiaAksjologiaAksjologiaAksjologiaUstalenie skalimoralnych wartoœci

FundamentFundamentFundamentFundamentFundamentœwiatopogl¹dowyœwiatopogl¹dowyœwiatopogl¹dowyœwiatopogl¹dowyœwiatopogl¹dowy(oparty na religiilub/i na filozofii)

Wyk³ad m¹droœciWyk³ad m¹droœciWyk³ad m¹droœciWyk³ad m¹droœciWyk³ad m¹droœci¿yciowej¿yciowej¿yciowej¿yciowej¿yciowej(powi¹zanyz za³o¿eniami danejantropologiifilozoficznej)

18

jakie jest zawsze efektem przyswojenia sobie najbardziej pouczaj�-cych fragmentów Pisma �wi�tego*.

W humanistyce bliskie mi jest podej�cie hermeneu-tyczne**, dlatego te wst�pne rozwa�ania na temat etykizako�cz� odwo�aniem do hermeneutycznego ko�a. Owo

ko�o to ca�okszta�t naszej wiedzy na temat �wiata, wiedzy uporz�d-kowanej w postaci kr�gu. Ten kr�g przypomina mi zabaw� w poci�gna weselu. Do��czamy do korowodu: kto� nas popycha (i równocze-�nie podtrzymuje), my kogo� popychamy (i podtrzymujemy) i dzi�kitemu nikt si� nie przewraca, poci�g jedzie dalej a� do upragnionejprzerwy „na jednego”. Podobne zjawisko zachodzi w procesie po-szerzania naszej wiedzy. Nowo poznawane zagadnienie (tu: poj�cieetyki) w��czamy do tego, co ju� wiedzieli�my wcze�niej i co w spo-sób intuicyjny i zdroworozs�dkowy uwa�amy za powi�zane z etyk�(mówi�c bardzo m�drze: co jest wobec niej relewantne***). Nowonabyta wiedza modyfikuje t� wiedz�, któr� ju� musieli�my posiada�(by poj�� to, co nabywamy), i uzdalnia nas do przyswajania sobiekolejnych zagadnie�. Z logicznego punktu widzenia ju� nie wiado-mo, czy wnioskujemy z przes�anek, czy modyfikujemy przes�anki napodstawie wniosków, ale wa�ne jest to, �e coraz lepiej rozumiemyzagadnienie. To zagadnienie to podstawy, na których powinni�myoprze� nasze post�powanie, aby poczucie naszej w�asnej godno�ciulega�o wzmocnieniu, a �ycie, które prowadzimy, w ca�o�ciowym pod-sumowaniu mog�o by� uznane za sensowne i „niezmarnowane”.

Metaetyka – aksjologiaNa razie zajmijmy si� etyk� w znaczeniu w��szym, czyli teori�

moralno�ci (lub etyk� fundamentaln�, jak chc� jeszcze inni). Nawetje�eli grozi nam powtarzanie si�, to repetitio mater studiorum est.Nie znasz �aciny? A wiesz, co to znaczy „repetowa�”? Mater z czymci si� kojarzy? A studiorum? Wszystko ju� est jasne?

No to do dzie�a.

* G�ównie Ksi�ga Powtórzonego Prawa, Psalmy i ksi�gi m�dro�ciowe oraz ca�y NowyTestament. Które ksi�gi okre�lamy mianem „m�dro�ciowych”? We z pó�ki Bibli�i przeczytaj wst�p.** Hermeneutyka: Podró� w �wiat filozofii.*** Ang. relevant – odpowiedni, stosowny, odnosz�cy si� do.

Ko³ohermeneutyczne

19

W j�zyku greckim etos to zagroda lub ogrodzone pa-stwisko. Byd�u wolno si� porusza� odt�d dot�d, od p�otudo p�otu. Wewn�trz zagrody czeka odpowiednia strawa, tam te� jestbezpiecznie. Wilki pozostaj� na zewn�trz. Analogicznie ludziom wol-no dzia�a� w ramach regu� akceptowanych przez spo�eczno��; powinnite� d��y� do celów dla tej spo�eczno�ci korzystnych, modelowa� sw�osobowo�� na sposób przez t� spo�eczno�� oczekiwany. �amanie regu�b�dzie karane wyrzuceniem poza op�otki. A tam czaj� si� drapie�niki.

