W iktoria wiede ska to jedna z najpi kniejszych karthistorii or a polskiego, przez któr najchwalebniej

i najrozg o niej weszli my w dzieje Europy. Dzie 12 wrze nia1683 roku zapisa si w historii Europy nie tylko jako dzienajwi kszego zwyci stwa sprzymierzonych wojsk w obronie

chrze cija skiej Europy i jej kultury, ale równie jako dataodwrotu Imperium Osma skiego od granic Europy rodkowej.

wi towanie 325. rocznicy odsieczy wiede skiej, podobniejak i poprzednich okr g ych rocznic, ma na celu przybli enie tam-tych wydarze i oddanie ho du bohaterskim obro com Wiednia,a tak e wodzom i rycerzom, którzy pospieszyli im z pomoc .

Z tej okazji warto te przypomnie nazwiska rycerzy polskichbior cych udzia w odsieczy wiede skiej. By o ich 27 tysi cy,a znamy zaledwie 600. A zas uguj w pe ni, eby pami o nichprzetrwa a. Gdyby nie ich walecznoi odwaga, nie wiadomo, jak potoczy-yby si losy Europy zniewolonej przez

Turków.Su tan Mehmed IV wiosn 1683 roku

wys a pot n armi , licz c 140 tysi cyo nierzy, pod dowództwem wezyra Kary

Mustafy na podbój Europy rodkowej,gro c cesarzowi Leopoldowi, e kto sinie podda i nie przyjmie islamu, poniesiemier , a jego kraj ulegnie ca kowitemu

zniszczeniu. W obliczu zagro enia ce-sarz Leopold porozumia si z ksi ta-mi niemieckimi, prosz c ich o pomoc, a1 kwietnia zawar przymierze z królempolskim. Jan III Sobieski ju wtedy cie-szy si s aw najwi kszego pogromcyTurków, a jazda polska uchodzi a zanajlepsz w Europie.

Papie Innocenty XI wezwa caEurop do arliwych modlitw, a dopolskiego monarchy wo a : Synu ratuj chrze cija stwo, ratujEurop . Na to wo anie król i rycerstwo polskie nie pozostalioboj tni, tym bardziej e zarówno cesarz, jak i papie obiecaliwspomóc wypraw fi nansowo.

W po owie lipca wojska tureckie rozbi y namioty na przed-polach Wiednia i rozpocz y szturm. Cesarz Leopold wrazz dworem opu ci miasto i uda si do Linzu. Nad Wiedniem

i Europ zawis o widmo nieuniknionej kl ski. Obro ca WiedniaErnst Riidiger Starhemberg s a rozpaczliwe listy do polskiegomonarchy z pro b o pomoc. Na wezwanie króla rycerstwo pol-skie ju w po owie lata zacz o si gromadzi w Krakowie, gdziete przyby Jan III z rodzin i ca ym dworem. W ko cio ach kra-

kowskich odbywa y si nieustaj ce nabo e stwa, maj ce u Bogauprosi zwyci stwo nad niewiernymi. G ówne oddzia y wojsk ko-ronnych wyruszy y z Krakowa ju 29 lipca. Pierwsza kolumna poddowództwem hetmana wielkiego Stanis awa Jab onowskiegosz a przez Tarnowskie Góry, Racibórz i Opaw , druga kolumnapod wodz hetmana polnego Miko aja Sieniawskiego uda a siprzez Bielsko i Cieszyn na Morawy. Po czenie wojsk nast pi ow Nikolsburgu. Wojska Sobieskiego liczy y 27 tysi cy ludzii 29 tysi cy koni, w tym by o 25 pu ków husarii, 77 oddzia ów

kozackich, 31 oddzia ów lekkiej kawa-lerii, 37 pu ków piechoty, 10 pu ków dra-gonów, dwa oddzia y arkebuzerii, jazdastrzelców konnych i oddzia artylerii.

