PAPIESKA AKADEMIA TEOLOGICZNA - img.oferia.pl · 1 PASTORALNE IMPLIKACJE ... Tenże,...

1

PASTORALNE IMPLIKACJE

PRZEŻYWANIA WARTOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKICH

KS. JÓZEFA TISCHNERA NA KANWIE REKOLEKCJI WATYKAŃSKICH

KS. KARDYNAŁA KAROLA WOJTYŁY.

Opracował

Ks. Andrzej Gryglak

KRAKÓW

2008

2

SPIS TREŚCI

WYKAZ SKRÓTÓW..................................................................................4

BIBLIOGRAFIA............................................................................................6

WPROWADZENIE....................................................................................13

Rozdział I

OGÓLNE KRYTERIUM PRZEŻYWANIA

WARTOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKICH ...............26

§ 1. Wyzwania w zakresie przeżywania wartości. .............................................29

1). Podstawy wartości uniwersalnych. .........................................................31

a) Wartość dobra ...................................................................................33

b) “Sacrum et Sanctum” ......................................................................39

c) Uniwersalność prawdy i pokoju ......................................................48

§ 2. Orędzie Kościoła źródłem wartości człowieka. ...........................................68

1). Główne przesłanie Kościoła. ....................................................................69

a) Orędzie Kościoła. ................................................................................70

b) Przekaz Słowa Bożego. .....................................................................74

c) Dar Bożego Miłosierdzia. ..................................................................78

2). Zagadnienie zła. ...........................................................................................83

a) Człowiek twórcą swej osobowości. ..................................................86

b) Postulat „dobra” nad złem. .................................................................89

c) Wolność źródłem nadziei. ...................................................................97

3

Rozdział II

POSTULAT ODDZIAŁYWAŃ DUSZPASTERSKICH

W ZAKRESIE MYŚLENIA WEDŁUG WARTOŚCI

§ 1. Przestrzeń wrażliwości człowieka na wartości. .........................................118

1). Jak doświadczamy wartości. ....................................................................119

a) Doświadczenie wartości ......................................................................120

Intuicje wartości .............................................................................121

Intencje ............................................................................................123

Uczucia .............................................................................................127

Przeżycia ...........................................................................................130

Emocje ...............................................................................................134

§ 2. Przestrzeń poznawczych oddziaływań człowieka. ......................................137

1). Jak poznajemy wartości. ............................................................................138

a) Poznanie ..................................................................................................139

Subiektywne ......................................................................................140

Obiektywne ........................................................................................147

β1Sacrum et Sanctum ..................................................................155

β2 Wartości duchowe .....................................................................158

β3 Wartości witalne ........................................................................161

β4 Wartości przyjemnościowe ......................................................161

β5 Wartości przedmiotowe ............................................................162

Nadprzyrodzone...................................................................................163

Powinności ..........................................................................................168

Sumienie a wina .................................................................................171

b) Myślenie i wartość siebie .......................................................................178

α) To co jest dobrem daje do myślenia ……………………….180

β) To co jest wartościowe budzi szukanie i nim kieruje ……......183

γ) Dialogiczna „preferencyjność”........................................................188

Zakończenie …………………………….191

Aneks ......................................................................................................193

4

WYKAZ SKRÓTÓW

AAS -„Acta Apostolicae Sedis”, Roma 1909- -

CELAM -IV Conferencia General del Episcopado Latinoamericano 1983

DM -Dekret o działalności misyjnej Kościoła “Ad gentes”

ES -J. Tischner., Etyka solidarności, Kraków 1980 - Paryż 1981

EWN -J. Tischner., Etyka wartości i nadziei [w:] Von Hildebrand, D.,

Kłoczowski, J. A., Paściak, J., Wobec wartości, Poznań 1984

Insegnamenti - Insegnamenti di Giovanni Paolo II, Roma 1979-

Jubileusz Ks.J.T. - Komitet Honorowy: Brzeziński, Z., Kard. König, F.,

Zawierzyć człowiekowi, Księdzu Józefowi Tischnerowi na sześćdziesiąte

urodziny, Kraków 1991

KDK -Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym

“Gaudium et spes”

KK -Konstytucja dogmatyczna o Kościele “Lumen gentium”

KKK -Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994

KL -Konstytucja o liturgii świętej “Sacrosanctum Concilium”

KO -Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym “Dei verbum”

KPK -Kodeks Prawa Kanonicznego

KNM -J. Tischner, Ksiądz na manowcach, Kraków 2000

K.Sw.A.FChD. - J. Tischner, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Praca

zbiorowa, Filozofia chrześcijańska w dialogu, Kraków 1981

«La Paloma» - Comunidades neocatecumenales en la parroquia de S. Pedro el

Real «La Paloma» de Madrid en Evangelización y hombre de hoy, Madrid

1986

LG -Liturgia Godzin, Poznań 1982

MN -J. Tischner, Miłość niemiłowana, Kraków 1993

MNR -J. Tischner, Miłość nas rozumie, Kraków 2000

MRP -Mszał Rzymski dla diecezji polskich, Poznań 1986

MWW –J. Myślenie według wartości, Kraków1982

OCWD -Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych dostosowane do

zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1988

PL -Patrologia łacińska, ed. J. P. Migne, 217 vol. París 1890-

II PSP -II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001

5

P.WJR -Program duszpasterski na Wielki Jubileusz Roku 2000, Katowice 2000

SLN -J. Tischner, Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1975

Inne:

Adhort. apost. - Adhortacja apostolska

Enc. -Encyklika

Instr. -Instrukcja

Konst. apost. - Konstytucja apostolska

nds. -nie do sprawdzenia (sklejone stronice)

6

BIBLIOGRAFIA

I. ZRÓDŁA

1. DOKUMENTY SOBORU WATYKAŃSKIEGO II

Dekret o działalności misyjnej Kościoła, Ad gentes (7 grudnia 1965) [w:] AAS

58 (1966), s. 947-990.

Konstytucja dogmatyczna o Kościele, Lumen gentium (21 listopada 1964) [w:]

AAS 57 (1965), s. 5-67.

Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym, Dei verbum (18 listopada

1965) [w:] AAS 58 (1966), s. 817-836.

Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et

spes (7 grudnia 1965) [w:] AAS 58 (1966), s. 1025-1115.

Konstytucja o liturgii świętej, Sacrosanctum Concilium (4 grudnia 1963) [w:]

AAS 56 (1964), s. 97-134.

2. DOKUMENTY PAPIESKIE

Jan XXIII, Encyklika Mater et Magistra (15 maja 1961) [w:] AAS 53 (1961), s.

401-469.

Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Christifideles laici (30 grudnia 1988) [w:]

AAS 81 (1989), s. 411-481.

Tenże, Encyklika Dives in misericordia (30 listopada 1980) [w:] AAS 72

(1980), s. 1192-1232.

Tenże, Encyklika Redemptor hominis (4 marca 1979) [w:] AAS 71 (1979), s.

263-312.

Tenże, Encyklika Redemptoris Mater (25 marca 1987) [w:] AAS 79 (1987), s.

360-412.

Tenże, Encyklika Redemptoris missio (7 grudnia 1990) [w:] AAS 83 (1991), s.

260-300.

Tenże, Konstytucja apostolska Ad eos qui coetui Consilii ab omnibus de

Cathechesi Romae habito interfuere coram admissos (15 kwietnia 1983) [w:]

AAS 8 (1983), s. 622-635.

7

Tenże, List pasterski [Do Biskupów zebranych na konwiwencji w Wiedniu] (12

kwietnia 1993) [w:] Centro Neocatecumenale, Droga Neokatechumenalna w

wypowiedziach Pawła VI i Jana Pawła II, Lublin 1993.

Tenże, [ Przemówienie podczas VI Sympozjum biskupów europejskich ] (11

października 1985): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, VIII, 2 (1985), s. 918-

919.

Tenże, Rekolekcje w Watykanie [w:] Kard. Karol Wojtyła „Znak któremu

sprzeciwiać się będą”, Rekolekcje w Watykanie Rzym –Watykan Stolica

Apostolska 5-12. III 1976. Poznań –Warszawa 1976.

Tenże, Segreteria di Stato, Diarium Romanae Curiae, il Santo Padre Giovanni

Paolo II ha nominato: Kiko Argüello, Consultori del Pontificio Consiglio per

Laici ( 27 września1990) [w:] AAS 13 (1990), s. 1593.

Paweł VI, Adhortacja apostolska Evangeli nuntiandi (8 grudnia 1975) [w:]

AAS 68 (1976), s. 17-69.

Tenże, List apostolski Ministeria quaedam (15 sierpnia 1972) [w:] AAS 64

(1972), s. 529-534.

Tenże, Przemówienie Moderatoribus ac membris e «Consilio de Laicis», qui

plenario Coetui Romae interfuerunt (2 października 1974) [w:] AAS 10 (1974),

s. 567-570.

3. DOKUMENTY KONGREGACJ

Kongregacja do spraw Duchowieństwa, Directorium Catechisticum Generale

(11 kwietnia 1971) [w:] AAS 64 (1972), s. 97-176.

Kongregacja do spraw Kultu Bożego, Dekret De novo «Ordine Paenitentiae»

(2 grudnia 1973) [w:] AAS 66 (1974), s. 172-173.

Kongregacja do spraw Kultu Bożego, Instrukcja Sacramentali communione (29

czerwca 1970) [w:] AAS 62 (1970), s. 664-666.

Kongregacja Obrzędów, Dekret Additiones et variationes in Rituali Romano

circa Ordinem Baptismi Adultorum (16 kwietnia 1962) [w:] AAS 54 (1962), s.

312-338.

Kongregacja Obrzędów, Istrukcja Eucharisticum mysterium (25 maja1967)

[w:] AAS 59 (1967), s. 539-573.

4. OPRACOWANIA KSIAŻKOWE KS. JÓZEFA TISCHNERA

Tischner, J., Drogi i bezdroża miłosierdzia, Kraków 1999.

8

Tenże, Etyka solidarności, Kraków 1980- Paryż 1981.

Tenże, Etyka wartości i nadziei [w:] Von Hildebrand, D., Kłoczowski, J. A.,

Paściak, J., Wobec wartości, Poznań 1984.

Tenże, Filozofia człowieka, Od ontologii do metafizyki człowieka, Kraków

1986.

Tenże, Filozofia dramatu, Kraków 1998.

Tenże, Idzie o honor, Kraków 1994.

Tenże, Jak żyć?, czy warto i należy dobrze czynić? [w:] Katechizm Religii

Katolickiej, Wrocław 1982, s.161-249.

Tenże, Ksiądz na manowcach, Kraków 2000.

