Plan dydaktyczny. Opracowała Małgorzata Niewiadomska

Tematyka zajęć Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Środki dydaktyczne, materiał nauczania, podstawowe pojęcia

Liczba godzin

Byt i niebyt, pamięć i niepamięć – powrót do „sztetl”.

Uczeń:

przedstawia i charakteryzuje bohatera opowiadania Irit Amiel „Palestyńczyk”,

rekonstruuje biografię bohatera, omawia skutki konfrontacji

wspomnień z teraźniejszością, wyjaśnia znaczenie słowa „sztetl”, na podstawie utworów lirycznych,

dzieł malarskich i archiwalnych zdjęć charakteryzuje mieszkańców przedwojennych sztetli i opisuje ich życie,

wyjaśnia pojęcie Holokaustu, rozpoznaje motyw przewodni

w wierszu Szymborskiej i odczytuje jego wymowę,

interpretuje metafory ilustrujące tragedię ofiar,

odwołując się do wierszy omawia problemy związane z pamięcią o Zagładzie,

formułuje wnioski dotyczące utworów podejmujących temat pamięci o zaginionej kulturze sztetli i pamięci o Zagładzie.

Uczeń:

omawia strukturę narracji w opowiadaniu „Palestyńczyk”,

rozpoznaje i definiuje metonimię jako stylistyczną dominantę wiersza Szymborskiej,

samodzielnie komentuje postawę autorów omawianych wierszy w związku z problemem pamięci i winy,

przywołuje konteksty historyczne (marzec 1968).

Teksty kultury

Literatura:

Irit Amiel „Palestyńczyk” z tomu „Osmaleni”, wiersze: Antoniego Słonimskiego „Elegia miasteczek żydowskich”,

Wojciecha Młynarskiego „Tak, jak malował pan Chagall” Wisława Szymborska „Jeszcze”

Dzieła wizualne:

reprodukcje obrazów Marca Chagalla, Aleksandra Gierymskiego i polskich malarzy żydowskiego pochodzenia, archiwalne zdjęcia z życia sztetli

Konteksty: materiały ze stron internetowych nt. Siemiatycz, Żydów polskich, zdjęcia gorzowskiego kirkutu, Sali Imion z Muzeum Historii Holokaustu oraz Doliny Gmin w Yad Vashem.

Pojęcia:

sztetl, Holokaust, Szoah

3

Scenariusz lekcji Opracowała Małgorzata Niewiadomska

Temat: Byt i niebyt, pamięć i niepamięć – powrót do „sztetl”. Czas: 3 godz. lekcyjne Teksty kultury i materiały dydaktyczne: Irit Amiel „Palestyńczyk” z tomu „Osmaleni”, reprodukcje obrazów Marca Chagalla, Aleksandra Gierymskiego i innych autorów, wiersze: Antoniego Słonimskiego „Elegia miasteczek żydowskich”, Wojciecha Młynarskiego „Tak, jak malował pan Chagall”, Agnieszka Osiecka „Miasteczko Bełz” (opcjonalnie), Wisława Szymborska „Jeszcze”, fotografie z czasów Zagłady, zdjęcia gorzowskiego kirkutu i Sali Imion z Muzeum Historii Holokaustu w Yad Vashem. Materiały wizualne w postaci prezentacji multimedialnej. Dodatkowo można skorzystać z muzycznych wersji wybranych do lekcji wierszy. Materiały wizualne pochodzą ze stron internetowych: http://www.goldenline.pl/forum/471840/zydzi-judaizm-i-kultura-zydowska-w-poezji/s/1 http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje26/text12p.htm http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/wstep.html http://www.sztetl.org.pl/pl/ Założenia: Lekcja ma poprowadzić uczniów w przeszłość, do żydowskiego sztetla, miejsca, którego nie ma. Drogę mają wyznaczyć teksty kultury będące wspomnieniem świata „startego z powierzchni ziemi”. Celem jest ukazanie luki, która pozostała w przestrzeni społecznej i kulturalnej po żydowskich mieszkańcach polskich miast, miasteczek i wsi. Lekcja powinna też przybliżyć uczniom wybrane aspekty historii Zagłady i zobrazować jej dalekosiężne skutki. Punktem wyjścia jest opowiadanie Irit Amiel „Palestyńczyk”. Przebieg lekcji: Faza przygotowawcza: Można poruszyć kwestię etnicznego zróżnicowania powojennych mieszkańców miasta i jego okolic. Trzeba zwrócić uwagę na obecność w tej etnicznej strukturze Polaków, Cyganów, Łemków, Tatarów oraz na brak Żydów. Można zadać pytania: Czy wiemy, gdzie w Gorzowie stała kiedyś synagoga, żydowska świątynia? Czy wiemy, co się z nią stało? Czy wiemy, gdzie dziś można zobaczyć namacalny ślad obecności Żydów w tym mieście?