Chor giew husarska b d pancernask ada a si ze 100 lub wi cej konnycho nierzy liniowych (towarzyszy lub

pocztowych). Lekka chor giew liczy a60–70 koni. Szef chor gwi – rotmistrzdokonywa zaci gu i cz sto go fi nanso-wa , zwykle dowództwa osobi cie niesprawowa , zast powa go ofi cer zawo-dowy – porucznik. Husaria i jazda tylkow 50 procentach sk ada a si ze szlachty.Husarzem móg by zamo ny miesz-czanin lub stary o nierz, z pochodzeniach op, który si wzbogaci na wojniei sta go by o na zakup bardzo drogiegokonia i wyposa enia. Pu k sk ada siz czterech do sze ciu chor gwi. S u bawojskowa dawa a szans legalnego uzys-

kania szlachectwa. Po ka dej wyprawie hetman przedstawiasejmowi list zas u onych o nierzy, a ten jej nigdy nie odrzuca .Szlachectwo zdobyte na polu chwa y by o w cenie.

Piechota wybraniecka rekrutowa a si z dóbr królewskichi wspó dzia a a z artyleri i wojskami in ynieryjnymi.

Pocztowi (pacho ki) rekrutowali si z drobnej szlachty i z ple-bejuszy, a jazda pancerna – ze szlachty zagrodowej z Mazowsza

Widok pola bitwy z Kahlenbergu

Juliusz Kossak, Zdobycie chor gwi proroka

i Podlasia. Piechot i dragoni stanowili ch opi, nie mniej dzielnijak szlachta.

Trzon wojsk kozackich sk ada si z piechoty. Jazda kozackape ni a s u b rozpoznawcz , po cigow i dywersyjn . Kozacyseme scy stanowili stra przy-boczn króla.

Król do czy do swoichwojsk w Tarnowskich Górach,gdzie nast pi o po egnanie z ro-dzin , która wróci a do Krakowa,a nast pnie pospiesznie ruszypod Wiede . W Tulnn nad Du-najem mia o nast pi spotkaniez wojskami austriackimi pod do-wództwem ksi cia lotary skiegoKarola V i wojskiem niemieckim,którym dowodzi ksi vonWaldeck Jerzy Fryderyk. JanSobieski obj dowództwo nadca o ci wojsk sprzymierzo-nych, licz cych ponad 70 tysi cyo nierzy. By do wiadczonym

wodzem, doskona ym taktykiemi strategiem, cechowa a go nietylko odwaga, ale i szybkodecyzji.

Z obozu wojskowego podTulnn tak pisa do ukochanejony Marysie ki (29 sierpnia

przed pó noc ): Jutro, da P. Bóg, spodziewamy si us ysze dzia awiede skie, a pojutrze napi si wody dunajskiej.

30 sierpnia, po przeprawie przez Dunaj, sprzymierzone woj-ska ruszy y na odsiecz Wiedniowi. Ustalono strategiczny plandzia ania i wyznaczono niedziel 12 wrze nia na dzie natarciana obóz turecki.

11 wrze nia armiacesarska dowodzonaprzez Karola V Lo-tary skiego zaj awzgórza Kahlenbergi Leopoldsberg.

12 wrze nia wcze-nie rano król Jan

uczestniczy w mszywi tej odprawionej

na ruinach ko cio ai klasztoru na Kahlen-bergu, prosz c Bogao pomoc w pokonaniuwyznawców proroka.Nast pnie odby a siostatnia narada wo-jenna i Sobieski wyda rozkaz do decyduj cej bitwy. Po kilkugodzinach walki mimo zaciek ego oporu front turecki si za ama .Król, na czele dwudziestotysi cznej konnicy i husarii, wpad doobozu tureckiego, zmuszaj c wezyra do haniebnej ucieczki. KaraMustafa, który by pewny zwyci stwa, poniós – jak zanotowajego kronikarz – najtragiczniejsz kl sk w dziejach pa stwaosma skiego.