Tenże, Miłość nas rozumie, Kraków 2000.

Tenże, Miłość niemiłowana, Kraków 1993.

Tenże, Myślenie według wartości, Kraków 1982.

Tenże, Nieszczęsny dar wolności, Kraków 1993.

Tenże, Polska jest Ojczyzna, Paryż 1985.

Tenże, Polski kształt dialogu, Paryż 1981.

Tenże, Polski młyn, Kraków 1991.

Tenże, Przekonać Pana Boga, Kraków 1999.

Tenże, Spowiedź rewolucjonisty, Kraków 1993.

Tenże, Spór o istnienie człowieka, Kraków 1998.

Tenże, Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1975.

Tenże, W krainie schorowanej wyobraźni, Kraków 1997.

Tischner, J., Żakowski, J., Tischner czyta Katechizm, Kraków 1996.

5. NAUKI REKOLEKCYJNE, HOMILIE

Tischner, Homilie, Kościół Św. Anny, Szukajcie, (Przedruk z wykladów-

homilii wygłoszonych u Św. Anny od 17.I.1982 do 25.XI. 1984 roku i

publikowanych w kwartalniku “Współczesna Ambona” bez podania autora

opracowań ni roku wydania), Kielce.

Tenże, Homilia w Ludźmierzu, Skazani na samotność, “Podhalanka” 1(1988).

Tenże, Kazanie na Wawelu, O odpowiedzialności konstytucyjnej, Kraków 3. V.

(1981).

Tenże, Kazanie na Wawelu, Solidarność sumień, Kraków 19.X.(1980).

Tenże, Kazanie-wyklad, Kościół Św. Anny, Filozofia jako dialog [w:] Praca

zbiorowa, Filozofia chrześcijańska w dialogu, Kraków 1981, s. 3-11.

9

Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Dialog z filozofia marksistowska

[w:] Tamże, Kraków 1981, s.21-39.

Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Metoda dialektyczna w filozofii

[w:] Tamże, Kraków 1981, s. 12-20.

Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Problem bazy i nadbudowy-

determinizm dziejowy [w:] Tamże, Kraków 1981, s. 55-63.

Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Rozważania na progu jutra [w:]

Tamże, Kraków 1981, s. 170-184.

Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Spór o istotę człowieka [w:]

Tamże, Kraków 1981, s. 49-55.

Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, Spór o kształt ludzkiej nadziei [w:]


Tenże, Kazanie-wykład, Kościół Św. Anny, W kręgu zagadnień etycznych [w:]


Tenże, Rekolekcje, Na drogach krzyżowych historii, “Kuria Metropolitalna”

Kraków (1982).

Tenże, Rekolekcje w Nowym Targu, Prawo do prawdy, “Ojcowizna” 53

(1988).

Tenże, Rekolekcje, O twarzy człowieka, “W drodze” 12 (1974).

Tenże, Rozważania, Książeczka pielgrzyma, Kalwaria Zebrzydowska (1990).

6. ARTYKULY I INNE

Tischner, J., Komentarz, Egzystencjalność symbolu, (Przypis nr 6, streszczenie

artykułu Ks. M. Malińskiego “Znak” 191 (1970)) [w:] MWW., 1982, s. 96.

Tenże, Listy, Listy gazdów, “Znak” 180 (1969).

7. PUBLIKACJE

Bonowicz, W., Tischner, Kraków 2001.

Bukowski, Ks. K., Artykuł, Intersubiektywna przyczynowość, Księdzu Józefowi

Tischnerowi na sześćdziesiąte urodziny, [w:] Komitet Honorowy: Brzeziński,

Z., Kard. König, F., Zawierzyć człowiekowi, Kraków 1991.

Grygiel, Ks. S., Esej, Pielgrzymowanie, [w:] Tamże, Kraków 1991.

Jan Paweł II, Życzenia, Księdzu Józefowi Tischnerowi na sześćdziesiąte

urodziny, [w:] Tamże, Kraków 1991.

Jędraszewski, Ks. M., Artykuł, Apel jako model relacji międzyludzkich, [w:]

Tamże, Kraków 1991.

10

König, Kard. F., Artykuł, Człowiek i jego odpowiedzialność, [w:] Tamże,

Kraków 1991.

Turowicz, J., Artykuł, Kim jest Józef Tischner, [w:] Tamże, Kraków 1991.

Wnuk, W., Artykuł, Podhalańskie homilie Ks. Józefa Tischnera, [w:] Tamże,

Kraków 1991.

Wojtyła, Kard. K., Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12

III 1976,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J.

Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński;

Tenże, Rekolekcje Watykańskie Kardynała Karola Wojtyły (fragmenty), „Znak” Kraków

1976, nr 268, s. 1315-1363.

Życiński, Bp. J., Artykuł, W poszukiwaniu naturalizmu chrześcijańskiego, [w:]

Tamże, Kraków 1991.

8. INNE

Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994.

Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznań 1984.

Liturgia Godzin, Poznań 1982 i 1987.

Mszał Rzymski dla diecezji polskich, Warszawa 1986.

Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych, dostosowane do

zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1988.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1980.

Program duszpasterski na Wielki Jubileusz Roku, Katowice 2000.

II. LITERATURA PRZEDMIOTU

Aldazabal, J., Asamblea de los Obispos sobre Reconciliación y Penitencia (21

października 1983) [w:] AAS 75 (1983), s. 92-95.

Tenże, La Parroquia y el Camino Neocatecumenal, una experiencia, Madrid

1992.

Baran, B., Gadacz, T., Tischner, J., Eseje dialogiczne, “Teksty filozoficzne”

PAT, Kraków 1987.

Baran, B., Gadacz, T., Tischner, J., Saga Heideggera, “Teksty filozoficzne”

PAT, Kraków 1988.

Baran, B., Gadacz,T., Tischner, J., Transcendencje, tł. W. Szymona, “Teksty

filozoficzne” PAT, Kraków 1986.

Baran, B., Gadacz, T., Tischner, J., Z fenomenologii wartości, tł. W. Galewicz,

“Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1988.

11

Brzeziński, Z., König, Kard. F., Mazowiecki, T., Zawierzyć człowiekowi,

Księdzu Józefowi Tischnerowi na sześćdziesiąte urodziny, Kraków 1991.

Bukowski, J., Zarys filozofii spotkania, Kraków 1987.

Jędraszewski, M., Antropologia filozoficzna, PWT, Poznań 1991.

Patoćka, J., Maszynopis, Prirodený svet jako filosofický problem [w:] Baran, B.,

Gadacz, T., Tischner, J., Świat naturalny a fenomenologia, tł. J. Żychowicz,

“Teksty filozoficzne” PAT Kraków 1987.

III. LITERATURA POMOCNICZA

ABT, S., Święty Augustyn jako pedagog (przedruk za pozwoleniem Kurii

Krakowskiej, bez podania autora tł.), Poznań 1930. s. 43-45.

Aldazabal, J., La figura del laico cristiano a la luz de los sacramentos de

iniciación, “Phase” 139 (1984), s. 105-126.

Augustyn, Św., De symbolo ad initiandos, PL 40, 627-636; tł. W. Budzik,

Pisma katechetyczne, Poznań 1929.

Tenże, Wybór mów, tł. J. Jaworski, Warszawa 1973.

Tenże, Wyznania, tł. J. Czuj, Kraków 1949.

Charytański, J., Spotkania z Bogiem w prawdzie, Warszawa 1992.

Conferencia Episcopal Española, Parroquia Evangelizadora, Madrid 1988.

Fernández, J. H., Comunidades neocatecumenales en la parroquia de S. Pedro

el Real «La Paloma» de Madrid en Evangelización y hombre de hoy, Madrid

1986, s. 325-330.

Gerra, L., Manuscryt Bibliografia general, [en:] CEC, bib., Ultima revista 22

VIII 1993, pp. 1-5.

Tenże, Seminarium, Catecismo de la Iglesia Catolica, Historia de la redacción,

fechas principales y textos orientadores, [en:] CEC, Tecstos del trabajo,

Universidad Catolica de la Santa María de los Buenos Aires, Argentina 1993,

CEC 2a1.

Tenże, Pag. libres Catecismo Romano, Creo (en) la santa Iglesia Catolica, la

comunión de los santos, [en:] CR, Tecstos del trabajo, Universidad Catolica de

la Santa María de los Buenos Aires, Argentina 1993, cap. X, p. 1.

Tenże, Pag. librres Pasajes Biblicos, [en:] CEC, 2828-2843, pp. 1-3.

Giduici, E., Il neocatecumenato: camino di rievangelizzazione per i lontani

(itinerario di riiniziazione cristiana per adulti), Roma 1985-1986; [praca lic.

Pontificia Universita Gregoriana].

12

Grasso, L., Le comunita neocatecumenali, “Rivista di Pastorale Liturgica” 16

(1978), pp. 20-22.

Hieronim, Św., Listy, tł. J. Czuj, Warszawa 1953.

Misser, S., Los Documentos conciliares sobre liturgía y catequesis, “Phase” 27

(1965), s. 119-138.

Mokrzycki, B., Droga chrześcijańskiego wtajemniczenia, Warszawa 1983.

Nieto, T., El mensaje bíblico en la oración, “Liturgía” 253 (1971), s. 109-125.

Pascuál, A., Iniciación cristiana y problemas litúrgicos actuales en perspectiva

ecuménica, “Phase” 102 (1977), s. 549-560.

Ruiz Díaz, J., El catecumenado moderno o las nuevas maneras de anunciar y

vivir la fe, “Sinite” 15 (1974), s. 7-15.

Sofroniusz, Św., Kazanie o Zwiastowaniu NMP, 2, 21-22. 26, [w:] Liturgia

Godzin, t. 3, Poznań 1987, s. 1415-1416.

Stenzel, A., Lo transitorio y lo perenne en la historia del catecumenado y del

bautismo, “Concilium” 22 (1967), s. 206-221.

Szpet, J., Chrystus żyjący w swoim Kościele, Poznań 1993.

Zevini, G., Informazioni su esperienze di iniziazione cristiana deli adulti nelle

comunitr neocatecumenali, “Concilium” 2 (1979), s. 103-122.

Życiński, J. Abp., Gądecki, S. Abp., Pieronek, T., Bp., Wiadomości Katolickiej

Agencji Informacyjnej, KAI 1995-2000.