Poj�cie „moralno��” wywodzi si� od �aci�skiego mos –obyczaj (w dope�niaczu moris, w mianowniku liczby mno-giej mores). Skierowa� kto� kiedy� do ciebie ostrze�enie:„naucz� ci� moresu”? Oznacza�o to zdecydowan� ch�� skorygowaniatwego post�powania, wskazania ci w�a�ciwych regu� zachowania. Staro-�ytni Rzymianie tak�e narzekali na swoje czasy i jak zwykle na m�odepokolenie, a na widok (najcz��ciej rzekomego) upadku starych dobrychzasad nieraz wykrzykiwali: O tempora, o mores – co znaczy: „co zaczasy, co za obyczaje!”. No wi�c o ile etyka oznacza teoretyczne zasadyw�a�ciwego post�powania i zawiadywania w�asnym �yciem, to moral-no�� wskazuje praktyczne regu�y etycznie relewantnego* dzia�ania. Jed-nak, prawd� mówi�c, to rozró�nienie jest bardzo wzgl�dne. Cz�sto poj��„etyka” i „moralno��” u�ywamy zamiennie, jako synonimów, czyli ró�-nych wyrazów oznaczaj�cych (prawie) to samo. Je�eli kogo� lub siebiesamego oskar�amy o czyn „nieetyczny” lub „niemoralny” to w obu wy-padkach mamy na my�li negatywn� kwalifikacj�, wskazuj�c� narusze-nie istotnego elementu skali etycznych warto�ci.

Oczywi�cie mogliby�my jeszcze d�ugo rozprawia� na temat zde-finiowania etyki i moralno�ci: wyj�� od spontanicznego „przedrozu-mienia” tych poj��, dokona� ich szczegó�owej analizy z zastosowa-niem skomplikowanego aparatu logicznego i zako�czy� na niecowzbogaconym „rozumieniu” (które od „przedrozumienia” w istocieniewiele si� ró�ni). Mogliby�my zastosowa� metodologiczne instru-mentarium filozofii analitycznej i hermeneutyki, a i tak wróciliby-

Etos

Etyka – zasady w³aœciwego postêpowania (teoria)Moralnoœæ – regu³y etycznego dzia³ania (praktyka)

* Poznali�my to poj�cie, aby si� nim pos�ugiwa�!

MoralnoϾ

20

�my do Sokratejskiego „wiem, �e nic nie wiem”, tyle �e na wy�szympoziomie, okre�lanym po �acinie jako ignorantia docta, czyli „nie-wiedza uczona”. Ten wy�szy poziom polega na tym, �e jednak co�wiem, nawet du�o wiem, ale zdaj� sobie spraw� z tego, �e moja wie-dza jest wci�� daleka od matematycznej precyzji i niepozbawionaelementów intuicyjnych.

Przed chwil� powiedzia�em, �e czyn „nieetyczny” lub „niemoralny”to taki czyn, który naruszy� istotny element skali etycznych (moralnych)warto�ci. W�a�nie „skala warto�ci” to fundament etyki fundamentalnej,a wi�c fundament fundamentu. Przyj�cie danej skali warto�ci determi-nuje (�ci�le okre�la) ca�y gmach etyki, tak samo, jak fundament bu-dowli z cegie� i betonu wyznacza jej in�ynierskie za�o�enia.

Dzia� etyki traktuj�cy o warto�ciach* nazywamy „ak-sjologi�”. Greckie aksioma to co� cennego i pewnego

ponad wszelk� w�tpliwo��**. Mamy aksjomaty w matematyce. Wszy-scy wiemy, czym s� punkt, prosta i p�aszczyzna. Nie definiujemy tychpoj��. Nie udowadniamy twierdzenia, �e dwie proste nierównoleg�ena jednej p�aszczynie przecinaj� si� w jednym punkcie. Wiemy, czymjest liczba naturalna (jeden, dwa…); definiowanie takich czynno�cijak dodawanie i odejmowanie by�oby zabaw� s�owami, która nie po-szerza naszej wiedzy. Biolog tak�e wie, czym jest �ycie (w zakresieumo�liwiaj�cym uprawianie tej dyscypliny wiedzy) na zasadzie ak-sjomatycznego pewnika, bo gdy próbuje „�ycie” zdefiniowa� wik�asi� w filozoficzne i empirycznie nierozstrzygalne dylematy. I tak samojest w etyce. Wiemy, czym jest dobro i z�o w ludzkim post�powaniu,sens lub bezsens naszego �ycia, wolno�� wyboru w�asnego post�po-wania i wynikaj�ca z niego odpowiedzialno��. Je�eliby�my tego niewiedzieli, jakakolwiek etyka by�aby niemo�liwa. Nasza wiedza niepolega na umiej�tno�ci precyzyjnego zdefiniowania „dobra”, „z�a”,„sensu”, „odpowiedzialno�ci”, lecz stopniowym obja�nianiu tych po-j��, cz�sto w drodze rozwa�ania etycznych dylematów.

