Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich

www.sztetl.org.pl

SYMBOLE NAGROBNE Na nagrobkach obszaru aszkenazyjskiego występuje co najmniej sto motywów plastycznych. Tu zaprezentowana zostanie tylko część z nich – te stosowane najczęściej i najbardziej charakterystyczne. Załączone interpretacje poszczególnych przedstawień są jednymi z możliwych, bowiem symbole nie poddają się jednoznacznym i oczywistym odczytaniom. W interpretacji pomocne bywają niekiedy treści zamieszczone w inskrypcji na nagrobku.

Puszka na datki, Mszczonów Cmentarz we Wrocławiu

Motywy roślinne (po architektonicznych) należą do najwcześniejszych jakie zastosowano w zdobnictwie nagrobków aszkenazyjskich. Obejmują bardzo szeroki zakres treści symbolicznych, głównie w aspekcie „drzewa życia” (Rdz 2,9; 3,22; Ps 1,3; Prz 11,30 i inne), które reprezentować może zarówno pojedynczego człowieka jak też cały lud Izraela. Drzewo i owoce to też symbole różnych aspektów Tory, która jest „Drzewem Życia” (Prz 3,18) oraz mądrości, pobożności, dobroczynności jako pozytywnych aspektów życia człowieka, za jakie czeka po śmierci nagroda w raju. W takim wymiarze drzewo jest symbolem życia wiecznego w przyszłym świecie, w rajskim ogrodzie Eden, gdzie sprawiedliwi (na nagrobkach zwykle przedstawiani pod postacią zwierząt) wyobrażeni są jako odpoczywający w cieniu drzew i spożywający owoce drzewa. Treści te reprezentowane być mogą przez drzewo w całej postaci, jak też przez gałązkę, liść, kwiat, owoc, bukiet, wieniec.

Kraków, 1615; Mejta bat Josef Lubaczów, 1847; Szlomo Szmuel ben Jechiel Michael

Kraków, po 1860; Jicchak Icze ben Szaul Refael. Drzewo życia Warszawa, motyw drzewa

Słonim, 1889; Lea Rozenblumróży podobna [...] Uboga w lata, jej dni skończyły się. Ach! Nie rozwiną się z nich Jej kwiat umarł. Do kwiatu plony

Dukla, ok. 1930; … Dąb płaczu Popularny motyw żałobny, z wykorzystaniem cytatu biblijnego (Rdz 35,8); drzewo nie zawsze podobne jest do dębu

Od XIX w. zaznacza się tendencja do realizmu przedstawień i nadawanie roślinom cech konkretnego gatunku. Stosunkowo często wyodrębniano wówczas winorośl (jej treści symboliczne są w znacznym stopniu analogiczne jak drzewa) oraz palmę.

Kielce, 1920; Krejndel bat Cwi, młoda panna Spójrz z nieba i patrz, i ujmij się za tą winoroślą [Ps 80,15] Kiść winogron symbolizuje tu pojedynczą osobę, orzeł uosabia boską opiekę

Warszawa, po 1932; Rodzina Lewenfiszów Krzew winorośli z bujnymi gronami symbolizuje tu rodzinę

Wrocław, 1863; Eliezer Lipman ben Jaakow Sprawiedliwy jak palma wyrośnie [Ps 92,13] młodzieniec 18-letni Czerniowce, 1878

Szemuel Arje ben Ezra Warszawa, motyw palmy

Palma zestawiana bywa zwłaszcza z cytatem: „Sprawiedliwy jak palma wyrośnie” (Ps 92,13).

Motywy zwierzęce – są niemal równie częste jak roślinne. Jedne z nich należą do głównych symboli judaizmu i dlatego stosowane są bardzo często również na nagrobkach (zwłaszcza lew, jeleń, orzeł) inne występują rzadko. Bardzo popularna sentencja talmudyczna głosi: Bądź silny jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, potężny jak lew, aby wypełnić wolę Ojca twego w niebie (Pirke awot 5,20).

