1Planowany chaos

2 Planowany chaos

3Ludwig von Mises

Warszawa 2012

Planowany chaos

PrzeoyLeszek S. Koek

4 Planowany chaos

Tytu oryginau:Planned Chaos

Pierwsze amerykaskie wydanie niniejszej ksiki ukazaosi w 1956 roku nakadem Van Nostrand, Princetown, N.J.Tumaczenie z upowanienia spadkobiercy praw autorskichna podstawie wydania amerykaskiego z 1981 roku.

Niniejsze wydanie ukazuje si z okazji 5-lecia Polsko-Ame-rykaskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju EkonomicznegoPAFERE www.pafere.org.

ISBN PAFERE: 978-83-63421-01-4ISBN ILK: 978-83-88017-21-6

Wydawcy:Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacjii Rozwoju Ekonomicznego PAFEREul. Mickiewicza 16/12A01-517 Warszawawww.pafere.orgpafere@pafere.orgTel. 22 215 72 22

Instytut Liberalno-Konserwatywnyul. Judyma 8,20-716 Lublin

5Spis treci

Niedawno w jednym z czoowych czasopism ekono-micznych pewien znany profesor opublikowa arty-ku, ktry znakomicie ujawnia gwne zagroeniezarwno dla gospodarki Stanw Zjednoczonych, jaki dla innych krajw.

Wikszo argumentacji tego artykuu zostaa do-gbnie przemylana i jasno sformuowana. Autor roz-pocz od wyraenia aprobaty dla wasnoci prywat-nej i kapitalizmu. Opowiedzia si za wolnym ryn-kiem na towary i usugi, potpiajc jednoczenie mo-nopol ktrejkolwiek grupy, czy to kapitau czy tesiy roboczej. Domaga si rwnoci wobec prawaoraz ochrony swobody dla przedsibiorczoci, pro-dukcji i wymiany. Jedynie w takich warunkach stwierdzi ludzie mog osign maksymalny dob-robyt i powodzenie.

Jak dotd, wszystko wydaje si w porzdku.Jednak od tego punktu w autor przeszed do re-

komendacji polityki polegajcej na przejmowaniu

Przedmowa dowydania amerykaskiego

6 Planowany chaos

przez rzd wasnoci i dochodw od osb najbardziejproduktywnych na rzecz domniemanej korzyci osbnajmniej produktywnych. Innymi sowy, zaleca niewolno ekonomiczn, lecz tak zwany system mie-szany w deklarowanym celu uspoecznienia do-brobytu. System ten twierdzi powinno si wpro-wadza powoli i stopniowo, przy pomocy rnychinstrumentw. Jednoczenie potpia rewolucyjnychsocjalistw utrzymujc, e wbrew ich twierdzeniom nie jest konieczny rozlew krwi i uycie siy. Cierpli-woci i spokojn wytrwaoci utrzymuje monawprowadzi te zmiany w sposb pokojowy.

Na pierwszy rzut oka wydarzenia zdaj si po-twierdza opini, e owo wywaszczenie czy uspo-ecznienie wasnoci moe nastpi w sposb pokojo-wy, to znaczy bez zbrojnej rewolucji i wojny domo-wej. Jednak dokadniejsza analiza wykazuje, e nisz-czenie wolnoci na caym wiecie przynioso w konse-kwencji dwie najbardziej krwawe wojny w caej jejhistorii. A czy bez przemocy odbyo si to w Ameryce?Niszczenie wolnoci w naszym kraju, tak jak i gdzieindziej, odbywa si zarwno przez indywidualne sto-sowanie przemocy, jak te przez niemal nieprzepartsi wspczesnego pastwa.

Takie atwe, bezkrwawe i pokojowe przejcie dosocjalizmu stanowi wanie temat Planowanego chaosu.Poczwszy od Niemiec z koca ubiegego wieku winterwencjonizm zwiksza swoj popularno pokolei w jednym kraju po drugim na caym wiecie. Podrnymi nazwami: Sozialpolitik, pastwa dobrobytu,Nowego adu\, czy gospodarki planowej, ten program

7Przedmowa do wydania amerykaskiego

jest goszony i krzewiony w kocioach, szkoach, or-ganizacjach chopskich i stowarzyszeniach przemyso-wych jako nieradykalna, rozsdna droga rodka.W Planowanym chaosie profesor Mises wyjania, skdbierze si taka popularno tych idei, dlaczego tak pik-nie brzmice hasa w rzeczywistoci zawodz w real-nym dziaaniu i w kocu, jakie konsekwencje przynositaka polityka realizujcym j krajom.

Naukowe badanie interwencjonizmu pastwowe-go to dzieo caego ycia tego wybitnego ekonomistyi naukowca. Stanowio ono rwnie gwny przed-miot zainteresowania austriackiej szkoy ekonomii, kt-rej profesor Mises jest wybitnym przedstawicielem. Taszkoa myli ekonomicznej ma swj pocztek w dzie-ach Carla Mengera i Eugena Bhm-Bawerka. PozaMisesem, wrd jej dzisiejszych czoowych przedsta-wicieli s Friedrich von Hayek z Komitetu Myli Spo-ecznej Uniwersytetu Chicago, autor Drogi do zniewo-lenia oraz Konstytucji wolnoci i rosnca liczba modychekonomistw w wielu krajach.

Ta szkoa myli ekonomicznej wypracowaa kon-cepcj tzw. marginal utility, czyli w dziedzinie warto-ci i dystrybucji, tzn. metod analizy, ktra wyparaprymitywne i wprowadzajce w bd teorie koszturobocizny lub nakadw pracy. To osignicie uczy-nio z austriackich ekonomistw wiodcych krytykwmarksistowskiego socjalizmu i socjalistw z katedrprofesorskich, ktrzy w uniwersytetach niemieckichsuyli za rzecznikw pastwa dobrobytu Bismarckai za zwiastunw zarwno socjaldemokracji jak i w p-niejszym czasie nazizmu.

8 Planowany chaos

Bezporednim owocem tych wielu lat wysikwnaukowych by traktat profesora Misesa, Socjalizm, ktrypo raz pierwszy ukaza si w 1922 r., a w wersji po-prawionej w 1932 r., w jzyku niemieckim. Przekadna jzyk angielski wydano po raz pierwszy w 1936 r.,przekad francuski w 1938 r., za tumaczenie w jzy-ku hiszpaskim do ktrego Planowany chaos zostaspecjalnie napisany jako epilog w roku 1947. Epilogten rwnie ukaza si w pniejszym wydaniu Socja-lizmu, opublikowanym przez Yale University Pressw 1951 r.

Zwolennicy komunizmu, dziaajcy na jego rzecz zarwno w Stanach Zjednoczonych jak i w innychkrajach szykuj si do przejcia wadzy politycz-nej1 . Jednak wnikliwy badacz powinien dogbnieprzemyle, w jaki sposb interwencjonizm pod r-nymi zachcajcymi hasami przygotowuje grunt dlaostatecznego obalenia wolnego spoeczestwa, gospo-darki rynkowej i konstytucyjnie uprawomocnionegorzdu. Napisana przez wiatowego eksperta ksikazatytuowana Planowany chaos moe okaza si cennpomoc w zrozumieniu tej problematyki. Pomc moew wyjanieniu bdw tych, ktrzy jak w profesorekonomii, ktrego artyku przywoaem na pocztku wierz, e system oparty na wolnoci indywidual-nej mona zmiesza z socjalizmem.

Leonard E. ReadFundacja Edukacji Ekonomicznej,

wrzesie 19611 Te sowa byy pisane w 1961 roku [red].

9Charakterystyczn cech naszej epoki dyktatorw,wojen i rewolucji jest jej antykapitalistyczne nastawie-nie. Wikszo rzdw i partii politycznych gorcopragnie ograniczy sfer inicjatywy prywatnej i wol-nej przedsibiorczoci. Niemale niepodwaalnymdogmatem jest przekonanie, e kapitalizm si sko-czy i e nadchodzi okres poddania surowej dyscypli-nie caej dziaalnoci gospodarczej, okres zarwnonieunikniony, jak i wysoce podany.

Niemniej jednak kapitalizm jest wci bardzoywotny na Pkuli Zachodniej. Produkcja kapitali-styczna uczynia nadzwyczajny postp chobyw cigu ostatnich kilku lat. Znacznie ulepszono rw-nie metody produkcji. Konsumentom zapewnionodostawy lepszych i taszych towarw oraz licznychnowych artykuw, o ktrych niedawno w ogle jesz-cze nie syszano. Wiele krajw rozszerzyo wielkoi podnioso jako swej produkcji. Mimo antykapitali-stycznych programw wszystkich rzdw i niemal

Uwagi wstpne

10 Planowany chaos

wszystkich partii politycznych, kapitalistyczny spo-sb produkcji wci peni swoj spoeczn funkcjdostarczania konsumentom towarw lepszych, ta-szych i w wikszych ilociach.

Z pewnoci nie jest zasug rzdw, politykwi dziaaczy zwizkw zawodowych to, e w krajachprzestrzegajcych zasady prywatnej wasnoci rod-kw produkcji standard ycia wci si podnosi. Tonie biura i biurokraci, ale wielki biznes zasuguje nauznanie za fakt, e wikszo rodzin w Stanach Zjed-noczonych posiada samochd i odbiornik radiowy2.Amerykaski wzrost konsumpcji w przeliczeniu najedn osob, w porwnaniu z warunkami panujcy-mi tu zaledwie wier wieku temu, nie jest skutkiempraw i zarzdze wykonawczych. Jest to osigniciebiznesmenw, ktrzy powikszali swoje fabryki lubbudowali nowe. Naley wci podkrela ten fakt,gdy nasi wspczeni maj skonno do ignorowa-nia go. Zagubieni w przesdach etatyzmu i wszech-mocy rzdu, zajmuj si wycznie instrumentami rz-dowymi. Wszystkiego oczekuj od dziaa autorytar-nych, a bardzo niewiele od inicjatywy przedsi-biorczych obywateli. A przecie jedynym sposobemwzrostu dobrobytu jest zwikszenie iloci dostpnychproduktw. I to jest wanie cel biznesu.

To mieszne, e mwi si znacznie wicej o osi-gniciach Tennessee Valley Authority3 ni o wszyst-

2 W roku 1947 [red.].3 Tennessee Valley Authority niezalena agencja powstaa

18 maja 1933 r. dla zarzdzania systemem rzeki Tennessee, wrazz jej dopywami i kanaami, nadwykami produkcji energii elek-trycznej i produkcji nawozw sztucznych [przyp. tum.].

11

kich bezprecedensowych i bezprzykadnych zdoby-czach amerykaskich przemysw przetwrczychzarzdzanych prywatnie. A jednak to wanie teprzedsibiorstwa prywatne umoliwiy Stanom Zjed-noczonym wygranie wojny.

Nikt prawie nie kwestionuje dogmatu, e pa-stwo lub rzd stanowi ucielenienie wszystkiego, cojest dobre i korzystne, i e wszyscy obywatele to nie-szczni najemnicy, ktrzy s nastawieni wycz-nie na krzywdzenie si nawzajem i bardzo potrze-buj opiekuna. Kwestionowanie tego dogmatu,choby w najmniejszym stopniu, stao si tematemtabu. Ten, kto ogasza bosko pastwa i nieomyl-no jego kapanw, czyli biurokratw, uwaanyjest za bezstronnego badacza nauk spoecznych.Wszyscy za, ktrzy zgaszaj sprzeciwy, s pit-nowani jako stronniczy i ograniczeni. Wyznawcynowej religii statolatrii s jeszcze bardziejfanatyczni i nietolerancyjni ni muzumascy zdo-bywcy Afryki i Hiszpanii.

Historycy okrel nasze czasy mianem epokidyktatorw i tyranw. W ostatnich latach bylimywiadkami upadku dwch takich napuszonychnadludzi4. Przetrwa jednak duch, ktry wynistych otrw do autokratycznej wadzy. Przenikaon podrczniki i czasopisma, przemawia ustaminauczycieli i politykw, ujawnia si w programachpartyjnych, w sztukach teatralnych i ksikowychpowieciach. I dopki ten duch panuje, nie mona

4 Chodzi o Hitlera i Mussoliniego [przyp. red.].

Uwagi wstpne

12 Planowany chaos

mie nadziei na trway pokj, demokracj5, zacho-wanie wolnoci czy na sta popraw ekonomicz-nego dobrobytu narodw.

5 Okrelenie demokracja stosowane w tej pracy ozna-cza system rzdw, w ktrym rzdzeni s w stanie zadecydo-wa bezporednio drog plebiscytu, lub porednio poprzezwybory, o sposobie, w jaki ma by sprawowana wadza usta-wodawcza i wykonawcza, jak rwnie o doborze wadz wy-konawczych. Demokracja stanowi cakowite przeciwiestwosystemw bolszewickiego, faszystowskiego i nazistowskiego,w ktrych grupa samozwaczych postpowcw ma prawo iobowizek przechwycenia steru rzdw poprzez uycie siyi narzucenie wikszoci swej wasnej woli.

13I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

Nic nie jest dzi tak niepopularne jak gospodarkawolnorynkowa, a dokadniej kapitalizm. Kapitalizmobwinia si za wszystko, co budzi wspczesne nie-zadowolenie. Dla ateistw kapitalizm jest odpowie-dzialny za to, e przetrwao chrzecijastwo. Ale jed-noczenie encykliki papieskie obwiniaj kapitalizmo szerzenie postaw antyreligijnych i wspczesne grze-chy, z kolei za kocioy i sekty protestanckie rwnieenergicznie oskaraj kapitalistyczn chciwo. Przy-jaciele pokoju uwaaj nasze wojny za odrol kapita-listycznego imperializmu. Jednak wczeniej nieugicinacjonalistyczni podegacze wojenni w Niemczechi we Woszech oskarali kapitalizm o jego buruazyj-ny pacyfizm, sprzeczny z ludzk natur i nieunik-nionymi prawami historii. Kaznodzieje obwiniajkapitalizm o rozbicie rodziny i sprzyjanie rozwizo-ci. Z kolei progresici wini kapitalizm za zacho-wanie rzekomo przestarzaych regu seksualnejwstrzemiliwoci. Niemal wszyscy ludzie zgadzaj

I

Klska interwencjonizmu

14 Planowany chaos

si, e ubstwo jest wynikiem kapitalizmu. Z drugiejstrony, wielu ubolewa nad faktem, e kapitalizm hojnie speniajc yczenia ludzi uparcie dajcychcoraz wicej uatwie i lepszego ycia promuje ka-rygodny materializm. Te sprzeczne oskarenia wobeckapitalizmu nawzajem si znosz. Rzeczywisto jestjednak taka, e pozostao ju niewielu ludzi, ktrzyw ogle nie potpialiby kapitalizmu.