13

WPROWADZENIE

Podstawowym zadaniem niniejszej pracy jest przedstawienie różnych

odniesień, związków i zależności, jakie występują w przeżywaniu wartości

chrześcijańskich oraz wykazanie skali (KDK 50)1 ważności tychże wartości dla

teologii pastoralnej2. Ograniczymy się do zwięzłego przedstawienia podstawowych

zagadnień spośród całej problematyki wartości, jaką spotykamy w myśli

duszpastersko-etycznej Ks. Józefa Tischnera. Problematyka ta wynika z osobistych

poszukiwań i rozważań dotyczących życia wiary współczesnego człowieka, jego

doświadczenia Boga, odniesienia do drugiej osoby, społeczności lokalnej jaką

tworzymy oraz otaczającego nas świata. Z tego powodu jest rzeczą niezbędną

przeprowadzenie wstępnej analizy, a mianowicie: co stanowi wspólną przestrzeń

tych implikacji wartości oraz jakie nowe perspektywy chrześcijańskiego życia zostały

wypracowane w tej kwestii, zwłaszcza przez katolików. Jak zauważa sam Ks.

Tischner, owa przynależność i obecność wielorakich, a jednak wspólnych przestrzeni

aksjologicznych, jest czymś naturalnym, co dodatkowo angażuje i współtworzy

charyzmat służby. Jest to możliwe dzięki wewnętrznemu bogactwu doświadczenia

wartości, które odkrywamy poprzez emocje umożliwiające poznanie3.

Dlatego możemy powiedzieć, że postrzeganie wartości dokonuje się dzięki

wrażliwości emocjonalnej człowieka. Natomiast, pozostanie zamkniętym na świat

wartości, znaczyłoby to samo, co być po prostu nieczułym (por. Ez 8-9)4. Takie ujecie

stanów wewnętrznych doświadczeń poznawania wartości, kiedy sami jesteśmy ich

odbiorcami, przyczynia się do właściwego scharakteryzowania wewnętrznego

wymiaru człowieka. Człowiek, osoba w swej złożoności wszystko wyraża i

1 J. T i s c h n e r, Drogi i bezdroża Miłosierdzia, Wydawnictwo “AA”, Kraków 1999, s. 5; por. S o

b ó r W a t y k a ń s k i II, dokument, Unitas et Reintegratio, nr 12; Sobór podaje przestrzeń realizowania tychże wartości mówiąc o: Skali współpracy socjalnej. Ibidem.

2 Por. K o n g r e g a c j a d o s p r a w d u c h o w i e n s t w a, Dekret, De Concilii Plenarii

Decretorum Recognitione,[w:] II P o l s k i S y n o d P l e n a r n y (1991-1999), Poznań 2001, s. 3; J a n P a w e ł II, List pasterski, “Ogniqualvolta”, Al R.P.D. Paul J. Cordes, episcopo tit. Naissitano, Delegato “in persona” ad Comunitates Novi Catechumenatus (30 sierpnia 1990), nr 13: AAS 82 (1990), s.1513.

3 Por. J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] D. v o n H i l d e b r a n d, J. A. K ł o c z o w s

k i, Wobec wartości, Poznań 1982, s. 60. 4 Tamże, s. 83; por. Tenże, Myślenie według wartości, Społeczny Instytut Wydawniczy, Kraków

1981, s. 483.

14

przeżywa siebie, per-se5. Ksiądz Tischner określa to w bardzo trafnym

sformułowaniu, iż człowiek żyje swoim życiem. Osoba przeżywa, doświadcza

najpierw samej siebie, jak również pozostaje w łączności z innymi dzięki

doświadczanym wartościom, które paradoksalnie postrzega na zewnątrz siebie. To

właśnie dzięki temu człowiek jest osobą otwartą, ale też w swym otwarciu zagrożoną

w spotkaniu z wartościami negatywnymi. Aktualna złożoność świata zewnętrznego i

wewnętrznego, jest dla człowieka sytuacją szczególnie dramatyczną. Od tego, jak

bardzo dramatyczną zależy wrażliwość przeżywania siebie poprzez aksjologiczne ja

oraz okoliczności składające się na zewnętrzny świat wartości. Tak na przykład: świat

jest przestrzenią dramatu, jest sceną dramatu, jest sceną zorganizowaną według

logiki rządzącej ludzkim dramatem6. To właśnie dzięki uczuciom, a także różnego

rodzaju stanom emocjonalnym, czy stosunkom ludzkich powiązań przebiegających

według tej samej logiki wiodącej, poznajemy istotne wydarzenia składające się na

wartość ludzkiego życia, gdzie świat to dom, to warsztat pracy, to szkoła, to

świątynia, to cmentarz, to droga (...), świat to ład zorganizowany według logiki

miejsc7. Jednak osoba-persona nie tylko wyraża się przez siebie, ale jakby w innym

wymiarze odczuć i emocjonalnych związków agatologicznych jest zafascynowana

dobrem. W takiej sytuacji aksjologiczny nakaz: Miłuj Boga nade wszystko, a

bliźniego, jak samego siebie, jest bardzo łatwo wyrażany w naszym zdziwieniu nad

dobrem Boga. Spotykamy je w encyklice „Redemptor hominis” Jana Pawła II: Jakąż

wartość musi mięć w Stwórcy człowiek, skoro zasłużył na takiego i tak potężnego

Odkupiciela, skoro Bóg „Syna swego Jednorodzonego dał‟, ażeby on człowiek „nie

zginął ale miął życie wieczne‟ 8. W tym wymiarze Bożego Dobra, osoba pociągnięta

dobrem odpowiada wdzięcznością przez siebie dla drugiego człowieka. Dla Boga

skoro jest tak dobry, bo ocala to co kruche i słabe w człowieku. Dlatego mówiąc o

Bogu jako osobie, należy podkreślić, iż jest zawsze dla człowieka. Bóg w Trójcy

Świętej będąc w Osobie Ojca, Syna i Ducha Świętego, nawet per-se jest dla siebie i

stworzenia, przenikając wszystko swoją Świętością. Tego rodzaju doświadczenie

5 Tenże, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., 86; por. Myślenie według wartości, s. 26-34, 325-

327. 6 Tamże, s. 354.

7 Tamże, s. 354; por. W. B o n o w i c z, Tischner, Kraków 2001, s. 466 i 472.

8 J. T i s c h n e r, Miłość niemiłowana, opracował: S. Grotomirski, Kraków 1993, s. 59; por. W. B

o n o w i c z, Tischner, Kraków 2001, s. 466 i 472.

15

dobra pomnaża wartość człowieka i jego godność9. Ponieważ człowiek nie może być

znakiem, na którym ktoś z zewnątrz wypisuje dowolne znaczenia, ale (...), nie może

wyrażać czegoś co się kryje w jego wnętrzu. Nie może też brać udziału w dramacie

osobistym drugiego człowieka. A jeśli w nim bierze udział, to jako „rzecz‟, jako

„rekwizyt‟, jako „przedmiot‟ 10

.

W rozważaniu nad doświadczeniem dobra człowieka należy jednak, jako

przeciwstawienie postawić pytanie o: współwystępowanie uosobionego zła? Czyli

mówiąc analogicznie, całkowicie niszczącego per-se, jakie nie mieści się w

przestrzeni dobra, lecz staje się jego zaprzeczeniem, a nawet negatywną karykaturą

dobra, w tym wartości duchowych11

. Współwystępowanie antywartości na jakie

napotyka dzisiejszy człowiek rodzi pytanie o to, czy istnieje jakiś złoty środek według

którego osoba mogłaby rozwijać siebie jako stałą wartość, bez popadania w sytuacje

mylnych wyborów. Tak, by Samarytanin widząc umierającego zrozumiał, że w tej

właśnie chwili trzeba przyjść z pomocą12

. Święty Augustyn wskazuje na nasze stałe

odniesienie do Boga, iż każde poznanie i pełnienie woli Bożej jest dobrem człowieka

wartym spełnienia ze względu na Dobro najwyższe13

. Zdaniem Ks. Tischnera, aby

przybliżyć się choć trochę do rozumienia Boga, trzeba się wznieść w myśleniu poza

„byt i niebyt‟, pójść w stronę agatologii, myślenia w perspektywie dobra14

.

W życiu jest powszechnie przyjętym, że wiara wymaga zaangażowania a nie

bierności. Jednak rzeczą niezmiernie trudną do scharakteryzowania jest problem, w

którym wszystkie nurty chrześcijańskie spotykając się w konfrontacji ze „złem”

przyjmują zasadę dwubiegunowości15

. Ta dwuznaczność i dramatyczność

wartościowania między dobrem i złem, zostaje z życiem przeniesiona w „tłum” i

9 Por. J. T i s c h n e r, Miłość niemiłowana, s. 10-11; Tenże, MWW, s. 168-169; J. H. F e r n á n d

e z, Comunidades neocatecumenales en la parroquia de S. Pedro el Real «La Paloma» de Madrid,[en:] Evangelización y hombre de hoy, Madrid 1986, s. 325-330.

10 J. T i s c h n e r, Filozofia człowieka, Od ontologii do metafizyki człowieka, Kraków 1986 , s. 69;

por. Tenże, MWW, s. 95-96, 103-106. 11

Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 73-74, 236 i 476. 12

J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., s. 86. 13

Por. S. ABT, Święty Augustyn jako pedagog, ( przedruk za pozwoleniem Kurii Krakowskiej, bez podania autora tł.), Poznań 1930, s. 44-45; Św. A u g u s t y n, De symbolo ad initandos, PL 40, 636, tł. W. B u d z i k, Pisma katechetyczne, Poznań 1929, s. 92.

14 W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 471.

15 Por. J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt.,[Autor stwierdza: Wartości są

obiektywne i obiektywne są również przeciwstawności między nimi.] s. 64; Tenże, Nieszczęsny dar wolności, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993, s. 63 i 66.

16

choć w dobrej woli, często zmienia się w sytuacjach skrajnych w ludzkie dramaty16

.

Z zagadnieniem dramatyczności ludzkiego wartościowania i myślenia łączy się

sprawa języka. W sposób oczywisty powinien on wskazywać na te wartości, którymi

żyjemy. Nawet wtedy, gdy chcielibyśmy posłużyć się opisem wartości negatywnej

proponowanej nam w dialogu, nie możemy tego uczynić ze względu na negatywne

obciążenie tą wartością. W takiej sytuacji, gdzie możliwość dialogu staje się językiem

błędu17

, świat wartości wydaje się zatracać swe rzeczywiste odniesienie zarówno do

człowieka jak i Boga. Należy jednocześnie uświadomić sobie tę prawdę, że Kościół

posługuje się językiem wiary, a nie samych tylko zewnętrznych przekonań18

. Słowa

wypowiadane pozwalają wyrazić wiarę, co suponuje w praktyce proces stałego

odnawiania się języka i woli w świetle głównych prawd proklamowanego Credo19

,

uzupełnianego wykładnią Magisterium Kościoła. Potwierdza to Ks. Tischner,

ukazując przekazywane wartości, jako język Ewangelii z góry błogosławieństw, czy

pełen mocy ducha język sakramentów, w którym Bóg przenika całe stworzenie.