Czy wiemy, że landsberscy Żydzi byli wśród Niemców mniejszością zasymilowaną i świadomie uczestniczącą w budowaniu wspólnego dorobku? Czy wiemy, kiedy zniknęli z miasta i co się z nimi stało?

Faza realizacyjna: I. Opowiadanie Irit Amiel „Palestyńczyk”.

1. Ustalcie, kim jest bohater opowiadania. Z czego wynikają problemy z ustaleniem jego tożsamości?

2. Zrekonstruujcie biografię bohatera. 3. Portret Palestyńczyka – spróbujcie ustalić, jakim człowiekiem był bohater (jakie cenił

wartości? o co w życiu walczył?). 4. Mała ojczyzna bohatera – konfrontacja wspomnień z dzieciństwa z powojennym

obrazem Siemiatycz. a. Jakie zmiany po latach bohater dostrzegł w swoim rodzinnym miasteczku? b. „Siemiatycze nie są już tym, czym były.”

„Siemiatycz (...) już nie ma” – jak można tłumaczyć tę konstatację bohatera? „Miasteczko Siemiatycze (...) zostało starte z powierzchni ziemi. Jakie znaczenie ma każde z tych zdań? Które z nich ma najmocniejszą wymowę? Dlaczego?

c. Jak można tłumaczyć sposób postrzegania Siemiatycz przez bohatera? d. Wskażcie w tekście fragmenty bezpośrednio odnoszące się do Zagłady. Jaką mają

wymowę? II. Jakie więc były Siemiatycze, do których Palestyńczyk chciał wrócić? I co się tam

wydarzyło? Wycieczka wirtualna. III. O czym mówimy, czyli czym jest „sztetl”. IV. Obrazy utraconego świata w poezji, w malarstwie i na archiwalnych fotografiach. Antoni Słonimski „Elegia miasteczek żydowskich” i Wojciech Młynarski „Tak, jak malował pan Chagall”, obrazy i zdjęcia archiwalne

1. Na podstawie wierszy, obrazów i zdjęć scharakteryzujcie społeczność już nieistniejących żydowskich miasteczek. (Należy zwrócić uwagę na strukturę społeczną, zawody, status materialny.)

2. Jak wyglądało życie sztetla? Spróbujcie je zrekonstruować na podstawie tekstów kultury. (Należy zwrócić uwagę na sytuacje życia codziennego, elementy kulturowe.)

3. Wskażcie i zinterpretujcie fragmenty utworów poetyckich tłumaczące, dlaczego już nie ma żydowskich miasteczek. (Fragmenty w sposób aluzyjny, metaforyczny przywołują Zagładę. Zwróćmy uwagę na wymowę motywów zmywania krwi i odjeżdżających pociągów.)

4. Co mówią poeci na temat pamiętania? (Centralny problem to brak pamięci przy jednoczesnym zobowiązaniu do jej zachowania. Osobną kwestią jest poczucie winy.)

