Płeć kulturowa i seksualność

w kulturze ludowej

Kulura a płed. Zajęcia 13_22.01.2014

intro

• Fragmenty filmu „Chłopi”, 1973, w reż. Jan Rybkowski

• Dwiczenie: stereotypy (wiejska kobieta, wiejski mężczyzna, wiejska seksualnośd/erotyka) oraz 5 zjawisk/przestrzeni, w których można się doszukiwad relacji pomiędzy płciami

1. Kultura niematerialna a relacje międzypłciowe: gender w niematerialnym dziedzictwie kulturowym

a) obrzędowośd doroczna

• andrzejki/katarzynki (wróżby)• adwent (np. darcia pierza)• wigilia (wyraźny podział zadao domowych; Gwiazdory; pasterka; przysłowia)• sylwester (psikusy)• kolędowanie• karnawał (np. cymper)• topienie Marzanny• post/triduum (wszystkie uroczystości kościelne /okołokościelne są

androcentryczne)• Wielkanoc (after –rezurekcja)• lany poniedziałek albo siwki/kominiarze/przebieraocy• boże ciało (zgenderyzowanie ról)• św. Jana• zgenderezowane działania magiczne: okadzanie domu kadzidłem, gromnica,

odpędzanie burzy, święcenie palmy, święcenie wianków i bukietów, skorupki od jajek etc. (kobiety), zatykanie gałązek; mężczyźni (święcenie pól, ziarna, kontakt ze zwierzętami)

Łomica, gm. Zbąszyo, pow. Nowtomyski, lata 70.: pępek

Bolewice, gm. Miedzichowo, fot. Magdalena Ławniczak, „Matka Jaja”, 2013

Bolewice, gm. Miedzichowo, pow. nowotomyski

Bolewice, gm. Miedzichowo, pow. nowotomyski

Bolewice, gm. Miedzichowo, pow. Nowotomyski, 2004

Józefowo, gm. Lwówek, pow. nowotomyski, 1981

Chrośnica, gm. Zbąszyo, pow. nowotomyski

Nowa Wieś Zbąska, gm. Zbąszyo, pow. nowotomyski

Przyprostynia, gm. Zbąszyo, pow. nowotomyski

Perzyny, gm. Zbąszyo, pow. nowotomyski

Stefanowo, gm. Zbąszyo, pow. nowotomyski

b) tradycyjne obrzędy rodzinne

• narodziny, chrzest (+ przesądy), wywód• purtel, ślub, wesele, psikusy• śmierd, pogrzeby (różaoce, ubieranie, mycie; działania

magiczne)

c) kulinarnia (domena kobiet)d) religijnośd: obiekty sakralne (opieka nad nimi; majowe)e) dożynkif) KGW, stowarzyszenia, lokalne grupy działania, sołtysowanie

Józefowo, gm. Lwówek, pow. nowotomyski

Bolewice, gm. Miedzichowo, pow. nowotomyski

Linie, gm. Lwówek, pow. nowotomyski

Lewiczynek, gm. Lwówek, pow. nowotomyski

2. Seks na ludowoPolski folklor = bogactwo pieśni, piosenek iprzyśpiewek o miłości i seksie – jeden zgłównych tematów twórczości ludu polskiego

Ludowe śpiewki nie przebierały w słowach:"Symbolika i metaforyka (...) odbija krągdoświadczeo bliski wiejskiemu czytelnikowi. Wzasobie zwrotów-masek znajduje się m. in.:koszenie łączki, pytlowanie, płacenie wiankiem,kokoszka i kogucik, szydło, baran, klucz, sęk,łabędź itp.„ [Jadwiga Kotarska "Poetykapopularnej liryki miłosnej XVII wieku w Polsce„,Gdaosk 1970].

a. kotek i myszkaTo kurek - to kokoszka,

to byczek - to jałoszka,to orzech - to leszczyna,

to chłopak - to dziewczynaA chyż ino chyż

pod fartuszkiem mysza mam ci ja kotka w portkach

co se bedzie gryzA jest ci tam zamek prosty,

A nie jędrychowy,Odemknie go kluczem z portek,

Nie łamiący głowy

c. inne metafory

• picie wody (np. jeleo pije wodę, dziewczyna poi konia),

• niszczenie roślin (deptanie ogródka, koszenie łączki, zrywanie kwiatów),

• prace na roli (orka, siew, koszenie, grabienie, a zwłaszcza młocka),

• pracami gospodarske (np. karmienie i wypas zwierząt domowych, wyprowadzanie ich do obory czy szopy, naprawianie narzędzi i sprzętów, targowanie, kupno i sprzedaż),

• prace rzemieślnicze (zwłaszcza kowala, bednarza, kominiarza, murarza),

• muzyka (taniec, gra na instrumentach)

We stodole na posadziedo góry jum dynkiem kładzie

wymłóceł, wyfrycowałwrota zaparł, bijok schował

Płakała w izdebce,płakała w stodole,

bo jej przeorali pod fartuszkiem pole

Stary rok się kooczya nowy nastaje

niechże każda pannakomin wymieśd daje

ALBO:Antek z Maoką tak wywijał

aż ją chwycił za specyjała ona go za onego

taocowali powolnegoDziękuję ci, Wojtekza piscołkę z portektak ci pięknie grałaaże dupka drgała

3. Magia miłosna i małżeoska

Domena kobiet (zdobycie męża; zapewnienie sobie udanego małżeostwa; eliminacja

rywalek; regulacja płodności)

- Zioła (lubczyki)

- Substancje cielesne

- Części zwierząt

a. lubczyki

podawane do picia, jedzenia, wąchania lub noszono przy sobie.

===== wierzono w to, że obiekt pożądania po wypiciu, czy zjedzeniu, zapała gwałtowną miłością.

===== afrodyzjaki: stosowane często przez same mężatki, które chciały wywoład zainteresowanie sobą u swojego małżonka.

b. substancje cielesne

• krew ludzka (z palca, menstruacyjna), włosy, paznokcie, wydzieliny , np.:

____na Warmii dziewczęta paliły swoje przepocone chusteczki lub tasiemki ze swojej zapaski, a uzyskany proch wrzucały go do jedzenia lub

____w Beskidzie Sądeckim dziewczęta ucinały wybraocowi trochę włosów, wiązały jedwabną nitką lub ze stuły, a gdy przyszła pełnia księżyca, chowały zawiniątko w szparze węgła swojej chałupy.

____smarowanie ciała męża, po stosunku, wydzielinami z narządów płciowych

c. części zwierząt

• sproszkowane serca, oczy lub wątroba gołębia; wewnętrzne organy kury

• kości nietoperza (wkładanie ich pod pościel ukochanemu; zakopywanie nietoperza w mrowisku w wigilię św. Jana)

• jądra kogucie (Wielkopolska)

======= MIŁOŚD

d. eliminacja rywalki

• dokonywano osypao, kładziono panieoskie wieoce na trupie czaszki lub palono obrączki

• czary, które miały na celu sprawid ślepotę, utratę zdrowia czy urody lub nawet śmierd

e. regulacja płodności

• środki afrodyzyjne lub odwoływanie się do praktyk magii rolniczej.

==== to, co służy plenności zboża i płodności bydła pomoże też kobiecie

• kobiety chciały nieraz uchronid się od niechcianej ciąży, broniąc się przed nią gestem i zaklęciem. Do najczęstszych praktyk należało skrapianie krwią menstruacyjną czarnego bzu i wypowiadanie zaklęd.

4. Seks pozamałżeoski„poglądy ludu naszego na małżeostwo i stosunki

płciowe nie są wolne od wyobrażeo z doby pierwotnej. Trafiają się pożycia na wiarę tj. bez ślubu kościelnego i w opinii ludu nie zawsze są źle widziane. Stosunki miedzy osobami nie połączonymi ślubem małżeoskim doznają pobłażliwości, a nawet poparcia (...) W niektórych zakątkach polskich zachował się zwyczaj obcowania dziewcząt przed zamęściem, obok ścisłego przestrzegania u kobiet wierności małżeoskiej”.[Biegeleisen H., Wesele, Lwów: nakł. Instytutu Stauropigjaoskiego, 1928+

a. liberalne Podhale• społecznośd wiejska dopuszczała stosunki przedmałżeoskie =kobieta

przed ślubem miała prawo do wielu partnerów tak jak chłopak i mogła zmieniad ich zależnie od kaprysów. Wiele dziewczyn miało nawet po kilku narzeczonych i nie było to dla nich żadną haobą. Kobieta czuła się bardziej zhaobiona, gdy kochanków nie miała