Dlatego wskazane jest, by oczyszczając z wszystkiego co język posiada zwłaszcza w

sferze wyobrażeniowej za niedoskonałe nie mylić z Bogiem, jako niestałym,

niezrozumiałym, niewidzialnym, nieosiągalnym20

. Wymaganie, by oczyścić nasz

język oznacza również przygotowanie serca, aby było zdolne przedkładać Boga nad

wszystko w życiu pamiętając, iż On pierwszy zaczął działać swą łaską w każdym z

nas.

Bardziej problematyczną jest sama zasada moralna będąca pouczeniem w

realizacji różnych kategorii dobra płynących z wartości odnoszących się do Boga i

drugiego człowieka. W pełni zasadę tą wyraża świadectwo z życia Św. Siostry Marii

Faustyny Kowalskiej: Jak się nie wie, co lepsze, trzeba się zastanowić i rozważyć i

zasięgnąć rady, bo nie wolno działać w niepewności sumienia. W niepewności

powiedzieć sobie: cokolwiek zrobię, będzie dobrze, mam intencje zrobienia dobrze;

Pan Bóg przyjmuje, co my uważamy za dobre - i to Pan Bóg przyjmuje i uznaje za

16

Por. Tenże, MWW, s. 96 i 255-258. 17

Por. J. P a t o ć k a, Świat naturalny i fenomenologia,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r , Świat naturalny i fenomenologia, „Teksty filozoficzne” PAT, tł. J. Zychowicz, Kraków 1986, s. 128-131.

18 Por. KKK 169; M. S c h e l e r, Dobra a wartości,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e

r, Z fenomenologii wartości, „Teksty filozoficzne” PAT, tł. W. Galewicz, Kraków 1988, s. 46n. 19

KKK 26. 20

KKK 42.

17

dobre. Nie martwić się, jeżeli po czasie sprawy te okażą się niedobre, Pan Bóg patrzy

na intencje, z jaką zaczynamy i według tej będzie nagradzał. Jest to zasada, której

powinniśmy się trzymać21

.

A zatem każdy powinien obrać za cel najwyższy rozwijanie ducha łaski Bożej,

uzdalniającej nas do owocnego przeżywania wszelkich wartości, jak też wartości

osoby. Pastoralną zasadą każdego działania, jest słuszność w podejmowaniu

inicjatywy, jednak z zachowaniem wielkiej subtelności tak, aby przede wszystkim nie

szkodzić, gdyż tego wymaga dobro natury ogólnoludzkiej człowieka. Osoba ludzka

nie może nie kwestionować samej siebie, stąd rodzą się pytania o najważniejsze

wartości ludzkiego życia. Przedstawiając problem bardziej obrazowo, człowiek

zaczyna dostrzegać na szczeblach hierarchicznej drabiny wartości, wartość samego

siebie dlatego pyta: Dla kogo ja jestem wartością niezależnie od tego, co robię gdzie

żyję? Do czego więc sprowadza się ostateczny wydźwięk spotkania dobrej woli

człowieka z Bogiem, który ocala? Czy zawsze obok wartości, jaką jest człowiek,

podstawą jest jego wolność i możliwość tworzenia cywilizacji Miłości i Miłosierdzia?

Jakie doświadczenie pozostawia po sobie człowiek? Co z tego jest wciąż

wartościowe?22

Te wszystkie pytania wyznaczają kierunki naszych poszukiwań mimo, iż

uzasadnieniem praktycznym teologii stosowanej na pierwszym miejscu jest, duża

potrzeba duszpasterska popularyzacji świata wartości, ze szczególnym

uwzględnieniem wartości chrześcijańskich w społeczeństwie coraz bardziej

pluralistycznym. Drugim kierunkiem jest szukanie dróg wyjścia z kryzysu nadziei,

poprzez pozytywne myślenie wartościujące. To w preferującym osądzie przypada

człowiekowi w udziale możliwość trafności wyboru, a chrześcijańska prawda o

Bogu i Jego Miłosierdziu umacnia porzucone nadzieje. Chodzi tutaj o pewien rodzaj

wierności wobec „czasu” i „wydarzeń”, jakie przeżywamy. To Tischnerowskim

językiem zatroskania wyrażamy, jako istotną wartość człowieka w sensie -„co po nas

zostanie”. Czyli co z ducha ludzkiego jest wciąż wartościowe, co żyje i co przetrwa.

Zaś przykłady nieustannego podążania drogą trudnych wyborów życiowych

odnajdujemy w postaciach Świętych: Maksymiliana Kolbe, Królowej Jadwigi oraz

21

S w. M a r i a F a u s t y n a K o w a l s k a, Dzienniczek, Miłosierdzie Boże w Duszy mojej (zeszyt 1, 2, 3, 4, 5, 6), Warszawa 2000, odnośnik nr 800.

22 J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., s. 147-148; por. Tamże, s. 11 i 12.

18

S. Marii Faustyny Kowalskiej. Warto zwrócić uwagę na bezpośrednie przyczyny,

jakie wpłynęły na pojawienie się nowego impulsu odnowy wartości religijnych.

Pewne wskazówki zachęcające do odnowy w duchu wartości chrześcijańskich

spotykamy w dokumentach Soboru Watykańskiego II, zwłaszcza w kontekście „idei

ewangelizacji” omawianej przez Ojców Soboru i ściśle odnoszącej się do nowych

realiów życia społecznego. Temu właśnie zagadnieniu zostały poświecone punkty:

(4, 5, 6, 7, 13, 35, 36 i inne), Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium,

jak również niektóre z punktów Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie

współczesnym Gaudium et spes (4, 7, 11, 33, 34, 37, 47, 48, 50). Na szczególną

uwagę zasługuje wprowadzenie Świętej Kongregacji Obrzędów, która w 1962 roku

promulgowała ad experimentum nowy rytuał sakramentów. Wymienione

dokumenty będą przedmiotem naszej szczególnej uwagi.

Bardzo duże znaczenie dla naszego studium mają encykliki Jana Pawła II,

Dominum et vivificantem i Dives in misericordia, które stały się potwierdzeniem kultu

ofiary Chrystusa poprzez głoszenie Miłosierdzia Bożego (por. DV, 32; DM, 8).

Trzeba jednak zwrócić uwagę na tę prawdę, iż rozwój kultu Miłosierdzia Bożego

następował etapami. Etap pierwszy dotyczący początków organizowania się, to etap

inicjalny orędzia Miłosierdzia Bożego w latach 1934-1958. Po staraniach abp

Eugeniusza Baziaka i Kard. Karola Wojtyły, ma miejsce oficjalne przywrócenie

nabożeństwa Bożego Miłosierdzia przez papieża Pawła VI w roku 1978 oraz nadanie

mu autorytetu eklezjalnego w skutek przeprowadzonej beatyfikacji w 1993 i

kanonizacji Św. S. Marii Faustyny Kowalskiej w 2000 roku, przypadającej na

Jubileusz Odkupienia23

. Ten duch wewnętrznej odnowy pomaga nam zrozumieć

czym są „nadwartości” w życiu człowieka i chrześcijanina. Stąd też ostateczne

potwierdzenie Orędzia Miłosierdzia dokonało się w 2002 roku, w czasie ósmej

pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny. Podczas Mszy świętej konsekracji świątyni

Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach, Ojciec Święty w homilii wyjaśnia znaczenie

tego miejsca modlitwy w następujących słowach: Modlę się, aby ten kościół był

zawsze miejscem głoszenia orędzia o miłosiernej miłości Boga; miejscem

nawrócenia i pokuty; miejscem sprawowania Ofiary Eucharystycznej-źródła

23

Por. F. M a c h a r s k i, Rozmowa z Ks. Kard. Metropolitą Krakowskim, W Łagiewnikach Papież ostatecznie potwierdzi kult Bożego Miłosierdzia,[w:] M. P r z e c i s z e w s k i,[Rada progr., abp J. Ż y c i ń s k i, bp T. P i e r o n e k, abp S. G ą d e c k i, bp, M. J ę d r a s z e w s k i], „Wiadomości Kai” (14 lipca 2002), nr 28 (537) 2002, s. 10-11.

19

miłosierdzia (...). Modlę się więc słowami Salomona: O Panie, Boże mój, (...)

wysłuchaj to wołanie i tę modlitwę, w której dziś Twój sługa stara się ubłagać Ciebie

„o to, aby w nocy i w dzień Twoje oczy patrzyły na tę świątynię‟. (...) Wysłuchaj

błagania Twojego sługi i Twojego ludu, (...) ilekroć modlić się będzie na tym miejscu.

„Ty zaś wysłuchaj w miejscu Twego przebywania-w niebie‟. Nie tylko wysłuchaj, ale

też i przebacz! (1 Krl 8, 28-30)24

.

O istotnym znaczeniu są również słowa zawierzenia świata Miłosierdziu

Bożemu: Dlatego dziś w tym sanktuarium chce dokonać uroczystego aktu

zawierzenia świata Bożemu miłosierdziu.(...) stąd ma wyjść iskra, która przygotuje

świat na ostateczne Jego przyjście( Por. Dzienniczek, 1732, cyt. za L' Os. R.). W

miłosierdziu Boga świat znajdzie pokój, a człowiek szczęście! 25

. Jest oczywistym, iż

akt zawierzenia świata Miłosierdziu Bożemu, nie mówi wyłącznie o nowym

charyzmacie występującym wśród wiernych, lecz jest potrzebą łaski dla

społeczeństwa w naszych czasach. Trzeba tu zaznaczyć, że od momentu uznania

nabożeństwa Miłosierdzia Bożego w 1978 za szczególną formę upraszania łask

Bożych, teksty modlitw, nabożeństw, kazań, rozważań, a przede wszystkim

Dzienniczek S. Faustyny i dyskursy papieskie są publikowane z większą

częstotliwością26

. Tym samym aktem zatwierdzenia wzywa się do tworzenia

wspólnot zdolnych przyjąć zadanie posługi świadczenia miłosierdzia dla odnowy

Kościoła Powszechnego.