Chocia kapitalizm jest systemem gospodarczymwspczesnej cywilizacji zachodniej, programy wszyst-kich pastw zachodnich kieruj si cakowicie antyka-pitalistycznymi ideami. Celem tych interwencjonistycz-nych programw nie jest zachowanie kapitalizmu, alezastpienie go gospodark mieszan. Zakada si, eowa gospodarka mieszana nie jest ani kapitalizmem,ani socjalizmem. Opisuje si j jako tzw. trzeci drog,system tak samo odlegy od kapitalizmu, jak i od socja-lizmu. Twierdzi si, e znajduje si ona w poowie dro-gi midzy socjalizmem i kapitalizmem, zachowujczalety obu i unikajc wad waciwych kademu z nich.

Ponad p wieku temu wybitny przedstawiciel bry-tyjskiego ruchu socjalistycznego, Sidney Webb, owiad-czy, e filozofia socjalistyczna jest jedynie wiadomymi otwartym potwierdzeniem zasad organizacji spoecz-nej, ktre ju w wikszej czci niewiadomie przyj-to. Doda rwnie, e historia gospodarcza dziewit-nastego stulecia to niemal ciga kronika postpu so-cjalizmu6. Kilka lat pniej wybitny brytyjski m sta-nu, Sir William Harcourt, ogosi: Teraz wszyscy jeste-

6 Sidney Webb [w:] Fabian Essays in Socialism, pierwsze wy-danie w 1889 r., wydanie amerykaskie: New York 1891, s. 4.

15I Klska interwencjonizmu

my socjalistami7. Kiedy w 1913 r. Amerykanin ElmerRoberts opublikowa ksik o gospodarczej polityceRzdu Cesarstwa Niemieckiego prowadzonej od ko-ca lat siedemdziesitych, okreli t polityk mianemsocjalizmu monarchicznego8.

Bdem jest jednak proste utosamianie interwen-cjonizmu pastwowego z socjalizmem. Jest wielu zwo-lennikw interwencjonizmu, ktrzy uwaaj go zanajwaciwsz metod realizacji krok po kroku pe-nego socjalizmu. Ale jest rwnie wielu interwencjoni-stw, ktrzy nie s socjalistami w penym tego sowaznaczeniu; ich celem jest ustanowienie gospodarki mie-szanej jako staego systemu zarzdzania gospodark.Usiuj ograniczy, podda kontroli i poprawi ka-pitalizm poprzez interwencj rzdu w sfer biznesui za pomoc zwikszania roli i znaczenia ruchu zwiz-kw zawodowych.

Aby zrozumie dziaanie interwencjonizmu i go-spodarki mieszanej, trzeba wyjani dwa punkty.

Po pierwsze: jeli w ramach spoeczestwa oparte-go o prywatn wasno rodkw produkcji, niektrez tych rodkw stanowi wasno rzdu czy zarzdwmiast i s przez nie zarzdzane, to jeszcze nie czyni tosystemu mieszanego, ktry czyby socjalizm i wasnoprywatn. Dopki tylko niektre indywidualne przed-sibiorstwa s pod publiczn kontrol, w zasadzie nieulegaj osabieniu te cechy gospodarki rynkowej, ktre

7 Zob. G. M. Trevelyan, A Shortened History of England, Lon-don 1942, s. 510.

8 Elmer Roberts, Monarchical Socialism in Germany, NewYork 1913.

16 Planowany chaos

determinuj dziaalno gospodarcz. Rwnie przed-sibiorstwa stanowice wasno publiczn, jako na-bywcy surowcw, pproduktw i siy roboczej, orazjako sprzedawcy towarw i usug, musz dostosowasi do mechanizmw gospodarki rynkowej. S one rw-nie poddane prawom rynku musz walczy o zysklub przynajmniej unika strat. Kiedy za prbuje siumniejszy lub wyeliminowa t zaleno przez po-krywanie strat takich przedsibiorstw przy pomocysubsydiw z funduszy publicznych, jedynym skutkiemjest przesunicie gdzie indziej tej zalenoci. Dzieje sitak dlatego, e rodki na te subsydia musz by zdoby-te gdzie indziej. Mona je otrzyma poprzez zbieraniepodatkw. Jednak ciar takich podatkw wywierawpyw na obywateli, a nie na rzd zbierajcy podatek.To rynek, a nie ministerstwo skarbu, decyduje o tym,na kogo spadnie ciar podatku i jak wpynie on naprodukcj i konsumpcj. Rynek i jego nieuniknione pra-wa utrzymuj najwysz pozycj.

Po drugie: istniej dwa rne wzorce realizacjisocjalizmu. Jeden wzorzec moemy go nazwamarksistowskim lub sowieckim jest czysto biurokra-tyczny. Wszystkie przedsibiorstwa gospodarcze stajsi departamentami rzdu, tak samo jak kierowaniearmi, marynark czy systemem pocztowym. Kadapojedyncza fabryka, sklep czy gospodarstwo rolneznajduje si w takim samym stosunku do nadrzdnejorganizacji centralnej jak jaki urzd pocztowy wo-bec Ministerstwa Poczty. Cay nard tworzy jednarmi siy roboczej na przymusowej subie, za do-wdc tej armii jest szef pastwa.

17I Klska interwencjonizmu

Drugi wzorzec mona go okreli systemem nie-mieckim lub Zwangswirtschaft9 rni si od pierw-szego tym, e pozornie i nominalnie zachowuje onprywatn wasno rodkw produkcji, przedsibior-czo i wymian rynkow. Tak zwani przedsibiorcydokonuj transakcji kupna i sprzeday, pac robot-nikom, zacigaj dugi oraz spacaj odsetki i amor-tyzacj. Ale nie s ju prawdziwymi przedsibiorca-mi. W nazistowskich Niemczech nazywano ich za-rzdcami zakadu, tzw. Betriebsfhrer. Rzd narzu-ca tym pozornym przedsibiorcom co maj produko-wa, w jaki sposb, w jakiej iloci, za jak cen i odkogo kupowa, po ile i komu sprzedawa. Rzd de-cyduje za jak pensj pracownicy najemni maj pra-cowa oraz komu i na jakich warunkach kapitalicipowinni powierza swoje fundusze. Wymiana ryn-kowa staje si w tym wypadku ju tylko fasad. Po-niewa wszystkie ceny, pace i stopy procentowe usta-lane s przez pastwo, jedynie pozornie s one cena-mi, pacami i stopami procentowymi; w rzeczywisto-ci s to tylko ilociowe kategorie w autorytarnychzarzdzeniach okrelajce dochd, konsumpcj i stan-dard ycia kadego obywatela. To wadze, a nie kon-sumenci, kieruj produkcj. Centralne wadze sw zarzdzaniu i kierowaniu produkcj najwyszymautorytetem; wszyscy obywatele to jedynie pracow-nicy rzdowi. To jest wanie socjalizm, z zachowa-

9 Zwang oznacza nakaz, natomiast Wirtschaft gospo-dark. Angielskim odpowiednikiem terminu Zwangswirt-schaft byoby okrelenie compulsory economy, czyli gospo-darka przymusowa albo nakazowa.

18 Planowany chaos

niem zewntrznych pozorw kapitalizmu. Zacho-wane zostaj te niektre etykiety gospodarki rynko-wej, ale oznaczaj one co zupenie innego ni w ka-pitalistycznej gospodarce rynkowej.

Konieczne jest podkrelenie tego faktu, aby niedopuci do pomieszania socjalizmu z interwencjoni-zmem. System skrpowanej gospodarki rynkowej,czyli interwencjonizm, rni si od socjalizmu juprzez sam fakt, e jest to wci gospodarka rynkowa.Wadze usiuj wpywa na rynek poprzez interwen-cj swojego aparatu przymusu, ale nie chc one ca-kowitego wyeliminowania rynku. Pragn, aby produk-cja i konsumpcja rozwijay si w kierunkach innychni te, ktre wyznacza rynek nieskrpowany, orazchc osign ten cel poprzez wczenie do dziaaniarynku polece, nakazw i zakazw, i do ich wymu-szenia zawsze maj gotowe siy policyjne i cay apa-rat przymusu. S to jednak pojedyncze interwencje.Ich autorzy utrzymuj, e nie planuj poczenia ichw cakowicie zintegrowany system, ktry regulowa-by wszystkie ceny, pace i stopy procentowe, i ktryzatem oddawaby pen kontrol nad produkcj i kon-sumpcj w rce wadz.

Jednake wszystkie metody interwencjonizmu ska-zane s na niepowodzenie. Oznacza to, e programyinterwencjonistyczne musz przynie w rezultaciewarunki, ktre z punktu widzenia ich wasnych zwo-lennikw bd bardziej niezadowalajce, ni wcze-niejszy stan rzeczy, ktry miay w zamierzeniu zmie-ni. Programy te s zatem sprzeczne z zakadanymcelem.

19I Klska interwencjonizmu

Bez wzgldu na to, czy to dekret rzdowy narzu-ci minimalne stawki pac czy te zostay one wymu-szone przez naciski i dania zwizkw zawodo-wych, s one naturalnie bezuyteczne, jeli ustalajwynagrodzenia na poziomie rynkowym. Jeli jednakprbuj podnie stawki pac powyej poziomu, naktrym ustaliby je nieskrpowany rynek pracy, to ichkonsekwencj jest stae bezrobocie dla duej czcipotencjalnej siy roboczej.

Wydatki rzdowe nie mog stworzy dodatko-wych miejsc pracy. Jeli rzd dostarcza potrzebnychfunduszy poprzez opodatkowanie obywateli lub po-yczki publiczne, po jednej stronie znosi tyle miejscpracy ile tworzy po drugiej. Jeli wydatki rzdowefinansowane s za pomoc poyczek z bankw ko-mercyjnych, oznacza to podwyk kosztw kredytui inflacj. Jeli podczas takiej inflacji wzrost cen towa-rw przewyszy wzrost nominalnych stawek pac,bezrobocie rzeczywicie si zmniejszy. Ale w takiejsytuacji w spadek bezrobocia spowodowany bdziewanie przez fakt, e spadaj realne stawki pac.

Nieodczn tendencj ewolucji kapitalizmu jeststae podnoszenie realnych stawek pac. Jest to efektprogresywnej akumulacji kapitau, przy pomocy kt-rej poprawia si technologiczne metody produkcji. Nieistnieje inny sposb, dziki ktremu mona by pod-nie wysoko stawek pac tym wszystkim, ktrzychc zarabia, ni poprzez zwikszenie udziau za-inwestowanego kapitau w przeliczeniu na pracow-nika. Gdy tylko ustaje akumulacja dodatkowego ka-pitau, wygasa take tendencja do dalszego zwiksza-

20 Planowany chaos

nia pac realnych. Jeli konsumpcja kapitau zastpiwzrost dostpnego kapitau, pace realne musz cza-sowo si obniy, a do chwili usunicia zahamowadalszego wzrostu kapitau. Decyzje rzdowe, ktreopniaj akumulacj kapitau lub prowadz dokonsumpcji kapitau takie jak opodatkowanie kon-fiskacyjne s zatem szkodliwe dla yciowych inte-resw pracownikw.

Ekspansja kapitau moe spowodowa przejciowdobr koniunktur. Ale takie fikcyjne oywienie go-spodarcze musi skoczy si ogln depresj gospo-darki, czyli kryzysem.

Trudno byoby utrzymywa, e historia gospodar-cza ostatnich dziesicioleci toczya si wbrew pesy-mistycznym przepowiedniom ekonomistw. Naszaepoka musi stan wobec wyzwa wielkich proble-mw ekonomicznych. Nie jest to jednak kryzys kapi-talizmu. Jest to raczej kryzys interwencjonizmu, poli-tyki majcej na celu wprowadzenie programw two-rzonych dla ulepszenia kapitalizmu i zastpienia gojakim lepszym systemem.

aden ekonomista nigdy nie omieli si twierdzi,e interwencjonizm mgby przynie co innego niklska i chaos. Zwolennicy interwencjonizmu a wio-dcymi postaciami wrd nich s przedstawiciele Pru-skiej Szkoy Historycznej i Amerykascy Instytucjona-lici nie byli ekonomistami. Wprost przeciwnie. Abyspopularyzowa swoje projekty kategorycznie zaprze-czali, e istnieje co takiego, jak prawa ekonomiczne.Ich zdaniem rzdy maj pen swobod w osiganiuwszystkiego, co planuj i nie s wcale ograniczane

21I Klska interwencjonizmu

przez nieubagaln regularno przebiegu zjawisk eko-nomicznych. I jak niemiecki socjalista, Ferdynand La-salle, utrzymuj, e Pastwo jest Bogiem.

Interwencjonici nie podchodz do studiw nadsprawami ekonomicznymi z naukow bezstronnoci.Wikszo z nich kieruje si zawistnym oburzeniemna tych, ktrych dochody s wiksze ni ich wasne.Ta stronniczo uniemoliwia im dostrzeenie sprawtakimi, jakimi one s naprawd. Dla nich gwnrzecz nie jest poprawa warunkw ycia mas, aleprzyniesienie szkody przedsibiorcom i kapitalistom,nawet jeli ofiarami takiej polityki stanie si ogromnawikszo ludzi.

