ŚWIADOMOŚĆ I OBRAZ

Studia z filozofii przedstawienia

ŚWIADOMOŚĆ I OBRAZ

Studia z filozofii przedstawienia

Iwona Lorenc

Wydawnictwo Naukowe SCHOLARWarszawa 2001

WYDAWNICTWON A U K O W E

Redakcja: Małgorzata Bigaj

Korekta: Zespół

Projekt okładki: Katarzyna Juras

© Copyright by Iwona Lorenc, Warszawa 2001

Na okładce wykorzystano obraz Giorgione Burza,Galeria Akademii, Wenecja

Tytuł dotowany przez Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego

ISBN 83-88495-18-6

Wydawnictwo Naukowe „Scholar”ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 828-93-91, 635-74-04 w. 218;dział handlowy 635-74-04 w. 219e-mail: info@scholar.com.plhttp://www.scholar.com.pl

Wydanie pierwszeSkład i łamanie: WN „Scholar” (Jerzy Łazarski)Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa

Spis treści

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

CZĘŚĆ I ONTOLOGIA POZORU

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

ROZDZIAŁ 1: PLATOŃSKI MODEL MIMESIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Bios theoretikos a tragiczny wymiar praxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Ontologia pozoru a miejsce filozofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

ROZDZIAŁ 2: LOGOS I POCZUCIE RZECZYWISTOŚCI.KARTEZJAŃSKA GRANICA ONTOLOGU POZORU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

ROZDZIAŁ 3: SCHOPENHAUER I NIETZSCHE: KRYTYCZNA TRANSFORMACJA PLATOŃSKIEGO MODELU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

ROZDZIAŁ 4: OD BYCIA POZOREM DO BYCIA POZORU(HEIDEGGER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

CZĘŚĆ II SCENA ŚWIADOMOŚCI

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Perspektywa powierzchni lustra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Schemat ontoteologiczny a transcendentalne ujęcieproblematyki przedstawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

ROZDZIAŁ 1: PRZEDSTAWIENIA MENTALNE (REPREZENTACJONIZM A HUSSERL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

ROZDZIAŁ 2: OKO I UCHO ŚWIADOMOŚCI(WITTGENSTEINOWSKA KRYTYKA HUSSERLA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

ROZDZIAŁ 3: RZECZY I PRZEŻYCIA (HUSSERLOWSKA GRA CIENI) . . . . . 109

ROZDZIAŁ 4: JĘZYK SAMOTNEGO ŻYCIA DUSZY (UJĘCIE DERRIDY) .. . . 120

ROZDZIAŁ 5: ŚWIADOMOŚĆ OBRAZU A FANTAZJAI WYOBRAŹNIA (HUSSERL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

ROZDZIAŁ 6: CZAS JAKO KRES I WARUNEK PRZEDSTAWIENIANA SCENIE ŚWIADOMOŚCI TRANSCENDENTALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

CZĘŚĆ III OBRAZ I JĘZYK

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

ROZDZIAŁ 1: LOGOS WIDZIALNEGO (MERLEAU-PONTY) . . . . . . . . . . . . 150

ROZDZIAŁ 2: FIGURA DYSKURSU I FIGURA OBRAZU (LYOTARD). . . . . . . 159„Inne” przedstawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Gry językowe a problem uzasadnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160Lyotardowska dialektyka nietożsamości a wytwarzanie form . . . . . 162Poza architekturą subiektywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168Monoteizm i polityka satyryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Dyskurs jako milczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Fenomenologia kontra Hegel: protest antydialektyczny . . . . . . . . . . 175Figura-forma i figura-obraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Maszyneria teatralizacji i deteatralizacji świata . . . . . . . . . . . . . . . . 184

ROZDZIAŁ 3: RZECZYWISTOŚĆ PRZEMIENIONA W SŁOWO(BARTHES, DERRIDA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192Odsuwanie prawdy: Roland Barthes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192Tekstologiczne uwikłania: Jacques Derrida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

ROZDZIAŁ 4: UCIECZKA WIDZENIA (OBRAZ I DYSKURSU LOUISA MARINA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

ZAKOŃCZENIE 226

WYKAZ LITERATURY CYTOWANEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

RÉSUMÉ 234

INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

La conscience et l’image – études sur la philosophie de la représentation

Iwona Lorenc

Table des matières

AVANT-PROPOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

PARTIE I: L’ONTOLOGIE DE L’APPARENCE

INTRODUCTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

CHAPITRE 1: LE MODÈLE PLATONICIEN DE LA MIMESIS . . . . . . . . . . . . . 28Bios theoretikos et la praxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28L’ontologie de l’apparence et la position du philosophe . . . . . . . . . . . 35