Warszawa, symbole zwierzęce

Lew. Według słów Jakuba wygłoszonych do swych synów (Rdz 49,9) do lwa przyrównany został Juda. Lew jest też symbolem siły, potęgi – co według cytowanej sentencji (Pirke awot 5,23) powinno być jedną z cech człowieka dążącego ku Bogu. Lew reprezentuje zatem cały naród żydowski jak i pojedynczego człowieka. Związek zmarłego z przedstawieniem lwa na nagrobku powodowany bywa też znaczeniem imion – Jehuda oraz imionami oznaczającymi lwa – hebrajskie Arje i jidyszowe Lejb.

Warszawa, 1822; Jehuda-Lejb ben Azriel A o Judzie – i rzekł: Słuchaj, Panie, głosu Judy, i do ludu jego przywiedź go,

rękoma swymi za niego walcz, bądź mu pomocą przeciwko gnębicielom jego [Pwt 33,7]

Warszawa, ok. 1850; Jehuda-Lejb ben Cwi Lubaczów, 1847; Necha Sara bat Jehuda-Lejb

Kraków, XVII w.; …

Warszawa, 1871; Josef Jehuda ben Awraham ha-Lewi Lew reprezentujący zmarłego, który był lewitą i dokonywał rytualnego obmywania rąk kapłanom przed błogosławieństwem podczas nabożeństwa w synagodze

Jeleń. Od czasów biblijnych jeleń symbolizuje dążenie ku Bogu (m.in. Ps 42,2, Pirke awot 5,23) – dlatego często przedstawiony jest jako biegnący. W przepowiedni Jakuba (Rdz 49,21) do jelenia przyrównany został Naftali, dlatego na nagrobku motyw jelenia korespondować może z tym imieniem a także z innymi imionami oznaczającymi jelenia – hebrajskim Cwi i jidyszowym Hirsz.

Sieniawa, motyw jelenia

Warszawa, motyw jelenia

Podwójne znaczenie słowa cwi – jeleń oraz wspaniałość

Sieniawa, 1912; Mosze Jaakow ben Chajim Chanoch Mosze był dla nas przewodnikiem Zmarły, który był „przewodnikiem stada” = rodziny, gminy

Warszawa, 1856; Cwi-Hirsz ben Josef Zmarły jako jeleń biegający po rajskim ogrodzie

Warszawa, 1871; Cwi Jaakow ben Efraim Fiszel

Symbole śmierci: padający jeleń ugodzony strzałą i złamane drzewo.

Ptaki. Na nagrobkach najczęściej występują małe ptaki o nieokreślonym gatunku. Ptak reprezentuje zwykle człowieka lub jego duszę. Przedstawienia ptaków przy drzewie życia lub siedzących na gałęzi i spożywających owoce drzewa symbolizują duszę zmarłego zażywającą szczęścia w rajskim ogrodzie Eden.

Oleszyce, 1871; Chana Riwka bat Joel Lubaczów, 1829; Rachel bat Simcha Binjamin

Ptak wrzucający monetę do puszki na datki – reprezentuje zmarłego i cenioną cechę dobroczynności. Dwa ptaki, zwykle gołębie, zwrócone ku sobie – jako alegoria miłości – występują na nagrobkach par małżeńskich, niekiedy z napisem: Kochali się jak dwa gołąbki.

Kraków, 1849; para małżonków

Kielce, 1926; Perel Menela bat Awraham Aba ha-Lewi

Odejście, opuszczenie czyli śmierć wyrażona bywa przez przedstawienie ptaka odlatującego lub leżącego. Stadko ptaszków – jak nazywa się dzieci – przedstawia potomstwo osierocone przez zmarłego. Motyw ptaka może wiązać się także z imieniem zmarłej – hebrajskie Cypora i jidyszowe Fajgel znaczy ptak; lub zmarłego – hebrajskie imię męskie Jona znaczy gołąb.

Nowogródek, 1911; Meir ben Mosze Boleją nad jego grobem przyjaciele jego i dwie jego córki

Prużana, 1914; Cypora-Fajgel Złamane zostało drzewo życia i odleciała od nas Cypora w wiośnie jej dni. Dziewczynka Fajgel [...] W piętnastym roku życia.