V. Co się stało? Dlaczego nie ma już żydowskich miasteczek? Informacje na slajdach zawierają dane historyczne.

Trochę faktów: • W 1939 roku mieszkało w Polsce prawie 3,5 miliona Żydów.

• Między 1939 a 1945 wymordowano 3 miliony. • Wedle szacunkowych danych wojnę w Polsce przeżyło – po aryjskiej stronie,

w leśnych kryjówkach, oddziałach partyzanckich lub w obozach – 50-60 tysięcy.

Co zostało? Pamięć czy niepamięć? Czy jesteśmy do czegoś zobowiązani?

Metaforyczny obraz Zagłady i pamięci o niej w wierszu Wisławy Szymborskiej „Jeszcze”. 1. Rozpoznajcie motyw, który porządkuje całą wypowiedź podmiotu. Jakie znaczenie ma

jego wykorzystanie przez poetkę? (W interpretacji motywu transportu połóżmy nacisk na masowość zjawiska. Można odwołać się do opowiadania „Proszę państwa do gazu” T. Borowskiego. Zwróćmy też uwagę na dramatyzm sytuacji transportu, na zachowania ofiar.)

2. Poetka konsekwentnie w obrazowaniu losu Żydów posługuje się metonimią. Wskażcie jej przykłady i wyjaśnijcie funkcję. („Jadą krajem imiona” – masowość zagłady, zastąpienie słowa ludzie słowem imiona nie dehumanizuje ofiar lecz wymusza dostrzeżenie w nich ludzi, „imię Natan bije pięścią w ścianę”, „imię Sara wody woła” – przywołanie konkretnych imion jest próbą wyeksponowania jednostkowych dramatów w zbiorowym losie Żydów, przypisanie ofiarom imion to rodzaj nadania im twarzy.)

3. Jaką wymowę ma skontrastowanie „imienia skazującego na klęskę” z „imieniem słowiańskim”? (Np.: Kontrast podkreśla niezrozumiałość i niesprawiedliwość Zagłady. Wprowadza też element poczucia winy tych, którzy noszą słowiańskie imiona, a więc mają przepustkę do życia.)

4. Zastanówcie się, czy wiersz Szymborskiej wyrasta jedynie z potrzeby upamiętnienia ofiar Zagłady czy także z poczucia winy. Uzasadnijcie swoją odpowiedź.

Faza podsumowująca Przegląd zdjęć gorzowskiego kirkutu. Informacje o Żydach landsberskich. Sala Imion i Dolina Gmin w Yad Vashem. Akcja Rafała Betlejewskiego „Tęsknię za Tobą, Żydzie.” Jak ocenicie jej wartość? Wnioski ................... ................... ..................

Źródła godne uwagi

Żydowskie zabytki w Polsce: Bergman E., Jagielski J., Synagogi w Polsce, „Spotkania z Zabytkami”, 1990, nr 1. Borzymińska Z., Żbikowski A., Żebrowski R., Studia z dziejów Żydów w Polsce. Materiały edukacyjne dla szkół średnich i wyższych, tom I, II, Warszawa1995. Brzewska I., Piątkowska R., Mapa judaiców w Polsce, Warszawa1991. Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990. Duda E., Krakowskie judaica., Warszawa 1991. Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX wieku; Studia i szkice, PIW, Warszawa 1983. Fijałkowski P., 1989, Najstarsze zabytki żydowskiej sztuki nagrobnej w Polsce, Studia historyczne, nr 1, tom 32. Fijałkowski P., Rakowski S., Ludzie i zabytki. Żydzi na ziemiach polskich, Warszawa 1992. Fuks M., (praca zbiorowa), Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Interpress Warszawa 1984. Hertz A., Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa 1988. Jagielski J., Zabytki żydowskie w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, Biuletyn ŻIH, nr 3-4, Warszawa 1985. Jagielski J., Krajewska M., Polskie bożnice; odbudowa pamięci, Znak nr 2-3, Kraków 1983. Krajewska M., Cmentarze żydowskie - mowa kamieni, Znak, nr 2-3, Kraków 1983. Krajewska M., Cmentarze żydowskie w Polsce: Nagrobki i epitafia. Symbolika płaskorzeźb na cmentarzach żydowskich w Polsce, Polska Sztuka Ludowa, 1989, nr 1-2. Kubiak A., Zabytkowa architektura żydowska w Polsce, Biuletyn ŻIH, nr 2-3, Warszawa 1953. Łagiewski M., Macewy mówią., Wrocław 1991. Piechotkowie M., K., Bóżnice drewniane, Warszawa 1957. Rożek M., Żydowskie zabytki krakowskiego Kazimierza, Kraków 1990. Scholem G., Judaizm. Parę głównych pojęć, Kraków 1991. Tomaszewski J., (praca zbiorowa), Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950), PWN, Warszawa 1993. Tomaszewski J., Mniejszości narodowe w Polsce w XX w, Warszawa 1991. Tomaszewski J., Ojczyzna nie tylko Polaków, Warszawa 1985. Tyloch W., Judaizm, Warszawa 1987. Unterman A., Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989. Żebrowski R., 1993, Dzieje Żydów w Polsce. Kalendarium, Warszawa. Inteligencja żydowska w Polsce: Cała A., Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864-1897). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989. Fuks M., Żydowska inteligencja w Polsce 1918-1939, "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce" 1988, nr 3-4, s. 127-134. Gąsowski T., Między gettem a światem: dylematy ideowe Żydów galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku, Kraków 1996. Hertz A., Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa 1988. Tomaszewski J., Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990. Żydzi polscy. Historie niezwykłe, red. M. Prokopowicz, Demart, Warszawa 2010. Historia Żydów i problematyka pamięci Atlas historii Żydów polskich, red. W. Sienkiewicz, Demart, Warszawa 2010. Forecki P., Od Shoah do Strachu. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010. Hoffman E., Sztetl, „Gazeta Wyborcza” 6 II 1998, s. 10. Hilberg R., Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945, Warszawa 2007. Kłoskowska A., Polacy wobec zagłady Żydów polskich. Próba typologii postaw, „kultura i społeczeństwo” 1998, nr 4. Landau-Czajka A., W jednym stali domu... Koncepcje rozwiązania kwestii żydowskiej w publicystyce polskiej lat 1933-1939, Warszawa 1998. Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie i po Zagładzie, red. F. Tych, Warszawa 2004.

Polscy Żydzi. Dziedzictwo i dialog, red. A. Jarmusiewicz, Kraków 2005. Tych F., Długi cień Zagłady. Szkice historyczne, Warszawa 1999. Smolar A., Tabu i niewinność, „Res Publica Nowa” 2001, nr 8. Steinlauf M., Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, Warszawa 2001. Śliwa M., Obcy czy swoi. Z dziejów poglądów na kwestię żydowską w XIX i XX wieku, Kraków 1997.

ANALIZA I INTERPRETACJA Wstępne rozpoznanie: 1) prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki; 2) określa problematykę utworu; Analiza: 1) wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (poznane wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, elipsy, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje; 2. dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne określonej epoki (średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, współczesność); 4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja); 5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne). Interpretacja: 1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji); 2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne); 3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich; 4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne Wartości i wartościowanie: 1) dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu, (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja); 2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne; 3) dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów.

Los żywych ofiar Zagłady w opowiadaniach Irit Amiel z tomu „Osmaleni”. Jan Lechoń Pochwala Żydówki Sabaton http://www.youtube.com/watch?v=Rmfe3XVkiO0 Paweł Łoziński „Miejsce urodzenia” http://www.youtube.com/watch?v=0E-i22ifEGI&feature=related