W naszym studium korzystamy głównie z tekstów Ks. J. Tischnera, które

podejmują temat wartości, człowieka, Boga i świata, publikowanych począwszy od

1964, aż do 2000 roku. Nie możemy tutaj pominąć samej wizji odnowy duchowej

człowieka przenikniętego wiarą. W tekstach tych spotykamy prace nad umacnianiem

nadziei człowieka, a także studium poszukiwań wartościujących dotyczących

24

J a n P a w e ł II, Homilia w Łagiewnikach, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L'Osservatore Romano, Citta del Vaticano, (9 września 2002); Wyd. pol. C z. D r ą ż e k, nr 9 (246) 2002, s. 17; por. F. M a c h a r s k i, Rozmowa z Kard. Metr. Krakowskim, W Łagiewnikach Papież ostatecznie potwierdzi kult Bożego Miłosierdzia,[w:] M. P r z e c i s z e w s k i,[Rada progr., abp J. Ż y c i ń s k i, bp T. P i e r o n e k, abp S. G ą d e c k i, bp, M. J ę d r a s z e w s k i], „Wiadomości Kai” (14 lipca 2002), nr 28 (537) 2002, s. 11.

25 Ja n P a w e ł II, Homilia, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L'

Osservatore Romano, nr 9 (246) 2002, s. 17-18; por. T. O l s z a ń s k i, Kazanie w Łagiewnikach, Miłość jednająca,[w:] W. K u b a c k i, M. E. Ś i e p a k, Kazania o miłosierdziu Bożym, Kraków 1992, s. 62-68.

26 Por. Tamże, s. 3-8; Należy nadmienić, iż w roku 1980 i 1986 zostały wydane dwie encykliki o

Miłosierdziu Bożym- DM, DVIF, a od 1980 do 1991 trzy wydania “Dzienniczka”. Spotyka się pięć wypowiedzi papieskich i wiele przemówień, skierowanych do grup szerzących dzieło Miłosierdzia.

20

człowieka w nawiązaniu do głównego nurtu myśli europejskiej. Zamknięto je bardzo

ważną sugestią podjęcia wysiłku myślenia i postępowania według swoistego

„upodmiotowienia” świata wartości powszechnie doświadczanych, jak również

wartości religijnych. Wyznaczają je podstawowe prace będące zbiorem artykułów i

publikacji w latach 1964-1980, opracowane w wydawnictwie “Znak” oraz

zredagowane i wdane w dwóch tytułach: Świat ludzkiej nadziei oraz Myślenie według

wartości. W otwartym dialogu publicystycznym, a równocześnie niemal jakby na

uboczu, tworzą się inne teksty będące nie tylko rezultatem osobistych przemyśleń

Autora, lecz przede wszystkim wynikiem konfrontacji z życiem. Są to teksty

związane z jego środowiskiem rodzinnym, osobistymi zmaganiami dnia

codziennego, sumieniem i potrzebą solidaryzowania się z człowiekiem, ale nade

wszystko wewnętrzną więzią z Bogiem w wierności ze swym powołaniem. Teksty

te ukazują się nieraz z małym post scriptum, lub obszernymi przypisami27

, stanowiąc

najważniejsze źródło odniesień pastoralnych oraz wartościujących. O podobnej

charakterystyce znajdujemy dokumenty przedstawiające początki i cel fundacji:

Instytutu Nauk o Człowieku przygotowanej w Rzymie w 1981, mającej swe centrum

badań naukowych w Wiedniu. Głównym działaniem są tutaj seminaria i kolokwia w

różnych krajach, najczęściej znów w Castel Gandolfo z udziałem Ojca Świętego Jana

Pawła II28

. W tym samym duchu poszukiwań są głoszone rekolekcje wielkopostne

w dniach 21-25 marca 1982 roku, w kościele Św. Anny, następnie od 4 do 7

kwietnia tegoż roku u Dominikanów w Krakowie29

. Tematami wiodącymi były:

“Polska spowiedź roku 1982” oraz “Polski czas nawiedzenia”, w których celem

duszpasterskim było towarzyszenie zarówno ludziom nauki, jak też osobom

szukającym wiary. Znów samym dopełnieniem etapu tego rodzaju poszukiwań, jest

zbiór prac i artykułów na sześćdziesiąte urodziny, w śród których zamieszczono tekst

27

J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., s. 148; por. Tenże, Perspektywy hermeneutyki, (Tekst odczytu pt. “Hermeneutyka, Biblia i Liturgia” wygłoszonego na sympozjum w Krakowie 18-20 XI 1970 r. [w rezydencji Franciszkańska 3], Ks. Kardynała Wojtyły i pod jego patronatem.),[w:] Tenże, MWW, s. 88-119; Tenże, Rekolekcje, Na drogach krzyżowych historii, Kraków 1982, s. 2; P a w e ł VI, Przemówienie, Moderatoribus ac Membris e “Consilio de Laicis”, qui plenario Coetui Romae interfuerunt (2 października 1974), nr 10: AAS 66 (1974), s. 567-570.

28 Por. W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 371.

29 Należy nadmienić, że Ks. Tischner od pierwszych lat kapłaństwa w parafii Chrzanów

wygłaszanym kazaniom i homiliom nadaje cechy wykładu, jednak interpretacja i sposób perswazji zmuszają słuchających do osobistych refleksji; por. W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 162-163.

21

z życzeniami Ojca Świętego przesłany z półrocznym wyprzedzeniem30

.

Opracowanie to uzupełnione jest jednostronicowym wstępem, bez podania autora.

Zapewne te piękne zdania są jakby stale powracające górskim echem słowa, w jakie

Ksiądz Profesor wsłuchiwał się nieraz przy wielokrotnym przedstawianiu jego

osoby31

.

Jednym z opracowań o całkowicie odmiennym charakterze jest zbiór krótkich

tekstów Autora zwracających uwagę czytelnika na wartość miłości i dobra

otrzymanego w sposób bezinteresowny, z wielką ofiarnością od najbliższych. Sam

tytuł “Miłość niemiłowana”, z dopiskiem -Mamie, Józef Tischner- wydaje się być

przeżyciem bolesnym, a zarazem pełnym wdzięczności wspomnieniem.

Przedstawiając swe osobiste przeżycia -Autor nie tyle szuka wsparcia i zrozumienia,

co nadaje swoim poszukiwaniom po (21 czerwca) 1993 roku, wymiar bardziej

praktyczny. Sam język Autora staje się wiernym odzwierciedleniem ludzkiej

niewystarczalności i kruchości, jednak nie znaczy to, iż nie jest ciągłym pogłębianiem

wartości człowieka. Doskonale ilustrują ten problem kolejne prace: “Nieszczęsny dar

wolności”, “Ksiądz na manowcach”, czy “Przekonać Pana Boga”. W pracach tych

jest zauważalny wyraźny zwrot myślenia, oczywiście nie bez uzasadnienia. Z tego co

do tej pory stanowiło obiektywną wartość Sacrum, dla tego, kogo doświadczamy w

życiu osobiście, na sposób niepowtarzalny, który staje się Świętością, jedynym

prawdziwym odniesieniem “Sanctum” przenikającym ducha człowieka. Ten wymiar

życia wiary znajdujemy w jednych z ostatnich opracowań Ks. Tischnera jak: “Miłość

nas rozumie”, “Maleńkość i jej Mocarz” oraz rozważania o Św. Siostrze Faustynie

Kowalskiej “Drogi i bezdroża Miłosierdzia”. Można je porównać do osobistych

zmagań, zachwytów i dążeń Autora w swej niepowtarzalnej drodze życia,

Kapłaństwa i Eucharystii32

.

Podając charakterystykę materiałów źródłowych zauważamy, iż wiele prac

zostało wydanych w pewnych kolekcjach. Stąd też należy zwrócić uwagę na

wydawane przez Znak wszystkie teksty Ks. J. Tischnera, zwłaszcza te, które

wcześniej w częściach, lecz regularnie ukazały się w Tygodniku Powszechnym, aż do

30

Por. J a n P a w e ł II, List z życzeniami, Prz. Ks. Prałat, Prof. Dr hab Józef Tischner, Castel Gandolfo, (20 sierpnia 1990),[w:] K o m i t e t H o n o r o w y, Z. Brzeziński, Kard. F. König, T. Mazowiecki, K. Michalski, W. Stróżewski, J. Turowicz, A. Wajda, Prez. L. Wałęsa, Zawierzyć człowiekowi, Kraków 1991, s. 11.

31 Por. Tamże, s. 5.

32 Por. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 466.

22

1993 roku. Chcemy jednak zaznaczyć, że teksty o kluczowym znaczeniu w analizie

wartości zawsze publikowane były w Znaku. Jest rzeczą wprost nadzwyczajną, że

główną inspirację „źródeł‟ myślenia wartościami Ks. Tischnera znajdujemy poza

pracami należącymi bezpośrednio do źródeł. Stwierdzenie to wymaga bardziej

szczegółowego wyjaśnienia. Mianowicie w trakcie studium ogólnego materiałów i

prac nad wartościami, znaleźliśmy w „Znaku” teksty Kazań: Rekolekcji

Watykańskich, Ks. Kard. Karola Wojtyły wygłoszonych w Watykanie od 5 do 12 III

1976 roku33

. Teksty te są nadzwyczaj cenne, są jakby kompendium najważniejszych

analiz aksjologicznych Ks. Tischnera. Dotyczą zarówno tych sprzed 1964 roku, jak

również późniejszych prac powstałych po 1976 roku. Wskazują na szczególne

doświadczenie wartości oraz duchowe analizy nad zagadnieniami wartościującymi

człowieka. Ukazują całą głębię duchowych przeżyć w odniesieniu do Boga. Dlatego

nazwane są przez nas KLUCZEM w ujęciu i zrozumieniu głównych założeń

„Myślenia według wartości” Tischnera. Analogię odkrycia utworzyliśmy w

końcowym etapie redakcyjnym pisania pracy. Starając się wyróżnić najistotniejsze z

tych tekstów zapisujemy je tłustym drukiem, przyznając im pierwszeństwo przed

analizami i tekstami Ks. Tischnera, które mimo wszystko pozostają głównym

wątkiem rozważań niniejszej pracy. Dodatkowo zadecydowały o tym wydarzenia i

anegdoty opracowane przez brata Księdza Józefa, Kazimierza Tischnera w zbiorze:

Słowo o Ślebodzie, czyli Kazania spod Turbacza. Przykład do którego chcemy

nawiązać jest żywą „metaforą” wydarzenia, jakie miało miejsce w czasie

Turbaczowych spotkań. Istotą zawartej w nim myśli jest opis „spotkania” z Janem

Pawłem II: Pedzioł mi wcora Ojciec Święty: „Chodzicie moimi drogami‟. Co Wom tu

pedzieć? ...Momy tu kielich od Ojca Świętego przy sobie. To jest znak Jego miłości do

tej ziemi34

. ... Na pamiętną Mszę ksiądz przywiózł z Castel Gandolfo specjalny dar od

Papieża –kielich. (Ksiądz Tischner zwracając się do Księdza Kazimierza

Krakowczyka powiedział) ...Ale wiys co? Jo kielich wzion, a klucyka zaboczył! I

musieli my się złodziejskim sposobem do pudełka dostawać. Ale robił to jeden z

33

Por. K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński; Tenże, Rekolekcje Watykańskie Kardynała Karola Wojtyły (fragmenty), „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1315-1363.

34 J. T i s c h n e r, Droga miłości,(Kazanie z 14 sierpnia 1994),[w:] Tenże, Słowo o ślebodzie,

Kazania spod Turbacza 1981-1997, Zebrał i opracował K. Tischner, Kraków 2003, s. 103.

23

Rzymu, fachowo. Widać, ze już nie piyrsom kase otwiyroł...35

. Wydarzenie to w

książce, jest przytoczone dwukrotnie i we wstępnej mowie kazania Ks. Józefa z 14

sierpnia 1994 roku i w opowiadaniu Księdza Krakowczyka zamieszczonym w

zakończeniu zredagowanym przez Wojciecha Bonowicza36

. Natomiast teksty o

powszechnym znaczeniu myślenia wartościującego Ks. Kard. Karola Wojtyły

znajdujemy w monograficznym opracowaniu Kalendarium Księdza Bonieckiego, a

także w „Wykładach lubelskich KUL-u. Jednak jedną z najważniejszych prac o

wartości człowieka i świętości Boga znajdujemy w encyklice Redemptor hominis

Jana Pawła II,. Inne materiały poświęcone tematowi wartości z udziałem świeckich,

mamy między innymi w czasopismach: Powściągliwość i praca, Więź, W drodze.

Do jednej z generalnych linii działalności duszpasterskiej świeckich wspólnot

należy realizowanie wezwań Papieża, zwłaszcza w zakresie aktywności

uwrażliwiania na wartości chrześcijańskie. Najdoskonalszym tego typu przykładem

zachęty jest encyklika Evangelium viete. Ojciec Święty zaprasza grupy o nowym

charyzmacie do działań w głoszeniu wartości życia oraz podjęcia konkretnych

działań przy Konferencjach Episkopatów, w diecezjach i radach dekanalnych.

W studium nad wybranym tematem posłużyliśmy się metodą analityczno-

syntetyczną, podając równocześnie dużo wskazówek praktycznych. Dlatego sprawą

o pierwszorzędnym znaczeniu jest przeprowadzenie analizy wartości i sposobie ich

realizacji w życiu wspólnot Kościoła, w tym Kościoła lokalnego. Aby sprostać

powziętemu zadaniu wykorzystane zostały bezpośrednie wypowiedzi Ks. J.

Tischnera, włącznie z jego założeniami i przykładami37

. W tekstach źródłowych

spodziewamy się odnaleźć podstawowe ideały i wartości, jakie możemy zrealizować

w życiu i działaniu, realizując wszelkie dobro wynikające z osobistego uwrażliwienia

na spotykane wartości. Dodatkowym środkiem oceny o znaczeniu pastoralnym jest

przyjęta metoda: widzieć, osądzić, działać38

. W dookreśleniu tej metody nie

35

J. T i s c h n e r, Duchowa polana, pamięci Tadeusza Pudzisza,(zakończenie),[w:] Tenże, Słowo o ślebodzie, Kazania spod Turbacza 1981-1997, Zebrał i opracował K. Tischner, Posłowie-ekstrakt W. Bonowicz, Kraków 2003, s. 158.

36 Por. J. T i s c h n e r, Duchowa polana, pamięci Tadeusza Pudzisza,(zakończenie-relacja Ks.

Kazimierza Krakowczyka),[w:] Tenże, Słowo o ślebodzie, Kazania spod Turbacza 1981-1997, Zebrał i opracował K. Tischner, Posłowie-ekstrakt W. Bonowicz, Kraków 2003, s. 157-158.

37 Por. J T i s c h n e r, MWW, s. 491n.

38 C o n f e r e n c i a E p i s c o p a l E s p a ñ o l a, Parroquia Evangelizadora , ed. Secretaría

General del Congreso, Madrid 1988, s. 199 i 212; por. J a n P a w e ł II, La nuova evangelizzazione e il momento propizio per la ricostruzione “etica e morale” dell' Argentina,[w:] A Vescovi Argentini in visita ad Limine (18 stycznia 1991): Insegnamenti di Giovanni Paolo II, XIV, 1, (1991), s. 137-144.

24

sprowadzamy naszej pracy tylko i wyłącznie do sztywne zamkniętego schematu,

gdyż przed wszelkim w pastoralnym działaniem najważniejszym postulatem

duszpasterskim jest moralna zasada zgodności priorytetów, by przede wszystkim w

swym działaniu nie szkodzić, planując i realizując zadania duszpasterskie39

.

W pracy omówimy różne cechy duszpasterskich implikacji wartości. Są one

właściwe poszczególnym etapom w skali wewnętrznej hierarchizującej je ważności,

dlatego praca ma następująca strukturę: W pierwszym rozdziale przeprowadzimy

studium znaczenia i aktualności ogólnego kryterium przeżywania wartości

chrześcijańskich dla świeckich. Zwrócimy tutaj uwagę na duszpasterskie wyzwania

w zakresie przeżywania wartości uniwersalnych: dobra, świętości, prawdy i pokoju,

oraz ich wpływ na odnowę życia religijnego Kościoła. Zajmiemy się przestrzenią

wrażliwości osoby na przeżywane wartości, jak np.: poznanie wartości orędzia

Kościoła, przekaz Słowa Bożego oraz dar Bożego Miłosierdzia. Zwrócimy uwagę na

zagadnienie „zła” i jego odniesienie do obiektywno-subiektywnej wartości

człowieka. W rozdziale drugim będzie mowa o postulacie oddziaływań

duszpasterskich w zakresie myślenia i życia tymi wartościami, gdzie przybliżymy

problematykę Bożego zbawienia, jako ocalenia człowieka i dowartościowanie

świata. Zajmiemy się też zagadnieniem człowieka, twórcy, poznawczych

oddziaływań, potrafiącego swym myśleniem i to wbrew przeciwnościom realizować

dobro. Scharakteryzujemy na czym polega poznanie wartości, a także poznamy

poszczególne grupy wartości i ich związek zawierzenia Bogu i człowiekowi.

Przedstawimy preferowanie dialogicznej obecności wartości w miejsce

aksjologicznego metryzowania świata, człowieka oraz jego łączności z Bogiem. Idzie

nam głównie o to, aby wartości jak: wiara, nadzieja, miłosierna miłość nie uległy

zmaterializowaniu we współczesnym świecie, lecz by pozostały nadal żywym

doświadczeniem człowieka. Dlatego też omówimy naszą przynależność do Boga, co

znaczy: być capax Dei, umacniając życie wiary w Eucharystii. Scharakteryzujemy

problem udziału w odkrywaniu Kościoła jako wspólnoty w służbie potrzebującym.

Chociaż w omawianym temacie zachodzi wielka różnorodność problemów,

wynikających z pewnej spontaniczności codziennego życia wartościami

39

Por. F. M a c h a r s k i, Homilia Ks. Kard., Chrystusowy Kościół-Sanktuarium Miłosierdzia Bożego,(7 października 1988, w 50 rocznice śm. Sł. B., S. Faustyny) [ w:] M. E. Ś i e p a k, Kazania o Miłosierdziu Bożym, Kraków 1992, s. 45-46; J. S z k o d o ń, Rozważania Ks. Bp., Chrystus moja nadzieja, Kraków 1998, s. 5; Tenże, Rozważania, Ojcze nasz, Kraków 2001, s. 6 i 9.

25

chrześcijańskimi, wyrażamy jednak nadzieje, że niniejsze studium dostarczy

rzetelnych wskazówek i wniosków dla działalności duszpasterskiej w parafii,

zwłaszcza szeroko pojętej społeczności świeckich w dzisiejszych czasach.

26

Rozdział I

OGÓLNE KRYTERIUM PRZEŻYWANIA

WARTOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKICH

„Itinerarium mentis ad Deum in brevilloguium de reductione artium”40

,

na co w swych konferencjach Watykańskich zwrócił uwagę Ks. Kard. Karol

Wojtyła, w myśli Św. Bonawentury. Sięgając natomiast do świątecznego hymnu „Te

Deum laudamus” mamy w zwyczaju uwielbić Boga słowami: „Deus immensae

Maiestatis, ... Maiestatis gloriae Tuae”, Bóg nieskończonego Majestatu, Majestatu

Swojej chwały. Dlatego w naszej refleksji nad głównym kryterium odniesień w

przeżywaniu wartości chrześcijańskich wyszczególniony jest problem rozróżnienia

„wartości i nad-wartości” człowieka (Rdz 1, 27n; Iz 53, 4-6; J 1, 4-5) 41

. Takie

rozróżnienie wprowadza Ks. Kardynał Wojtyła w swoich rozważaniach zwracając

naszą uwagę na przyrodzony i nadprzyrodzony charakter naszego życia. Już na

początku chcemy też wskazać na te z zagadnień, które nie są wystarczająco znane we

współczesnym świecie, jak nadprzyrodzony charakter życia ludzkiego. Mimo, iż

coraz częściej spotykamy się ze środkami technicznymi czy materialnymi,

przyczyniającymi się do mieszanych odczuć i opinii wielu ludzi, którzy czują się

wywłaszczani z ich duchowego bogactwa42

. Przestrzeń tych wewnętrznych przeżyć

najczęściej wypełniają sprawy przypadkowe, co powoduje ogólne zubożenie życia

wewnętrznego człowieka. Skutkiem tego, jest utrata naturalnej zdolności

przeżywania wartości oraz zbyt wielka jednostronność w posługiwaniu się nimi.

Napływ informacji, jak też łatwość ich uzyskania wywołuje obok pozytywnych

wrażeń, odczucie zagubienia siebie w zewnętrznym świecie. Posługując się metaforą

40

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, , Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński; Tenże, Rekolekcje Watykańskie Kardynała Karola Wojtyły (fragmenty), „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1318.

41 Tamże, s. 1322 i 1331; „Nadwartość” jest tą zasadniczą kategorią, która polega na Świadomości

daru: Bożego działania „ad extra”, polegająca na najściślejszej więzi i Tajemnicy Osobowego Boga w Trójcy Przenajświętszej oraz na rozróżnieniu hierarchicznej doskonałości dobra w świecie, od najdoskonalszej obdarowującej Miłości bez miary(por. 2Kor. 3, 6n). Rodzi się z Miłości, która jest owym Darem i Źródłem obdarowania(por. Mk 10, 45n) Ibidem, s. 1322.

42 Por. I n c o g n i t o, Wstęp,[w:] K o m i t e t H o n o r o w y, Z. Brzeziński, Kard. F. König, T.

Mazowiecki, K. Michalski, W. Stróżewski, J. Turowicz, A. Wajda, Prez. L. Wałęsa, Zawierzyć człowiekowi, Kraków 1991, s. 5.

27

myśli Ks. Tischnera, ten “dynamiczny” rozwój “świata wartości” spowodował, że

wprawił dzisiejszego człowieka w osłupienie43

. Taki stan rzeczy wywołuje też

powszechne przekonanie, że w naszym codziennym życiu coraz mniej miejsca

poświęca się poznawaniu wartości. Nie potwierdza to jednak takiej sytuacji, w której

można całkowicie zaprzeczyć występowaniu naturalnej wrażliwości osoby ludzkiej

na doświadczanie wartości. Należy nadmienić, że przeżycia i doświadczenia

wartościujące w historii rozumiano najczęściej jako czyny i wydarzenia heroiczne.

Określano je „cnotami” mającymi odniesienie bardziej religijno-moralne niż

aksjologiczne. Wraz z rozwojem Teologii moralnej począwszy od wczesnego

Średniowiecza, wewnętrzne sprawności duchowe człowieka zaczynają być

hierarchizowane. Są wyodrębnianie jako „kardynalne” i „moralne”, „świeckie” i

„rzeczowe”, realizowane że względu na Boga i posiadające charakter

nadprzyrodzony. Jednocześnie wraz z wyłonieniem się etyki, której podmiotem

wszelkiego odniesienia jest działanie człowieka, następuje zmiana optyki w

rozstrzyganiu o wewnętrznych sprawnościach duchowych osoby zależnych od woli i

spełnianego dobra. Pozostaje zatem do rozpatrzenia kilka spraw, które przyjmujemy

jako podstawowe założenia dotyczące obecnego kryterium przeżywania wartości

chrześcijańskich, a także poza chrześcijańskich. W taki sposób rodzi się pytanie o to,

co stanowi owo kryterium? Czy przedmiot przyjmowanego kryterium nie jest

relatywny i czy wyróżnia się stałością i niezmiennością występowania? Na ile

przeżywanie wartości chrześcijańskich jest obiektywnym, a więc poznawalnym i

upowszechnianym wydarzeniem, na ile subiektywnym oraz ześrodkowanym w

strukturze przeżyciowej człowieka44

. Według Tischnera jest powszechnie przyjęte,

że właściwym odbiorcą wartości jest sam człowiek. Jednak nie wyklucza to

występowania przebogatej różnorodności świata wartości. Jest również

zobowiązaniem dla wielu koncepcji filozoficzno-teologicznych człowieka, do

ukierunkowania poszukiwań, co do wspólnej płaszczyzny odniesień i zależności.

Czymś niezwykle ważnym w życiu każdego, jest nasze intuicyjne i emocjonalne

uwrażliwienie na wartości45

. Dzięki wewnętrznej sferze intuicyjno-wrażeniowej i

43

Por. Tamże, s. 5. 44

Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] E. F l o r k o w s k i, C. K ł ó s a k, L. S m e r e k a, Studia Philozophico –Theologica, edita a professoribus Cracoviae, “Analecta Cracoviensia” 1969 r., s. 9 n.

45 Por. Tenże, Myślenie według wartości, “Znak”, Kraków 1981, s. 15 i 165.

28

emocjonalnej każdy poznaje, że jest dla siebie niezaprzeczalną wartością.

Doświadczenie to staje się najpewniej odczuwalnym “kryterium wszelkich

możliwych odniesień człowieka”46

. Nie da się wykluczyć faktu, w którym

stwierdzamy, iż nastawienie na poznawanie wartości, jako główny punkt odniesienia

będzie miało podmiotową wartość człowieka, a więc siebie. Dlatego podejmując

problematykę uwrażliwienia na napotykane wartości przeprowadzamy w niniejszym

rozdziale analizę potwierdzającą, że odbiorcą wartości jest człowiek, który staje się

jedyną wewnętrzną przestrzenią przeżywania tychże wartości.

46

J. Tenże, Etyka wartości i nadziei,[w:] D. v o n H i l d e b r a n d, J. A. K ł o c z o w s k i, Wobec wartości, Poznań 1982, s. 60.

29

§ 1. Wyzwania w zakresie przeżywania wartości.

W śród całej problematyki wartości, jaką spotykamy w myśli duszpastersko-

etycznej Ks. Józefa Tischnera, których odbiorcą jest człowiek, zauważamy

charakterystyczną różnorodność występowania wartości. Stanowią one zewnętrzny,

naturalnie uporządkowany świat wszelkich odniesień i działań każdego, a także

ukierunkowują nasze życie na konkretny cel. Z tego powodu powstają różne próby

określenia wspólnych płaszczyzn oddziaływania dla poszczególnych grup wartości47

.

Jednocześnie chcemy podkreślić, że ujęcia systematyzujące i wprowadzające podział

na grupy (tzw. klasyfikacje grupową), nie zawsze odpowiadają “naturalnemu

porządkowi świata wartości”48

. Ten duchowy i hierarchiczny spór o ład wartości

będzie stanowił dla nas wyzwanie do pogłębionej analizy przeżywania wartości

takimi, jakimi są w danej rzeczywistości człowieka. „Przykładem tego jest

wyróżnienie pośród wartości, „nad-wartości” w takim znaczeniu w jakim

wyznaczyła je Księga Rodzaju, zaraz w swoim pierwszym rozdziale. Bóg

nieskończonego Majestatu ‘dzieli się’ dobrem istnienia na różnym stopniu

doskonałości na zasadzie: ‘Bonum est diffusivum sui’”49

. Bardzo ważnym jest

tutaj nastawienie woli, czyli wewnętrzna wrażliwość każdego człowieka motywująca

intencje poznania i działania, jaka wpływa na poszerzenie lub pomniejszenie zakresu

doświadczania wartości50

. Tego rodzaju przykłady nie występują zbyt często w

myśleniu Ks. Tischnera, chociaż pewien wyjątek stanowią rozważania dotyczące:

wartości modlitwy, przemiany i uświęcenia życia jakie znajdujemy w Orędziu

Miłosierdzia Bożego S. Faustyny Kowalskiej. Przy czym intensywność przeżywania

wszelkich spraw duchowych w życiu Siostry Faustyny, jest główną motywacją

wszelkiego działania i powoduje, że realizowane wartości są jakby

„zwielokrotnione”. Potwierdzeniem takiego intencjonalnego poszerzenia zakresu

wartości w znaczeniu przeżyciowym stają się w języku współczesnym słowa Ojca

47


Tamże, s. 83; por. Tenże, Myślenie według wartości, s. 483. 49

S. T h o m a s, Sum. Theol., 1, q. 5, a. 4, ad 2, cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1322, przypis nr 7.

50 Por. J. T i s c h n e r, Ciało jako podmiot dramatu,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e

r, Twarz Innego, “Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1985, s. 167-170; E. H u s s e r l, Intersubiektywność a podmiotowość transcendentalna,[w:] dz. cyt., s. 8-10.

30

Świętego o Miłosierdziu Bożym: Trzeba ażeby orędzie o miłosiernej miłości

zabrzmiało z nową mocą51

. Słowa te równocześnie są apelem o przyjęcie

Miłosierdzia Bożego w takim wymiarze, w jakim rozumiała je Siostra Faustyna.

Ks. Tischner zwracając uwagę na sprawę intencji człowieka ukazuje, że wartość

Miłosierdzia nie polega tylko na wyznaniu Jezu ufam Tobie, lecz przede wszystkim

na tym, że jako wartość nadprzyrodzoną możemy upraszać ją dla innych, nawet tych,

którzy Boga nie znają albo w Boga nie wierzą. Autor cytując S. Faustynę mówi: jest

to szczególne doświadczenie Bożego daru na granicy wszelkich możliwych

oczekiwań w wymiarze mieć-nie-mieć52

ludzkich pragnień. A zatem naszym

pierwszoplanowym zadaniem będzie przeprowadzenie wstępnej analizy dotyczącej

osobistych poszukiwań i rozważań Autora ukazujących życie wiary współczesnego

człowieka53

. Tym samym pragniemy zwrócić uwagę na jedno z pierwszych

wystąpień Ks. Tischnera na temat: Gnozeologicznego podmiotu poznania,

opublikowanych jako artykuł dyskusyjny w Studiach Filozoficzno-Teologicznych w

“Analecta Cracoviensia” 1969 roku. Główne wytyczne tego artykułu filozoficzno-

teologicznych wystąpień jest dla nas o tyle ważne, iż w późniejszym okresie refleksji

nad filozofią człowieka, stanie się jednym z podstawowych twierdzeń będących

źródłem wszelkich możliwych odniesień aksjologicznych, wzmacniając przy tym

przestrzeń podmiotowych założeń osoby ludzkiej. Ponadto poczynimy starania, aby

udzielić wyczerpującej odpowiedzi w związku z powstałym pytaniem “o podstawy

wartości uniwersalnych”, czyli stanowiących jakby bazę wyjściową wszelkich

intencji aksjologicznych w odniesieniu do człowieka.

51

J a n P a w e ł II, Homilia, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L' Osservatore Romano, nr 9 (246) 2002, s. 17-18.

52 Tamże, s. 72.

53 Por. J. T i s c h n e r, Wprowadzenie,[w:] U. A l t e r m a t t, Katolicyzm a Nowoczesny Świat, s.

13-14.

31

1) Podstawy wartości uniwersalnych.

„Dobro wszechrzeczy: ‘Bonum universi’ jedynego ludzkiego Świata, to

Dobro i Ład jaki jest odwieczną miarą Mądrości i Miłości Boga: ‘Słowa i

Ducha’”54

. Stwierdzając wieloraką obecność różnych przestrzeni aksjologicznych w

otaczającym świecie, chcemy zwrócić naszą uwagę na wartości uniwersalne, jakich

doświadczamy w codziennym życiu. Posługujemy się nimi tak często, że nawet

nieraz nie poddajemy ich osobistemu przemyśleniu. Najczęściej mamy do czynienia

w procesie poznania z tymi kategoriami wartości przedmiotowych, u których

stwierdzamy powszechność występowania, a więc pewną materialną konieczność

realizacji. Nie zawsze jednak musi ona zakładać szczególną ważność tychże wartości,

ponieważ mogą być one hierarchicznie zróżnicowane. Wyznacza to z tym większą

stanowczością ważność procesu poznania, którego naturalnym stanem rzeczy jest

obiektywizacja wartości w oderwaniu ich od samego poznawczego źródła, w którym

występują. Za przyjętym sformułowaniem pojęciowym przez Św. Augustyna, Ks.