CHAPITRE 2: LE LOGOS ET «LA CONSCIENCE DE LA RÉALITÉ».LES LIMITES CARTÉSIENNES DE L’ONTOLOGIE DE L’APPARENCE . . . . . . 48

CHAPITRE 3. LA TRANSFORMATION DU MODÈLE PLATONICIENPAR SCHOPENHAUER ET NIETZSCHE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

CHAPITRE 4: DE L’APPARENCE DE L’ÊTRE DE L’APPARENCE (HEIDEGGER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

PARTIE II: LA SCÈNE DE LA CONSCIENCE

INTRODUCTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84La perspective de la surface du miroir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Le schéma ontothéologique et le problème transcendentalde la représentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

CHAPITRE 1: LES REPRÉSENTATIONS MENTALES(LE REPRÉSENTATIONISME ET L’OEUVRE DE HUSSERL) . . . . . . . . . . . . . 97

CHAPITRE 2: L’OEIL ET L’OREILLE DE LA CONSCIENCE(LA CRITIQUE WITTGENSTEINIENNE DE HUSSERL) . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

CHAPITRE 3: LES CHOSES ET LES VÉCUS(LE JEU HUSSERLIEN DES OMBRES) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

CHAPITRE 4: LE LANGAGE DE LA VIE SOLITAIRE DE L’ÂM(L’OEUVRE DE HUSSERL SELON DERRIDA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

CHAPITRE 5: LE CONSCIENCE DE L’IMAGE, LA FANTAISIEET L’IMAGINATION (HUSSERL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

CHAPITRE 6: LE TEMPS EN TANT QU’UN BUT ET UNE CONDITIONDE LA REPRÉSENTATION SUR LA SCÈNE DE LA CONSCIENCETRANSCENDENTALE (HUSSERL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

PARTIE III: L’IMAGE ET LE LANGAGEINTRODUCTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

CHAPITRE 1: LE LOGOS DU VISIBLE (MERLEAU-PONTY) . . . . . . . . . . . . 150

CHAPITRE 2: LA FIGURE DU DISCOURS ET LA FIGUREDE L’IMAGE (LYOTARD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Autre de la représentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Les jeux langagiers et le problème des fondements . . . . . . . . . . . . . 160La dialectique de la non-identité et la productiondes formes selon Lyotard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162Au-delà de l’architecture de la subjectivité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168Le monotéisme et la politique satirique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Le discours comme silence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Le phénoménologie contre Hegel: une protestationanti-dialectique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175La figure-forme et la figure-mage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Les dispositifs de théâtralisation et de déthéâtralisationdu monde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

CHAPITRE 3: LE RÉALITÉ TRANSFORMÉE EN MOT(BARTHES, DERRIDA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192Une retraite de la vérité: Roland Barthes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192Les engagements textologiques: Jacques Derrida . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

CHAPITRE 4: LA FUITE DU REGARD: L’IMAGE ET LE DISCOURSCHEZ LOUIS MARTIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 CONCLUSIONS 226OUVRAGES CITÉS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 RÉSUMÉ 235INDEX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

WSTĘP

Zwykliśmy mawiać: „przedstaw sobie, że…”, „rzeczy przedsta-wiają się tak a tak”, „przedstaw się”, „to było udane przedstawienie” (np. teatralne), „nie róbmy z tego przedstawienia” itp. Używamy słów „przedstawiać” i „przedstawienie” w różnych znaczeniach lub odcie niach znaczeniowych. Tym, co znaczenia te łączy, jest element pre zentacji, tj. czynienia czegoś obecnym. Co jednak znaczy „czy-nić coś obecnym”? Wskazywać na istnienie czegoś, co istnieje teraz, aktual nie? Sprawiać, że coś, na co wskazujemy, staje się widoczne, postrzegalne? Sprawiać, że rzecz dotąd ukryta ukazuje się czyjemuś postrze ganiu?

W dwóch z podanych przykładów słowo „przedstawienie” znaczy coś więcej niż prezentacja jako przywołanie obecności. Jest również reprezentacją, powtórzeniem lub powrotem obecności, jej wtórną pre-zentacją. Do kłopotliwej dwuznaczności słowa „prezentacja” docho-dzą tu zatem problemy związane z dwuznacznością owego dublowa nia obecności, sugerowanego przez przedrostek „re”. Czy rzecz wtór nie uobecniana w reprezentacji jest tą samą rzeczą, czy tylko jej sub-stytutem, czymś w zastępstwie niedostępnej wprost (minionej, ukry-tej) obecności? Czy obecność reprezentująca inną obecność jest od niej zależna (pochodna, wtórna bytowo), czy należy do innego, czy tego samego porządku bytów, a może na odwrót: o rzeczy przedsta wianej możemy mówić (resp. rzecz ta jest powoływana do istnienia) tylko pod warunkiem, że jest ona przedmiotem reprezentacji?