Orzeł. Od reszty ptaków należy oddzielić orła. Już od czasów biblijnych reprezentuje on przede wszystkim takie cechy, jak potęga oraz opieka Boga nad człowiekiem (np. Wj 19,4; Pwt 32,11). Być może oznacza też troskę i opiekę, jaką zmarły sprawował za życia nad rodziną. Ponadto orzeł wyraża jeden z przymiotów człowieka – lekki jak orzeł – postulowanych w sentencjach ojców (Pirke awot, 5,20). Przedstawienia orłów na nagrobkach (podobnie jak w innych kontekstach sztuki żydowskiej) mogą być zaskakujące, bowiem kamieniarze kopiowali wzory z otoczenia, w tym dwugłowe orły, jak w godłach państwowych.

Warszawa, 1844; Szaul ben Szemuel Nachum

Krzeszów, 1745; Hadas bat Aharon

Warszawa, 1884; Mirel bat Dawid

Wąż. Występuje w wielu schematach przedstawień i kontekstach, co daje różne znaczenia i możliwości interpretacji. Jako wąż Eskulapa przedstawiany jest na nagrobkach lekarzy. Jako oplatający złamane drzewo albo w pazurach lwa czy orła – uosabia siły zła, zniszczenia i śmierci. Zwinięty w okrąg symbolizować może – jak grecki uroboros – wieczność i nieśmiertelność względnie mitycznego Lewiatana, który będzie pożywieniem sprawiedliwych na uczcie mesjańskiej w przyszłym świecie (Iz 27,1).

Warszawa, 1934; Jisrael Jicchak ben Jehuda Arje

Kraków, 1585; Eliezer ben Elijahu Rofe [=lekarz] Aszkenazy

Warszawa, ok. 1830-1840; ...

Fauna fantastyczna, zwierzęce hybrydy – są najtrudniejsze do interpretacji. Najczęściej są to gryfy, zwykle w funkcji strażników korony Tory lub drzewa życia, być może reprezentujące biblijne cheruby, które strzegły tablic przymierza z przykazaniami. Nierzadkie są jednorożce, mające wyrażać doskonalenie duszy człowieka poprzez studiowanie Tory. Zupełnie zagadkowe są inne istoty mieszane.

Lublin, 1825; Frumet bat Meszulam Warszawa, 1821; Jaakow ben Awraham

Przemyśl, 1754; Szlomo Zelig ben Meir

Światło – niebieskie ciała świetlne. Przedstawienia słońca, księżyca i gwiazd mają w tradycji żydowskiej rozmaite znaczenia – m.in. symbolizują moc Boga jako stwórcy i władcy świata oraz jego boskie Prawo (Torę); także jaśniejące oblicza ludzi sprawiedliwych oraz boskie światła nieba i czasów mesjańskich. W kontekście egzystencji pojedynczego człowieka zachodzące słońce jest metaforą zmierzchu, zgaśnięcia życia.

Debrzno, 2. poł. XVIII w.; Chajim Jehoszua ...

Warszawa, lata 1930-te; Jicchak ... ha-Lewi Tak jak słońce zaszło, tak umarł chłopiec Sieniawa, 1898; Jechezkel Szraga ben Chajim

Szczebrzeszyn, 1854; Jehoszua Menasze ben Cwi-Hirsz

Światło – lichtarz. Jedną z powinności kobiety jako pani domu jest zapalanie świateł świec na rozpoczęcie szabatu. Z tego względu na nagrobkach kobiet umieszczano przedstawienia lichtarzy, zwykle ze świecami. Choć zwyczaj zapalania świateł szabatowych jest bardzo dawny, wizerunki lichtarzy na nagrobkach kobiet pojawiły się dopiero u schyłku XVIII w. i szybko zyskały dużą popularność – przez co można łatwo rozpoznać na cmentarzu kwatery kobiet.

Horodyszcze, 1906; Sara Trajna bat Mordechaj Gdy otwiera usta – mówi mądrze, a język jej wypowiada dobre rady [Prz 31,26] Dusza jej odpoczywa na wysokościach Pod postacią ptaka przedstawiona zmarła w domu przed rozpoczęciem szabatu.

Baligród, 1902; Nechama bat Jicchak Połączenie motywów świecznika i drzewa przywołuje mistyczne znaczenia menory jako „drzewa światła”.

Światło – lichtarz. Poprzez złamaną lub zgaszoną świecę wprowadzono treści dotyczące przemijania i śmierci.