Bóg i Pan nasz na wieki b ogos awiony da zwyci stwo i s awnarodowi naszemu, o jakiej wieki przesz e nigdy nie s ysza y.Dzia a wszystkie, obóz wszystek, dostatki nieoszacowane do-sta y si w r ce nasze. Nieprzyjaciel, zas awszy trupem aprosze1,

pola i obóz, ucieka z konfuzji– pisa król do Marysie ki13 wrze nia w nocy z namiotuwezyrowskiego zdobytego podWiedniem.

Nazajutrz wys a do papie azdobyczny zielony sztandarproroka i krótki meldunek: Ve-nimus, vidimus, Deus vicit.

Po zdobyciu Wiednia odpra-wiono dzi kczynne nabo e -stwo, w którym uczestniczykról, wodzowie sprzymierzo-nych wojsk i rycerstwo, a cesarzLeopold gor co dzi kowa na-szemu monarsze za uratowanieWiednia, cesarstwa i Europyprzed nawa tureck .

Nazwisko Sobieski nale y dotych bardzo nielicznych nazwiskw historii Polski, które znane sszerszemu wiatu – pisze prof.Norman Davies, a John Miltonuzna , e Sobieski by pierwszymz Polaków, który pokaza , e

straszliwe si y tureckie rozbi mo na jednym ciosem. Ca a Europas awi a imi Sobieskiego jako obro cy chrze cija stwa.

Prezentowana lista rycerstwa polskiego bior cego udziaw odsieczy wiede skiej powsta a po zweryfi kowaniu czterechdost pnych róde :

* Spis rycerstwapolskiego walcz ce-go z Janem III podWiedniem , opraco-wany przez Boles a-wa Twardowskiegow 200. rocznic bi-twy. Zawiera on 480nazwisk i imion z her-bami rycerzy;

* Spis rycerstwapolskiego z wypra-wy wiede skiej 1683ksi dza Jakuba Ku-kli skiego, opraco-wany w 1910 roku naKahlenbergu, któryzawiera 510 nazwisk

ugrupowanych wed ug 162 herbów;* Rycerstwo polskie bior ce udzia w wyprawie wiede skiej

w opracowaniu Jerzego Odrow a-Pieni ka, z 1932 roku,który podaje 690 nazwisk jest zestawieniem najobszerniejszym,gdy obok nazwisk, imion i herbów przedstawia ród a, z jakichczerpa autor, urz dy piastowane przez tych rycerzy, ich stopnieofi cerskie; zawiera równie adnotacje dotycz ce mierci rycerza

Plan bitwy pod Wiedniem

Szyk bojowy wojsk polskich i sprzymierzonych (pod ug Ulicha) 12 wrze nia 1683 r.

na polu chwa y oraz w a ciciela pu ku lub oddzia u bior cegoudzia w bitwie, jak równie ich narodowo ci w przypadkuobcego pochodzenia.

Ksi eczka ksi dza Jerzego Smoli skiego, kustosza ko cio ai muzeum na Kahlenbergu, zawiera 100 nazwisk rycerzy odsieczywiede skiej, których herby zosta y namalowane na cianach i su-fi cie kaplicy Sobieskiego. Pod herbami znajduj si w winietachimiona i nazwiska rycerzy. W latach 30. ubieg ego wieku profe-sorowi Politechniki Lwowskiej Janowi Henrykowi Rosenowizlecono, aby nada tej kaplicy historyczny wystrój, nawi zuj cydo wyprawy wiede skiej, i umie ci herby oraz nazwiska rycerzy.Nad wej ciem do kaplicy Sobieskiego (która obecnie wraz z ko -cio em pod wezwaniemw. Józefa jest sanktuarium