To tylko niektóre z pytań, które nasuwa wieloznaczność słów „przedstawiać” i „przedstawienie”. Filozofowie mają świadomość, iż sposób, w jaki pytania te są formułowane oraz kierunek poszukiwa-nych odpowiedzi zależą od określonych założeń. W gruncie rzeczy chodzi tu o założenia dotyczące jednej z najważniejszych spraw dla

10 WSTĘP

filozofii, a mianowicie sposobu, w jaki dany jest nam świat i my sami jako cząstka tego świata. Od przyjęcia tych założeń zależy dalszy kie runek pytań o przedstawienie jako względnie zautonomizowaną, utrwa loną w kulturze i poddaną normom intersubiektywnej przekazy-walności, formę wtórnego przywoływania owej obecności świata dla nas, sposobu ofiarowania nam rzeczy tego świata.

Tradycja kultury europejskiej została zdominowana przez określo ne rozumienie przedstawień, mające swój rodowód filozoficzny w Pla-tońskiej ontologii. W tradycji tej przedstawienie jest rozumiane jako wtórne, zastępcze przywoływanie obecności bytu, który nam, ludziom, nie może się ukazywać bezpośrednio. Rodowód ten narzuca hierar-chizację przedstawiającego i przedstawianego oraz kontekst ich byto-wej zależności. Wszelkie postaci utrwalonego w kulturze ukazywania się bytu – jako przedstawienia – mają dualną, zhierarchizowaną struk-turę znaczącego i znaczonego, generowaną przez ukryty porządek obec ności przywoływanej przez przedstawienie. Dotyczy to zarów-no przed stawień językowych, jak i obrazowych. Jedną z poważnych konse kwencji owej hierarchizacji jest przypisywanie przedstawieniom sta tusu bytów wtórnych (zależnych bytowo), iluzyjnych, fikcyjnych, po zornych.

Nie będę w tej książce rozstrzygać kwestii związanych z pytania-mi, czy żyjemy w świecie cieni (jak chciał to widzieć Platon), czy świat jest przedstawieniem (jak widział to Schopenhauer), czy wresz-cie jest on zbiorem kopii pozbawionych oryginału (jak rozpoznaje naszą współczesność Baudrillard). Interesuje mnie obszar przedsta-wień, które mają postać autonomicznych, rządzących się swoimi pra-wami two rów kultury: punktem dojścia prezentowanych tu studiów ma być sta tus przedstawień kulturowych: językowych i obrazowych, a w szcze gólności przedstawień artystycznych.

Tym jednak, co mnie szczególnie interesuje, są przeobrażenia za chodzące w filozoficznej świadomości przedstawień, zmiany w filo zoficznym sposobie ich ujmowania. Załamanie się obowią-zywalności modelu mimetycznego, którego jesteśmy dziś (jeśli to „dziś” za częło się w dobie Nietzscheańskiej) świadkami, jest ściśle związane ze sprzeciwem współczesnej filozofii wobec schematów

11WSTĘP

metafizycznych, ze zwrotem antymetafizycznym zapoczątkowanym przez filo zofię ubiegłego wieku. Przy tej okazji warto wprowadzić dodatko we zastrzeżenie.

Jeśli w ostatnich dziesięcioleciach częściej niż dotychczas filozo-fowie piszą o przedstawieniu, to stało się to za sprawą antyprzedsta-wieniowej rewolty, będącej udziałem współczesnej, głównie fran-cu skiej, myśli postmodernistycznej. Rewizji podlega tu zarówno trady cyjne rozumienie kategorii przedstawienia, jak i model filozofii okre ślanej jako „filozofia przedstawienia”. Tytuł zaprezentowanych stu diów mógłby zatem sugerować sens, jakiego określenie „filozo-fia przedstawienia” nabrało w ramach krytyki przedstawieniowości w post modernistycznej filozofii. Będzie mi jednak w niniejszej książ-ce cho dziło o jego czysto opisowe znaczenie; nie o postmodernistycz-ną kry tykę zasady przedstawieniowości, lecz o wszelką filozoficzną reflek sję nad przedstawieniem.

Można było, rzecz jasna, zrezygnować z użycia tego terminu, aby uniknąć niepotrzebnych skojarzeń. Jeśli mimo wszystko przy nim po zostałam, to po to, by nie uchylać efektu pewnej prowokacji, jaką jest dziś, wobec panujących mód i trendów, użycie terminu „filozofia przed stawienia” w neutralnym rozumieniu.