Aksjologia

Pojêæ podstawowych nie definiujemy, lecz je objaœniamy.

* Oczywi�cie o warto�ciach etycznych, bo s� jeszcze warto�ci estetyczne i inne.** Gr. logos – s�owo, sens i nauka, a wi�c „aksjologia” to nauka o warto�ciach pod-stawowych.

21

Przy rozwa�aniu jakiegokolwiek spójnego zestawu zalece� �ycio-wych zawsze zacz�� nale�y od pytania, jakie warto�ci s� w nim po-stawione na czele, gdy� ten czubek jest w�a�nie fundamentem. Gmachetyki jest wi�c budowany z góry w dó�. Je�eli na szczycie postawi-my wol� Boga wyra�on� w przykazaniach i z tej naczelnej zasadyb�dziemy wywodzili wskazówki konkretnego dzia�ania, uzyskamyzupe�nie inne „drzewko logiczne” ni� w przypadku postawienia naczele swojej w�asnej przyjemno�ci i ch�ci u�ycia bez baczenia napotrzeby i dobro innych.

Ma�e ga��zki i listki w tym postulowanym drzewku to normy etycz-ne. Oczywi�cie znamy tak�e normy innego typu, na przyk�ad normytechniczne. �ruba musi mie� gwint o danych wymiarach, bo inaczejnie da si� skr�ci� razem odpowiednich (relewantnych) elementówi ca�e urz�dzenie nie b�dzie dzia�a�. Albo co gorsza ulegnie awariiw czasie dzia�ania, co dla u�ytkownika mo�e si� przykro sko�czy�.Normy etyczne to te� s� takie �rubki, które ��cz� elementy naszejpraktyki �yciowej (aby ta praktyka w ogóle by�a czym�, co dzia�ai nie wiedzie nas ku katastrofie).

Propozycje wartoœci najwy¿szej:Propozycje wartoœci najwy¿szej:Propozycje wartoœci najwy¿szej:Propozycje wartoœci najwy¿szej:Propozycje wartoœci najwy¿szej:

� wola Boga� w³asna przyjemnoœæ� s³u¿ba ojczyŸnie� osi¹gniêcia artystyczne� osi¹gniêcia naukowe...

22

Normy potraktowane w ogólnym znaczeniu reguluj�ludzkie post�powanie w spo�ecze�stwie, dlatego nazywa-my je normami spo�ecznymi*. Najszerszy zakres maj� nor-

my obyczajowe: jak si� ubra�, jak pos�ugiwa� si� no�em i widelcem,kiedy mówi� „dzie� dobry”, a kiedy „dobry wieczór”. �amanie tychnorm sporadycznie i „nie chc�cy” nie grozi wielkimi konsekwencjami,ale uparte ich ignorowanie mo�e spowodowa� wykluczenie z towarzy-

„Drzewko etyki”

WARTOŒÆNAJWY¯SZA

NORMYPOSTÊPOWANIA

PRAKTYCZNEREGU£Y

Kulturowa gleba, z której wyrastamy,œwiat, w którym ¿yjemy,

i z którym musimy zawieraæ kompromisy

* Nie jest to tautologiczna definicja, lecz geneza nazwy.