„Każden niemal wyrostek kochankę posiada, a schodzą się po nocach, najczęściej się to dzieje, iż razem spad się kładą *...+ dziwna to, iż takiego spółkowania przedślubnego nie mają sobie za występek każący moralnośd i obyczajowośd, ale przeciwnie, dziewka widziałaby się zhaobiona, jeśliby kochanka nie miała”. *Kowalska-Lewicka A., Młodzież wiejska na Podhalu w pierwszej połowie XIX wieku, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t. 9, 1967, s. 263+

• wśród górali panowało przekonanie, że przed ożenkiem należy się sprawdzid. Dobrze było, jeśli mężczyzna sprawdził też kobietę pod względem płodności.

b. dziewictwo w XIXOd XVIII i przez cały XIX wiek dziewictwo zaczęło byd czymś szczególnie cenionym. Na podstawie dziewictwa zaczęto też ocenid moralnośd kobiety. Obowiązek zachowania czystości do ślubu był częścią składową chrześcijaoskiego kodeksu moralnego, którą rozpowszechniał kościół oraz egzekwował pod groźbą różnych kar.

• według opinii wiejskiej dziewczyna powinna byd cnotliwa, skromna i przyzwoita.

• sankcje społeczene, niemoralnośd, obarczanie winą: „Jak suczka nie da, to piesek nie weźmie”

Pomimo sankcji, które były nakładane przez Kościół i instytucje paostwowe ideał czystości przedmałżeoskiej pozostał i tak praktyce fikcją, a nawet pewnego rodzaju mitem. W przypadku kobiet nie chodziło o rzeczywiste zachowanie niewinności, ale o zachowanie pozornej przyzwoitości. W kulturze ludowej należało przestrzegad zasad wiejskiej etykiety, która była narzucana i uznawana przez określoną społecznośd.

BibliografiaBiegeleisen H., Wesele, Lwów: nakł. Instytutu Stauropigjaoskiego, 1928.Gołębiowski Ł., Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa: Drukarnia A. Gałęzowskiego i Spółki,

1830. Jabłooska K., Czarodziejski zielnik, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1965.Kolberg, O., Dzieła wszystkie, Wrocław-Poznao: PTL.Kowalewska W., Magia miłosna i małżeoska w kulturze ludowej , online: http://seksualnosc-

kobiet.pl/milosc/magia_milosna_i_malzenska_w_kulturze_ludowej (dostęp 19.01.2014)Kowalewska W., Seks przedmałżeoski w kulturze ludowej, online: http://seksualnosc-

kobiet.pl/seks/seks_przedmalzenski_w_kulturze_ludowej/2 (dostęp 19.01.2014)Kowalska-Lewicka A., Młodzież wiejska na Podhalu w pierwszej połowie XIX wieku, „Łódzkie Studia

Etnograficzne”, t. 9, 1967.Kuligowski K., Chłopski queer, http://e.czaskultury.pl/felieton/waldemar-kuligowski/1275-chlopski-

queer (dostęp 19.01.2014)Markowska D., Religijnośd i laickośd w modelach i wzorach rodziny wiejskiej na Podlasiu, „Roczniki

Socjologii Wsi”, t. VIII, s. 119-152.Relacja Ibrāhīma Ibn Ja‘kūba z podróży do krajów słowiaoskich w przekazie Al-Bekrīego, wstępem,

koment. i przekł. opatrzył Tadeusz Kowalski przy współudz. J. Kostrzewskiego, Kraków: skł. gł. w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1946.

Studia z zakresu socjologii, etnografii i historii ofiarowane Kazimierzowi Dobrowolskiemu, Kraków: Wydawnictwo Literacki, 1972.

Więżowicz-Ziółkowska D, Miłośc ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII-XX wieku, Wrocław: PTL, 1991.

Tomicki R., Norma, wzór i wartośd w życiu seksualnym tradycyjnych społeczności wiejskich w Polsce, „Etnografia Polska”, t. XXI z. 1, s. 58.