W oczach interwencjonistw ju samo istnieniezyskw jest godne potpienia. Mwi o zysku, ale niezajmuj si wcale jego niezbdnym przeciwiestwem,czyli strat. Nie potrafi zrozumie, e zyski i stratyto instrumenty, dziki ktrym konsumenci trzymajmocno w ryzach wszystkie dziaania przedsibiorcw.To wanie zysk i strata czyni z konsumentw naj-wyszego arbitra w stosunku do biznesu. Absurdemjest przeciwstawianie sobie produkcji dla zysku i pro-dukcji uytecznej. Na nieskrpowanym rynku czo-wiek moe osign zyski jedynie poprzez dostarcza-nie konsumentom w najlepszy i najtaszy sposb to-warw, ktrych oni zechc uywa. Zyski i stratyodbieraj materialne czynniki produkcji z rk niewy-dajnych i oddaj je w rce bardziej wydajnych. Ichfunkcja spoeczna polega wic na tym, aby da wik-szy wpyw na prowadzenie biznesu temu czowieko-wi, ktry odnosi wiksze sukcesy w produkowaniu

22 Planowany chaos

towarw, o ktre ludzie si dobijaj. To konsumenciponosz szkod, kiedy prawa danego kraju niepozwalaj najwydajniejszym przedsibiorcom posze-rza sfery swej dziaalnoci. Tym, co sprawio, e nie-ktrzy przedsibiorcy rozwinli si w wielki kapita,by wanie ich sukces w najlepszym zaspokajaniupotrzeb mas.

Antykapitalistyczna polityka sabotuje dziaaniekapitalistycznego systemu gospodarki rynkowej. Kl-ska interwencjonizmu nie dowodzi koniecznoci przy-jcia socjalizmu ujawnia jedynie bezowocno in-terwencjonizmu. Wszystkie te za, ktre samozwa-czy progresici interpretuj jako dowody na rzeczklski kapitalizmu, s wynikiem ich rzekomo korzyst-nej interwencji w mechanizmy dziaania rynku. Je-dynie ignoranci, bdnie utosamiajcy interwencjo-nizm i kapitalizm, wierz, e lekarstwem na te zajest socjalizm.

23I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

Wielu zwolennikw interwencjonizmu wyraa zdzi-wienie, kiedy im si powie, e zalecajc interwencjo-nizm, sprzyjaj antydemokratycznym i dyktatorskimtendencjom oraz ustanowieniu totalitarnego socjali-zmu. Protestuj wwczas, e naprawd s szczerymizwolennikami demokracji, przeciwstawiajcymi sijednoczenie zarwno tyranii, jak i socjalizmowi.Chodzi im jedynie o popraw warunkw ycia ubo-gich. Mwi, e kieruj si wzgldami sprawiedliwo-ci spoecznej i opowiadaj si za bardziej uczciwdystrybucj dochodw wanie dlatego, e zamierzajzachowa kapitalizm i jego polityczn struktur lubnadbudow, tzn. rzd demokratyczny.

Ludzie ci jednak nie potrafi zda sobie sprawyz tego, e rnorakie proponowane przez nich progra-my nie s w stanie przynie tych korzystnych efektw,o jakie im chodzi. Wrcz przeciwnie, powoduj one taksytuacj, ktra z punktu widzenia ich zwolennikw jestgorsza, ni poprzednia sytuacja, ktr miay wanie

II

Dyktatorski,antydemokratyczny i socjalistycznycharakter interwencjonizmu

24 Planowany chaos

poprawi. Jeli rzd, ktrego pierwsza ingerencja w dzia-anie mechanizmw rynkowych poniosa klsk, nie b-dzie gotw do wycofania si z tej interwencji i do po-wrotu do wolnej gospodarki, to bdzie musia dodawado tej pierwszej ingerencji coraz to wicej uregulowai ogranicze. Postpujc w ten sposb krok po krokudociera w kocu do punktu, w ktrym znikna ju caaswoboda gospodarcza jednostek. Wyania si wtedy so-cjalizm wedug wzorca niemieckiego, czyli Zwangswirt-schaft nazistw.

Wspomnielimy ju przypadek minimalnych sta-wek pac. Zilustrujmy t spraw dalej poprzez anali-z typowej kwestii kontroli cen.

Jeeli rzd pragnie umoliwi ubogim rodzicomdawanie wicej mleka swoim dzieciom, musi je kupo-wa po cenie rynkowej i sprzedawa je uboszym zestrat, po niszej cenie ni cena zakupu; strat mo-na pokry ze rodkw zbieranych w podatkach. Alejeli rzd po prostu ustali cen mleka na niszym po-ziomie ni cena rynkowa, osignite skutki bdsprzeczne z celami rzdu. Aby unikn strat, drobniproducenci wycofaj si z nieopacalnej ju produk-cji i sprzeday mleka. Dla konsumentw bdzie poprostu mniej dostpnego mleka, a nie wicej. Skutektej ingerencji bdzie jednak sprzeczny z intencjamirzdu. Rzd interweniowa, poniewa uzna mlekoza towar podstawowy. Nie zamierza wcale ograni-cza jego poday.

Teraz rzd musi stan wobec alternatywy: albopowstrzyma si od jakichkolwiek prb kontrolowa-nia cen, albo te uzupeni t pierwsz decyzj na-

25II Dyktatorski, antydemokratyczny...

stpn, tzn. ustanowi ceny czynnikw produkcjikoniecznych do wytwarzania mleka. I znw powta-rza si ta sama historia, ale ju na wyszym poziomie rzd musi z kolei ustali teraz ceny czynnikw pro-dukcji koniecznych do produkcji tych czynnikw pro-dukcji, ktre s konieczne do wytwarzania mleka.W ten sposb musi posuwa si coraz dalej i dalej,ustalajc ceny wszystkich rodkw produkcji zarw-no ludzkich jak i materiaowych zmuszajc kade-go przedsibiorc i kadego pracownika do dalszejpracy przy tych samych cenach i zarobkach. Nie mo-na przy tym pomin adnej gazi produkcji w tympowszechnym programie ustalania cen i pac ani za-pomnie o oglnym nakazie kontynuowania produk-cji. Jeli pozostawi si swobod niektrym gaziomprodukcji, rezultatem bdzie przemieszczenie do nichkapitau i siy roboczej oraz proporcjonalny spadekpoday towarw, ktrych ceny ustali rzd. S to jed-nake wanie te towary, ktre rzd uzna za szcze-glnie wane dla zaspokojenia potrzeb mas.

Kiedy jednak osignie si taki stan totalnej kontrolibiznesu, okae si, e gospodark rynkow zastpi jusystem gospodarki planowanej, czyli socjalizm. Oczy-wicie, nie jest to socjalizm bezporedniego pastwo-wego zarzdzania kadym zakadem przez rzd, jakto ma miejsce w Zwizku Sowieckim, ale socjalizmwedug modelu niemieckiego czy nazistowskiego.

Wielu ludzi fascynowa rzekomy sukces niemiec-kiej kontroli cen. Mwili: wystarczy by rwnie bru-talnym i bezwzgldnym jak nazici, a odniesie si suk-ces w kontrolowaniu cen. Ludzie ci, gotowi zwalcza

26 Planowany chaos

nazizm poprzez przejcie jego metod, nie dostrzega-li, e nazici nie wymusili kontroli cen w spoecze-stwie rynkowym, ale e ustalili peny system socjali-styczny, wsplnot totalitarn.

Kontrola cen jest sprzeczna z celem, jeli ograni-cza si jedynie do niektrych towarw. Nie moe dzia-a zadowalajco w ramach gospodarki rynkowej. Jelize swej poraki rzd nie wycignie wniosku, e musizrezygnowa z wszelkich prb kontrolowania cen, tobdzie musia posuwa si coraz dalej i dalej, a dozastpienia gospodarki rynkowej socjalistycznym cen-tralnym i powszechnym planowaniem.

Produkcj mona kierowa na dwa sposoby:poprzez ceny ustalane przez rynek, czyli poprzez ku-powanie lub powstrzymanie si od kupowania zestrony konsumentw, albo te moe ni kierowa rz-dowa centralna rada zarzdzania produkcj. Nie ist-nieje adne dostpne trzecie rozwizanie. Nie ma tetrzeciego zdolnego do funkcjonowania systemu spo-ecznego, ktry nie byby albo gospodark rynkowalbo socjalizmem. Rzdowa kontrola jedynie nad cz-ci cen musi spowodowa sytuacj, jak bez ad-nego wyjtku kady uzna za absurdaln i sprzecznz celem. Jej nieuniknionym rezultatem bdzie chaosi niepokoje spoeczne.

Wanie to maj na myli ekonomici, kiedy od-wouj si do praw ekonomicznych i twierdz, e in-terwencjonizm jest z nimi sprzeczny.

W gospodarce rynkowej konsumenci s najwa-niejszym arbitrem. Nabywanie przez nich lub po-wstrzymanie si od zakupu towarw decyduje osta-

27II Dyktatorski, antydemokratyczny...

tecznie o tym, co wytwarzaj przedsibiorcy, w ja-kich ilociach i jakiej jakoci. Wanie ten mechanizmbezporednio okrela ceny towarw konsumpcyjnychi porednio ceny wszystkich towarw producentw,tzn. robocizny i materialnych czynnikw produkcji.Ten mechanizm determinuje powstawanie zyskwi strat oraz ksztatowanie si stopy procentowej. Tenmechanizm ustala dochd kadej jednostki. Punktemcentralnym gospodarki rynkowej jest bowiem rynek,tzn. proces tworzenia cen towarw, stawek wynagro-dze i stp procentowych oraz ich pochodne: zyskii straty. W ten sposb wszyscy ludzie dziaajcyw charakterze producentw staj si odpowiedzialniwobec konsumentw. Zaleno ta jest bezporedniaw przypadku przedsibiorcw, kapitalistw, rolnikwi ludzi wolnych zawodw, oraz porednia w przy-padku ludzi pracujcych za pace i wynagrodzenia.Rynek dopasowuje wysiki wszystkich zaangaowa-nych w poda na potrzeby konsumentw do yczetych, dla kogo produkuj, to znaczy dla konsumentw.Podporzdkowuje on produkcj konsumpcji.

Rynek to demokracja, w ktrej kady grosz dajeprawo gosu. To prawda, e poszczeglne jednostkinie maj takiej samej siy gosu. Czowiek bogatszyoddaje jak gdyby wicej gosw ni czowiek ubo-szy. Ale w gospodarce rynkowej bycie bogatym i osi-ganie wyszych dochodw ju jest rezultatem po-przednich wyborw. W gospodarce rynkowej nieza-faszowanej ustalonymi przez rzd przywilejamii ograniczeniami jedynym rodkiem zdobycia bogac-twa i utrzymania go jest suenie konsumentom w naj-

28 Planowany chaos

lepszy i najtaszy sposb. Kapitalici i waciciele ziem-scy, ktrzy zawodz pod tym wzgldem, ponoszstraty. Jeeli nie zmieni swego postpowania, utracbogactwo i stan si biedakami. To konsumenci czy-ni ludzi bogatymi a bogatych biednymi. To konsu-menci ustalaj zarobki gwiazdy filmowej i piewacz-ki operowej na poziomie wyszym ni zarobki spa-wacza, nauczyciela czy ksigowego.

Kady czowiek ma prawo nie zgodzi si z wyni-kami kampanii wyborczej lub z procesem rynkowym.W demokracji jednake nie ma on innego sposobudoprowadzenia do zmiany sytuacji ni perswazja.Gdyby kto powiedzia: Nie podoba mi si burmistrzwybrany przez wikszo, dlatego prosz rzd, abyzastpi go tym czowiekiem, ktrego ja wol, trud-no byoby go nazwa demokrat. Kiedy jednak takiesame dania zgasza si pod adresem rynku, wik-szo ludzi jest zbyt nierozgarnita, aby dostrzecwystpujce tu aspiracje dyktatorskie. Konsumencidokonali swych wyborw i okrelili dochody pro-ducenta obuwia, gwiazdy filmowej i spawacza. Kimzatem jest profesor X, aby przypisywa sobie przywi-lej obalenia ich decyzji? Gdyby nie by potencjalnymdyktatorem, nie prosiby rzdu o interwencj. Stara-by si przekona swych wspobywateli, aby zwik-szyli swe zapotrzebowanie na produkcj spawaczy,a zmniejszyli zapotrzebowanie na obuwie i filmy.

Konsumenci nie s gotowi paci za bawen ta-kich cen, ktre sprawiyby, e mae farmy, tzn. farmyprodukujce w najmniej korzystnych warunkach, sta-yby si rentowne. To rzeczywicie bardzo niefortun-

29II Dyktatorski, antydemokratyczny...

ne akurat dla tych farmerw musz zaprzesta upra-wiania baweny i sprbowa w inny sposb wczysi w cao produkcji. Co jednak pomylimy sobieo mu stanu, ktry ingeruje z zastosowaniem przy-musu, aby podnie cen baweny powyej poziomu,jaki osignaby na wolnym rynku? Celem zamie-rzonym przez tego interwencjonist jest zastpieniewyboru konsumentw naciskiem aparatu przymusu.Te wszystkie dyskusje pastwo powinno zrobi toczy tamto w ostatecznym rachunku oznaczaj: po-licja powinna zmusi konsumentw do zachowaniainnego ni gdyby postpowali spontanicznie. W ta-kich propozycjach jak: podniemy ceny towarw rol-niczych, podniemy stawki pac, obnimy zyski,zmniejszmy wynagrodzenia kierownicze, swko myoznacza ostatecznie zawsze policj. A jednak auto-rzy takich projektw protestuj i twierdz, e ich pla-ny maj na celu zwikszenie wolnoci i demokracjiprzemysowej.

W wikszoci krajw niesocjalistycznych zwizkizawodowe maj przyznane specjalne prawa. Wolnoim nie dopuci do pracy osb nie bdcych czonka-mi zwizku. Wolno im wezwa do strajku i w trak-cie jego trwania mog nawet praktycznie uciec sido uycia siy wobec wszystkich, ktrzy gotowi snadal pracowa, czyli wobec amistrajkw. System tenprzyznaje nieograniczony przywilej tym, ktrzy szatrudnieni w kluczowych gaziach przemysu. Cirobotnicy, ktrych strajk odcina dostawy wody, wia-ta, artykuw spoywczych i innych towarw pierw-szej potrzeby, s w stanie otrzyma wszystko, czego

30 Planowany chaos

chc, kosztem reszty ludnoci. To prawda, e w Sta-nach Zjednoczonych ich zwizki dotychczas wy-kazyway pewien umiar w korzystaniu z takich mo-liwoci. Inne zwizki amerykaskie i zwizki euro-pejskie byy jednak mniej przezorne. D do wymu-szenia podwyek pac, nie troszczc si o nieuniknionkatastrof, jak taka podwyka moe wywoa.

Interwencjonici nie s do rozgarnici, aby zdasobie spraw z tego, e naciski i wymuszanie ze stro-ny zwizkw zawodowych s absolutnie nie do po-godzenia z jakimkolwiek systemem organizacji spo-ecznej. Problem zwizkw nie ma w ogle adnegoodniesienia do prawa obywateli do zrzeszania siw zgromadzenia i stowarzyszenia; adne demokra-tyczne pastwo nie odmawia obywatelowi tego pra-wa. Nikt te nie kwestionuje prawa czowieka do prze-rwania pracy i rozpoczcia strajku. Jedynym proble-mem jest to, czy zwizkom powinno si przyznawaprzywilej bezkarnego uciekania si do uycia siy. Takiprzywilej jest w rwnym stopniu nie do pogodzeniazarwno z socjalizmem jak i z kapitalizmem. Nie jestmoliwe adne spoeczne wspdziaanie w warun-kach podziau pracy, kiedy niektrzy ludzie lub zwiz-ki ludzi maj przyznane prawo niedopuszczenia in-nych do pracy przy uyciu siy lub pod grob uyciasiy. Wymuszony przez si strajk w kluczowych ga-ziach produkcji czy te strajk generalny s rwno-znaczne z rewolucyjn destrukcj spoeczestwa.

Rzd, ktry toleruje uycie siy przez jakkolwieknierzdow organizacj, praktycznie podaje si dodymisji. Jeeli rzd odrzuca swj monopol na stoso-

31II Dyktatorski, antydemokratyczny...

wanie przymusu i wymuszenia, powstaj w rezulta-cie warunki anarchii. Gdyby byo prawd, e demokra-tyczny system rzdw jest niezdatny do bezwarunko-wej ochrony prawa kadej jednostki do pracy wbrewpoleceniom zwizku, demokracja byaby skazana nazagad. Wwczas jedynym sposobem zachowaniapodziau pracy i uniknicia anarchii byaby dyktatura.Dyktatury w Rosji i w Niemczech wywoa wanie fakt,e mentalno spoeczestw tych krajw spowodowa-a, i stumienie przemocy zwizkw okazao si nie-moliwe w warunkach demokracji. Dyktatorzy zaka-zali strajkw i w ten sposb przetrcili kark ruchowizwizkowemu. W imperium sowieckim kwestia straj-kw w ogle nie istnieje.

Zudzeniem jest przekonanie, e arbitra w sporachzwizkowych mgby wczy zwizki w ramy gospo-darki rynkowej i uczyni ich funkcjonowanie moli-wym do pogodzenia z zachowaniem pokoju w kraju.Sdowe rozwizywanie sporw jest moliwe, jeli do-stpny jest zbir regu, zgodnie z ktrymi mona roz-patrywa indywidualne przypadki. Lecz jeli taki ko-deks obowizuje, a jego postanowienia stosowane sdo okrelenia wysokoci stawek pac, to ju nie rynekje ustala, ale w kodeks i ci, ktrzy zgodnie z nim sta-nowi prawo. Wwczas to najwysz wadz stano-wi rzd, a nie konsumenci kupujcy i sprzedajcy narynku. Jeeli natomiast kodeks taki nie istnieje, braku-je normy, wedug ktrej mona by rozwizywa kon-trowersje midzy pracodawcami a pracownikami.W sytuacji braku takiego kodeksu prnym jest m-wienie o godziwych zarobkach. Koncepcja spra-

32 Planowany chaos

wiedliwoci zarobkw jest nonsensem, jeeli nie wi-e si z jak ustalon norm. W praktyce, jeli praco-dawcy nie ustpi przed grobami zwizkw, arbitrasprowadza si do ustalenia zarobkw przez arbitramianowanego przez rzd. W miejsce ceny rynkowejpodstawia si zatem autorytarn ostateczn decyzj.Kwestia jest zawsze taka sama: rzd albo rynek. Niema trzeciego rozwizania.

W wyjanianiu skomplikowanych problemwi w czynieniu ich zrozumiaymi dla mniej pojtnychumysw czsto bardzo przydatne okazuj si prze-nonie. Mog one jednak wprowadza w bd i prze-ksztacaj si w nonsensy, jeli ludzie zapominaj, ekade porwnanie jest niedoskonae. Nierozsdne jestdosowne traktowanie zwrotw metaforycznych i wy-prowadzanie z ich interpretacji tych cech przedmio-tu, ktre przez uycie metafory chciao si uczyniatwiejszymi do zrozumienia. Nie byo nic zegow tym, e ekonomici opisywali dziaanie rynku jakoautomatyczne i mieli zwyczaj mwi o anonimo-wych siach dziaajcych na rynku. Nie mogli prze-widzie, e kto mgby by tak gupi, by te metaforytraktowa dosownie.

Jednake to nie automatyczne i anonimowesiy napdzaj mechanizm rynku. Jedynymi czyn-nikami kierujcymi rynkiem i okrelajcymi ceny scelowe dziaania ludzi. Nie ma tu automatyzmu s tylko ludzie wiadomie dcy do wybranych ce-lw i wiadomie uciekajcy si do okrelonych rod-kw dla osignicia tych celw. Nie ma tu adnychtajemnych si mechanicznych jest jedynie wola

33II Dyktatorski, antydemokratyczny...

kadej jednostki zaspokojenia swoich potrzeb r-norodnych dbr. Nie ma tu te adnej anonimowo-ci jestemy ty i ja, oraz Billy i Joe, i caa reszta.I kady z nas zaangaowany jest zarwno w pro-dukcj jak i konsumpcj. Kady wnosi swj wkaddo ustalania cen.

To nie midzy automatycznymi siami i planowa-nym dziaaniem pojawia si konieczno wyboru.Wybiera trzeba midzy demokratycznym procesemrynkowym, w ktrym kada jednostka ma swjudzia, a wycznymi rzdami jakiego ciaadyktatorskiego. Cokolwiek ludzie czyni w gospodar-ce rynkowej, stanowi to realizacj ich wasnych pla-nw. W tym sensie kade ludzkie dziaanie oznaczaplanowanie. To, co zalecaj ludzie, ktrzy okrelajsi mianem planistw, nie oznacza zastpienia swo-bodnego biegu rzeczy przez dziaanie planowane.Oznacza natomiast podstawienie wasnego planu pla-nisty w miejsce planw jego wspobywateli. Taki pla-nista jest potencjalnym dyktatorem, ktry chce pozba-wi wszystkich innych ludzi wadzy planowaniai dziaania wedug wasnych planw. Ma on na celutylko jedno wyczn, absolutn dominacj swegowasnego planu.

Takim samym bdem jest deklaracja, e rzd, ktrynie jest rzdem socjalistycznym, nie ma planu. Cokol-wiek rzd czyni, stanowi to realizacj jakiego planu,tzn. programu. Mona si z takim planem nie zga-dza, ale nie mona utrzymywa, e to w ogle niejest aden plan. Profesor Wesley C. Mitchell twierdzi,e brytyjski rzd liberalny zaplanowa nie posiada-

34 Planowany chaos

nie adnego planu10. Jednake rzd brytyjski w la-tach rzdw liberalnych na pewno mia okrelonyplan jego planem bya prywatna wasno rodkwprodukcji, wolna inicjatywa i gospodarka rynkowa.W rzeczywistoci Wielka Brytania bya niezwykle za-mona w okresie realizacji tego planu, ktry wedugProfesora Mitchella nie jest adnym planem.

Planici udaj, e ich plany s naukowe i e nie mogone wywoywa niezgody wrd ludzi uczciwychi dobrej woli. Nie ma jednak czego takiego jak nauko-wa powinno. Nauka jest kompetentna do ustalaniatego, co jest. Nie moe nigdy dyktowa tego, co powin-no by, ani celw, jakie ludzie powinni sobie wyzna-cza. Faktem jest, e ludzie nie zgadzaj si w sdachwartociujcych. Cynizmem jest zatem przyznawaniesobie prawa do odrzucania planw innych ludzi i zmu-szanie ich do podporzdkowania si planowi planisty.Czyj plan powinien by realizowany? Plan CIO11 czyplany ktrej innej grupy? Plan Trockiego czy plan Sta-lina? Plan Hitlera czy plan Strassera?

Kiedy ludzie uwierzyli, e w dziedzinie religii po-winno si przyj tylko jeden plan, wywoao to krwa-we wojny, ktrym kres pooyo dopiero uznanie za-sady swobody religijnej. Gospodarka rynkowa zapew-nia pokojow wspprac ekonomiczn, poniewa niestosuje siy wobec ekonomicznych planw obywateli.

10 Zob. Wesley C. Mitchell, The Social Sciences and NationalPlanning [w:] Planned Society, red. Findlay Mackenzie, NewYork 1937, s. 112.

11 CIO Congress of Industrial Organizations amerykaskafederacja zwizkw zawodowych z okresu midzywojenne-go [przyp. tum.].

35II Dyktatorski, antydemokratyczny...

Jeli plany kadego obywatela ma zastpi jeden planoglny, musi to wywoa szereg niekoczcych siwalk. Ci, ktrzy nie zgadzaj si z planem dyktatora,nie maj innych sposobw realizacji swych wasnychplanw, ni pokonanie despoty si.

Wiara, e system planowanego socjalizmu moedziaa zgodnie z demokratycznymi metodami rz-dzenia jest zudzeniem. Demokracja jest nierozcz-nie zwizana z kapitalizmem. Nie moe istnie tam,gdzie jest centralne planowanie. Odwoajmy si dostw najwybitniejszego ze wspczesnych zwolenni-kw socjalizmu. Profesor Harold Lasky owiadczy,e zdobycie wadzy przez brytyjsk Parti Pracyw normalny parlamentarny sposb musi spowodowaradykalne przeksztacenie rzdw parlamentarnych.Administracja socjalistyczna potrzebuje bowiemgwarancji, e jej dzieo transformacji nie zostanieprzerwane przez anulowanie w przypadku, gdy-by poniosa klsk w wyborach. W konsekwencji, nie-uniknione bdzie zawieszenie Konstytucji12. Jakewielk rado sprawiyby ksiki Profesora LaskyegoKarolowi I i Jerzemu III13!

Sidney i Beatrice Webb (Lord i Lady Passfleid)mwi nam, e w kadym zespoowym dziaaniu

12 Zob. Lasky, Democracy in Crisis, Chapel Hill 1933,s. 87-88.

13 Krlowie Wielkiej Brytanii (Karol I panowa w latach 1625 1649, Jerzy III w latach 1760-1820), z ktrych pierwszy spo-wodowa konflikt z parlamentem, wojn domow i w rezulta-cie zgin na szafocie, natomiast drugi, po podobnym konflik-cie, doprowadzi do buntu kolonii amerykaskich i zdobycianiepodlegoci przez Stany Zjednoczone [przyp. tum.].

36 Planowany chaos

lojalna jednomylno jest tak wana, e jeli masi co osign wszelk dyskusj publiczn nale-y zawiesi na okres pomidzy obwieszczeniem de-cyzji a realizacj zadania. Kiedy bowiem praca jestw toku, wyraenie jakiejkolwiek wtpliwoci czychoby obawy, e plan moe si nie powie, stano-wi akt nielojalnoci czy nawet zdrady14. Poniewajednak proces produkcji nigdy nie ustaje, zawsze jakapraca jest w toku i zawsze jest co do osignicia,wynika z tego, e rzd socjalistyczny nigdy nie po-winien przyzwoli na adn swobod sowa i prasy.Lojalna jednomylno c za grnolotne okre-lenie dla ideaw Filipa II i inkwizycji!

W tej samej sprawie inny wybitny wielbiciel Sowie-tw, T. G. Crowther, wypowiada si cakiem otwarcie.Owiadcza wprost, e inkwizycja jest korzystna dlanauki, kiedy chroni klas dominujc15, tzn. kiedyuciekaj si do niej przyjaciele pana Crowthera.

Mona by przytacza setki podobnych powiedze.W epoce wiktoriaskiej, kiedy John Stuart Mill

pisa swj esej O wolnoci, pogldy, jakie wyznajprofesor Lasky, pan i pani Webb oraz pan Crowther,nazywano reakcyjnymi. Dzisiaj okrela si je jakopogldy postpowe i liberalne. Z drugiej stro-ny, ludzi, ktrzy przeciwstawiaj si zawieszeniurzdw parlamentarnych oraz wolnoci sowa i pra-sy i ustanowieniu inkwizycji, ponia si nazywajc

14 Zob. Sidney i Beatrice Webb, Soviet Communism: A NewCivilization? New York 1936, tom II, s. 1038-1039.

15 Zob. T. G. Growther, Social Relations of Science London1941, s. 333.

37II Dyktatorski, antydemokratyczny...

ich reakcjonistami, ekonomicznymi rojalistamii faszystami.

Jednak najmniej konsekwentni s ci interwencjo-nici, ktrzy uwaaj interwencjonizm za metodstopniowego wprowadzania penego socjalizmu. Kie-dy przyjte rodki zawiod, nie przynoszc oczeki-wanych korzystnych rezultatw i skocz si klsk,daj oni coraz to szerzej zakrojonej interwencji rz-du, a do chwili, w ktrej przejmie on zarzdzaniewszelk dziaalnoci gospodarcz. Natomiast ci in-terwencjonici, ktrzy widz w interwencjonizmierodek na poprawienie kapitalizmu i w ten sposbutrzymanie go, s ju doszcztnie zagubieni.

Zdaniem tych ludzi wszelkie niepodane i nie-korzystne skutki interwencji rzdowej w sprawybiznesu powoduje kapitalizm. Ju sam fakt, ejaka decyzja rzdowa spowodowaa sytuacj, kt-ra im si nie podoba, stanowi dla nich uzasadnie-nie dla dalszych interwencji. Na przykad, nie po-trafi sobie zda sprawy z tego, e rola, jak od-grywaj w naszych czasach koncepcje mono-polistyczne, jest skutkiem interwencji rzdowych,takich jak taryfy celne i patenty. Zalecaj wicdalsze dziaanie rzdu, aby zapobiega powstawa-niu monopoli. Trudno sobie wyobrazi bardziej nie-realistyczny pomys. Albowiem rzdy, od ktrychdomagaj si oni zwalczania monopoli, s tymisamymi rzdami, ktre wanie pragn realizowazasady monopoli. I tak, amerykaski rzd Nowe-go adu rozpocz bezkompromisow monopoli-styczn organizacj kadej gazi biznesu amery-

38 Planowany chaos

kaskiego, poprzez NRA16, i mia na celu zorgani-zowanie rolnictwa amerykaskiego jako wielkiejkoncepcji monopolistycznej, przy celowym ograni-czaniu produkcji rolniczej, by w miejsce niszych cenrynkowych podstawi ceny monopolistyczne. Rzdten by stron w rnych midzynarodowych umo-wach, dotyczcych kontroli towarw, ktrych nie-skrywanym celem byo ustanowienie midzynarodo-wych monopoli na te wanie towary. I to samo do-tyczy wszystkich innych rzdw. ZSRS rwnie bystron w kilku takich midzyrzdowych monopoli-stycznych konwencjach17. Jego wstrt do wsppra-cy z krajami kapitalistycznymi nie by a tak wielki,by spowodowa pominicie jakiejkolwiek okazji dlawspierania monopolu.

Programem tego wewntrznie sprzecznego interwen-cjonizmu jest dyktatura, wprowadzana rzekomo po to,aby uczyni ludzi wolnymi. Jednake wolno zalecanaprzez jego zwolennikw ogranicza si do wolnoci po-stpowania waciwego, tzn. takiego, jakie im akuratodpowiada. Nie tylko wic ingeruj w funkcjonujce tumechanizmy ekonomiczne, ale wykazuj jednoczeniebrak zdolnoci logicznego mylenia.

Najbardziej absurdalne uzasadnienie interwencjo-nizmu przedstawiaj ci, ktrzy postrzegaj konflikt

16 NRA National Recovery Administration agencja, ktrarealizowaa jeden z pierwszych programw Nowego aduprezydenta F. D. Roosevelta na pocztku lat 30-tych [przyp.tum.].

17 Zob. zbir takich konwencji, opublikowany przez TheInternational Labor Office pod tytuem Intergovernmental Com-modity Control Agreements, Montreal, 1943.

39II Dyktatorski, antydemokratyczny...

midzy kapitalizmem a socjalizmem tak, jakby to byspr o dystrybucj dochodw. Czemu klasy posiadaj-ce nie mog by bardziej ustpliwe? Czemu nie miay-by przyzna biednym robotnikom czci swych a nadtowystarczajcych dochodw? Czemu miayby si prze-ciwstawia rzdowym projektom, ktre maj na celuzwikszenie udziau nieuprzywilejowanych poprzezzadekretowanie minimalnych stawek paci maksymalnych cen oraz zmniejszeniu zyskw i stpprocentowych do sprawiedliwego poziomu? Ustpli-wo w takich sprawach utrzymuj wytrciaby broz rki radykalnym rewolucjonistom i zachowaa kapi-talizm. Najgorszymi wrogami kapitalizmu mwi s ci nieustpliwi doktrynerzy, ktrych nadmierne or-dowanie za swobod ekonomiczn, leseferyzmemi manczesteryzmem udaremnia wszelkie wysiki osi-gnicia kompromisu z daniami robotnikw. Tylko cinieugici reakcjonici s odpowiedzialni za zacity cha-rakter wspczesnej walki partyjnej i nieprzejednan nie-nawi, jak ona wywouje. T czysto negatywn po-staw ekonomicznych rojalistw powinien zastpi pro-gram konstruktywny. Oczywicie, w oczach tych ludzi,konstruktywny moe by jedynie interwencjonizm.

Taki sposb rozumowania jest jednak cakowiciefaszywy. Przyjmuje za rzecz oczywist, e rne ro-dzaje interwencji rzdowych przynios te korzystnerezultaty, ktrych spodziewaj si po nich ich zwo-lennicy. Rozumowanie to beztrosko pomija wszyst-ko, co stwierdza ekonomia na temat ich daremnociw osiganiu zamierzonych celw oraz ich nieunik-nionych i niepodanych konsekwencji. Problemem

40 Planowany chaos

nie jest sprawiedliwo czy niesprawiedliwo stawekpacowych, ale to, czy spowoduj one bezrobocie cz-ci tych, ktrzy chc pracowa. Nazywajc te pro-gramy sprawiedliwymi, interwencjonista nie odpierazarzutw podnoszonych przeciw ich praktycznociprzez ekonomistw. Ujawnia tylko swoj kompletnnieznajomo wystpujcych tu problemw.

Konflikt midzy kapitalizmem i socjalizmem nie jestsporem midzy dwoma pretendentami walczcymio wielko porcji, ktra ma by przyznana kademuz nich z okrelonej poday dbr. Jest to dyskusja doty-czca tego, jaki system organizacji spoecznej najlepiejsuy osiganiu przez ludzi dobrobytu. Ci, ktrzy zwal-czaj socjalizm, nie odrzucaj go dlatego, e za-zdroszcz robotnikom korzyci, jakie ci rzekomomogliby osign przy socjalistycznych metodach pro-dukcji. Zwalczaj socjalizm wanie dlatego, e s prze-konani, i skrzywdzi on ludzi, sprowadzajc ich dopoziomu niewolnikw, cakowicie zdanych na ask lubnieask nieodpowiedzialnych dyktatorw.

W konflikcie opinii kady sam musi podj decyzji zaj wyrane stanowisko. Kady musi si opowie-dzie albo po stronie zwolennikw swobody ekono-micznej, albo po stronie totalitarnego socjalizmu. Niemona w tej sprawie unikn wyboru zajmujc pozy-cj rzekomo poredni, to znaczy po strome interwen-cjonizmu. Albowiem interwencjonizm nie jest ani drogporedni, ani kompromisem midzy kapitalizmemi socjalizmem. Jest trzecim systemem. Jest systemem,ktrego absurdalno i daremno dostrzegaj nie tyl-ko wszyscy ekonomici, ale nawet marksici.

41II Dyktatorski, antydemokratyczny...

Nie istnieje nic takiego jak nadmierne zalecanieswobody ekonomicznej. Z jednej strony, produkcjmog kierowa wysiki kadej jednostki, ktra starasi dopasowa swe dziaania tak, by zaspokoi naj-pilniejsze potrzeby konsumentw w najbardziej od-powiedni sposb. Jest to gospodarka rynkowa. Z dru-giej strony, produkcj mona zarzdza poprzezwydawanie autorytarnych dekretw. Jeli dekrety tedotycz jedynie niektrych pojedynczych pozycjiw strukturze ekonomicznej, nie prowadz dooczekiwanych celw i ich rezultaty nie podobaj sinawet ich wasnym zwolennikom. Jeli jednak ura-staj do wszechobejmujcej dyscypliny produkcyjnej,oznaczaj totalitarny socjalizm.

Ludzie musz zatem dokona wyboru midzy go-spodark rynkow a socjalizmem. Pastwo moe albozachowa gospodark rynkow chronic ycie, zdro-wie i wasno prywatn przed zdradliw i zbrojnagresj, albo te moe samo kontrolowa prowadze-nie wszelkiej dziaalnoci produkcyjnej. Jaka rzdo-wa instytucja musi wwczas decydowa o tym, copowinno si produkowa. Jeli nie bd o tym decydo-wa konsumenci, wpywajcy na rynek na drodze po-pytu i poday, musi o tym decydowa rzd, w drodzeprzymusu.

42 Planowany chaos

W terminologii Marksa i Engelsa sowa komunizmi socjalizm to synonimy. Stosowane s wymiennie, bezadnego rozrnienia midzy nimi. To samo dotyczypraktyki wszystkich marksistowskich grup i sekt doroku 1917. Marksistowskie partie polityczne, ktreuznaway Manifest komunistyczny za niezmienn ewan-geli swej doktryny, nazyway si partiami socjalistycz-nymi. Najbardziej wpywowa i najliczniejsza z tychpartii, partia niemiecka, przyja nazw Partii Socjal-demokratycznej. We Woszech, Francji i we wszystkichinnych krajach, w ktrych partie marksistowskie od-gryway ju przed rokiem 1917 jak waniejsz rolw yciu politycznym okrelenie socjalistyczne stop-niowo wypierao termin komunistyczne. Jednak doroku 1917 aden marksista nie omieli si nigdy prze-prowadzi rozrnienia midzy komunizmem i socja-lizmem.

W 1875 r., w swej krytyce Programu Gotajskiegoniemieckiej partii socjaldemokratycznej, Marks wpro-

III

Socjalizm i komunizm

43

wadzi rozrnienie midzy nisz (wczeniejsz)i wysz (pniejsz) faz przyszego spoeczestwakomunistycznego. Nie zastrzeg jednak nazwy ko-munizm dla fazy wyszej i nie nazwa fazy niszejsocjalizmem, w odrnieniu od komunizmu.

Jednym z podstawowych dogmatw Marksa jestto, e socjalizm musi nadej z nieubagalnoci pra-wa natury. Produkcja kapitalistyczna rodzi swwasn negacj i ustanawia socjalistyczny system pu-blicznej wasnoci rodkw produkcji. w proces do-konuje si sam poprzez dziaanie wewntrznychpraw produkcji kapitalistycznej18. Jest on niezalenyod woli ludzi19. Ludzie nie s w stanie przyspieszygo, opni czy mu przeszkodzi, albowiem adensystem spoeczny nigdy nie znika, zanim nie powsta-n wszystkie siy produkcyjne, dla ktrych rozwojujest wystarczajco pojemny, a nowe, wysze metodyprodukcji nigdy si nie pojawiaj, zanim z ona po-przedniego spoeczestwa nie wykluj si materialnewarunki ich istnienia20.

Oczywicie doktryna ta jest nie do pogodzeniaz dziaaniami politycznymi samego Marksa i z nauka-mi, jakie zaleca dla uzasadnienia tych dziaa. Marksprbowa zorganizowa parti polityczn, ktra nadrodze rewolucji i wojny domowej osignaby przej-

III Socjalizm i komunizm

18 K. Marks, Das Kapital, wyd. 7., Hamburg 1914, tom I,s. 728, wyd. pol. Kapita, Ksika i Wiedza, Warszawa, kolejnetomy i czci w latach 1951-1966.

19 K. Marks, Zur Kritik der politischen Oekonomie, red. Kaut-sky, Stuttgart 1897, s. XI.

20 Tame, s. XII.

44 Planowany chaos

cie od kapitalizmu do socjalizmu. W oczach Marksai wszystkich doktrynerw marksistowskich partie techarakteryzowao to, e byy to partie rewolucyjne, nie-zmiennie oddane koncepcji dziaania z uyciem siy.Ich celem byo wywoanie buntu, ustanowienie dykta-tury proletariatu i bezlitosna eksterminacja caej bur-uazji. Postpowanie paryskich komunardw w 1871r. uwaano za doskonay model takiej wojny domo-wej. Oczywicie, bunt paryski ponis godn ubolewa-nia klsk. Spodziewano si jednak, e nastpne po-wstania zakocz si sukcesem21.

Jednake taktyki stosowane przez partie marksi-stowskie w poszczeglnych krajach europejskich byyw niemoliwy do pogodzenia sposb sprzeczne z kadz tych dwch odmian nauczania Karola Marksa. Niepokaday one zaufania w nieunikniono zbliajce-go si socjalizmu. Nie wierzyy te w sukces rewolu-cyjnego powstania. Przyjy metod dziaania parla-mentarnego. Walczyy o gosy w kampaniach wybor-czych i posyay swych delegatw do parlamentw.Ulegy wic degeneracji i stay si partiami demokra-tycznymi. W parlamentach zachowyway si tak jakinne partie opozycji. W niektrych krajach wchodziyw przejciowe sojusze z innymi partiami i czasamiczonkowie socjalistyczni zasiadali w gabinetach. Pozakoczeniu I Wojny wiatowej partie socjalistycznezdobyy stopniowo dominujc pozycj w wielu par-lamentach. W niektrych krajach rzdziy samodziel-

21 K. Marks, Der Brgerkrieg in Frankreich, red. Pfemfert,Berlin 1919, passim, wyd. pol. Wojna domowa we Francji, Ksi-ka i Wiedza, Warszawa 1949, liczne inne wydania.

45III Socjalizm i komunizm

nie, w innych w cisej wsppracy z partiami bur-uazyjnymi.

To prawda, e owi obaskawieni socjalici przedrokiem 1917 nigdy nie zarzucili retoryki popieraniasztywnych zasad ortodoksyjnego marksizmu. Powta-rzali raz za razem, e nadejcie socjalizmu jest nieunik-nione. Podkrelali szczery rewolucyjny charakter swo-ich partii. Nic bardziej nie budzio ich gniewu ni to, ekto omieli si zakwestionowa ich niezomnego du-cha rewolucyjnego. Faktycznie jednak byy to takie sameparlamentarne partie jak wszystkie inne.

Z poprawnego marksistowskiego punktu widzenia,wyraonego w pnych pismach Marksa i Engelsa(cho jeszcze nie w Manifecie komunistycznym), wszyst-kie rodki majce ograniczy, uregulowa i ulepszykapitalizm byy po prostu drobnoburuazyjnym non-sensem, zrodzonym z nieznajomoci immanentnychpraw ewolucji kapitalizmu. Prawdziwi socjalici niepowinni stawia adnych przeszkd na drodze ewo-lucji kapitalizmu. Jedynie bowiem pena dojrzao ka-pitalizmu moe przynie socjalizm. Uciekanie si dotakich rodkw [ograniczajcych] jest nie tylko darem-ne, lecz rwnie szkodliwe dla interesw proletariatu.Nawet ruch zwizkowy nie jest adekwatnym sposo-bem poprawienia warunkw ycia robotnikw22.Marks nie wierzy, e interwencjonizm mgby przy-nie jakie korzyci masom. Gwatownie odrzucakoncepcj, e takie posunicia jak minimalne stawki

22 K. Marks, Value, Price and Profit, red. Eleanor Marx Ave-ling, New York 1901, s. 72-74, wyd. pol. Paca, cena i zysk. Sp-dzielnia Wydawnicza Ksika, Warszawa 1948.

46 Planowany chaos

wynagrodzenia, puapy cen, ograniczanie stp procen-towych, ubezpieczenia spoeczne i tym podobne sta-nowi wstpne kroki do wprowadzenia socjalizmu.Mia na celu radykalne obalenie systemu pac, co mo-na osign jedynie poprzez komunizm w swej wy-szej fazie. Z sarkazmem wymiaby pomys zniesie-nia towarowego charakteru siy roboczej w ramachspoeczestwa kapitalistycznego na drodze uchwale-nia odpowiedniego prawa.

Jednak partie socjalistyczne, sdzc po ich dzia-alnoci w krajach europejskich, praktycznie s niemniej oddane polityce interwencjonizmu ni Sozial-politik w Niemczech Kaisera i Nowy ad w StanachZjednoczonych. To wanie t polityk Georges Soreli Syndykalizm obrali za cel swoich atakw. Sorel, bo-jaliwy intelektualista pochodzenia buruazyjnego,potpia degeneracj partii socjalistycznych, majcza jej przyczyn przenikanie do nich buruazyjnychintelektualistw. Chcia w tych partiach widzie du-cha bezwzgldnej agresywnoci, waciwego masom,oywionego i uwolnionego spod kurateli intelektual-nych tchrzw. Dla Sorela nie liczyo si nic prczzamieszek. Zaleca action directe, tzn. sabota i strajkgeneralny jako wstpne kroki zmierzajce do osta-tecznej wielkiej rewolucji.

Sorel odnis sukces gwnie wrd snobistycznychi rozprniaczonych intelektualistw oraz nie mniejsnobistycznych prniaczych dziedzicw bogatychprzemysowcw. Nie udao mu si w aden widocz-ny sposb poruszy mas. Dla partii marksistowskichjego namitna krytyka nie bya niczym wicej ni tyl-

47III Socjalizm i komunizm

ko drobn niedogodnoci. Znaczenie historyczneSorela polega gwnie na roli, jak odegray jego ideew ewolucji rosyjskiego bolszewizmu i woskiego fa-szyzmu.

Aby zrozumie mentalno bolszewikw musimyznowu odwoa si do dogmatw Karola Marksa.Marks by cakowicie przekonany, e kapitalizm sta-nowi pewien etap historii gospodarczej, ktry nie ogra-nicza si jedynie do kilku rozwinitych krajw. Kapita-lizm wykazuje tendencj do przeksztacania wszyst-kich czci wiata w kraje kapitalistyczne. Buruazjazmusza wszystkie narody do stania si narodami kapi-talistycznymi. A kiedy wybije ostatnia godzina kapita-lizmu, cay wiat bdzie znajdowa si jednakowow stadium dojrzaego kapitalizmu, gotowego do prze-ksztacenia w socjalizm. Socjalizm wyoni si wic rw-noczenie we wszystkich czciach wiata.

Marks myli si w tym punkcie tak samo jak wewszystkich innych swoich sdach. Dzisiaj nawet mark-sici nie mog zaprzeczy i nie zaprzeczaj, e w roz-woju kapitalizmu w rnych krajach wci utrzymujsi ogromne rnice. Zdaj sobie spraw, e istniejewiele krajw, ktre z punktu widzenia marksistow-skiej interpretacji historii trzeba okreli jako przed-kapitalistyczne. W krajach tych buruazja nie zdobyasobie jeszcze rzdzcej pozycji i nie osigna dotych-czas tego historycznego stadium kapitalizmu, ktre sta-nowi konieczny warunek wstpny dla pojawienia sisocjalizmu. Kraje te musz zatem najpierw zrealizo-wa swoj rewolucj buruazyjn i przej przezwszystkie etapy kapitalizmu, zanim w ogle powsta-

48 Planowany chaos

nie kwestia przeksztacenia ich w kraje socjalistyczne.Jedyn polityk, jak marksici mogliby przyj w ta-kich krajach, byoby bezwarunkowe wspieranie bur-uazji, najpierw w jej prbach przejcia wadzy, a po-tem w jej kapitalistycznych przedsiwziciach. Partiamarksistowska przez bardzo dugi okres czasu nie mia-aby innego zadania poza sueniem buruazyjnemuliberalizmowi. Ju to samo jest misj, ktr materializmhistoryczny gdyby stosowa go konsekwentnie mgby przypisa marksistom rosyjskim. Byliby zmu-szeni czeka cicho dopki kapitalizm nie uczyni ichnarodu dojrzaym do socjalizmu.

Ale rosyjscy marksici nie chcieli czeka. Ucieklisi do nowej modyfikacji marksizmu, wedug ktrejjest moliwe, by jaki nard przeskoczy jeden etapewolucji historycznej. Przymknli oko na fakt, e tanowa doktryna nie bya modyfikacj marksizmu, aleraczej zanegowaniem tej ostatniej resztki, jaka z nie-go pozostaa. By to zupenie nieskrywany powrt doprzedmarksistowskich i antymarksistowskich nauksocjalistycznych, wedug ktrych ludzie maj swobo-d przyjcia socjalizmu w kadym momencie, gdytylko uznaj go za system korzystniejszy dla wspl-nego dobra ni kapitalizm. Cakowicie obalia onawszelk mistyk wmontowan w materializm dialek-tyczny i w rzekome marksistowskie odkrycie nie-uchronnych praw ewolucji gospodarczej ludzkoci.

Po wyemancypowaniu si z marksistowskiegodeterminizmu, rosyjscy marksici mogli ju swobod-nie dyskutowa o najbardziej odpowiedniej taktycezrealizowania socjalizmu w swoim kraju. Nie kopo-

49III Socjalizm i komunizm

tali si ju duej problemami ekonomicznymi. Nie mu-sieli ju docieka, czy nadszed waciwy czas. Mielido osignicia tylko jedno zadanie przechwyceniesteru rzdw.

Jedna grupa utrzymywaa, e trwaego sukcesumona oczekiwa jedynie wtedy, kiedy uda si zdo-by poparcie wystarczajcej liczby ludzi, cho nie-koniecznie musi to by wikszo. Inna grupa nie opo-wiadaa si za tak czasochonn procedur. Zapro-ponowali miae uderzenie. Naley zorganizowama grup fanatykw, ktra posuy jako awangar-da rewolucji. Surowa dyscyplina i bezwarunkoweposuszestwo szefowi miay sprawi, e ci zawo-dowi rewolucjonici bd doskonale nadawali si doniespodziewanego ataku. Powinni oni zastpi rzdcarski, a potem rzdzi krajem zgodnie z tradycyj-nymi metodami carskiej policji.

Okrelenia stosowane do nazywania tych dwchgrup bolszewicy (wikszo) dla drugiej i mienszewi-cy (mniejszo) dla pierwszej odnosz si do goso-wania z 1903 roku na spotkaniu, ktre zorganizowa-no dla przedyskutowania tych wanie problemw tak-tycznych. Jedyn rnic dzielc te dwie grupy odsiebie bya wanie kwestia metod taktycznych. Obiezgadzay si co do ostatecznego celu socjalizmu.

Obie sekty usioway uzasadnia swe odrbnepunkty widzenia poprzez cytowanie odpowiednichfragmentw z pism Marksa i Engelsa. Taki jest, oczy-wicie, zwyczaj marksistowski. I kada grupa byaw stanie odkry w tych witych ksigach maksymypotwierdzajce jej wasne stanowisko.

50 Planowany chaos

Lenin, szef bolszewikw, zna swych rodakwznacznie lepiej ni jego przeciwnicy i ich przywdca,Plechanow. Co wicej, w przeciwiestwie do Plecha-nowa, Lenin nie popeni bdu przykadania do Ro-sjan standardw narodw zachodnich. Pamita, jakdwukrotnie cudzoziemki po prostu uzurpoway so-bie najwysz wadz i spokojnie rzdziy do kocaycia. By wiadom faktu, e terrorystyczne metodycarskiej tajnej policji byy bardzo skuteczne i uwaa,e uda mu si te metody znacznie usprawni. By bez-wzgldnym dyktatorem i wiedzia, e Rosjanom brakodwagi, aby przeciwstawi si opresji. Podobnie jakCromwell, Robespierre czy Napoleon, Lenin by am-bitnym uzurpatorem i cakowicie wierzy w brak du-cha rewolucyjnego u ogromnej wikszoci narodu.Autokracja Romanowa bya skazana na zagad, po-niewa nieszczsny Mikoaj II by sabeuszem. Z koleisocjalistyczny adwokat, Kierenski, zawid, poniewawierzy w zasad rzdw parlamentarnych. Leninodnis sukces, poniewa nigdy nie mia na celu nicinnego, poza swoj wasn dyktatur. A Rosjanie t-sknili za dyktatorem, za nastpc Iwana Gronego.

Rzdy Mikoaja II nie miay jednak dobiec kocaw prawdziwym rewolucyjnym powstaniu. Upady napolach bitewnych. Skutkiem bya anarchia, ktrej Kie-renski nie mg opanowa. Potyczka na ulicach SanktPetersburga zmiota Kierenskiego i wkrtce potemLenin mia swj dzie 18 brumairea23. Mimo straszli-wego terroru praktykowanego przez bolszewikw,

23 Dzie zamachu stanu przeprowadzonego przez Napo-leona Bonaparte (9 XI 1799 r.).

51III Socjalizm i komunizm

Zgromadzenie Konstytucyjne, wybrane w powszech-nych wyborach mczyzn i kobiet, liczyo zaledwieokoo 20% czonkw bolszewikw. Wobec tego Le-nin si rozpdzi Zgromadzenie Konstytucyjne. Krt-kotrway okres przejciowy rzdu liberalnego zo-sta zlikwidowany. Rosja przesza z rk nieudolnychRomanowych w rce prawdziwego autokraty.

Lenin nie zadowoli si jednak podbojem Rosji. Bycakowicie przekonany, e jego przeznaczeniem jestprzyniesienie bogosawiestwa socjalizmu wszystkimnarodom, nie tylko Rosji. Oficjalna nazwa, jak przyjdla swego pastwa Zwizek Socjalistycznych Re-publik Radzieckich nie zawiera adnego odniesie-nia do Rosji. By on zaplanowany jak zalek rzduwiatowego. Dawano w ten sposb do zrozumienia,e wszyscy towarzysze zagraniczni z mocy prawawinni byli wierno wobec tego rzdu i e wszyscyzagraniczni biurokraci, ktrzy omielili si stawi opr,byli winni zdrady stanu i zasugiwali na kar mierci.Lenin w najmniejszym stopniu nie wtpi, e wszyst-kie kraje zachodnie znalazy si w przededniu wiel-kiej ostatecznej rewolucji. Z kadym dniem oczeki-wa jej wybuchu.

Zdaniem Lenina, istniaa w Europie tylko jednagrupa, ktra mogaby prbowa cho bez adnejszansy na powodzenie zapobiec rewolucyjnemuwybuchowi: zdeprawowani czonkowie inteligencji,ktrzy uzurpowali sobie przywdztwo partii socjalis-tycznych. Lenin od dawna nienawidzi tych ludzi zaich przywizanie do procedury parlamentarnej i wa-hanie przed zaaprobowaniem jego dyktatorskich aspi-

52 Planowany chaos

racji. Obraca przeciw nim swj gniew, poniewawycznie ich obarcza odpowiedzialnoci za udzie-lanie wsparcia przez partie socjalistyczne wysikowiwojennemu swych krajw. Ju podczas zesaniaw Szwajcarii, ktre skoczyo si w 1917 roku, Leninzacz dokonywa rozamw w europejskich partiachsocjalistycznych. Teraz ustanowi now, TrzeciMidzynarodwk, ktr kontrolowa w rwnie dyk-tatorski sposb, jak kierowa rosyjskimi bolszewika-mi. Dla tej nowej partii Lenin wybra nazw PartiiKomunistycznej. Komunici mieli zwalcza a domierci rne europejskie partie socjalistyczne, owychzdrajcw spoecznych, powinni te natychmiastzorganizowa likwidacj buruazji i przej wadzdziki sile uzbrojonych robotnikw. Lenin nie rozr-nia socjalizmu i komunizmu jako systemw spoecz-nych. Cel, do ktrego zmierza, nie by komunizmem,przeciwstawianym socjalizmowi. Oficjalna nazwapastwa sowieckiego brzmi Zwizek Socjalistycznych(a nie Komunistycznych) Republik Radzieckich. W tymwzgldzie nie chcia zmienia tradycyjnej terminolo-gii, ktra uznawaa obydwa terminy za jednoznaczne.Tylko swoich poplecznikw, jedynych szczerych i kon-sekwentnych zwolennikw rewolucyjnych zasad or-todoksyjnego marksizmu, nazywa komunistami, zaich taktyczne metody komunizmem, poniewa chciaje odrni od tych zdradzieckich najemnikw kapi-talistycznych wyzyskiwaczy, podych przywdcwsocjaldemokracji, takich jak Kautsky i Albert Thomas.Podkrela, e tym zdrajcom zaleao na utrzymaniukapitalizmu. Nie byli oni prawdziwymi socjalistami.

53III Socjalizm i komunizm

Jedynymi prawdziwymi marksistami byli ludzie cako-wicie odrzucajcy nazw socjalistw, ktrzy nieodwo-alnie si zdyskredytowali.

W taki wanie sposb doszo do rozrnienia mi-dzy komunistami i socjalistami. Ci marksici, ktrzynie poddali si dyktatorowi z Moskwy, nazwali sisocjaldemokratami, lub w skrcie socjalistami. Cha-rakteryzowaa ich wiara, e najbardziej odpowiednimetod zrealizowania planw wprowadzenia socja-lizmu co byo ostatecznym celem wsplnym dla nichi dla komunistw jest zdobycie sobie poparcia wik-szoci swych wspobywateli. Zarzucili wic hasarewolucyjne i usiowali przyj demokratyczne me-tody, aby przej wadz. Nie kopotali si problemem,czy reim socjalistyczny jest do pogodzenia z demo-kracj, a dla osignicia socjalizmu byli zdecydowanistosowa jedynie procedury demokratyczne.

Z drugiej strony, komunici we wczesnych latachTrzeciej Midzynarodwki byli zdecydowanie za tak-tyk rewolucji i wojn domow. Byli lojalni jedyniewobec swego rosyjskiego szefa. Wydalali ze swychszeregw kadego, kogo podejrzewali o poczucie obo-wizku wobec jakiegokolwiek prawa swego kraju.Spiskowali bezustannie i przelewali niepotrzebniekrew w nieudanych rozruchach.

Lenin nie potrafi zrozumie, dlaczego komuniciponosili klsk w kadym kraju poza Rosj. Nie ocze-kiwa wiele po robotnikach amerykaskich. Komuni-ci byli zgodni, e w Stanach Zjednoczonych robotni-kom brakowao rewolucyjnego ducha, poniewa roz-pieci ich dobrobyt i pogryli si w rozpucie robie-

54 Planowany chaos

nia pienidzy. Lecz Lenin nie mia wtpliwoci, emasy w Europie miay wiadomo klasow i dlategobyy cakowicie oddane ideom rewolucji. Jego zda-niem, jedynym powodem, dla ktrego rewolucja niedosza do skutku, bya nieudolno i tchrzostwokomunistycznych liderw. Po kolei wyrzuca wicswoich sierantw i mianowa nowych ludzi. Alenie przynosio to poprawy rezultatw.

Komunici w krajach demokratycznych powoliulegali degeneracji i przeksztacali si w partie par-lamentarne. Tak jak stare partie socjalistyczne przedrokiem 1914, nadal sownie deklarowali wierno ide-aom rewolucyjnym. Ale w duch rewolucyjny silniej-szy jest w salonach dziedzicw milionerw niw skromnych domach robotnikw. W krajach anglo-saskich i w Ameryce aciskiej socjalistyczni wybor-cy zaufali metodom demokratycznym. Bardzo maojest tam ludzi, ktrzy powanie myl o rewolucji ko-munistycznej. Wikszo spord tych, ktrzy publicz-nie ogaszaj swoj wierno wobec zasad komuni-zmu, czuaby si bardzo nieszczliwa, gdyby rewo-lucja miaa rzeczywicie wybuchn i narazi ich yciei wasno na niebezpieczestwo. Gdyby to armie ro-syjskie miay wmaszerowa do ich krajw lub gdybylokalni komunici mieli przej wadz, jednak bezangaowania ich osobicie w walk, prawdopodob-nie radowaliby si, majc nadziej na nagrod zaswoj marksistowsk prawomylno. Sami jednak nietskni za laurami rewolucyjnymi.

Faktem jest, e w cigu tych wszystkich trzydzie-stu lat namitnej agitacji prosowieckiej ani jeden kraj

55III Socjalizm i komunizm

poza Rosj nie sta si komunistyczny za zgod swychwasnych obywateli. Europa Wschodnia obrcia siw stron komunizmu dopiero wtedy, gdy dyplomatycz-ne ustalenia midzynarodowej polityki mocarstwowejprzeksztaciy j w sfer wycznie rosyjskich wpywwi hegemonii. Jest bardzo mao prawdopodobne, abyNiemcy Zachodnie, Francja, Wochy i Hiszpania staysi zwolennikami komunizmu, jeli Stany Zjednoczo-ne i Wielka Brytania nie przyjm polityki absolutnegodyplomatycznego dsinteressement. Ruchowi komunis-tycznemu w tych i niektrych innych krajach si dajeprzekonanie, e Rosj napdza niezachwiany dyna-mizm, podczas gdy mocarstwa anglosaskie s obojt-ne i niezbyt zainteresowane ich losem.

Marks i marksizm aonie si mylili, gdy zakada-li, e to masy tskni za obaleniem buruazyjnegoporzdku spoeczestwa na drodze rewolucji. Wal-czcych komunistw mona znale jedynie w sze-regach tych, ktrzy yj ze swego komunizmu luboczekuj, e rewolucja pomoe im w realizacji ichosobistych ambicji. Dywersyjne dziaania tych zawo-dowych spiskowcw s grone wanie z powodunaiwnoci tych, ktrzy jedynie flirtuj z ide rewo-lucji. Owi zagubieni i bdzcy sympatycy, ktrzynazywaj siebie liberaami, a ktrych komuniciokrelaj mianem przydatnych niewinitek, wsp-towarzysze, a nawet wikszo oficjalnie zare-jestrowanych czonkw partii, byliby straszliwie prze-raeni, gdyby pewnego dnia mieli odkry, e ich szefo-wie myl powanie, kiedy nawouj do buntu. Alewtedy moe by ju za pno, by zapobiec klsce.

56 Planowany chaos

Jak na razie zowieszcze zagroenie ze strony partiikomunistycznych na Zachodzie kryje si w ich stano-wisku odnonie spraw zagranicznych. Wyran cechwszystkich dzisiejszych partii komunistycznych jestich oddanie dla agresywnej polityki zagranicznej So-wietw. Kiedykolwiek musz dokonywa wyborumidzy Rosj a wasnym krajem, nie wahaj si przedwybraniem Rosji. Ich zasada to: susznie czy nie,moja Rosja. cile suchaj wszystkich polece wy-dawanych przez Moskw. Kiedy Rosja bya sojuszni-kiem Hitlera, francuscy komunici sabotowali wysi-ek wojenny wasnego kraju, za komunici amery-kascy gorliwie przeciwstawiali si planom Prezyden-ta Roosevelta udzielenia pomocy demokracjom w ichwalce przeciw nazistom. Komunici na caym wie-cie pitnowali wszystkich, ktrzy bronili si przednajedcami niemieckimi, jako imperialistycznychpodegaczy wojennych. Ale gdy tylko Hitler zaata-kowa Rosj, imperialistyczna wojna kapitalistw z dniana dzie zmienia si w sprawiedliw wojn obronn.Kiedykolwiek Stalin podbija jeszcze jeden kraj, komu-nici usprawiedliwiaj t agresj jako akt samoobronyprzeciw faszystom.

To, czego w zalepionym podziwie dla wszystkie-go co rosyjskie dopuszczaj si komunici EuropyZachodniej i Stanw Zjednoczonych znacznie prze-wysza nawet najgorsze ekscesy, jakich kiedykolwiekdopuszczali si szowinici. Rozpywaj si w pochwa-ach nad rosyjskimi filmami, rosyjsk muzyk i rzeko-mymi odkryciami rosyjskiej nauki. W ekstazie potra-fi przemawia o gospodarczych osigniciach Sowie-

57III Socjalizm i komunizm

tw. Przypisuj zwycistwo Aliantw czynom rosyj-skich si zbrojnych. Rosja utrzymuj ocalia wiatprzed faszystowskim zagroeniem. Rosja jest jedynymwolnym krajem, za wszystkie inne narody s pod-dane dyktaturze kapitalistw. Jedynie Rosjanie sszczliwi i ciesz si yciem penym radoci, nato-miast w krajach kapitalistycznych ogromna wikszocierpi na frustracj i niespenione marzenia. I tak jaknaboni muzumanie tskni za pielgrzymk do gro-bu Proroka w Mekce, tak komunistyczny intelektuali-sta poczytuje sobie pielgrzymk do witych miejscMoskwy za najwaniejsze wydarzenie caego ycia.

Ale rozrnienie w stosowaniu okrele komuni-ci i socjalici nie wpyno na znaczenie okrelekomunizm i socjalizm w ich odniesieniu do osta-tecznego celu polityk, ktre s wsplne dla obu. Dopie-ro w 1928 roku program Midzynarodwki Komuni-stycznej, przyjty przez szsty kongres w Moskwie24,wprowadzi rozrnienie midzy komunizmem i socja-lizmem (a nie tylko midzy komunistami i socjalista-mi). Wedug tej nowej doktryny w ekonomicznej histo-rii ludzkoci midzy historycznymi etapami kapitali-zmu i komunizmu istnieje trzeci etap, a mianowicie etapsocjalizmu. Socjalizm jest systemem spoecznym opar-tym na publicznej kontroli nad rodkami produkcjii penym zarzdzaniem wszystkimi procesami produk-cji i dystrybucji przez wyznaczajc plany wadz cen-traln. Pod tym wzgldem jest zatem identyczny z ko-

24 Zob. Blueprint for World Conquest as Outlined by the Com-munist International, Human Events, Washington and Chi-cago 1946, s. 181-182.

58 Planowany chaos

munizmem. Rni si jednak od komunizmu tym, enie ma rwnoci w racjach przyznawanych kadejjednostce na wasn konsumpcj. Nadal trzeba pacitowarzyszom wynagrodzenie, przy czym stawki sstopniowane wedug ekonomicznej potrzeby zgodniez tym, co wadza centralna uzna za konieczne dlaspowodowania moliwie najwikszej produkcji towa-rw. To, co Stalin nazywa socjalizmem odpowiadaz grubsza koncepcji wczesnej fazy komunizmu Mark-sa. Stalin zastrzega uycie okrelenia komunizmwycznie do tego etapu, ktry Marks nazwa wyszfaz komunizmu. Socjalizm, w znaczeniu w jakimStalin ostatnio uywa tego terminu, posuwa si w stro-n komunizmu, lecz sam nie jest jeszcze komunizmem.Socjalizm przeksztaci si w komunizm dopiero ww-czas, gdy tylko przyrost bogactwa, oczekiwany z dzia-ania socjalistycznych metod produkcji, podniesie ni-szy standard ycia mas rosyjskich na wyszy poziom,jakim w dzisiejszej Rosji ciesz si jedynie wybitne oso-by piastujce wysokie stanowiska25.

Apologetyczny charakter tej nowej praktyki ter-minologicznej jest oczywisty. Stalin uznaje za koniecz-ne wyjani ogromnej wikszoci swych poddanych,dlaczego ich stopa yciowa jest niesychanie niska,znacznie nisza ni w przypadku mas w krajach ka-pitalistycznych, nisza nawet ni rosyjskiego proleta-riatu za czasw rzdw carskich. Chce jako uspra-wiedliwi fakt, e pensje i wynagrodzenia s nierw-ne, e maa grupa funkcjonariuszy sowieckich cieszy

25 Zob. David J. Dallin, The Real Soviet Russia, Yale Univer-sity Press 1944, s. 88-95.

59III Socjalizm i komunizm

si wszystkimi luksusami, jakie moe zapewni wsp-czesna technika, e druga grupa, liczniejsza ni pierw-sza, lecz mniej liczna ni klasy rednie w Rosji car-skiej, yje w stylu buruazyjnym, podczas gdy masy,obdarte i bose, wegetuj w zatoczonych ruderachi s niedoywione. Nie moe ju przecie obwiniakapitalizmu za taki stan rzeczy, by wic zmuszonyuciec si do nowej ideologicznej prowizorki.

Problem Stalina by tym bardziej palcy, e komu-nici rosyjscy na pocztku swych rzdw arliwie roz-gaszali rwno dochodw jako zasad, ktra ma bywprowadzona od pierwszej chwili przejcia wadzyprzez proletariuszy. Co wicej, w krajach kapitalis-tycznych najskuteczniejsz sztuczk demagogicznstosowan przez sponsorowane przez Rosj partie ko-munistyczne jest pobudzanie zawici w ludziach o ni-szych dochodach wobec ludzi otrzymujcych wyszedochody. Gwnym argumentem wysuwanym przezkomunistw na poparcie ich tezy, e narodowy socja-lizm Hitlera nie by prawdziwym socjalizmem, alewprost przeciwnie, najgorszym rodzajem kapitalizmu,byo to, e w nazistowskich Niemczech utrzymywaasi wanie nierwno stopy yciowej.

Nowe rozrnienie Stalina midzy socjalizmemi komunizmem jest otwartym zaprzeczeniem linii Le-nina i w niemniejszym stopniu doktryn propagan-dy partii komunistycznych poza granicami Rosji. Aletakie sprzecznoci nie odgrywaj adnej roli w pa-stwie Sowietw. Sowo dyktatora jest decyzj osta-teczn i nikt nie jest na tyle nieroztropny, aby omie-li si mu przeciwstawi.

60 Planowany chaos

Wane jest, aby uwiadomi sobie, e semantycz-na innowacja Stalina dotyczy jedynie okrele ko-munizm i socjalizm. Nie zmieni on znaczenia ter-minw socjalista i komunista. Partia bolszewic-ka nazywa si komunistyczn, tak jak wczeniej. Sta-jce zawsze po stronie Rosji partie poza granicamiZwizku Sowieckiego nazywaj siebie partiami ko-munistycznymi i gwatownie zwalczaj partie socja-listyczne, ktre w ich oczach s po prostu spoeczny-mi zdrajcami. Jednak oficjalna nazwa Zwizek So-cjalistycznych Republik Radzieckich pozostajeniezmieniona.

61III Literatura w kapitalizmie

Nacjonalici niemieccy, woscy i japoscy uzasadnialiswoj agresywn polityk brakiem przestrzeni ycio-wej (Lebensraum). Ich kraje s stosunkowo gsto za-ludnione. Sabo obdarowane przez natur, s uzale-nione od importu ywnoci i surowcw z zagranicy.Aby zapaci za ten bardzo potrzebny import, muszeksportowa wyroby przemysowe. Jednak protekcjo-nistyczna polityka krajw produkujcych nadwykiywnoci i surowcw spowodowaa zamknicie ichgranic dla importu artykuw przemysowych. wiatwyranie zmierza w kierunku stanu penej ekonomicz-nej autarkii kadego kraju. Jaki los czeka w takim wie-cie kraje, ktre nie mog ani wyywi ani odzia swo-ich obywateli z wasnych zasobw?

Doktryna Lebensraum, goszona przez pastwaokrelajce si jako pozbawione przestrzeni pod-krela, e w Ameryce i w Australii s miliony akrwnieuytkw, znacznie yniej szych ni nieurodzajnegleby, ktre musz uprawia rolnicy w kraj ach cie-

IV

Agresywno Rosji

62 Planowany chaos

nionych. Znacznie lepsze s w nich take warunkinaturalne kopal i produkcji przemysowej. Ale cho-pi i robotnicy niemieccy, woscy i japoscy maj za-mknity dostp do tych regionw uprzywilejowanychprzez natur. Przepisy imigracyjne wzgldnie sabozaludnionych krajw nie pozwalaj im na emigracj.Przepisy te podnosz produkcyjno kracow robo-cizny i w ten sposb rwnie stawki pac w krajachsabo zaludnionych, a obniaj je w krajach nadmier-nie zaludnionych. Za wysok stop yciow w Sta-nach Zjednoczonych i Dominiach Brytyjskich paci sipoprzez obnienie stopy yciowej w zatoczonychkrajach Europy i Azji.

Prawdziwymi agresorami twierdz nacjonali-ci niemieccy, woscy i japoscy s te kraje, ktrepoprzez bariery handlowe i imigracyjne przydzieli-y sobie lwi cz zasobw naturalnych ziemi. Czyto nie sam Papie owiadczy, e najgbsz przy-czyn wojen wiatowych jest to, e zimny i wyra-chowany egoizm stara si zagarn dla siebie eko-nomiczne zasoby i materiay przeznaczone do uyt-ku wszystkich, tak e kraje mniej obdarowane przeznatur nie maj pozwolenia na dostp do nich26?Z takiego punktu widzenia wojna, ktr wznieciliHitler, Mussolini i Hirohito bya zatem wojn spra-wiedliw, gdy jej jedynym celem byo oddanie nieposiadajcym tego, co na mocy naturalnego i boskiegoprawa im si naley.

26 Christmas Eve Broadcast (radiowe wystpienie w WigiliBoego Narodzenia), druk. w New York Times, December25, 1941.

63IV Agresywno Rosji

Rosjanie nie mog sobie pozwoli na uzasadnia-nie swej agresywnej polityki argumentami tego rodza-ju. Rosja jest krajem stosunkowo sabo zaludnionym.Jej ziemie s znacznie hojniej obdarzone przez natu-r ni w jakimkolwiek innym kraju. Gleba oferuje naj-korzystniejsze warunki do uprawy wszystkich rodza-jw zb, owocw, nasion i rolin. Rosja posiadaogromne pastwiska i niemal niewyczerpalne lasy. Manajbogatsze zoa zota, srebra, platyny, elaza, mie-dzi, niklu, manganu i wszystkich innych metali, mate rop naftow. Gdyby nie despotyzm carw i ao-sna niewydolno systemu komunistycznego, jej lud-no ju dawno temu mogaby si cieszy najwyszstop yciow. To z pewnoci nie brak zasobw na-turalnych pcha Rosj do podbojw.

Agresywno Lenina wyrosa z przekonania, ejest przywdc ostatecznej rewolucji wiatowej. Uwa-a siebie za penoprawnego spadkobierc PierwszejMidzynarodwki, ktrego przeznaczeniem byo zre-alizowanie zadania nie spenionego przez Marksai Engelsa. Nie sdzi, aby z jego strony potrzebne byojakiekolwiek dziaanie dla przyspieszenia wybuchurewolucji. Podzwonne dla kapitalizmu ju wybioi adne machinacje kapitalistyczne nie mogy op-ni wywaszczenia wywaszczycieli. Potrzebny by je-dynie dyktator nowego porzdku spoecznego. I Le-nin gotw by wzi ten ciar na swoje barki.

Od czasw najazdw mongolskich ludzko niemusiaa stawa wobec tak niezachwianego i bezkom-promisowego denia do nieograniczonej hegemoniina wiecie. W kadym kraju emisariusze rosyjscy

64 Planowany chaos

i komunistyczne pite kolumny fanatycznie dzia-ay na rzecz Anschlussu do Rosji. Jednak Leninowibrakowao pierwszych czterech kolumn. Siy wojsko-we Rosji byy wwczas godne poaowania. Kiedytylko przekroczyy granice rosyjskie powstrzymali jePolacy. Nie mogy wic maszerowa dalej na zachd.Wielka kampania dla podboju wiata spalia na pa-newce.

Dyskutowanie nad problemem, czy komunizmtylko w jednym kraju jest moliwy lub podany jestbezprzedmiotowa. Komunici cakowicie zawiedlipoza granicami Rosji. Zostali zmuszeni do pozosta-nia w domu.

Stalin powici wic ca swoj energi na zorga-nizowanie tak wielkiej staej armii, jakiej wiat jesz-cze dotd nie widzia. Ale nie odnis wcale wiksze-go sukcesu ni przed nim Lenin i Trocki. Hitlerowcyz atwoci pokonali t armi i zajli najwaniejszcz terytorium kraju. Rosj ocaliy siy brytyjskie,a nade wszystko, amerykaskie. Amerykaski planlend-lease umoliwi Rosjanom deptanie po pitachNiemcom, kiedy braki sprztu i zagroenie inwazjamerykask zmusiy ich do wycofania si z Rosji. Ro-sjanom udawao si nawet czasami pokona tylnstra wycofujcych si Niemcw. Zdoali zdoby Ber-lin i Wiede dopiero po tym, jak ju amerykaskie sa-moloty unicestwiy obron Niemcw. A gdy Amery-kanie zmiadyli Japoczykw, Rosjanie mogli po ci-chu zada im cios w plecy.

Oczywicie, komunici w Rosji i poza ni orazich poputczycy gorliwie utrzymuj, e to Rosja po-

65IV Agresywno Rosji

konaa hitlerowcw i wyzwolia Europ. Pomijaj mil-czeniem fakt, e jedynym powodem, dla ktrego hi-tlerowcy nie mogli pokona obrocw Stalingraduby brak amunicji, samolotw i benzyny. Spowodo-waa to blokada, ktra uniemoliwia hitlerowcomzaopatrzenie swych armii w potrzebny sprzt i zbu-dowanie na okupowanych terenach rosyjskich sys-temu transportu, ktry mgby przewie ten sprztna bardzo odleg lini frontu. Decydujc bitw tejwojny bya bitwa o Atlantyk. Wielkimi strategiczny-mi wydarzeniami w wojnie przeciw Niemcom byypodbj Afryki i Sycylii, oraz zwycistwo w Norman-dii. W zestawieniu z tymi gigantycznymi operacja-mi, Stalingrad w zasadzie oznacza nie wicej nijedynie sukces taktyczny. Za w wojnie przeciw Wo-chom i Japoczykom udzia Rosji by zerowy.

A jednak upy ze zwycistwa przypadaj tylkoRosji. Podczas gdy inne pastwa nalece do Naro-dw Zjednoczonych nie prbuj powiksza swoichterytoriw, Rosjanie pr do przodu. Dokonali aneksjitrzech Republik Batyckich, Besarabii, czechosowac-kiej czci Rusi Zakarpackiej27, czci Finlandii, duejczci Polski i ogromnych terytoriw na DalekimWschodzie. Domagaj si jeszcze reszty Polski, Ru-munii, Wgier, Jugosawii, Bugarii, Korei i Chin jakoswojej wycznej sfery wpyww. Pragn ustanowiw tych krajach przyjazne rzdy, czyli rzdy swo-ich marionetek. Gdyby nie sprzeciw podniesiony przezStany Zjednoczone i Wielk Brytani, rzdziliby dzi-

27 Aneksja Rusi Zakarpackiej odsania hipokryzj ich obu-rzenia wobec umowy monachijskiej z 1938 roku.

66 Planowany chaos

siaj w caej Europie kontynentalnej, Azji kontynental-nej i Pnocnej Afryce. Jedynie garnizony amerykas-kie i brytyjskie w Niemczech zagradzaj Rosjanom drogdo wybrzey Atlantyku.

W niemniejszym stopniu ni po Pierwszej Wojniewiatowej, prawdziwe zagroenie dla Zachodu nieley dzisiaj w militarnej sile Rosji. Wielka Brytaniamogaby z atwoci odeprze atak rosyjski, a rozpo-czynanie wojny ze Stanami Zjednoczonymi byoby zestrony Rosjan czystym szalestwem. To nie armie ro-syjskie, ale ideologie komunistyczne zagraaj Zacho-dowi. Rosjanie dobrze o tym wiedz i pokadaj za-ufanie nie tyle we wasnej armii, ile w swoich zagra-nicznych bojownikach. Chc obali demokracje odrodka, nie z zewntrz. Ich gwn broni s proro-syjskie machinacje ich pitych kolumn. Stanowione doborowe dywizje bolszewizmu.

Komunistyczni autorzy i politycy w Rosji i poza nitumacz agresywn polityk Rosji jako czyst samo-obron. Mwi, e to nie Rosja planuje agresj, lecz wprost przeciwnie czyni to chylce si ku upadkowidemokracje kapitalistyczne. Rosjanie pragn jedyniebroni swej wasnej niezalenoci. Jest to stara i dobrzewyprbowana metoda usprawiedliwiania agresji. Lu-dwik XIV i Napoleon I, Wilhelm II i Hitler byli wszyscyludmi najbardziej miujcymi pokj. Kiedy dokonywalinajazdu na inne kraje, czynili to jedynie w sprawiedli-wej samoobronie. Rosji tak samo zagraaa Estonia czyotwa jak Niemcom Luksemburg czy Dania.

Rozwiniciem tej bajki o samoobronie jest legen-da o cordon sanitaire. Utrzymuje si, e polityczna

67IV Agresywno Rosji

niezaleno maych krajw ssiadujcych z Rosjto jedynie kapitalistyczna prowizorka, ktra ma nacelu nie dopuszczenie do zakaenia europejskichdemokracji zarazkiem komunizmu. Na takiej pod-stawie wyprowadza si wniosek, e mae narodyutraciy swe prawo do niezawisoci. Albowiem Ro-sja ma niezbywalne prawo twierdzi, e jej ssiedzi i tak samo ssiedzi ssiadw powinni by rz-dzeni przez przyjazne tzn. cile komunistycz-ne rzdy. Co staoby si ze wiatem, gdyby wszyst-kie wielkie mocarstwa miay zgosi takie same pre-tensje?

Prawda jest taka, e to nie rzdy krajw demo-kratycznych maj na celu obalenie obecnego systemuw Rosji. Nie wspieraj one prodemokratycznych pi-tych kolumn w Rosji i nie podburzaj mas rosyjskichprzeciwko ich rzdcom. To Rosjanie trudz si dniemi noc, starajc si wznieca niepokoje w kadym krajudemokratycznym. Ich Trzecia Midzynarodwkaotwarcie prbowaa rozpali komunistyczn rewolu-cj na caym wiecie.

Bardzo kulawa i niepewna interwencja pastwEntenty podczas rosyjskiej wojny domowej nie byaprzedsiwziciem prokapitalistycznym i antykomuni-stycznym. Dla tych pastw, zaangaowanychw walk na mier i ycie z Niemcami, Lenin by ww-czas jedynie narzdziem w rkach ich miertelnychwrogw. Ludendorff wysa Lenina do Rosji, by tenobali reim Kiereskiego i spowodowa wycofanie siRosji z wojny. Bolszewicy walczyli zbrojnie przeciwkowszystkim Rosjanom, ktrzy chcieli kontynuowa ich

68 Planowany chaos

sojusz z Francj, Wielk Brytani, Stanami Zjedno-czonymi i pozostaymi krajami demokratycznymi.Z militarnego punktu widzenia kraje zachodnie niemogy pozosta neutralne, podczas gdy ich rosyjscysojusznicy desperacko bronili si przed bolszewika-mi. Dla pastw Ententy gra toczya si o front wschod-ni. Sprawa biaych generaw bya zatem ich wasnspraw.

Gdy tylko skoczya si wojna z Niemcami w 1918roku, zwyciskie mocarstwa straciy cae zaintereso-wanie sprawami Rosji. Nie istniaa ju duej potrze-ba utrzymywania Frontu Wschodniego. Nie obcho-dziy ich ani troch wewntrzne problemy Rosji. T-sknili za pokojem i pragnli wycofa si z walk. Oczy-wicie byli zakopotani, poniewa nie wiedzieli, jakodpowiednio zwin to przedsiwzicie nie tracctwarzy. Ich generaowie wstydzili si porzuci towa-rzyszy broni, ktrzy walczyli najlepiej jak potrafili wewsplnej sprawie. Porzucenie tych ludzi w krytycznejchwili byo ich zdaniem tchrzostwem i dezercj. Tegorodzaju wzgldy jak honor wojskowy opniay przezjaki czas wycofanie i tak skromnych oddziaw Alian-tw i zakoczenie dostaw dla Biaych. A kiedy tow kocu osignito, alianccy mowie stanu odetchnliz ulg. I od tej chwili przyjli polityk cisej neutralno-ci w stosunku do spraw rosyjskich.

Rzeczywicie bardzo niefortunne byo to, e pa-stwa Ententy zostay chcc nie chcc wcignitew rosyjsk wojn domow. Byoby lepiej, gdyby sytu-acja militarna w roku 1917 i 1918 nie zmusia ich dointerwencji. Ale nie naley z