narodowym, odwiedzanymprzez tysi ce pielgrzymówi turystów ze wszystkichkrajów, a w szczególno ciprzez Polaków) znajduje simosi na tablica informu-j ca, e kaplica zosta a od-nowiona dzi ki funduszomw asnym i dobroczy ców,a szczególnie dzi ki ofiar-no ci cz onków rodów pol-skich, których przodkowiewraz z innymi wojskamichrze cija skimi walczylitego dnia pod Wiedniemza wiar , pod dowództwemkróla Jana III, odnie li z pomoc Bo wietne, nigdy nieza-pomniane zwyci stwo nad wrogim nieprzyjacielem. W spisieprezentowanym na stronach 32-33 zaznaczono t ustym dru-kiem herby znajduj ce si w kaplicy Sobieskiego. Widniej tamrównie , wokó herbu króla Jana Sobieskiego, herby i nazwiskadowódców wojsk sojuszniczych.

W 200. rocznic bitwy pod Wiedniem nad g ównym wej-ciem do ko cio a na Kahlenbergu rada miejska Wiednia umie-ci a wielk kamienn tablic z napisem: Z tego wzgórza, dnia

12 wrze nia 1683 roku Jan Sobieski, król polski, ksi KarolLotary ski, cesarski porucznik generalny, ksi ta Jan IIISaski, Maksymilian Bawarski i Jerzy Fryderyk von Waldeck,margrabiowie bawarscy Herman i Ludwik Wilhelm i inni do-wódcy wojsk cesarza Leopolda I wyruszyli do walki z pot gtureck dla oswobodzenia ci ko zagro onego przez 61 dnimiasta Wiednia. Z wdzi cznym wspomnieniem tego s awetnegozwyci stwa miasto Wiede 12 wrze nia 1883 roku.

Opublikowany tu spis rycerstwa liczy 613 nazwisk piecz -tuj cych si 212 herbami. Wielu spo ród rycerzy legitymowa osi tym samym herbem. Przy wielu nazwiskach wyst puje pokilka imion, gdy nieraz w bitwie brali udzia ojciec, synowie

i krewni, jak na przyk ad król Jan Sobieski i jego syn Jakub czylicznie prezentowani cz onkowie rodu Potockich, Denhoffówi Morsztynów. Nie uda o nam si odnale wizerunków 14 her-bów. Przypuszczamy, e s to herby indygenowanych lub wie onobilitowanych.

Zarówno w husarii, jak i w innych rodzajach jazdy walczylipocztowi pochodzenia plebejskiego, którzy odznaczyli si m -stwem we wcze niej stoczonych bitwach. Nobilitacja by a nagro-d za ich waleczno , jak na przyk ad pó niej nobilitacja prostegoch opa Berensa. Armia wojsk sprzymierzonych pod dowództwemSobieskiego sk ada a si w dwóch trzecich z wojsk cesarskich, a wjednej trzeciej z wojsk polskich – koronnych. Tylko pewna grupa

Litwinów zdecydowa a sipój z królem pod Wie-de . Herby ich umieszczo-no pó niej na zwie czeniunawy g ównej ko cio a oo.Bernardynów w Grodnie.Wojsko Wielkiego Ksi -stwa Litewskiego mia ospe nia zadania os ono-we na pograniczu pols-ko-w gierskim. W sk adwojsk koronnych wcho-dzi y oddzia y Kozakówukrai skich i tatarskichLipków oraz wielu rycerzypochodz cych z Infl ant, ze

l ska, z Niemiec, Szkocjii W och. Nazwiska rycerzy

odsieczy wiede skiej b d si wiele razy pojawia na kartachnaszej historii, gdy ich potomkowie tak e b d brali udziaw wa nych wydarzeniach dziejowych jako wodzowie powsta na-rodowych i ich bohaterowie, wybitni politycy, twórcy Konstytucji3 Maja, luminarze kultury polskiej, hierarchowie Ko cio a.

Trzej pierwsi autorzy opierali si przy sporz dzaniu spisówna takich ród ach jak pami tniki, diariusze, zapiski s dowe,relacje naocznych wiadków i herbarze. Cz sto nazwiska i na-zwy herbów podawane s w brzmieniu obocznym na przyk adBidzi ski – Bidzie ski. Pod niektórymi herbami w spisie ksi dzaKukli skiego wyst puje po kilka nazwisk rycerzy piecz tuj cychsi tym samym herbem. Jak twierdz autorzy, ich spisy dotyczprzede wszystkim rycerzy pe ni cych wa ne funkcje wojskowe:namiestników chor gwi husarskich, chor gwi pancernych i lek-kiej kawalerii oraz dowódców oddzia ów kozackich i tatarskichw s u bie Rzeczypospolitej. Wyst puj równie nazwiska i herbyrycerzy obcego pochodzenia s u cych w wojsku koronnym.Analizuj c zapisy poczynione przez Odrow a-Pieni ka, wida ,e wiele oddzia ów zosta o wystawionych przez rycerzy w asnym

sumptem. I tak: Marek Aksak mia chor giew husarsk , Jan KarolDani owicz by w a cicielem chor gwi pancernej, a Aleksander

Ko ció na Kahlenbergu pod wezwaniem w. Józefa

Warszycki chor gwihusarskiej, pancer-nej i pu ku pieszego.W bitwie bra udziagenera zaci gu cu-dzoziemskiego KarolKacper Denhoff, SzkotJan Butler – pu kownikfortyfi kator zbrojnychLubomirskiego, byw a cicielem pu kuarkebuzerów.

Spis rycerzy uzu-pe nia katalog 211barwnych herbów naczterech tablicach.W ród nich znajdujsi dwa herby czarno-bia e, gdy nie uda o si natrafi na ichbarwne wizerunki. S to herby Gulcz i Obuchowicz. Wed ug H.Stupnickiego pierwszy z nich przedstawia na tarczy niebieskiejgod o koloru z otego (tabl. II, poz. 57), a drugi na tarczy czerwo-nej god o srebrne (tabl. III, poz. 126). Oprócz herbów w asnych,dotycz cych tylko jednego nazwiska, przewa aj herby, którymipiecz towa o si wiele rodów. Pod herbami umieszczono ich na-zwy, a w kilku wypadkach równie nazwy oboczne, na przyk adherb Osmoróg – obecna nazwa Giera t (tabl. III, poz. 132).

Przy opracowaniu tego spisu rycerzy i ich herbów oraz pre-zentacji barwnych wizerunków tych herbów przy wieca a nam,

podobnie jak i na-szym poprzednikom,my l, eby pamio uczestnikach wik-torii wiede skiej by anadal ywa. Mo ekto z czytelnikówznajdzie w spisie na-zwisko swoich przod-ków i zechce wrócido swoich korzeni?A mo e na podsta-wie pos iadanychdokumentów b dziew stanie ten spis po-szerzy ?

Barbara Bendzi ska-KomarowRyszard Tymoteusz Komorowski

B I B L I O G R A F I A :

1. W. Brudzikowski, Herby polskiej szlachty, Warszawa 2003.

2. T. Gail, Herbarz polski, Gda sk 2007.

3. M. Gizowski, Herby patrycja u gda skiego, 1991.

4. Z. Leszczyc, Herby szlachty polskiej, Ossolineum, Wroc aw 1995.

5. M. Sadzewicz, Pod Wiedniem i Parkanami 1683 r., MON, Warszawa 1967.

6. H. Stupnicki, Herbarz polski, Wroc aw 1998.

7. N. Davies, Bo e igrzysko, Kraków 1991.8. M. Dyakowski, Dyaryusz wiede skiej okazyi roku 1683 (reprint 1983).

9. B. Twardowski, Spis rycerstwa polskiego, Pozna 1883.

Herby dowódców wojsk sprzymierzonych i króla Jana Sobieskiego