Normyetyczne

23

stwa, b�d�ce czym� w rodzaju wygnania. A to powa�na kara. Jednakczy ekscentryczne zachowanie, je�eli nie krzywdzi innych i nie naru-sza ich praw, jest nieetyczne? Nie s�dz�. Z tego powodu w ramachnorm spo�ecznych wyró�niamy w��sz� kategori� bardziej restrykcyj-nych norm etycznych. W razie ich nieprzestrzegania cz�onkowie na-szej rodziny, koledzy i kole�anki z pracy lub szko�y, wreszcie s�siedzipowinni reagowa� ostrzej (o ile sami nie s� zdemoralizowani). Powin-no si� tak�e odezwa� nasze sumienie. Czynów nieetycznych powinni-�my unika�, za pope�nione przeprosi�, wynagrodzi� szkody – i praco-wa� nad sob�, by wyeliminowa� z�e sk�onno�ci lub szkodliwe odruchy.Jakby równolegle do norm etycznych usytuowane s� normy religijne.W ich ramach mo�emy wyró�ni� dwa rodzaje: normy etyczne zagwa-rantowane dodatkowo autorytetem Boga i Ko�cio�a (szerzej: wspólno-ty wyznawców) oraz normy �ci�le religijne, które dla osób niepodzie-laj�cych wymogów danej religii nie maj� mocy wi���cej. Do grupypierwszej nale�� przykazania „nie zabijaj” lub „nie kradnij”, do drugiejobowi�zek uczestniczenia w niedzielnej mszy �wi�tej. Najw��sz� gru-p� norm s� normy prawne, jedyne egzekwowane nie aprobat� lub dez-aprobat�, perswazj� lub wskazaniami sumienia, lecz si�� pozostaj�c�w dyspozycji w�adzy pa�stwowej.

Zauwa�my, �e dla etyka problemem s� normy etyczne (co ju�sama nazwa wskazuje), ich dobór, zakres obowi�zywania, problemwiny spowodowany przez ich z�amanie, za� pozosta�e typy normtworz� tylko kontekst i kulturowe t�o dla danej praktyki etycznej.Inaczej wygl�da ten problem w spo�ecze�stwie bardzo restrykcyj-nym i religijnym, a inaczej w permisywnym*, przyzwalaj�cym napolunianie etycznego gorsetu. Jednak ca�kiem tego gorsetu pozby�si� nie mo�emy, o ile nie chcemy doprowadzi� do rozpadu wszel-kich wi�zi spo�ecznych.

* �ac. permissio – pozwolenie.

Bez systemu normnie ma wiêzi spo³ecznych

24

Norma etyczna mówi, co cz�owiek powinien. Zwracauwag� na warunki realizacji tej powinno�ci. Jakby we-wn�trz normy ukrywa si� warto�� etyczna. Warto�� to

istotna tre�� tego, co powinno by� zrealizowane. Norma to na przy-k�ad: „Trzeba (powinno si�) dotrzymywa� zobowi�za�”, a warto�� towzajemne zaufanie, bez którego �ycie wspólnotowe i zachowaniezdrowia psychicznego jest prawie niemo�liwe. A co znaczy „trzeba”lub „powinno si�”? Kraina powinno�ci to dalsza stacja w naszej pod-ró�y. Te rozró�nienia mog� nam si� wydawa� swoist� „scholastyk�aksjologiczn�”, nie b�d� wi�c ich kontynuowa�, zwracam tylko uwa-g� na wa�no�� takich analiz, gdy� ka�dy, kto podejmie g��bsze studiana polu etyki, z nimi si� zetknie.

Na pocz�tku mojego monologu (który udaje rozmow�) powiedzia-�em, �e „metaetyka to rozwa�ania nad poj�ciami u�ywanymi w ety-

WartoϾetyczna

NORMY SPO£ECZNE

Normy obyczajoweNormy obyczajoweNormy obyczajoweNormy obyczajoweNormy obyczajowez³amanie normy: czyn w niewielkim stopniu nieetyczny, dziwactwoegzekwuje: opinia spo³eczna, rodzina

Przedmiotzainteresowania

etyki

Normy etyczneNormy etyczneNormy etyczneNormy etyczneNormy etycznez³amanie normy: czyn nieetycznyegzekwuje: jak wy¿ej

Normy religijneNormy religijneNormy religijneNormy religijneNormy religijnez³amanie normy: grzechegzekwuje w porz¹dku nadprzyrodzonym: Bógegzekwuje w porz¹dku doczesnym: wspólnota wyznawców

Normy prawneNormy prawneNormy prawneNormy prawneNormy prawnez³amanie normy: wykroczenie, przestêpstwoegzekwuje: pañstwo (policja, prokuratura, s¹d)

Kont

ekst

Kont

ekst

25

ce, nad wa�no�ci� jej twierdze�, nad ich naukowym statusem, a tak�enad sposobem istnienia moralnego dobra i etycznych warto�ci”. Wew�asnym mniemaniu awansowa�em do grona klasyków, gdy� cytuj�sam siebie. Robi� to po to, aby o czym� wa�nym nie zapomnie�. Za-stanówmy si� nad tym „naukowym statusem” aksjologii, naukowymw ramach wskazanej powy�ej naukowo�ci przewidzianej dla naukhumanistycznych.

Co to jest sensowno��? To jest mówienie „do rzeczy”w sposób zrozumia�y, logiczny, taki, który rozmówcy dajeszans� na wyra�enie zgody lub sprzeciwu (bo problemjest tak wyartyku�owany, �e mo�na z konkluzjami si� zgo-dzi� lub nie). Tak sensownie mo�na rozmawia� naweto smoku wawelskim. Ja logicznie wypowiadam si�, �e smok miesz-ka� niegdy� pod Wawelem i p�k� z przepicia (wod�) w wyniku pod-st�pu szewczyka Skuby, a ty twierdzisz, �e to bajka, gdy� smok nigdynie istnia�. Sensowna rozmowa? Na pewno. Ale jednak niespe�niaj�-ca naukowych wymogów sensowno�ci. Dlaczego? Bo przedmiot de-baty (smok) jest nierealny.

Tak wygl�da problem sensowno�ci norm, sensowno�ci jako stwier-dzenia ich obiektywnej wa�no�ci wraz z podaniem sposobu lub wr�czrozwa�eniem mo�no�ci powszechnie obowi�zuj�cego uzasadnienia.Zdanie to jest nieco trudne. Tak ju� niestety jest, �e to, co analitycz-ne, nie jest potoczne – a wi�c musi by� trudne przy pierwszym czy-taniu. No to przeczytaj jeszcze raz. A teraz kontynuujemy. Dla jed-nych takie normy s� wa�ne, dla innych inne, odmienne warto�cimoralne zajmuj� naczeln� pozycj�. Nawet je�eli przyk�ad ze smo-kiem nie jest w pe�ni trafny, gdy� nikt nie uwa�a norm etycznych zazjaw� z ba�ni i ka�dy zgadza si�, �e zasady post�powania istniej�realnie, to prawie wszyscy postrzegaj� normy nieco ina-czej, tak jak tego smoka, którego w rzeczywisto�ci niktnie widzia�. No i od razu pojawia si� problem „realnegoistnienia” norm. Normy to nie krzes�a, które s� w pokojulub ich nie ma. Normy to idee. Czy one istniej� jako „bytypomy�lane” w �wiecie ducha w naszych umys�ach lubw Bogu, czy te� w postulowanym przez Platona �wiecie poza nasz�„doczesn� jaskini�”*? A mo�e podejdziemy do istnienia norm jako idei

Problemnaukowejsensownoœcinorm etycznych

Problem„realnegoistnienia”normetycznych

* Podró� w �wiat filozofii.

26

na sposób nominalistyczny… Nie wiesz, co to jest nominalizm? Tosprawd w encyklopedii lub s�owniku filozoficznym, ale nie ucz si�ca�ego wyja�nienia na pami��, tylko wy�ów istot� rzeczy. A wi�c uj-muj�c istnienie norm na sposób nominalistyczny musimy stwierdzi�,�e istniej� tylko konkretne przypadki z�odziejstwa, niedogodno�ciwynikaj�ce z tego faktu w ka�dym pojedynczym zdarzeniu, któreka�de z osobna jest pot�piane jako niekorzystne dla �adu spo�eczne-go w ogóle i dla poszkodowanego w szczególno�ci, a norma pot�pia-j�ca kradzie� to tylko ich uogólnienie. Analogicznie idea krzes�a touogólnienie cech wspólnych wszystkich zaobserwowanych krzese�.

Z normami etycznymi jest tak samo jak z liczbami i twierdzenia-mi matematycznymi. Niby nie istniej� konkretnie, a maj� realn� mocobowi�zuj�c�, która jest wi�ksza ni� cokolwiek z naszego �wiata, coma mierzaln� obj�to�� i wag�.

Problem realno�ci norm, to problem ontologiczny (dotycz�cy ist-nienia), a pozostaje nam jeszcze problem logiczny (dotycz�cy prawi-d�owego rozumowania): jak ze zda� o faktach mo�na wyci�ga� wnio-ski o warto�ciach i powinno�ciach? Czy od zdania „kradzie� pozba-wia cz�owieka nale�nego mu mienia” mo�na bez my�lowej luki doj��do wniosków: „kradzie� jest z�em” oraz „nie powinienem kra��”?Dwie�cie pi��dziesi�t lat temu Dawid Hume stwierdzi�, �e nie mo�-na, i znaczna liczba filozofów do dzi� podziela jego opini�. Ja niepodzielam. Przy mniej rygorystycznym ujmowaniu zasady przyczy-

nowo�ci (dalszym od scjentystycznego wzoru na-ukowo�ci) mo�na i nale�y przechodzi� od stwier-dze� do norm, gdy� z faktów w praktycznym�yciu wynikaj� powinno�ci. Pozostaj�c przy na-

szym przyk�adzie: �ad spo�eczny jest faktem i zarazem pozytywn�warto�ci�, wi�c ka�dy ma powinno�� go strzec (tak�e przed z�odzie-jami). Zdrowie jest równie� warto�ci�, wi�c chorych nale�y leczy�.I tak dalej (dalsze przyk�ady formu�ujemy sami).

Jak ze zdañ o faktach mo¿na wnioskowaæo wartoœciach i powinnoœciach?

W praktycznym¿yciu z faktów

wynikaj¹ powinnoœci.

27

W j�zyku �aci�skim cognitio to poznanie, st�d „kognitywizm”, czyli postawawyra�aj�ca zaufanie do ludzkich zdolno�ci poznawczych, w tym przypadku wyko-rzystywanych na polu etyki. Kognitywi�ci twierdz�, �e potrafi� obroni� status normetycznych jako poj�� naukowo sensownych, których dane sformu�owanie mo�na kwa-lifikowa� jako zgodne z obiektywn� prawd� lub z ni� niezgodne. Nonkognitywi�cinie podzielaj� tego przekonania. Zauwa�, �e „nonkognitywizm” jest etymologiczniezbli�ony do poj�cia „agnostycyzm”, które oznacza zupe�n� niemo�no�� poznaniaczego� i zaleca powstrzymanie si� od wyra�ania opinii na sporny temat.

PROBLEM SENSOWNOŒCI NORM ETYCZNYCHSensownoœæ jako trwa³a wartoœæ poznawcza,

mo¿liwa do uzgodnienia obiektywnego i interpersonalnego

NonkognitywizmNonkognitywizmNonkognitywizmNonkognitywizmNonkognitywizmDo zagadnienia norm

nie stosuje siê kryteriumprawda / fa³sz

KognitywizmKognitywizmKognitywizmKognitywizmKognitywizmDo zagadnienia normstosuje siê kryterium

prawda / fa³sz

Normy ufundowanena silnych przekonaniach

w ramach etosu(zasad obowi¹zuj¹cych

w danym spo³eczeñstwie)

NaturalizmNaturalizmNaturalizmNaturalizmNaturalizmNormy maj¹ce charakterinstrumentalnych zasadwiod¹cych do szczêœcia,korzyœci, przyjemnoœci,

poczucia spe³nienia.Wynikaj¹ z naturalnych

potrzeb cz³owiekajako ¿ywego organizmud¹¿¹cego do zachowania

¿ycia, przed³u¿eniagatunku, dominacji

IntuicjonizmIntuicjonizmIntuicjonizmIntuicjonizmIntuicjonizm

RygorRygorRygorRygorRygoryzmyzmyzmyzmyzmetykaetykaetykaetykaetyka

obowi¹zkuobowi¹zkuobowi¹zkuobowi¹zkuobowi¹zku

EtykaEtykaEtykaEtykaEtykawynikaj¹cawynikaj¹cawynikaj¹cawynikaj¹cawynikaj¹ca

z woli Bo¿ej,z woli Bo¿ej,z woli Bo¿ej,z woli Bo¿ej,z woli Bo¿ej,z porz¹dkuz porz¹dkuz porz¹dkuz porz¹dkuz porz¹dkusakralnegosakralnegosakralnegosakralnegosakralnegoidea³

stoicki

imperatywkategoryczny

wartoœcirozpoznane

jakofenomeny

logosidea dobra

Dekalog

dharma

Normy zmienne(relatywizm etyczny)

Normy czêœciowo zmienne(umiarkowany

relatywizm etyczny)

Normy niezmienne(etyka arbitralna)