Warszawa, 1807; Ester bat Awigdor Lwów, 1864; Rachel bat Jehoszua Szraga Zgasła jej świeca 9 adar wtórego roku 624

Na nagrobkach mężczyzn lichtarz, zwykle pojedynczy, ukazany bywa w kontekście książek – jako sprzęt dający oświetlenie podczas studiowania świętych ksiąg, na co przeznaczano czas zwykle nocą, po całym dniu pracy.

Brody, 1836; Menachem Manes Mordechaj ben Natan Jona Warszawa, 1865; mężczyzna

Wieloramienne, niekiedy siedmioramienne lichtarze na nagrobkach kobiet przypominają siedmioramienną menorę z wyposażenia Przybytku i Świątyni jerozolimskiej. Menora była często przedstawiana na nagrobkach w okresie starożytnym, lecz z czasów nowożytnego znane są tylko pojedyncze, późne przypadki.

Kielce, symbol świecznika Warszawa, 1935; Wacław Wiślicki

Korona – reprezentuje różne aspekty Tory jako boskiego Prawa i Nauki a także pozytywne cechy człowieka (zwłaszcza pobożność, uczoność, dobroć) i nagrodę za pobożne życie. Nierzadko korona zestawiona jest z fragmentem sentencji z Przypowieści ojców: „Są trzy korony: korona Tory, korona kapłaństwa i korona królestwa, ale korona dobrego imienia jest ponad nimi” (Pirke awot 4,17). Korona występuje bardzo często na nagrobkach mężczyzn, ale nie jest rzadkością na nagrobkach kobiet. Korona kapłaństwa umieszczana jest tylko na macewach mężczyzn z pokolenia kohenów. Również przy pomocy korony – poprzez jej odwrócenie – wyrażane są treści wanitatywne, co nawiązuje do lamentacji: Spadła korona z naszej głowy (Lm 5,16).

Kraków, 1863; Menachem Alter ben Szemuel Note Kahana Szpiro Korona Tory, korona kapłaństwa, korona dobrego imienia

Kraków, 1863; Mosze Jaakow ben Jekutiel Zalman Korona Tory

Warszawa, 1877; kobieta

Książka – motyw bardzo popularny na nagrobkach mężczyzn, jako tych, których obowiązuje religijny nakaz studiowania Tory i Talmudu. Książki na nagrobkach – przedstawiane pojedynczo, po kilka lub zapełniające półki szafy bibliotecznej – to przede wszystkim tomy literatury religijnej, niekiedy opatrzone tytułami, np. Tanach (=Pięcioksiąg), Księga psalmów, Modlitewnik.

Szydłowiec, ok. 1920; Jicchak Meir ben Jerachmiel Księga Psalmów

Frampol, 1892; Awraham Mosze ben Kalman Zajmował się Gemarą Suwałki, 1880; Josef ben Mordechaj Berachot, Szabat

Kielce, 1927; Simcha ben Josef Tanach

Książki z tytułami ukazywano też na nagrobkach autorów dzieł religijnych, a w okresie późniejszym (od 2 poł. XIX w.) książka reprezentowała ponadto świeckie zawody, takie jak księgarz, wydawca oraz pisarz, literat (przy czym podawano tytuły książek danego autora lub tytuły czasopism z którymi współpracował).

Warszawa, 1874; Samuel Henryk Merzbach księgarz i wydawca, protektor muzyki „Księga świata”

Kraków, 1886; Meir ben Jicchak Fenichel księgarz

Warszawa, 1902 Awraham Szalom ben Jisrael – Har Szalom pisarz swego ludu „Ha-Melic”, Ha-Cefira”, „Wspomnienia domu Dawidowego” t. 1-4

Książki ukazywane na nagrobkach kobiet to przeważnie modlitewniki, zwłaszcza popularny modlitewnik przeznaczony dla niewiast, zatytułowany Korban mincha (Ofiara przedwieczorna).

Kazimierz Dolny, 1937-1938; kobieta Modlitewnik Psalmy

Kazimierz Dolny, ok. 1935; Jutel bat Josef Szemuel ha-Lewi modlitewnik „Ofiara przedwieczorna” dążyła ku miłosierdziu i pobożności

Hrubieszów, ok. 1900; kobieta „Wspaniałe dziedzictwo” „Ofiara przedwieczorna”

Zwój Tory to motyw występujący stosunkowo rzadko. W najogólniejszym sensie odnosi się do obowiązku studiowania i znajomości Tory oraz pobożności. W konkretnych, szczegółowych przypadkach Tora przedstawiona bywa na nagrobku uznanego mędrca i przywódcy duchowego, na nagrobku sofera (kopisty świętych tekstów) lub świadczy o tym, że ktoś ufundował zwój Tory dla bóżnicy.

Kraków, 1863; Mosze Jaakow ben Jekutiel Zalman Korona Tory, Tora światłem [Prz 6,23] książę Tory [...] krzewił Torę pośród licznych, wykształcił wielu uczniów Prużana, 1907; Natanel Szimszon ben Jaakow Dawid

Łódź, 1925; Jaakow Szimszon sofer ben Natan Note Białystok, 1895; Zlata bat Dow Zwój Tory ofiarowała dla bet ha-midraszu

Puszka na datki. Żydzi traktują dobroczynność jako jedną z trzech rzeczy, na których opiera się świat (Pirke awot 1,2). Istnieje wiele sentencji dotyczących dobroczynności, m.in. „Dobroczynność ratuje od śmierci” (Prz 10,2) – stąd stosunkowo często manifestowano tę cnotę na nagrobkach – zwykle ukazując puszkę na datki, przy niej niekiedy wrzucaną monetę trzymaną w dłoni lub przez zwierzę reprezentujące zmarłego. Na puszcze bywał umieszczany napis określający cel, na jaki przeznaczone były datki.

Kazimierz Dolny, 1874; Zelda bat Aharon biednych i ubogich wspierała

Mszczonów, 1868; Mordechaj ben Natan Szczodrze udzielał biednym [Ps 112,9] Dar w skrytości dany uśmierza gniew [Prz 21,14]

Warszawa, 1861; Zeew-Wolf Widawer Dobroczynność dla Ziemi Izraela

Naczynia Lewitów – misa i dzban lub sam dzban – to motywy przedstawiane tylko na nagrobkach mężczyzn będących potomkami pokolenia Lewiego (w zapisie personaliów określeni są formułkami ha-Lewi lub Segal), którzy za czasów Mojżesza wyznaczeni zostali do pomocniczej służby w kulcie w Przybytku a następnie w Świątyni jerozolimskiej. Po upadku państwa i Świątyni – w liturgii synagogalnej – pozostałością ich dawnego statusu był przywilej obmywania rąk kapłanom (polanie wody z dzbana nad misą) przed błogosławieństwem kapłańskim. Niekiedy ukazana jest ręka trzymająca dzban i dłonie kapłana.

Łódź, 1902; Dow Jehuda ben Mordechaj ha-LewiOto służba lewitów

Kraków, 1632; Lejb ben Jekutiel Zalman Landa Segal Krzeszów, 1762; Szaul ben Jisrael Segal mąż z domu Lewiego

Kazimierz Dolny, 1884; Jaakow ben Matitjahu ha-Lewi

Motywy antropomorficzne – dłoń jako pars pro toto (wyrażenie całości przez jej część). Ukazywanie na nagrobkach postaci ludzkiej, a zwłaszcza twarzy było całkowicie zakazane przez rozporządzenia rabinów. Stąd wykształcił się sposób przedstawiania samej dłoni reprezentującej człowieka. Najwcześniejsze zastosowanie takiego konceptu to dłonie w geście błogosławieństwa kapłańskiego. Motyw ten przynależny był tylko kohenom, czyli mężczyznom z pokolenia arcykapłana Aharona (w zapisie personaliów określani są jako ha-kohen, Kohen lub Kac). Z czasem dłoń lub rękę reprezentujące człowieka stosowano coraz częściej w różnych innych przypadkach (niektóre z nich ukazują przedstawienia zamieszczone wcześniej), np. dłoń Lewity, dłoń wrzucająca monetę do puszka na datki, dłonie kobiety w geście błogosławieństwa świateł szabatu a nawet ręka z nożem ścinający drzewo – jako personifikacja śmierci w przypadku morderstwa.

Nowogródek, 1911; Jente bat Jeszaj Warszawa, 1929; Chajim ben Mordechaj Menasze zamordowany w połowie swoich lat

Lublin, 1646; Jehuda Lejb ben Szlomo Kohen Warszawa, 1826; Zeew-Wolf ben M. Kac A był on kapłanem Boga Najwyższego [Rdz 14,18] Korona kapłaństwa

Motywy antropomorficzne – postać ludzka. Poza sporadycznymi wcześniejszymi przykładami, od pocz. XX w., na fali przekraczania innych zakazów, na cmentarzach żydowskich w dużych miastach, w kwaterach postępowców stawiano nagrobki, na których przedstawiane były całe postacie ludzkie, niekiedy pełnoplastyczne rzeźby postaci – aniołów lub ludzi, mimo, że wiązało się to z ostrymi protestami rabinów. Nigdy jednak nie ośmielono się ukazać ludzkiej twarzy.

Warszawa, 1936; Albert Szulman Warszawa, 1928; Ewa Frendler Warszawa, 1930 Aleksander Hochgemein Homański

Magen Dawid (tarcza Dawida) – motyw popularnie zwany gwiazdą Dawida. Na nagrobkach w Europie i w Polsce stosowany był sporadycznie od XVII w., w kontekście imienia Dawid i być może jako symbol kabalistyczny. Od XIX w. stał się bardzo popularny jako emblemat reprezentujący identyfikację narodową, a zwłaszcza idee nurtu syjonistycznego.

Wrocław, 1939; Moritz Wolff

Frampol, 1763; Czarna bat Jisrael

Lubaczów, 1914; Dawid ben Jisrael Mosze

Suwałki, ok. 1900; kobieta

Polichromia nagrobków. Dekoracja malarska rzeźby i architektury ma dawne tradycje w wielu kulturach. Równie dawny, sięgający czasów starożytnych, jest zwyczaj dekorowania nagrobków polichromią malarską przez Żydów na różnych obszarach diaspory. Na terenie Rzeczpospolitej zachowały się nierzadkie przykłady malowanych nagrobków żydowskich, począwszy od XVI w. Obfita i jaskrawa dekoracja malarska popularna była zwłaszcza na wschodnich rubieżach kraju. Zwyczaj malowania nagrobków znamy z relacji świadków, z cenników nagrobków (z XIX i XX w.), z archiwalnych fotografii sprzed holokaustu oraz z zachowanych śladów farby na nagrobkach, na podstawie których niekiedy możliwe jest odtworzenie całej polichromii. Barwna dekoracja malarska miała nie tylko funkcję estetyczną, ale i cele praktyczne – warstwy gruntu i farby służyły do wyrównania powierzchni i wyretuszowania uszkodzeń lub błędów w tekście oraz stanowiły zabezpieczenie powierzchni nagrobka przed erozją. Kolory pozwalały na lepszą czytelność motywów zdobniczych oraz tekstu inskrypcji.

Lwów, 1902 (fot. przed 1939)

Biłgoraj, 1926 Stela użyta do utwardzenia placu, wydobyta z ziemi w 2002 r. Siedlce, nagrobki z początku XX w. (fot. 1941)

Lublin, 1809 Sieniawa, 1848 Lubartów, 1934

Rekonstrukcje polichromii nagrobków na podstawie pozostałości malatury:

Szczebrzeszyn, 1930 (awers i rewers)

Badania nad cmentarzami żydowskimi wykazały, że w obecnych granicach kraju istniało około tysiąca kirkutów. Obecnie czynnych jest tylko kilka, m.in. Bielsko-Biała, Kraków, Lublin, Warszawa, Wrocław.

Wrocław

Warszawa Lublin

Tekst, fotografie i rysunki Andrzej Trzciński. Ponadto wykorzystano materiały ikonograficzne z następujących publikacji: -Geschichte der Juedischen Kultur in Bildern, hrsg. von Bezalel Narkiss i in., Verlag Schibli-Doppler, Birsfelden- Basel [b.r.]. -Juedische Lebenswelten. Katalog, hrsg. von Andreas Nachama, Gereon Sievernich, Berliner Festspiele, Juedischer Verlag, Suhrkamp Verlag, Berlin 1991. - Lange Nicholas de, Wielkie kultury świata. Świat żydowski, przeł. M. Stopa, Wyd. Penta, Warszawa 1996. -Wiśniewski Tomasz, Nieistniejące mniejsze cmentarze żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2009.

Grupa TP – największa grupa telekomunikacyjna w Europie Środkowej jest Głównym Partnerem portalu internetowego Wirtualny Sztetl.