Zwłaszcza że kierunki niektórych z prezentowanych tu analiz są niekiedy zbieżne ze wspomnianą postmodernistyczną krytyką popla- tońskiej koncepcji mimesis. Zbieżność ta nie wynika jednak z utożsa-miania się z powyższą linią krytyki, lecz ze zwykłej konstatacji stanu współczesnej refleksji nad przedstawieniem. Jest wyrazem świado-mości nieodwracalnego charakteru zmian, jakie, zapewne w odpowie-dzi na wyzwania współczesnej cywilizacji i kultury, nastąpiły w dzi-siejszej świadomości filozoficznej.

Chodzi głównie o fakt, iż współczesna kultura coraz częściej bywa rozpoznawana jako obszar zagubienia przez człowieka kryteriów „real ności” świata, w którym przyszło mu żyć, a rozpoznaniu temu towarzy szy – tragiczna niekiedy, a zwykle niepokojąca – świadomość nieuchwyt ności ontycznej tegoż świata, jego iluzoryczności. Stwier-dza się dziś powszechnie, iż niepokój człowieka współczesnej kultury, związany z doświadczaniem „nieznośnej lekkości bytu” przedstawień,

12 WSTĘP

które nie stanowią już dla niego świadectwa ani gwarancji istnienia „pierwowzo ru” (tj. jakkolwiek rozumianej podstawy bytowej, np. jako Natury, Boga czy Absolutu), jest wyrazem nostalgii za utraco-nym porządkiem meta fizycznym i zarazem potwierdzeniem faktu, że porządku tego nie da się odzyskać, a jego filozoficzne deskrypcje, jeśli mają zachować filozo ficzną nośność, powinny być dokładnie, na nowo odczytane. Powyższe konstatacje i uogólnienia są często prze-sadne, grzeszą profetyzmem i ka tastrofizmem, opierają się na mniej lub bardziej słusznym i udokumen towanym rozpoznaniu współcze-sności. Świadczą jednak o zasięgu zmian, jakie nastąpiły w filozofii, o wyczerpaniu się jej starych para dygmatów.

Jest oczywiste, że z punktu widzenia dzisiejszej świadomości filo-zoficznej oraz przeobrażeń, jakie mają miejsce we współczesnej kul-turze, poplatoński model interpretacji przedstawień okazuje się co najmniej niewystarczający.

Książka jest prezentacją kilku ujęć z zakresu filozofii przedstawie-nia, które wykraczają poza tradycyjny, wywodzący się od Platona spo-sób widzenia tej problematyki i w polemice z modelem metafizycz-nym budują odmienną przestrzeń teoretyczną. Nie będzie tu mowy o głośnych „antyprzedstawieniowych” koncepcjach, np. Foucaulta, Deleuze’a, Lévinasa czy Derridy (poglądy tego ostatniego filozofa są przywoływane okazjonalnie). Również główni krytycy metafi-zyki jako filozofii przedstawienia oraz filozofii obecności: Nietz-sche i Heideg ger zostaną pokazani, wbrew linii ich własnej krytyki i z pewną dozą uzasadnionej, jak sądzę, przekory, w kontekście pro-blematyzacji na rzuconej dziejom filozofii przez Platońską ontologię. Za to sporo uwagi poświęcę Husserlowi, tym momentom jego kon-cepcji przedstawie nia, które zdecydowanie rozsadzają schemat popla-toński, wyznacza jąc kierunki poszukiwań i pytań, na które odpowia-dają ujęcia oma wiane w ostatniej części studiów.

Trójczłonowa struktura książki odpowiada trzem poziomom filo-zoficznej refleksji nad przedstawieniem: metafizycznym (ustalającym ontologiczne i poznawcze relacje między przedstawianym i przedsta-wiającym); transcendentalnym (określającym warunki przedstawie-nia jako warunki doświadczenia świadomości) i symbolicznym

13WSTĘP

(badającym kulturowe, intersubiektywne aspekty przedstawień). Nie są to sposoby jedyne, a ich opis z zamierzenia daleki pozostaje od reprezen tatywności. Książka nie jest w żadnej mierze typologizacją filozoficz nych koncepcji przedstawienia. Wybór przykładów wynikał raczej z we wnętrznych potrzeb prowadzonej tu narracji autorskiej niż z potrzeby, najbardziej choćby cząstkowego, opisu rozwoju tej proble-matyki w his torii filozofii.

Pragnę wyrazić gorące podziękowania Kolegom filozofom z Uni-wersytetu Paris X-Nanterre za to, że – dzięki subwencji rządu francu-skiego – mogłam korzystać z ich życzliwej pomocy w prowadzeniu badań, Pani Profesor Dobrochnie Dembińskiej za życzliwe i fachowe uwagi oraz moim Bliskim i Przyjaciołom za to, że cierpliwie znosili moje wyłączenie się z codzienności, bez czego ta rzecz zapewne by nie powstała.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie