Zydzi w Polsce Ludowej

download Zydzi w Polsce Ludowej

of 108

Transcript of Zydzi w Polsce Ludowej

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    1/108

    ydziw Polsce Ludowej

    cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

    numer indeksu 374431nakad 3500 egz.

    9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1

    ISSN 1641- 9561

    N R 1 1 ( 5 8 )l i s t o p a d2 0 0 5

    ydziw Polsce Ludowej

    numer indeksu 374431nakad 3500 egz.

    cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

    B I U L E T Y NB I U L E T Y NI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E JI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    2/108

    ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

    ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia

    tel. (0-58) 660 67 00fax (0-58) 660 67 01

    ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

    ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

    ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin

    tel. (0-81) 534 59 11ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d

    tel. (0-42) 616 27 45

    ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

    ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

    ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecintel. (0-91) 484 98 00

    pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawatel. (0-22) 530 86 25

    ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

    BIAYSTOK

    GDYNIA

    KATOWICE

    KRAKW

    LUBLIN

    D

    POZNA

    RZESZW

    SZCZECIN

    WARSZAWA

    WROCAW

    ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE

    BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJRedaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN

    Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),Janusz Kotaski, Pawe Machcewicz, Krzysztof Madej,Bartomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman

    Projekt graficzny: Krzysztof FindziskiSkad i amanie: Wojciech Czaplicki

    Korekta: Anna KaniewskaAdres: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

    Tel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26e-mail: [email protected]://www.ipn.gov.pl

    Druk: Instytut Technologii Eksploatacjiul. Puaskiego 6/10, 26-600 Radom

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    3/108

    11111

    INSTYTUTU PAMIC I NARODOWEJB I U L E T Y N

    N R 1 1 ( 5 8 )L I S T O P A D2005

    SPIS TRECI

    ROZMOWY BIULETYNUWszyscy krawcy wyjechali. O ydach w PRL z Natali Aleksiun z Natali Aleksiun z Natali Aleksiun z Natali Aleksiun z Natali Aleksiun

    i Dariuszem Stol rozmawia Barbara Polaki Dariuszem Stol rozmawia Barbara Polaki Dariuszem Stol rozmawia Barbara Polaki Dariuszem Stol rozmawia Barbara Polaki Dariuszem Stol rozmawia Barbara Polak ............................................ 4

    KOMENTARZE HISTORYCZNE

    Janusz Wrbel Janusz Wrbel Janusz Wrbel Janusz Wrbel Janusz Wrbel W cieniu Holocaustu. Odrodzenie spoecznociydowskiej w dzkiem po II wojnie wiatowej ..................... 26Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk ydzi w kierownictwie UB.

    Stereotyp czy rzeczywisto?......................................................... 37Jan aryn Jan aryn Jan aryn Jan aryn Jan aryn Crka marnotrawna, czyli Luna w Laskach ................ 43Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Od konfrontacji do wsppracy.

    Polskie i izraelskie suby specjalne .......................................... 51Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Pianista pod specnadzorem ................................. 58Eryk KrasuckiEryk KrasuckiEryk KrasuckiEryk KrasuckiEryk Krasucki Nastpcy Tronw ydowski

    bigbit ze Szczecina ............................................................................ 61

    DOKUMENTYMarta Danielik Marta Danielik Marta Danielik Marta Danielik Marta Danielik ydzi przeciw ydom? ............................................... 70

    RELACJE I WSPOMNIENIAPiotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Historia ycia Michaa Zammela .......................... 76Jerzy Komiski Jerzy Komiski Jerzy Komiski Jerzy Komiski Jerzy Komiski Wspomnienia Sprawiedliwego ............................... 86

    RECENZJEMwi gotyk ............................................................................................. 104

    Na okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwsza: Gwny Rabin Wojska Polskiego pk dr Dawid Kahane modli sipodczas uroczystoci odsonicia pomnika Bohaterw Getta w Warszawie, 19 kwietnia 1948 r.;str. czwartastr. czwartastr. czwartastr. czwartastr. czwarta: jedna z mogi onierzy 36. puku Legii Akademickiej z 28. Dywizji Piechoty Armiid polegych w bitwie na przedpolach Warszawy 12 wrzenia 1939 r.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    4/108

    22222

    KALENDARIUM

    IPNWrzesiepadziernik 2005

    1 wrzenia ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945 otwarcie wystawy (przy-gotowanej przez poznaskie OBEP) w Muzeum Ziemi Rawickiej w Rawiczu.

    2 wrzenia Prasa polska na obczynie 19391947Prasa polska na obczynie 19391947Prasa polska na obczynie 19391947Prasa polska na obczynie 19391947Prasa polska na obczynie 19391947 inauguracja wystawy w Sopocie. Gdaskie

    OBEP przygotowao ekspozycj ze zbiorw dr. hab. Marka Ney-Krwawicza.4 wrzenia z okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowychz okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowychz okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowychz okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowychz okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowych biaostockie OBEP wspl-nie z Zarzdem Regionu Podlaskiego NSZZ Solidarno zorganizowao sesj popularno-naukow w Biaymstoku.

    6 wrzenia wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego w Biaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego w Biaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego w Biaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego w Biaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego w Biaymstoku. Spotkaniapowicone problemom najnowszej historii i losom spoeczestwa polskiego w latach 19391989 odbywa si bd raz w miesicu. Gociem pierwszego bya Eugenia Maresch, publicyst-ka, czonek wielu organizacji i instytucji emigracyjnych, sekretarz Rady Dziedzictwa Archiwalnego.

    Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r.Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r.Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r.Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r.Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. wystaw przygotowan przez poznaskieOBEP otwarto w remie.

    Ocaleni z nieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego z ZSRS w latach 19421950Ocaleni z nieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego z ZSRS w latach 19421950Ocaleni z nieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego z ZSRS w latach 19421950Ocaleni z nieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego z ZSRS w latach 19421950Ocaleni z nieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego z ZSRS w latach 19421950 wystawa dzkiego OBEP w Centralnym Muzeum Wkiennictwa w odzi.

    810 wrzenia Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956 midzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana w Tomaszowie Mazowieckim i Bor-

    kach przez Akademi witokrzysk Filia w Piotrkowie Trybunalskim, dzki Oddzia IPN,UM Tomaszowa Mazowieckiego i ZAK.10 wrzenia Rysunki sprzed wier wieku (stan wojenny i po) Jacka FedorowiczaRysunki sprzed wier wieku (stan wojenny i po) Jacka FedorowiczaRysunki sprzed wier wieku (stan wojenny i po) Jacka FedorowiczaRysunki sprzed wier wieku (stan wojenny i po) Jacka FedorowiczaRysunki sprzed wier wieku (stan wojenny i po) Jacka Fedorowicza wernisa przy-

    gotowanej przez gdaskie OBEP wystawy w Sopocie.13 wrzenia Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesiepadziernik

    1939 r.1939 r.1939 r.1939 r.1939 r. otwarcie wystawy (przygotowanej przez BEP) w Wbrzenie.14 wrzenia Armia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynie wykad dr. hab.

    Marka Ney-Krwawicza wznowi po wakacjach cykl gdaskiego OBEP Z materiawInstytutu Pamici Narodowej. Wykady wiadkowie Dokumenty Filmy.

    1517 wrzenia Zagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy w czasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy w czasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy w czasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy w czasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy w czasieII wojny wiatowejII wojny wiatowejII wojny wiatowejII wojny wiatowejII wojny wiatowej midzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana w Katowi-cach przez Niemiecki Instytut Historyczny i IPN.

    16 wrzenia Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 przygotowana przez poznaskie OBEP ekspozycjazostaa pokazana w Muzeum Regionalnym w Wgrowcu.....

    PRL tak daleko, tak bliskoPRL tak daleko, tak bliskoPRL tak daleko, tak bliskoPRL tak daleko, tak bliskoPRL tak daleko, tak blisko otwarcie wystawy (przygotowanej przez BEP i warszaw-ski Oddzia IPN) w Muzeum Regionalnym w Pleszewie.

    21 wrzenia Dyrektor krakowskiegoDyrektor krakowskiegoDyrektor krakowskiegoDyrektor krakowskiegoDyrektor krakowskiego OOOOOddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.W gosowaniu Kolegium IPN otrzyma 6 gosw a wiceprezes IPN Janusz Krupski 5 gosw.

    Halina Szymaska i Jan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu w okresie II wojnyHalina Szymaska i Jan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu w okresie II wojnyHalina Szymaska i Jan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu w okresie II wojnyHalina Szymaska i Jan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu w okresie II wojnyHalina Szymaska i Jan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu w okresie II wojnywiatowejwiatowejwiatowejwiatowejwiatowej byli bohaterami spotkania Klubu Historycznego im. gen. Stefana RoweckiegoGrota w Warszawie.

    Walka UB z opozycj politycznWalka UB z opozycj politycznWalka UB z opozycj politycznWalka UB z opozycj politycznWalka UB z opozycj polityczn przygotowana przez biaostockie OBUiAD wystawazostaa zaprezentowana w siedzibie IPN w Biaymstoku.

    2223 wrzenia O wolno obywatela i niezawiso pastwaO wolno obywatela i niezawiso pastwaO wolno obywatela i niezawiso pastwaO wolno obywatela i niezawiso pastwaO wolno obywatela i niezawiso pastwa konferencja naukowa, przygotowanaprzez krakowskie OBEP w zwizku z 60. rocznic powstania WiN, odbya si w PAN w Krakowie.

    27 wrzenia Z okazji Dnia Polskiego Pastwa PodziemnegoZ okazji Dnia Polskiego Pastwa PodziemnegoZ okazji Dnia Polskiego Pastwa PodziemnegoZ okazji Dnia Polskiego Pastwa PodziemnegoZ okazji Dnia Polskiego Pastwa Podziemnego w Biaymstoku zainaugurowano cyklrajdw historycznych dla modziey.

    28 wrzenia IPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowychzakazujc Instytutowi udostpniania badaczom archiwalnych pomocy ewidencyjnych doWojewdzkiego Sdu Administracyjnego.

    30 wrzenia Midzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno w Krakowie i w Maopolsce w latachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno w Krakowie i w Maopolsce w latachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno w Krakowie i w Maopolsce w latachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno w Krakowie i w Maopolsce w latachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno w Krakowie i w Maopolsce w latach1980198119801981198019811980198119801981 konferencja naukowa zorganizowana przez ZR NSZZ Solidarno Mao-polska, Instytut Historii UJ oraz Oddzia IPN w Krakowie.

    3 padziernika Warsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnychWarsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnychWarsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnychWarsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnychWarsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych nt. Polskie Pa-stwo Podziemne zorganizowao w Sopocie gdaskie OBEP.

    5 padziernika Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce w ge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce w ge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce w ge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce w ge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce w ge-stii WSI zostay przekazane Instytutowi w caocistii WSI zostay przekazane Instytutowi w caocistii WSI zostay przekazane Instytutowi w caocistii WSI zostay przekazane Instytutowi w caocistii WSI zostay przekazane Instytutowi w caoci stwierdzono po wysuchaniu gen.Marka Dukaczewskiego i ekspertw.

    Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji w Polsce po II wojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji w Polsce po II wojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji w Polsce po II wojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji w Polsce po II wojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji w Polsce po II wojnie wia-towejtowejtowejtowejtowej poczony z prezentacj multimedialn dla uczniw I LO w Brzegu przeprowadziliw siedzibie wrocawskiego IPN pracownicy OBEP.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    5/108

    33333

    KALENDARIUM

    IPN

    wrzesiepadziernik 2005 r.wrzesiepadziernik 2005 r.wrzesiepadziernik 2005 r.wrzesiepadziernik 2005 r.wrzesiepadziernik 2005 r. od pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaBIAYSTOK 60 2232BYDGOSZCZ 31 1172GDASK 60 4016KATOWICE 79 4117KIELCE 16 495KRAKW 178 4226LUBLIN 70 2545D 46 2584POZNA 54 4598RADOM 23 714RZESZW 85 3106SZCZECIN 54 1034WARSZAWA 57 4843WROCAW 86 3372BUiAD 134 6815

    RAZEM 1033 45 869

    WNIOSKI ZREALIZOWANE 21 26621 26621 26621 26621 266

    STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW O UDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIE

    O STATUS POKRZYWDZONEGO

    6 padziernika Spotkanie z Jackiem Zygmuntem Sawickim,Spotkanie z Jackiem Zygmuntem Sawickim,Spotkanie z Jackiem Zygmuntem Sawickim,Spotkanie z Jackiem Zygmuntem Sawickim,Spotkanie z Jackiem Zygmuntem Sawickim, autorem ksiki Bitwa o prawd. Historiazmaga o pami Powstania Warszawskiego 19441989 odbyo si w ramach KlubuHistorycznego im. gen. Stefana Roweckiego Grota w Warszawie.

    68 padziernika Zagada ydw nauczanie z perspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie z perspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie z perspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie z perspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie z perspektywy wiadka konferencja naukowo-eduka-cyjna zorganizowana przez lubelskie OBEP w Hotelu Campanile w Lublinie.

    7 padziernika Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989 otwarciewystawy gdaskiego OBEP w Elblgu.

    Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, wrzesiepadziernik1939 r.1939 r.1939 r.1939 r.1939 r. otwarcie wystawy w Chemnie.

    VII lekcja historii w terenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii w terenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii w terenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii w terenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii w terenie Solidarno spojrzenie po 25. latach zostaa zorga-nizowana w odzi przez miejscowe OBEP we wsppracy z Midzyzakadow KomisjNSZZ Solidarno Pracownikw Owiaty d-Bauty.

    13 padziernika Na tropach II konspiracji harcerskiejNa tropach II konspiracji harcerskiejNa tropach II konspiracji harcerskiejNa tropach II konspiracji harcerskiejNa tropach II konspiracji harcerskiej wykad hm. Ryszarda Jakubowskiego w KlubieHistorycznym im. gen. Stefana Roweckiego Grota w Warszawie.

    1819 padziernika Solidarno wielkopolska w dokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska w dokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska w dokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska w dokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska w dokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 konferencja midzynarodowa zorganizowana przez ZR NSZZ Solidarno Wielkopolska,Wysz Szko Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa oraz poznaski Oddzia IPN.

    19 padziernika Na nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej GrajewskiNa nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej GrajewskiNa nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej GrajewskiNa nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej GrajewskiNa nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej Grajewski histo-ryk, zastpca redaktora naczelnego tygodnika katolickiego Go Niedzielny.

    20 padziernika Losy onierzy AK w peereluLosy onierzy AK w peereluLosy onierzy AK w peereluLosy onierzy AK w peereluLosy onierzy AK w peerelu przedstawi podczas spotkania Klubu Historycznego im. gen.Stefana Roweckiego Grota w Szczecinie prof. Jerzy Eisler.

    Promocja ksiki Sdziowie warszawscy w czasie prbyPromocja ksiki Sdziowie warszawscy w czasie prbyPromocja ksiki Sdziowie warszawscy w czasie prbyPromocja ksiki Sdziowie warszawscy w czasie prbyPromocja ksiki Sdziowie warszawscy w czasie prby autorstwa dr. Marii Stanow-skiej i prof. dr. hab. Adama Strzembosza odbya si w IPN w Warszawie.21 padziernika Szlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 rokuSzlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 rokuSzlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 rokuSzlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 rokuSzlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w 1945 roku rajd historycz-

    ny zorganizowany przez katowickie OBEP wraz ze lskimi szkoami.25 padziernika Zbrodnia Katyska w procesie norymberskimZbrodnia Katyska w procesie norymberskimZbrodnia Katyska w procesie norymberskimZbrodnia Katyska w procesie norymberskimZbrodnia Katyska w procesie norymberskim wykad prof. Witolda Kuleszy w Klubie

    Historycznym im. gen. Roweckiego Grota w Poznaniu. Konferencja dla modzieyKonferencja dla modzieyKonferencja dla modzieyKonferencja dla modzieyKonferencja dla modziey zorganizowana przez wrocawskie OBEP w Zibicach.

    26 padziernika Sowieckie pieko 19391956Sowieckie pieko 19391956Sowieckie pieko 19391956Sowieckie pieko 19391956Sowieckie pieko 19391956 otwarcie wystawy w Szczecinie. Pk Stanisaw Burza Karliski przedstawi swoj ksik W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-

    nia 19391945nia 19391945nia 19391945nia 19391945nia 19391945 w Klubie Historycznym im. gen. Roweckiego Grota w odzi.jmr

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    6/108

    44444

    ROZMOWY

    BIULETYNU

    ROZMOWY

    BIULETYNU WSZYSCY KRAWCY

    WYJECHALI

    O YDACH W PRL Z NATALI ALEKSIUN I DARIUSZEMSTOL ROZMAWIA BARBARA POLAK

    B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw w PRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw w PRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw w PRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw w PRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw w PRL bez opisa-nia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo w Polscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo w Polscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo w Polscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo w Polscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo w Polscew chwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ew chwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ew chwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ew chwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ew chwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, epodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbymidzy 30 tys. a 150 tys.midzy 30 tys. a 150 tys.midzy 30 tys. a 150 tys.midzy 30 tys. a 150 tys.midzy 30 tys. a 150 tys.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Tej liczby rzeczywicie nie da si ustali, moemy jedynie mwiz duym przyblieniem. Trzeba zarazem wyrni dwie grupy: jedna gru-pa to ydzi, ktrzy przeyli pod niemieck okupacj (tu abstrahujemy odpowojennych granic, ktre s jeszcze pynne). Druga za to ci, ktrzy odzimy 1946 r. repatriowali si ze Zwizku Sowieckiego. Jeli chodzi o tpierwsz grup, to liczby wahaj si w literaturze midzy 30 tys. cojest wedug mnie zdecydowanie zanion liczb a 100, 120 tys. Je-sieni 1944 r. na terenie Polski lubelskiej, terenach wyzwolonych ju(w kontekcie ydowskim jest to sowo, ktrego bezpiecznie mona uy-wa) spod okupacji niemieckiej, zarejestrowano liczb 8 tys. Myl, eliczb bezpieczn jest 6080 tys. polskich ydw, ktrzy przeyli podniemieck okupacj.

    B.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Dla ludnoci ydowskiej te zmiany miay znacznie mniejsze zna-czenie, jeli chodzi o liczebno, okrelon przez skal Zagady. Wedledrugiego, a zarazem ostatniego powszechnego spisu ludnoci, prze-prowadzonego w II Rzeczypospolitej w 1931 r., mieszkao w jej grani-cach prawie 3 miliony 200 tysicy ydw. Prby okrelenia liczebnocispoecznoci ydowskiej w Polsce w momencie wybuchu wojny, przy

    uwzgldnieniu przyrostu naturalnego i niewielkiej w drugiej poowielat trzydziestych emigracji z Polski, daj przyblion liczb 3,5 milionaosb. Jak ju wczeniej wspomniaam, najprawdopodobniej okoo 60tys. ludzi przetrwao pod okupacj niemieck. Jeli chodzi o strukturdemograficzn tej grupy, wyrana jest przewaga mczyzn oraz ludzimodych. Natomiast nie byo prawie wcale dzieci i rodzin. Takie szczt-kowe dane zostay zebrane w odzi, zaraz po wyzwoleniu. Tam prze-trwao kilkaset osb, ktre po ostatecznym zlikwidowaniu getta Niemcypozostawili, by porzdkoway jego teren. Tam te wida t cakowiciezaburzon piramid wieku, struktur pci itd.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    7/108

    55555

    ROZMOWYBIULETYNU

    ROZMOWYBIULETYNU

    B.P. A mona co powiedzie o strukturze spoecznej?B.P. A mona co powiedzie o strukturze spoecznej?B.P. A mona co powiedzie o strukturze spoecznej?B.P. A mona co powiedzie o strukturze spoecznej?B.P. A mona co powiedzie o strukturze spoecznej?

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Z istniejcych danych wynika, e ydzi, przebywajcy po wyzwo-leniu w poszczeglnych orodkach, pochodzili na og z innych miast.Lokalne spoecznoci przestay bowiem istnie. ydzi, ktrzy tu po woj-nie znaleli si we Lwowie, w wikszoci nie pochodzili z tego miasta,podobna sytuacja panowaa w Lublinie itd. Prawidowo ta dotyczyzwaszcza obozw pracy, jak to miao miejsce w Czstochowie czy naDolnym lsku. W tym ostatnim przypadku okoo 8 tys. polskich ydwwyzwolono w rnych filiach obozu Gross-Rosen. Przed wojn nie mielioni z tym regionem nic wsplnego, zostali tam po prostu przywiezieni.Podobnie byo z ydami w obozie pracy w Starachowicach, w Hasagu[take obz pracy przyp. red.] w Czstochowie, gdzie byo wielu ydwdzkich. Wracajc do statystyki rne byy domysy, ilu polskich ydwmoe by w Zwizku Sowieckim, a przywdcy spoecznoci ydowskiejw Polsce lubelskiej liczyli, e moe przyjedzie stamtd p miliona ydw.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Czytaem kiedy raport ktrego z przedstawicieli przedwojennejendecji przesany do rzdu RP w Londynie, ktry wyraa obawy, e doPolski wrci ze wschodu okoo p miliona ydw. Jak wida, skonnodo przeszacowania liczby ocalaych ydw bya na obydwu kocachpolitycznego spektrum.

    B.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojniew Polsce?w Polsce?w Polsce?w Polsce?w Polsce?

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Pewnie byo okoo poowy tej liczby, ktrej si albo obawiano, albospodziewano. Ci ydzi polscy przyjechali z ZSRS w pierwszej fali repatriacjimidzy lutym a latem 1946 r. Ich liczba dochodzi do 140 tys. Wczeniejprzybywaj te ydzi z terenw, ktre byy w granicach Polski przed 1939 r.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Przesiedlenia z Ziem Utraconych nazywano ewakuacj. Repa-triacja w cisym tego sowa znaczeniu dotyczya ludzi powracajcychz gbi Zwizku Sowieckiego. To nie tylko kwestia nazewnictwa, trochinny by status tych ludzi i oczywicie inne mieli dowiadczenia wojenne.

    B.P. Czy w tym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy w tym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy w tym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy w tym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy w tym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,kiedy wracali do Polski ludzie z Zachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie z Zachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie z Zachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie z Zachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie z Zachodu jecy, robotnicy, onie-rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To byy jednostki, czasem niewielkie grupy, byli nawet tacy, kt-rzy wrcili z Palestyny. By zreszt ciekawy przypadek wejcia takiej gru-py Palestyczykw do wywiadu, co potem rni antysyjonici wywle-kali w latach szedziesitych. Ci reemigranci nawet nie wszyscy bylikomunistami, byli wrd nich np. lewicowi syjonici. Ale takie powrotybyy liczbowo nieistotne.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    8/108

    66666

    ROZMOWY

    BIULETYNU

    ROZMOWY

    BIULETYNU N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Zasadniczy kierunek ruchu ludnoci ydowskiej by ze wschodu na

    zachd, z Polski raczej ni do Polski. Wydaje mi si, e w wikszociwypadkw ludzie, ktrzy wracali, wracali nie z zamiarem pozostania, alekrtkiego pobytu w celu poszukiwania krewnych, sprawdzenia, czy ktonie wrci. Czsto umawiano si, e jeli uda si przey, to spotkamy siw takim czy innym miejscu dla zaatwienia jakich spraw majtkowychi wyjazdowych. Jedynym przypadkiem podjtej na szersz skal prbypozostania w Polsce byo osadnictwo ydowskie na Dolnym lsku.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To, e nie moemy okreli liczby tych ludzi z dokadnoci dodwudziestu tysicy, to nie jest nic niezwykego. Przy okrelaniu liczebnociinnych grup narodowociowych Polakw, Niemcw, Ukraicw mar-gines bdu jest duo wikszy. W liczbach bezwzgldnych, ale nie pro-centowo, znamy liczb ydw wzgldnie dobrze. Jeli chodzi o liczb Niem-cw czy Polakw, to moemy si myli nawet o kilkaset tysicy. wczesnedane oficjalne s niewiarygodne i czsto niespjne, np. wedug danychz 1946 r. Polska ma rzekomo 24 miliony mieszkacw, ale wiadomo, eniecisoci pojawiay si zarwno na etapie oblicze, jak i w wyniku celo-wej manipulacji. Dane demograficzne, cho to przecie podstawowe licz-by dotyczce historii, budz sporo wtpliwoci, np. do dzi nie wiemy,jakie straty ludnociowe Polska poniosa w drugiej wojnie wiatowej, roz-bienoci midzy szacunkami szy w miliony, nadal s spory dotyczcewielkoci migracji powojennych, nikt nie wie z pewnoci, ilu byo wtedyw Polsce Niemcw, itd. To, e nie moemy dokadnie policzy ydw,nie jest zatem zaskakujce. Margines bdu podawany w liczbach bez-wzgldnych jest stosunkowo niewielki, aczkolwiek w stosunku do wielko-

    ci grupy, w wymiarze procentowym, jest duy, bo bya to grupa nieliczna w porwnaniu z Polakami, Niemcami czy nawet Ukraicami. W przy-padku ydw gwn przyczyn trudnoci w dokonaniu oblicze, i by moegwn cech, jest stay ruch: w zasadzie trudno mwi o zasobie ludno-ciowym, jest stay przepyw. Moemy stwierdzi, e w jakim momenciebyo ich sto tysicy, a po miesicu czy trzech take sto tysicy, ale to s juinni ludzie ilu z nich w tym czasie wyjechao i ilu przyjechao. Ta ruch-liwo poszczeglnych osb i pynno grupy wyrnia si na tle pozosta-ych mieszkacw wczesnej Polski, ktrzy te byli przecie bardzo ruchli-wi. Intensywno ruchw ludnoci w latach 19441948 bya zupenie

    wyjtkowa, Europa Zachodnia czego takiego nigdy nie dowiadczya.

    B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-na by si spodziewa, e przynajmniej cz z nich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz z nich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz z nich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz z nich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz z nich mogaby myle,i s std, przeyli Zagad i pozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad i pozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad i pozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad i pozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad i pozostaj tu, skd pochodz.

    N.A. N.A. N.A. N.A. N.A. Nie ma rodzin.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To jest klucz. Zostaj jednostki, to nie jest spoeczestwo, to jestpopulacja. Uywamy terminu spoeczestwo ydowskie czy nawet spo-

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    9/108

    77777

    ROZMOWYBIULETYNU

    ROZMOWYBIULETYNU

    ecznoci ydowskie ale ta grupa ma tak niezwyk struktur i mobil-no, e mona si zawaha przed uyciem sowa spoeczestwo.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Najwysz liczb, jeli chodzi o ydw przebywajcych w Polsce,ktr znamy z rejestracji prowadzonej przez instytucje ydowskie, naj-wysz dla caego powojennego okresu, jest ponad 250 tys. to byo tuprzed pogromem kieleckim, w czerwcu 1946 r. Z kolei najwiksza licz-ba wyjazdw nastpia zaraz potem jesieni 1946 r. Trzeba rwniedoda, e bya w Polsce powojennej trudna do okrelenia liczba ludzi,ktrzy wedug kryteriw norymberskich kwalifikowaliby si jako ydzi,a z rnych powodw nie zdecydowali si na powrt do przedwojennejtosamoci poczwszy od posugiwania si nazwiskami z tzw. aryjskichpapierw, a skoczywszy na tym, e nie nawizali adnych kontaktwz jakkolwiek ydowsk instytucj. S oczywicie rne formy porednie,np. ludzie uywaj nadal aryjskich papierw, ale rejestruj si w komite-tach ydowskich. Szacowano, e ludzie, ktrzy nie zostali zarejestrowanijako ydzi przez instytucje ydowskie ani religijne, ani wieckie sta-nowili okoo 10 proc. caej spoecznoci. To te jest nieprecyzyjna oce-na, bo ci, ktrzy nie ujawnili si w 1946 r., mogli to uczyni pniej, np.w 1949 r., albo im przypomniano o ich pochodzeniu w 1968 r. Oprcztego trzeba te pamita o pewnej liczbie dzieci, ktre zostay znalezio-ne lub przekazane i przechowane przez instytucje, najczciej kocielne,przez klasztory albo przez rodziny nieydowskie w okupowanej Polsce.Te dzieci czsto byy za mae, eby pamita, albo ich wiadomo wa-snych przedwojennych korzeni bya bardzo mglista. Niektre nie zostayodebrane po wojnie ani przez rodzin, ani przez instytucje ydowskie,

    ktre takie prby podejmoway i szukay ocalaych dzieci ydowskich.W polskim MSZ mona znale dokumenty mwice o staraniach am-basady izraelskiej szukajcej ydowskich dzieci w Polsce, ktre miay krew-nych w Izraelu, ktrzy wiedzieli lub domniemywali, e zostay one urato-wane i pozostay w klasztorach. Jeszcze w latach pidziesitych doma-gano si ich odszukania, przekazania owym rodzinom. T grup tenaley doliczy do liczby uratowanych.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Jest te grupa ludzi, ktrzy w 1939 r. nie zadeklarowaliby sijako ydzi, nie byli wyznania mojeszowego, jako jzyk ojczysty podaliby

    jzyk polski, natomiast podczas wojny byli ydami, tak bowiem ocenialiich Niemcy wedug ustaw norymberskich. Tacy ludzie zostali z powro-tem wepchnici w ydostwo na si.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Na przykad Ludwik Hirszfeld. Tak byo nawet wtedy, gdy rodzinaprzesza na katolicyzm w XIX wieku. Maestwa realizoway si w krgupodobnych rodzin, zasymilowane rodziny eniy si midzy sob. Naprzykad wedug tych zasad Krzysztof Kamil Baczyski mg si znalew getcie warszawskim, chocia zapewne nie miao to nic wsplnegoz jego wasnym poczuciem tosamoci.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    10/108

    88888

    ROZMOWY

    BIULETYNU

    ROZMOWY

    BIULETYNU D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. W efekcie bywao tak, e kto w 1939 r. nie by liczony jako yd

    i w adnym cywilizowanym rozumieniu tego sowa ydem nie by,w 1940 r. by ydem, a w 1946 r. rnie.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Jest taki pikny wiersz Juliana Tuwima o jego powrocie do to-samoci ydowskiej w wyniku tego, co si wydarzyo, w solidarnoci z cier-pieniem ydw polskich. Trudno jednak powiedzie, ilu byo ludzi o po-dobnej do jego tosamoci, okrelonej wanie przez wydarzenia latZagady. Wydaje mi si, e to nie jest bardzo liczna grupa. Tak wicmona przyj owe 250 tysicy za punkt szczytowy statystyki dotyczcejliczby ydw w powojennej Polsce. Pniej ich liczba bdzie tylko spa-da. Po Kielcach w cigu p roku wyjeda okoo 150 tys. ludzi. Tenubytek nigdy nie zosta uzupeniony.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Erozja, zmniejszanie si grupy, to bardzo wymowny wyraz jej zmierz-chu. Po wstrzsie, jakim bya Zagada, ydostwo polskie ju si po prostunie podnioso. Mona si zastanawia, jaki wpyw na ten proces mia faktwejcia Polski pod dominacj sowieck i narzucenie rzdw komunistycz-nych, ale chyba i bez tego szanse odbudowy czy choby zachowania tychszcztkw, jakie ostay si do 1945 r., byy niewielkie. Jeli spojrzymy naydw w Polsce powojennej, a do upadku PRL, to chyba najwaniejszymprocesem spoecznym dla tej grupy byo stopniowe zmniejszanie si, ero-zja. Ten proces mia dwa nurty fale emigracji wypywajce co jaki czas,gdy wadze otwieray granice, i wska, ale nieustanna struka erozji natu-ralnej, poprzez mier lub midzypokoleniow zmian tosamoci. Takiprzykad demograficznej implozji jest rzadki, ale niezupenie wyjtkowy,

    byo nawet w naszym ssiedztwie takie pastwo, ktre przez cay czas swo-jego istnienia miao coraz mniej ludnoci NRD.

    B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Czy by Czy by Czy by Czy by Czy by baby boombaby boombaby boombaby boombaby boom wrd polskich ydw?wrd polskich ydw?wrd polskich ydw?wrd polskich ydw?wrd polskich ydw?

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Zdecydowanie tak, ale jego skutki widoczne s przede wszystkimw obozach dipisw. To by rezultat nowych maestw zawartych po wojnie.

    B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Przynajmniej dwie ydowskie partie miay w swym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay w swym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay w swym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay w swym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay w swym programieponowne zakorzenienie si w Polsce.ponowne zakorzenienie si w Polsce.ponowne zakorzenienie si w Polsce.ponowne zakorzenienie si w Polsce.ponowne zakorzenienie si w Polsce.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Decyzje o pozostaniu, czsto czasowe, wynikay ze skrzyowania wzgl-dw ideologicznych i praktycznych, osobistych. Rzeczywicie Bund, przed-wojenny Bund i PPR komunici ydowscy ci, ktrzy nie identyfikowali siz Izraelem i z ydostwem przynajmniej na poziomie ideologii mieli wizjnie tylko pozostania w Polsce; mogli widzie wyaniajcy si ksztat ustrojowynowej Polski w kategoriach triumfu. Nie tylko mona w Polsce pozosta, alenaley przyczy si do dziea budowania ustroju, o jakim marzyo si przedwojn. Wizja Polski socjalistycznej, komunistycznej stanowia ogromn za-cht dla wielu ludzi do tego, eby zosta. Entuzjazm ten podzielaa przynaj-

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    11/108

    99999

    ROZMOWYBIULETYNU

    ROZMOWYBIULETYNU

    mniej cz skrajnej lewicy syjonistycznej ludzie z Poalej Syjon-Lewicy czyHaszomer Hacair oraz innych organizacji modzieowych (wspomnielimywczeniej, e przeyli gwnie ludzie modzi, wic na mapie politycznej byywidoczne gwnie organizacje modzieowe, a nie dorose partie).

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. ydowska Palestyna bya konkurencj dla Polski Ludowej takew sensie idei porzdku spoecznego. W Izraelu miao przecie powstapastwo socjalistyczne. Do wyjazdu do Palestyny pociga nie tylko syjo-nizm to miao by nie tylko pastwo ydowskie, ale te pastwo spra-wiedliwoci spoecznej. Dla ludzi o lewicowych sympatiach to musiaby niebahy motyw, w rezultacie projekty odbudowy ycia ydowskiegowychodzce od ydowskiej lewicy, komunistycznej czy bundowskiej, miayprzez to chyba mniejsz si przycigania. No i oczywicie dominacjalewicowych syjonistw u zarania Izraela pomoga w pozyskaniu nieocze-kiwanego i zaskakujcego poparcia sowieckiego dla idei syjonizmu.

    B.P. W dwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. W dwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. W dwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. W dwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. W dwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniaw Polsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.w Polsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.w Polsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.w Polsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.w Polsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.ydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychpartii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,owiatowych, handlowych. To zaczyna si ju w okresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju w okresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju w okresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju w okresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju w okresie tzw. Polskilubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc z opisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc z opisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc z opisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc z opisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc z opisuczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakomniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. I sta-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. I sta-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. I sta-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. I sta-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. I sta-nowio jedn z przyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn z przyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn z przyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn z przyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn z przyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaa

    t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Istotnie, niektrzy historycy mwi nawet o tym powojennymokresie, e by to czas powstania na krtko ydowskiej autonomii naro-dowej w Polsce. Speni si kluczowy element ydowskiego programunarodowego w okresie midzywojennym. To jest prawda, ale spjrzmyna skal to dotyczyo mniej ni dwustu tysicy ludzi.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Gdyby ich byo piset tysicy, to nie dostaliby takiej swobody. Tobya grupa marginalna w dwojakim sensie liczbowo nieistotna i w duej

    mierze wyalienowana z reszty spoeczestwa. Dlatego im mona byopopuci. Marginalno tej grupy sprawia, e ona bya niewana poli-tycznie. Wiadomo byo, e adni Polacy nie wstpi do jakiego Bunduczy demokratycznego Ichudu...

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. ...i nie bd publikowa w prasie ydowskiej, nawet polskoj-zycznej. Jednak od pnej jesieni 1948 r., a ju z pewnoci od prze-omu lat 1948/1949, zaczyna si inny okres pod wzgldem atmosferypolitycznej. Autonomia ydowska o ile w ogle miaa miejsce jestteraz gwatownie ograniczana i waciwie w cigu dwch lat przestaje

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    12/108

    1010101010

    ROZMOWY

    BIULETYNU

    ROZMOWY

    BIULETYNU istnie. To wszystko, co udao si zbudowa w latach 19451947, dziki

    istniejcym moliwociom politycznym i gospodarczym kooperatywy,spdzielnie, sklepy (byy nawet kibuce, ktre w 1946 r. stanowiy punktyzborne przed wyjazdem za granic), szkoa baletowa we Wrocawiu,szkolnictwo, obki i punkty dokarmiania niemowlt. Caa ta infrastruk-tura istniaa, bya naprawd imponujca...

    B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia...

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. ...no i bya pomoc zagraniczna pynca z Zachodu.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Tak. To zreszt jest cecha charakterystyczna tej mniejszoci, kt-ra musiaa sobie radzi i miaa tradycje samoorganizowania si. Alejednak wadze na to pozwalaj i tutaj nie ma dyskusji. Niemniej odpocztku nowe wadze wykazyway pewn ambiwalencj wobec ydow-skiej obecnoci. Z jednej strony pozwolono na organizowanie si, alez drugiej strony po pogromie w Kielcach nastpia cicha umowa z syjo-nistami i waciwie otworzono dla wyjedajcych granice. Mona sizastanawia, czy tutaj wadze wykazay si empati wobec cierpieniaydw i ich pragnienia wyjazdu albo ucieczki, czy te byo w interesiewadz, eby ta mniejszo nie bya specjalnie w Polsce widoczna. Po-dobnie nie jest do koca jasne, czy budzi entuzjazm polskich wadzfakt, e moskiewskie ustalenia o repatriacji mwiy o przedwojennychobywatelach polskiej i ydowskiej narodowoci. W latach 1945 i 1946Ministerstwo Administracji wielokrotnie wydawao oklniki, proszc wo-jewodw i wadze lokalne, terenowe o to, eby ydom nie utrudnia

    ycia, wychodzi im naprzeciw, przyznawa dodatkowe racje ywno-ciowe, dawa jakie mieszkania, nie domaga si od nich dokumen-tw, ktrymi ludzie powracajcy z obozw, lasw, bunkrw nie moglipo prostu dysponowa, np. by nie oczekiwano, eby rzemielnicy ydow-scy przedstawili pen przedwojenn dokumentacj ich uprawnie dowykonywania zawodu. Jeli takie oklniki powtarzay si, to znaczy, ew terenie dziao si inaczej.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Uwaajmy, eby nie przesadzi w ocenie warunkw, ktre nowawadza dawaa ydom. Po pierwsze, na wyszych szczeblach wadzy

    byo jakie zrozumienie dla sytuacji ydw w Polsce, ale na niszychniekoniecznie. Po drugie, sprawy ydw nie byy przecie jakim spe-cjalnym priorytetem, nowa wadza miaa ograniczone rodki i wielebardzo powanych problemw, przede wszystkim za problem z wa-snym przetrwaniem. Przecie te wadze w 1946 r. nie byy w stanie za-pewni ydom podstawowego bezpieczestwa. Pogrom kielecki jestnajbardziej wymownym tego przykadem, ale rnych napaci, aktwagresji wobec ydw byo wiele, co rodzio przemone poczucie zagro-enia napady rabunkowe, zabjstwa, kto mg im wrzuci granatprzez okno, to si przecie zdarzao. To by moment najwyszej chyba

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    13/108

    1111111111

    ROZMOWYBIULETYNU

    ROZMOWYBIULETYNU

    w historii Polski intensywnoci nienawici wobec ydw, wikszej chybani przed wojn. Dla mnie jedn z najwikszych zagadek naszej dwu-dziestowiecznej historii s postawy Polakw wobec ydw po Zaga-dzie, wanie w latach czterdziestych, kiedy ydw jest ju tylko garstka,a przejaww nienawici w sowach i czynach wiele, kiedy odywanp. redniowieczny mit o ydach porywajcych dzieci chrzecijaskie,ktry wydawa si ju martwy. Fakt ydzi byli nadreprezentowani w apa-racie wadzy, dochodzio do sporw o mienie ydowskie przejte w cza-sie wojny itp. ale to jeszcze za mao, by to wyjani. Zwyka, spoecz-no-polityczna teoria konfliktu, w tym wypadku nie satysfakcjonuje. Naszczcie kilka lat temu pojawio si nieco inne, nowe podejcie, ktret mroczn zagadk troch rozjania.

    B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ma ono charakter psychologiczny, wychodzi od psychologii syn-dromu posttraumatycznego. Michael Steinauf, historyk, i John Hartman,psychoanalityk, niezalenie od siebie wskazuj na czynnik, jakim byoobserwowanie Zagady z bliska. Mwi nieco innymi jzykami, ale o po-dobnym problemie jakie s psychologiczne skutki bycia wiadkiemczego potwornego. Jest powana literatura psychologiczna na ten te-mat, o ludziach, ktrzy byli winiami obozw koncentracyjnych, wielewycierpieli, ale byli te wiadkami niebywaych cierpie wsptowarzy-szy niedoli, a potem mieli przez duszy czas podobne problemy emo-cjonalne, w tym zaskakujcy, ambiwalentny stosunek do innych ofiar.Polska jest tym krajem w Europie, gdzie najwicej ludzi widziao Zaga-

    d bezporednio. Niemcy widzieli, jak ydw wywoono, podobnie Fran-

    Ofiary wydarze w Kielcach 4 lipca 1946 r.

    Fo

    t.z

    AIPN

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    14/108

    1212121212

    ROZMOWY

    BIULETYNU

    ROZMOWY

    BIULETYNU cuzi czy Holendrzy, czsto nawet ofiary wierzyy, e s tylko przesiedla-

    ne na wschd. W Polsce (a take na Litwie, Ukrainie itd.) byo inaczej,tu setki tysicy jeli nie miliony ludzi widziay mier ydw, syszayjej odgosy lub czuy jej odraajcy, sodkawy zapach. Do dzi pami-tam, jakie wraenie zrobia na mnie wiele lat temu krtka relacja miesz-kanki okolic Beca, wanie na temat odoru, ktry unosi si nad oko-lic. Widok cia przykrytych gazetami, kolumn maszerujcych na pewnmier, polowania na ludzi na ulicach miast i w lasach, to dowiadcze-nia na Zachodzie nieznane. Powstaje pytanie, czy takie dowiadczenie,dowiadczenie mimowolnego wiadka, rodzi jakie psychologiczne skutki.Ot wspomniani naukowcy mwi, e rodzi, i e okupowana Polska,wiele tysicy jej nieydowskich mieszkacw, zostao w rezultacie na-znaczonych pitnem tego dowiadczenia. Psychiczna reakcja na takiedowiadczenie jest zoona i zupenie irracjonalna; pami o tym jestjakby konwulsyjna, uczucia, jakie si z tego rodz, s intensywne i nie-kontrolowane, a co najwaniejsze, to czsto wcale nie jest uczucie lito-ci czy sympatii. Jak wspomniaem, tajemnica jest mroczna, nie jestempsychologiem, ale skaniam si do tej teorii, bo nie widz innego wyja-nienia takich przedziwnych zachowa, jak np. gdy kto wrzuca granatdo sierocica, gdzie s ydowskie dzieci.

    B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-kazujcych, e w czasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e w czasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e w czasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e w czasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e w czasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Chciabym jeszcze doda par sw do kwestii stosunku wadzi skutkw tego. Przecie relacja wadzaobywatel, w tym przypadku ydpolski, to tylko niewielka czstka codziennego ycia, a olbrzymia wik-szo tego, co na ycie si skada, to jest relacja z jego ssiadami, ludmiznanymi i nieznanymi, z ktrymi si styka, czy to bdzie Wrocaw, Radom,Kielce, czy jakie miasteczko, do ktrego wrci jeden lub paru ydw.Podkrelam to po to, eby troch odsodzi opis powojennego pooeniaydw w Polsce. Owszem, jeli si porwna moliwoci dziaania spo-ecznego, o czym mwia Natalia, to wida, e zaistniay warunki, ktrychydzi w Polsce nigdy nie mieli. W poowie lat czterdziestych w nowej Pol-

    sce dostali pole dziaania nieco wiksze ni inne grupy. Moja ocena rz-dw komunistycznych wtedy i pniej jest jednoznaczna, ale jednego imnie mona wwczas odmwi. Komunici, przynajmniej ci przekonani,byli anty-antysemitami, czyli zwalczali antysemitw. Robili to i szczerze,i instrumentalnie. Czy to z wyrachowania, eby oczerni, zwaszcza w oczachZachodu np. przypinajc atk antysemity generaowi Okulickiemu, czyze szczerych przekona dla komunistw antysemityzm by przecie syno-nimem najgorszej reakcji i faszyzmu. Tym bardziej godna uwagi jest ichideowa elastyczno pod koniec lat czterdziestych, gdy rusza kampaniaprzeciw kosmopolityzmowi, gdy potpiaj Slanskiego, itd.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    15/108

    1313131313

    ROZMOWYBIULETYNU

    ROZMOWYBIULETYNU

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. ydzi to dostrzegaj. Ludzie mwi no owszem, wadza jestnam przychylna i dziej si rzeczy dobre, ale nie da si tutaj zosta, bona co dzie nie da si tutaj y. Myl, e musimy te powiedzie parsw o psychologicznym aspekcie mieszkania w Polsce po Zagadzie.W relacjach z tego czasu, pisanych na gorco, wspomina si o sytu-acjach, kiedy rozpoznawano na ulicy, szczeglnie w mniejszych miej-scowociach, ubrania ydowskich krewnych czy ssiadw. Jest te pa-mitnik spisany przez yda z Sokala, ktry wraz z rodzin przey ukrytyprzez polsk rodzin, w strasznych zreszt warunkach, w podziemnymbunkrze. Ot on wyszed po zakoczeniu wojny na powierzchni i popewnym czasie odway si na spacer po rynku miasteczka. Nagle orien-tuje si, e mija kolejne domy, w ktrych mieszkali jego przyjaciele ydzi,domy, ktre rozpoznaje. Domy, ktre nie stoj puste po mierci ichwacicieli, ale mieszkaj tam ju inni ludzie. Nikt nie zosta, z caej tejspoecznoci, ktrej on by czci. Wtedy postanawia, e musi wyje-cha: jeszcze nie z Polski, na razie postanawia wyjecha z Sokala, byuciec od wspomnie, ktre s zbyt bolesne.

    B.P. W tych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. W tych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. W tych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. W tych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. W tych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Tam mona byo wyjecha i nie by zmuszonym do konfrontowaniasi z Zagad. Ssiedzi nie nosili ubra po najbliszych i nie mieli w miesz-kaniu mebli po znajomych. To byo miejsce, gdzie pomys na odbudowy-wanie ycia rodzinnego, odbudowanie spoecznoci lokalnej, mia szansepowodzenia. W tych dawnych miejscowociach, zwaszcza w maych, gdzie

    wszyscy si przecie przed Zagad znali, waciwie to byo psychologicznieniemoliwe. Do tego dokadaa si sprawa bezpieczestwa, ktra w tychniewielkich miejscowociach bya najostrzejsza, bo tych trzech, piciu wra-cajcych byo wystawionych na ataki, byo bardzo widocznych. NatomiastDolny lsk, Szczecin zdaway si dawa osadnictwu ydowskiemu szans.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Dolny lsk to by pomys paradoksalny, pomys na pozostaniew Polsce i jednoczenie wyjazd z Polski. To byo takie miejsce, ktre jubyo zagranic z dala od rodzinnego miasteczka, ktre stao si ydow-skim cmentarzem, ale jednak w Polsce: inne otoczenie spoeczne, inne

    domy, inny krajobraz. Moliwe, e gdyby takich miejsc nie byo, to ciludzie wyemigrowaliby jeszcze szybciej.

    B.P. Prosz opowiedzie o Dzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie o Dzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie o Dzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie o Dzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie o Dzieroniowie, ktry by troch takimpolskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?Czy do zakorzenienia si, czy te jako co w rodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co w rodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co w rodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co w rodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co w rodzaju obozu przej-ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Dzieroniw jest rzeczywicie wyjtkowy, bo to jest ta jedynamiejscowo w powojennej Polsce, gdzie przed 1948 r. mieszka na

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    16/108

    1414141414

    ROZMOWY

    BIULETYNU tyle wysoki odsetek ydw, e moe przypomina przedwojenne wschod-

    nioeuropejskie sztetl ydowskie miasteczko. Na zdjciach z Dziero-niowa z drugiej poowy lat czterdziestych wida szyldy po ydowsku, w ji-dysz. Mwi si o tym, e tam byo sycha jidysz na ulicy. Wszystko tokoczy si wraz z fal emigracji po powstaniu pastwa Izrael.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Badajc rok 1968, trafiem na zapiski ludzi wyjedajcych z Dzier-oniowa, jak si spotykali i pytali a ty kiedy wyjedasz? Wtedy ponow-nie pojawi si syndrom, e nie mog zosta, bo bd jedynym ydem.

    B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana z wyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana z wyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana z wyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana z wyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana z wyjazdami.Spotkaam w Niemczech ydw z Polski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam w Niemczech ydw z Polski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam w Niemczech ydw z Polski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam w Niemczech ydw z Polski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam w Niemczech ydw z Polski, ktrzy byli tam od kocalat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czywielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie z Niemcami, z niem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie z Niemcami, z niem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie z Niemcami, z niem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie z Niemcami, z niem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie z Niemcami, z niem-czyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. W jakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. W jakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. W jakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. W jakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. W jakim stopniuta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To jest gigantyczny, ale odrbny temat jak Polacy, ydzi polscyczy Ukraicy zakorzeniaj si w tym nowym kraju, tak rnym od ichmaych ojczyzn.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Myl, e w przypadku ydw to ma posmak dodatkowy.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. ydzi wyjedajcy z Polski w latach czterdziestych nie kiero-wali si na zachd, tylko na poudnie. Wyjedali przez Czechosowa-

    cj, dokadnie przez Czechy, ku amerykaskiej strefie okupacyjnejw poudniowych Niemczech. Nie wiem, jak to si potem procentoworozkadao, zdaje si, e wikszo jechaa do Palestyny, ale nie tylkodo Palestyny.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Nie. To jest pewna mitologia ucieczki ydw z Europy poZagadzie, ktrzy marzyli o Palestynie i o niczym innym nie mogli my-le. Te wyjazdy powojenne s przede wszystkim wyjazdami z, a niewyjazdami do. Zwaszcza po Kielcach to jest po prostu paniczna uciecz-ka i chodzi przede wszystkim o to, eby si znale poza granicami Pol-

    ski. Dokd jecha? to jest ju inne, wtrne z perspektywy wyjedaj-cych pytanie. Wyjedajcy z Polski ydzi zatrzymuj si w obozach di-pisw, skd mniej wicej poowa emigruje do Stanw Zjednoczonych,za druga poowa do Palestyny, a waciwie do Izraela. Wczeniej emi-gracja do Palestyny bya niemoliwa, liczba certyfikatw przyznawanychprzez Brytyjskie Wadze Mandatowe bya minimalna, a poza tym ideo-logia nie zawsze decydowaa o yciowych wyborach. W sferze ideologiiludzie mogli uwaa, e syjonizm jest waciw drog, ale jeli jedynypozostay przy yciu czonek rodziny mieszka np. we Francji, podejmo-wano decyzj, by jecha wanie tam.

    ROZMOWY

    BIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    17/108

    Marzec `68Marzec `68Marzec `68Marzec `68Marzec `68WarszawaWarszawaWarszawaWarszawaWarszawa

    Fot. z AIPN

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    18/108

    1616161616

    ROZMOWY

    BIULETYNU D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Zachowuj si jak emigranci, jad tam, gdzie maj krewnych,

    znajomych, bo to jest jaki punkt zaczepienia.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. A w sytuacji, kiedy jeszcze byy szcztki rodzin, to pragnieniezczenia si z krewnymi miao wymiar dodatkowy, poza praktycznym to bya potrzeba bycia z osob, ktra pamitaa rodzicw, rodzestwo,wspmaonka itd. Cz ludzi miaa krewnych w Palestynie z tej przed-wojennej emigracji, wtedy decyzja o wyjedzie tam bya dla ocalaychjeszcze bardziej logiczna.

    B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Liczba ydw, ktrzy pod koniec lat czterdziestych i na pocztkupidziesitych znaleli si w Niemczech, gwnie w amerykaskiej strefieokupacyjnej, i ktrzy zostali tam, to znaczy nie wyjechali do USA i doIzraela, jest niewielka.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ja pamitam pojedyncze, wyrniajce si nazwiska, np. Mar-celi Reich-Ranicki [przey getto warszawskie; funkcjonariusz WUBP naGrnym lsku; pracownik wywiadu Polski Ludowej w Londynie; wybit-ny krytyk literacki przyp. red.], ktry potem trafi do Niemiec. Ale to sjednostki. Raczej trzeba by si spyta, co si stao z tymi ydami, ktrzyzostali wyzwoleni w obozach w Niemczech.

    B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Oni te znaleli si w obozach dipisw. Oczywicie bya te mniejliczna grupa ludzi, ktrzy yli w niemieckich miastach, ktrzy szli na stu-dia, pracowali zawodowo (byli zreszt oskarani przez Amerykanw i Bry-tyjczykw o to, e stanowi si napdow czarnego rynku, handlu walu-tami itd.). To jest pewne podobiestwo do sytuacji w Polsce w tym czasie oswajania niemczyzny na prastarych ziemiach sowiaskich. Wtedypisano o tym mocno propagandowym jzykiem tutaj laa si krew ydow-ska, a teraz yd, rolnik, albo rzemielnik, wanie w tych niemieckichdomach, niemieckich gospodarstwach bdzie odbudowywa swoje ycie.Byy to teksty ideologiczne i polityczne, trudno mi powiedzie, czy ludzie,

    ktrzy si do tych niemieckich kamienic wprowadzali, odczuwali jakidyskomfort i w jakim stopniu on by wikszy, inny ni polski, nieydowski.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Myl, e specyfika ydowskiej reakcji na zamieszkanie w ka-mienicy w Dzieroniowie polegaa na ywych wspomnieniach drama-tycznych przej w czasie wojny. Uatwienie mogo by takie, e to byajednak ludno miejska. Zasiedlenie Ziem Zachodnich po drugiej woj-nie wiatowej to bya nie tylko migracja ze wschodu na zachd, ale teze wsi do miasta. Znaczna cz nowych mieszkacw Wrocawia czySzczecina to przybysze ze wsi, w ich przypadku obco tych miast bya

    ROZMOWY

    BIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    19/108

    1717171717

    ROZMOWYBIULETYNU

    podwjna. Architektura, i w ogle cywilizacja materialna, w ktrej przy-szo im y, bya obca bo niemiecka, i obca, bo miejska. To jest napewno bardzo ciekawy temat jak oswajano to nowe otoczenie. Napoziomie propagandowym byy hasa o prastarych, piastowskich zie-miach, na ktrych jest politura niemczyzny (ktr cierano, niszczccmentarze i zamalowujc niemieckie napisy), natomiast w praktyce dniacodziennego oswajano, zajmowano ten wiat na jakie inne sposoby.

    B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Przeom roku 1948 i 1949 jest cezur w powojennej historiipolskich ydw z jednej strony powstaje pastwo Izrael, z drugiej nastpuje wyrana zmiana polityki wobec ydw.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To jest dosy przypadkowa zbieno w czasie. Powstaje pastwoIzrael, wkrtce potem zaczyna si kampania przeciwko kosmopolitomw Zwizku Sowieckim, co jest pewnym sygnaem dla pozostaych krajwbloku. Ale Izrael jest nadal przyjaznym pastwem, ma bardzo silne wspar-cie tego powstajcego bloku sowieckiego otrzymuje czesk bro, pol-skie oparcie dyplomatyczne w ONZ itd. Trzeci czynnik, ktry zbiega siw czasie, to przyspieszenie sowietyzacji Polski. Nastpuje m.in. oglnyGleichschaltung organizacji spoecznych, w tym wchonicie PPS przezparti komunistyczn. Ta centralizacja, konsolidacja i unifikacja organiza-cyjna dotyczy te organizacji ydowskich. Inny czynnik godny wzmianki tozamknicie granic. Do 1948 r., gdy trwaj masowe deportacje Niem-

    cw, a system zabezpieczenia granic na wzr sowiecki by w powijakach,uciec byo wzgldnie atwo. Rok, dwa lata pniej zabezpieczenie granicjest nieporwnywalnie lepsze, a nielegalny wyjazd praktycznie niemoliwy dlatego gwn form nielegalnej emigracji staj si odmowy powrotudyplomatw, marynarzy itp. Tak zatem zbiego si wwczas kilka proce-sw i na ich przeciciu powstaje fala emigracji ydowskiej w latach 19491950. Wadze zezwalaj na emigracj do Izraela w ramach tzw. opcjinarodowociowej, a zarazem wiadomo ju, e jak si teraz nie wyjedzie,to si nie wyjedzie w ogle i trzeba bdzie y w zsowietyzowanej Polsce.

    B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?

    D.S. D.S. D.S. D.S. D.S. To trwa dokadnie rok od wrzenia 1949 do wrzenia 1950 r. kiedy mona si zarejestrowa na tzw. opcj izraelsk. To brzmi jakplebiscyt narodowociowy, ale chciabym, ebymy motyww wyjazdunie redukowali do kwestii tosamoci narodowej. Przecie ci emigranciwidzieli, e kraj jest komunizowany pen par. Sadz, e gdyby inniPolacy, polscy nie-ydzi, eby uy tego niezrcznego terminu, nagledostali wwczas tak szans, e mog si zarejestrowa i wyjecha zaelazn kurtyn, to te bardzo wielu by si zgosio, bez wzgldu na

    ROZMOWYBIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    20/108

    1818181818

    ROZMOWY

    BIULETYNU pochodzenie, wyznanie itd. W tym czasie ju nikt nie moe mie zu-

    dze, do czego Polska zmierza.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Ludzie odczuwaj, e ta istniejca do tej pory autonomia ydowskakoczy si, atmosfera si zagszcza, wic podejmuj decyzj o wyjedzie.wiadcz o tym np. relacje wanie z Dzieroniowa, o ktrym mwilimywczeniej. Irena Hurwic-Nowakowska prowadzia tam badania terenowedo swojego doktoratu na Wydziale Socjologii UW. Ludzie mwi o tym, ewszyscy wyjedaj i dlatego te i oni zaczynaj si pakowa, bo z kim bdsi w niedalekiej przyszoci bawi ich dzieci. Ci wic, ktrzy po 1950 r.zostaj w Polsce oczywicie uoglniajc wiedz, e zostaj w bardzoniewielkiej liczebnie spoecznoci, z bardzo niewielk przestrzeni swobo-dy wyraania swej odrbnoci. Trudno mi powiedzie, jak dalece w latachpidziesitych, szedziesitych, a ju szczeglnie siedemdziesitych, mo-emy mwi o yciu spoecznoci ydowskiej, na ile ci ludzie tworz spo-eczno, a na ile to s jednostki, ktre maj ydowskie pochodzenie.

    D.S. D.S. D.S. D.S. D.S. W 1956 r. granice na moment otwieraj si i ludzie znw wy-jedaj. Wyemigrowao wtedy 32 tys. osb, deklarujc jako cel podryIzrael. To jest skumulowana liczba tych, ktrzy nie mogli wyjecha przezpoprzednie pi, sze lat. A te sze lat by to wietny okres, eby sicakowicie zniechci do Polski Ludowej. W okresie stalinowskim wieleosb nabrao pragnienia, eby std wyjecha, ale w 1956 r. wypuszczo-no Niemcw (ponad 300 tys.!) i ydw, plus stosunkowo niewielk licz-b emigrantw-Polakw, a take jakie Angielki ony polskich onierzyprzywiezione z Zachodu, itd. Znw przy otwieraniu granic zastosowano

    kryterium etniczne moliwo emigracji bya wyjtkiem zarezerwowa-nym dla wspomnianych dwu grup. Jednoczenie przyjeda do Polski300 tys. ludzi ze Zwizku Sowieckiego w ramach tzw. drugiej repatriacji.W tej fali s te ydzi, ale dla wielu z nich Polska bya tylko przystankiemw drodze na zachd. Natrafiem nawet na informacj, e jacy niepolscyydzi prbowali wykorzysta t sytuacj i wyjecha z ZSRS przez Polsk.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Pojawiay si wtedy fikcyjne maestwa.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Mamy wic ju trzeci fal emigracji, po falach po pogromie kielec-

    kim i w latach 19491950. Ta trzecia fala obejmuje tych, ktrzy wczeniejnie wyjechali. Tych, ktrzy nie byli syjonistami, ktrzy zwykle byli zasymilo-wani, ktrzy w powojennej Polsce znaleli sobie jakie miejsce, nierzadkow aparacie wadzy. Jeli wyjedali, to znaczy, e wiele z tego, co ich do tejpory w Polsce trzymao, musiao osabn lub znikn. Oczywicie w 1956 r.pojawiaj si te specyficzne czynniki wypychajce, ujawniaj si nastro-je antyydowskie i pojawia si przekonanie (zreszt suszne), e moliwociwyjazdowe za chwil si skocz, wic trzeba si pospieszy.

    B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.

    ROZMOWY

    BIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    21/108

    1919191919

    ROZMOWYBIULETYNU

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ale jest pytanie, czy oni pozostaj w Polsce jako ydzi, czy z ja-kiego innego powodu, pomimo tego, e s ydami.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Na przykad wyjedaj bundowcy. Niektrzy wyjedaj zresztjeszcze w latach 19461947 przy pomocy struktur syjonistycznych. Dzi-ki temu, e syjonici organizuj emigracj, oni te mog wyjecha.Syjonici zdaj sobie spraw, e oni wyjedaj z zsowietyzowanej Pol-

    ski. To jest oczywicie pewien odam Bundu. Inny odam jest znaczniebliszy PPR. To jest jeszcze jeden z elementw, ktry naleaoby wzipod uwag.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Spjrzmy na decyzje o emigracji nie tylko pod ktem tosamocinarodowej. Czowiek ma wiele rnych potrzeb, nie tylko potrzeb przyna-lenoci, a i tosamo ma zoon naley do jakiego miejsca, widzisiebie w jakim porzdku spoecznym, np. jest krawcem, ale niekonieczniechce by czonkiem spdzielni krawieckiej. Nie redukujmy decyzji o wyje-dzie do tego czysto etnicznego aspektu. On by wany, ale nie jedyny.

    B.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, a inni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, a inni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, a inni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, a inni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, a inni, na przekrwszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Statystyczna wikszo jednak wyjeda. By moe to nie jest tak,e oni w momencie, w ktrym widz pierwszy sowiecki czog, wiedz,e doyli koca nazizmu i w tym momencie wiedz, e nastpna rzecz,ktr chc zrobi, to spakowa walizk i ucieka. Jednak wikszo pozakoczeniu wojny wyjeda z Polski.

    ROZMOWYBIULETYNU

    Naczelna Rada Religijna ydw Polskich, koniec lat czterdziestych XX w.

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    22/108

    2020202020

    ROZMOWY

    BIULETYNU B.P. Ale przecie i po wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie i po wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie i po wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie i po wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie i po wojnie istniay procesy asymilacyjne.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Asymilacja jest bardzo skomplikowanym zjawiskiem. W literatu-rze przedmiotu odchodzi si od tego pojcia na rzecz akulturacji.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Przez asymilacj rozumiemy akulturacj plus integracj spoeczn.O jakiej integracji spoecznej moemy mwi w sytuacji, kiedy spoecze-stwo ydowskie istnieje w takiej dziwnej, rozproszkowanej postaci? Trzebawielkiej determinacji, eby integrowa si spoecznie i pozosta ydem.Jest wiele historycznych przykadw pokazujcych, e najsilniejszym moto-rem asymilacji jest moliwo awansu spoecznego. Asymilacja na skalmasow udaje si w krajach, ktre si rozwijaj, modernizuj. Pastwakomunistyczne miay swoje drogi modernizacji, oferoway szanse awansuspoecznego, ale stawiay te specyficzne wymogi. Awansuj ci ludzie, kt-rzy wybrali socjalizm. By to uj krtko by moe jeli ydowski krawiecchce mie wasn firm, a nie by tylko czonkiem spdzielni, to trafia nabariery awansu i integracji, ktre gdzie indziej nie wystpuj. Dlatego niesam syjonizm czy tosamo narodowa decyduje o emigracji.

    B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie u wszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie u wszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie u wszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie u wszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie u wszystkich by entuzja-styczny, przede wszystkim u religijnych ydw.styczny, przede wszystkim u religijnych ydw.styczny, przede wszystkim u religijnych ydw.styczny, przede wszystkim u religijnych ydw.styczny, przede wszystkim u religijnych ydw.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. A kto powiedzia, e oni pojechali do Izraela! Jak ju wyjechaliz Polski, to jechali, dokd chcieli.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Sprawa religijnych ydw to jest jedno z wielkich pyta powojen-

    nego okresu wpyw Zagady na skomplikowane skadniki ydowskiej to-samoci, zwaszcza w XX w. Jest tosamo wiecka i jest tosamo religij-na, czyli z jednej strony poczucie przynalenoci opartej na religii, z drugiejwpyw kultury, jzyka itd. Nie widziaam danych statystycznych na ten temat,nie sdz te, by mona byo przeprowadzi takie obliczenie, ale oglnierzecz biorc, nieco wiksz szans na przeycie pod niemieck okupacjmieli ci, ktrzy znali dobrze jzyk polski, ktrym nie bya obca polska kultura,ktrzy mieli znajomych i przyjaci po tzw. stronie aryjskiej. Ci, ktrzy przeyli,w znacznym chyba odsetku naleeli do krgw ydowskiej inteligencji, mo-na w ich przypadku mwi o akulturacji, a czasem wrcz asymilacji.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ludzie s przewanie osiadli, ze spoeczestwa zwykle emigrujejaki niewielki odsetek, w przypadku ydw w PRL mamy sytuacj od-wrotn. W kolejnych falach emigracyjnych wyjeda znaczna cz, a na-wet poowa populacji. To do niezwyka proporcja, waciwa migracjomprzymusowym raczej ni migracjom zwykym, czyli ekonomicznym. PoKielcach wyjeda poowa tych, ktrzy byli w Polsce w 1946 r. W 1950 r.wyjeda prawie poowa tych, ktrzy pozostali do tego czasu, a w 1968 r.wyjeda poowa tych, ktrzy mieszkali tu w 1967 r. Po Marcu68, w la-tach 19681970, wyjechao 13,5 tysica polskich ydw, a w 1967 r.

    ROZMOWY

    BIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    23/108

    2121212121

    ROZMOWYBIULETYNU

    szacowano ich liczb na okoo 25 tysicy. Mielimy wic prawdziwy exo-dus, i to powtarzany par razy. Kady z nich jest dla czonkw tej grupychwil prby, kiedy staj przed dylematem zosta czy wyjecha. W sy-tuacji, gdy poowa grupy wyjeda, przed pozostaymi i tymi, ktrzy siwahaj, staje pytanie: to ja tu sam zostan? Wrd pozostajcych byliludzie, ktrzy czuli si stranikami pewnego miejsca. Takie postacie poja-wiaj si w opowiadaniach Hanny Krall. Marek Edelman te mia wypo-wiedzi w tym wanie duchu. Stranicy pewnego miejsca, ludzie z oso-bist misj. Ale jest to misja wanie wysoce osobista, czyli jednostkowa,na takiej podstawie nie buduje si ycia spoecznego.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Jeszcze jedna uwaga zaraz po wojnie w caej grupie ocalaychi tych, ktrzy przyjechali do Polski wraz z fal repatriacyjn, w ktrej coprawda jest wiele dzieci i ludzi starszych, przewaali modzi mczyni.Wielu modych polskich ydw, ktrzy nie wyjedaj z Polski, wstpujew mieszane zwizki maeskie. Im te trudniej jest podj decyzjo wyjedzie w 1956 czy 1968 r.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Bez wtpienia fale emigracyjne z lat 1950 i 19561957 przy-piecztowuj pewien rodzaj selekcji etniczno-politycznej. Emigranciwyjedaj jako ydzi i jako ludzie, ktrzy nie widz dla siebie miejscaw nowym porzdku, a pozostaj ci, ktrzy mocniej zwizani s z pol-skoci i lepiej dostosowani do otoczenia, jakim jest PRL. Nic dziwnegozatem, e ta grupa stopniowo si rozmywa, ulega erozji, poprzez mie-szane maestwa, odejcie od jzyka i religii przodkw w kolejnympokoleniu. W latach szedziesitych nie ma ju w Polsce adnego kwa-

    lifikowanego rabina. By chyba jeden rzezak. Jest to zatem spoecze-stwo, ktre powinno zanikn. Cudem jest raczej to, e przetrwao, eistnieje. Kluczem do tej tajemnicy jest chyba pewna rnorodno to-samoci ydowskiej, tzn., e mona by ydem na kilka sposobw, tak-e po odejciu od religii, jzyka i wielu obyczajw przodkw.

    B.P. Pani powiedziaa, e po 1968 r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968 r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968 r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968 r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968 r. nie istnieje ju spoecznoydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968 r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968 r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968 r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968 r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968 r. pastwo objawioniemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Struktury organizacyjne mniejszoci ydowskiej pozostay na pokaz.

    B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Dla zagranicy, moe te dla samych siebie, czyli lepszego samo-poczucia wadz. Grynberg daje jako przykad gry pozorw Teatr ydowskiimienia Estery Kamiskiej, w ktrym grali nie-ydzi. Mona pokaza i po-wiedzie: prosz, oto jak pastwo ludowe dba o kultur ydowsk, utrzy-muje teatr, dotuje ydowskie towarzystwo spoeczno-kulturalne, ydowski

    ROZMOWYBIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    24/108

    2222222222

    ROZMOWY

    BIULETYNU Instytut Historyczny. Rola wszystkich organizacji mniejszociowych w pe-

    erelu bya zreszt dwojaka. Dopuszczano jaki margines kultywowaniaswoich tradycji wrd Biaorusinw, ydw, Ukraicw, Niemcw. Legal-ne organizacje mniejszociowe daway sporo wymiernych korzyci ist-niay czytelnie, gazetki, zespoy kulturalne, szkoy itp., ale trzeba byo za topaci, wykazujc si nadgorliw lojalnoci. Organizacje takie byy na-rzdziem, jakbymy to dzi powiedzieli, zarzdzania mniejszociami, par-tyjnego nadzoru i esbeckiej infiltracji rodowiska. Wszystko, co si w nichdziao, a zwaszcza obsadzanie stanowisk kierowniczych, odbywao sipod czujnym okiem wadz partyjnych i milicji. Nie bez przyczyny towarzy-stwa spoeczno-kulturalne byy nadzorowane przez MSW.

    B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. IH istnia cay czas i to jest moim zdaniem zjawisko niezwykleinteresujce. Jest fenomenem, bo udao mu si nawigowa w takich okre-sach, kiedy wydawao si, e nie byo szans na jego przetrwanie jako od-rbnej jednak ydowskiej instytucji. Byy plany, eby IH zlikwidowa i jegokolekcje archiwalne i biblioteczne rozdzieli, powysya do rnych lokal-nych archiww. Moe to byo podobnie jak z Teatrem ydowskim wy-godniej byo powiedzie, e mamy tak instytucj o tradycjach sigajcychjeszcze okresu midzywojnia. Moe bya to te umiejtna polityka dyrekcjiIH, ktra staraa si przycichn na czas szczeglnie trudny. Zastanawia-am si kiedy, jak to si stao, e cay powojenny czas wychodzi te Biu-letyn IH. Owszem, tam s teksty z politycznymi tytuami, jak naley, alebadania trway. A z drugiej strony, jak wielu czytelnikw mia w latach sie-

    demdziesitych i osiemdziesitych Biuletyn IH? To by zupeny marginesycia tego kraju i by moe nie by on warty fatygi, eby go zlikwidowa.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Trzeba powiedzie, e te teksty w biuletynie zawsze byy prawo-mylne. Takie pismo nie mogo si wychyla.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. I tak, i nie, bo tam s rzeczy czytane do dzisiaj.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ja nie mwi, e s tam tylko teksty faszywe (cho tendencyjnes), mwi tylko, e jak kto chcia eksperymentowa, bada granice

    tolerancji wadz, to raczej w innym tytule, ale nie w tym. Jest jeszczegodna wzmianki sprawa dopuszczenia pomocy zagranicznej dla ydw.

    A do wojny szeciodniowej w 1967 r. ydzi dostaj znaczc pomoczagraniczn jako jedyna organizacja mniejszociowa w Polsce. Byato pomoc od organizacji ydowskich na Zachodzie, koordynowana przezamerykaski Joint, ktra w latach 19561967 sza w miliony dolarw,zarwno w gotwce, jak i w materiaach dla ydowskich spdzielni pracyitp. W przypadku Niemcw czy Biaorusinw byo to nie do pomylenia.

    B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.

    ROZMOWY

    BIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    25/108

    2323232323

    ROZMOWYBIULETYNU

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Myl, e ta sytuacja bya wynikiem skrzyowania dwch czynni-kw z jednej strony dziaalno i funkcjonowanie tej mniejszoci byymarginalne, to byo swego rodzaju getto, z ktrego nie rozprzestrzenia siadna zaraza, z drugiej dopuszczano to na pokaz dla zagranicy. Jest teodwieczna tradycja samoorganizacji, szczeglne umiejtnoci spoeczneydw. To Stanisaw Bystro chyba powiedzia, e w Galicji ydowski bie-dak ma znacznie lepsze ycie ni chrzecijaski biedak, wanie dlatego,e moe liczy na pomoc jakiego bractwa czy stowarzyszenia. Dobro-czynno, jamuna, pomoc innym czonkom spoecznoci to w naucza-niu religijnym bardzo wane cnoty. Ponadto przez setki lat ycia w diaspo-rze, w rozproszeniu, ydzi mogli liczy tylko na siebie, otoczenie byo zwykleniechtne, czsto wrogie. W rezultacie spoecznoci ydowskie wykszta-ciy duo gstsz tkank tego, co dzi nazywa si spoeczestwem obywa-telskim, ni ich ssiedzi. Ten kapita spoeczny trudno przeceni.

    B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e w spoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e w spoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e w spoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e w spoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e w spoecze-stwie panowao takie przekonanie o uprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie o uprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie o uprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie o uprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie o uprzywilejowanej pozycji ydw,wzmocnione ich udziaem w strukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem w strukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem w strukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem w strukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem w strukturach wadzy.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. To jest jeden z tematw, ktry jest nieostry i trudny. Jaka cztych ludzi, ktrzy w Polsce pozostali i uczestniczyli w administrowaniutym pastwem, to ludzie, ktrzy byli te do Polski niezwykle przywizani.Do takiej czy innej wizji Polski, ale uwaali si za polskich patriotw,poczuwali si do zwizku z polsk kultur.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Chciabym jeszcze na chwil wrci do sytuacji pocztkowej, bo

    pominlimy wany fakt u zarania naszej historii. Ot Polska komuni-styczna powstaje jako pastwo narodowe ju Lampe to zapowiadaw 1943 r. Polska Ludowa bdzie pastwem narodowym, ale zara-zem jako pastwo dwuetniczne. We wczesnych dokumentach nowychwadz, w umowach dotyczcych przesiedle i repatriacji z ZSRS Polacyi ydzi oddzielani s od pozostaych: albo podaje si wprost, e przesie-dlenie dotyczy tylko osb narodowoci polskiej i ydowskiej, albo wymie-nia si negatywnie e nie dotyczy Biaorusinw, Ukraicw i Litwinw.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. W Manifecie Lipcowym te ydzi s chyba wymienieni jako

    jedyna mniejszo.

    B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Tym, e now granic uzasadniano wzgldami etnicznymi miej-sce Ukraicw, Biaorusinw, Litwinw byo w odpowiednich republikachradzieckich, tym, e Sowieci ju podczas rozmw z Sikorskim w 1941 r.grali kart mniejszociow w sprawach polskich, tym, e poowa ZwizkuPatriotw Polskich to byli ydzi a Sowieci si na to godzili. Tak czyinaczej, ta dwuetniczno jest czym godnym uwagi. W latach czterdzie-

    ROZMOWYBIULETYNU

  • 8/14/2019 Zydzi w Polsce Ludowej

    26/108

    2424242424

    ROZMOWY

    BIULETYNU stych, gdy Niemcy musz z Polski wyjecha, Ukraicy musz wyjecha,

    ydzi mog i wjecha, i wyjecha. Zasada pozostawaa w mocy jeszczepodczas tzw. drugiej repatriacji z ZSRS w 1956 r., kiedy znw moliwabya migracja z ZSRS do Polski tylko Polakw i ydw.

    B.P. ydzi w PRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi w PRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi w PRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi w PRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi w PRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-watele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwkad w budow tego systemu.wkad w budow tego systemu.wkad w budow tego systemu.wkad w budow tego systemu.wkad w budow tego systemu.

    D.S. D.S. D.S. D.S. D.S. Jeszcze wrc do kwestii troch z tym zwizanej, faworyzowaniainstytucji ydowskich przez komunistw ydowskich czy ydowskiego po-chodzenia, co im zarzucano. Myl, e byo tego duo mniej, ni sisdzi, a przy tym ja bym nie sprowadza takich dziaa do wymiaru tosa-moci etnicznej czy pochodzenia. Jeeli tacy ludzie co popierali lub chronili,to mogli to robi take jako Polacy, ktrzy maj pewn wizj Polski, ktrzywoleli mie tak Polsk, w ktrej jest IH, ni tak, w ktrej go nie ma.

    N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Dlatego ja, mwic o tej polskiej powojennej mapie politycznej,wprowadziam rozrnienie midzy ydowskimi komunistami a komunista-mi pochodzenia ydowskiego, to s bowiem najczciej inne grupy ludzi.Mona przej si komunizmem zwaszcza w latach trzydziestych zachysty-waa si komunizmem cz modziey ydowskiej i bynajmniej nie tracipoczucia narodowej tosamoci, oczywicie zdecydowanie wieckiej tosa-moci, zachowa silny zwizek z kultur, zamiowanie do jzyka jidysz. Oczy-wicie, e jest te komunizm, w ktrym si odrzuca tosamo narodowa priori, w kadej jej postaci. Nie mona miesza ze sob casusu Jakuba

    Bermana i casusu Bernarda (Bera) Marka. Obaj wierzyli w ide budowaniakomunizmu, ale Bernard Mark pozosta komunist ydowskim, piszcymw jidysz, rozmiowanym w literaturze ydowskiej. Czy kiedy strzelano do ydww Polsce w 1945 i 1946 r., strzelano do nich jako komunistw, czy jako doydw? Mona patrze na kady przypadek odrbnie, niemniej jednak cha-rakter przemocy przeciwko przedstawicielom nowej wadzy i charakter prze-mocy przeciwko ydom rniy si na wiele wanych sposobw. Oczywiciebyy przypadki, e zastrzeliwszy kogo po wycigniciu go z pocigu, znale-ziono przy nim legitymacj partyjn albo UB. Ale szukano przede wszystkimz perspektywy tego, co okrelao si jako ydowski wygld.

    D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Weszlimy na bardzo trudny i grzski grunt. Wtpi, czy o tosamo-ci tych ludzi mona powiedzie co zarazem oglnego i sensownego, mamytu przecie cae spektrum ydw, ydw polskich, ydw-P