Tischner mówi o “objawianiu” się nam “wartości w podmiocie i przedmiocie”, który

poznajemy55

. Jednak czymś zupełnie nowym jest u Autora założenie, że w każdym

procesie poznawczym, nawet samo-poznawczym, gdzie warunkiem koniecznym

jest zaangażowanie naszej świadomości, następuje obiektywizacja treści

poznawanych, czyli uprzedmiotowienie, w tym również wartości duchowych.

Poznając wartości upowszechnia się je i generalizuje, ale też czyni się mniej lub

bardziej uniwersalnymi w zależności od stopnia ważności aksjologicznej56

. Ale

zarówno wiedza obiektywna jak subiektywna nie obywają się bez pewnych założeń.

Wadą wiedzy subiektywnej jest krótkowzroczność: widzi ona jedynie to, co

bezpośrednio czuje. Wadą wiedzy obiektywnej jest ślepota na wartości: widzi ona

jedynie to co daje się zamienić w przedmiot. Istotną wiedzę poznania osiąga człowiek

poprzez najgłębiej pojęty dialog wzajemności57

.

54

S. T h o m a e A q u i n a t i s, Quaestiones Disputantae, vol. II, III. Quest. Unica, art. VIII; ed. Marietti 1927, s. 344; cyt. za: K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1333, przyp. nr 18.

55 Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] E. F l o r k o w s k i, C. K ł ós a k,

L. S m e r e k a, Studia Philozophico –Theologica, edita a professoribus Cracoviae, “Analecta Cracoviensia” 1969 r., s. 10.

56 Por. Tamże, s. 11-12.

57 Tenże, Ciało jako podmiot dramatu,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, Twarz

Innego, “Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1988, s. 167-168.

32

Jednak niemożliwym do całkowitego zobiektywizowania poznawczego jest

sam człowiek. W jego podmiotowym wyrażaniu siebie jest osłonięta wewnętrzna

tajemnica58

. Zatem o zróżnicowaniu, jakie istnieje pomiędzy wartościami najczęściej

decydować będą jakości odnoszące się do rzeczywistego świata59

. Wyznaczają je

przymioty określające wymiar duchowy oraz kategorie wprowadzające pewien

rodzaj stopniowania, czyli hierarchicznego zróżnicowania pomiędzy wartościami60

.

Każdy człowiek dokonując wyborów posługuje się pewnymi kategoriami wartości

uniwersalnych, w sposób mniej lub bardziej uporządkowany, jednak implikujący

stałą hierarchię odniesień61

. Dlatego też odwoływanie się do wartości uniwersalnych

jest czymś oczywistym i niepodważalnym w życiu. Pewną różnice stanowi grupa

wartości duchowych wyrażających wiarę, świętość, a także nasze osobiste

ukierunkowanie na doświadczanie Boga. Chociaż wartości religijne, czy

powszechnie występujące wartości duchowe nie wykluczają się wzajemnie, mają

jednak różne źródło pochodzenia, a także różną przestrzeń odniesień podmiotowych.

Jednocześnie jakąś generalną regułą rządzącą wszystkich wartości, w tym wartości

duchowych jest wartości podmiotu oraz jej odniesienie do „wartości dobra”. Ks.

Tischner stwierdza jednoznacznie, że u podłoża wszelkich obiektywnych

doświadczeń wartościujących mieści się doświadczenie agatologiczne będące

uzasadnieniem naszych dążeń62

. Stąd też proponowane są następujące kategorie

podziału: na przeżywane własności dobra oraz inne im przeciwne i niepożądane jako

kategorie zła.

58

Por. Tenże, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] E. F l o r k o w s k i, C. K ł ó s a k, L. S m e r e k a, Studia Philozophico –Theologica, edita a professoribus Cracoviae, “Analecta Cracoviensia” 1969 r., s.17 n.

59 Por. KKK 169; M. S c h e l e r, Dobra a wartości,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e

r, Z fenomenologii wartości, “Teksty filozoficzne”PAT, Kraków 1988, s. 46n. 60

Por. Tenże, Aktualny stan badań zagadnienia wartości,[w:] dz cyt., s. 123. 61

Por. J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., s. 148 n.; Tenże, Wprowadzenie,[w:] U. A l t e r m a t t, dz. cyt., s. 16 n.

62 Por. Tenże, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., s. 109-110.

33

a) Wartość dobra.

„‘Bonum’ est diffusivum sui”63

. „Bóg nieskończonego Majestatu ‘Ipsum

Esse Subsistens’ dzieli się dobrem istnienia na różnym stopniu doskonałości”64

.

Wartość dobra, jaką tutaj wyszczególniamy ze względu na podmiot przeżywający,

odnosi się w swym najpełniejszym wymiarze do człowieka i Boga, który jest

źródłem wszelkiego Dobra. To właśnie doświadczenie dobra wyznacza zasadniczy

podział wartości w świecie na pozytywne i negatywne. Poznanie, wybór i realizacja

jednych jak i drugich, mieści się u podłoża wszelkich działań etycznych

ubogacających lub obciążających osobę ludzką. W myśleniu wartościującym Ks.

Tischnera wartości powszechnie występujące w świecie mają trwałe odniesienie do

dobra (por. Kol 2, 3)65

. Inaczej mówiąc, wartości uniwersalne o tyle są dla człowieka,

o ile nie powodują zachwiania się jego wewnętrznej tożsamości. Na poziomie

doświadczenia dobra, jakie pozwala nam odczuć, co jest w jakimś znaczeniu dobre

lub nie -rozstrzygamy w sumieniu. Doświadczenie agatologiczne poprzez intuicje,

czyli odczucia wewnętrzne wprowadza człowieka w bezpośrednie poznanie wartości

dobra o wyjątkowych cechach zachowawczo-uprzedzających w postaci

spostrzeżenia: “jest coś, czego być nie powinno!|?”66

. Odsłania nam ono fakt, że

pierwotne jest wyłącznie to: jest coś!\? Radykalność stawiania problemu ma jedno

proste źródło-światło płynące z dobra. Zatem doświadczenie agatologiczne dotyczy

bycia w świetle dobra, jest doświadczeniem odsłaniającym samo dobro. Ale raz po

raz mówi nam, iż świat nie jest takim światem, jaki może i powinien być. Że

powinno być, czego nie ma, a świat rzeczywisty jest niekiedy po prostu ułudą,

odsłaniając negatywną stronę wszystkiego, co nas otacza. Wewnętrzną spójność tej

myśli podtrzymuje Ks. Kardynał Karol Wojtyła, gdy mówi o stanie tego

doświadczenia w następujący sposób: „zło pozwala się rozpoznać i utożsamić nie

63

S. T h o m a s, Summ. Theol., I, q. 4, a. 2, ad c. cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1322.

64 Tamże, s. 1322.

65 Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 75 n.; [Autor wzbogacił tę myśl w oparciu o inny cytat

z Ewangelii Św. Jana: Gdyby tak nie było to bym wam powiedział, idę przecież przygotować wam miejsce,... .Powiedział do Niego Filip: - Panie pokaż nam Ojca a to nam wystarczy. Odpowiedział mu Jezus: „Filipie, tak długo jestem z wami, a jeszcze Mnie nie poznałeś? Kto mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca. Dlaczego więc mówisz: „Pokaż nam Ojca?‟(J 14, 7-9; por. przypisek nr 14,6 i 14,10)] Ibidem.

66 Tenże, MWW, s. 490; por. Tamże, s. 110; cd. Aneks, nr 66.

34

poprzez jakąkolwiek definicję swego bytu –ale wyłącznie tylko po treści słów

(por. Rdz 3, 1-5). Człowiek wyrażający jedność Stworzenia zostanie poddany

Słowu i anty-słowu, Ewangelii i anty-ewangelii”67

. Dlatego w dalszej części

rozważań zostanie podjęte również pytanie o to, jakimi drogami postępuje i rozwija

się anty-słowo? W tak przedstawionej sytuacji wewnętrznego doświadczenia

„dobra” i jego zaprzeczenia, rodzi w nas przeżycie tragiczności ludzkiego buntu, w

którym nie wiemy co naprawdę powinniśmy, a co nie68

. W analizach nad

własnościami oglądowymi przeżywania dobra Ks. Tischner wielokrotnie podkreśla,

że nie jest nim jakiś impuls, tak zwana “intuicja wiodąca”, jakby uprzedzające

przeczucie poznawcze, jakiś duchowy instynkt. Nie jest to zatem jakaś wewnętrzna

władza sądzenia utożsamiana z sumieniem, gdyż funkcją sumienia jest “osąd”

zamiarów i czynów człowieka. Dlatego właściwością dobra jest wprowadzanie w tak

zwany “ogląd wartościujący”, w którym dobro „niepokoi” ale i „zachwyca”.

Wskazując na jedno i to samo źródło odniesień oraz proponując siebie, buduje

niezaprzeczalną wewnętrzną wartość człowieka. Dobro odsłaniając demaskuje zło,

najczęściej zwykłe ludzkie braki-czego być nie powinno. Stąd poznanie, jest jakby

przed-rozumieniem sumienia przed-uczynkowego, swoistym-ratio69

odsłaniającym

agatologiczne “ja” wewnętrznych doświadczeń wartościujących człowieka. Bardzo

budującym przeżywanie dobra, jest rozważanie Ks. Kard. Karola Wojtyły nad

Biblijną rzeczywistością „Słowa i anty-słowa, występującego w bezpośredniej

bliskości Słowa. Czyż Słowo nie orzeka podobieństwo człowieka do Boga? (por.

Rz 1, 27). Zło w swym przeciwieństwie czym być nie powinno! Urzeczywistnia

własną obecność, przyporządkowując sobie prawdę Słowa: „będziecie tak jak

Bóg znali dobro i zło” (Rdz 3, 5)”70

. Tą drogą następuje intencjonalne przeniesienie

możliwości zła w sytuację człowieka.

Aby podać charakterystykę pozytywną doświadczenia agatologicznego należy

wykazać, iż dobro jest darem. Dobro zdumiewa właśnie dlatego, że „jest”, “jest coś,

czego być nie powinno?”, a skoro jest, czego się nie spodziewamy, więc tym bardziej

67

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1323.

68 Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 490, 491.

69 J a n P a w e ł II, Encyklika Fides et ratio, Pallottinum 1998, nr 33, s. 51.

70 K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976,

nr 268, s. 1324.

35

swą obecnością apeluje o uznanie. Ponieważ w sposób wewnętrzny lub zewnętrzny

jest obecne, przetrwa, jeśli ponownie zostanie wybrane. Jakby postuluje o dobrą

wolę71

człowieka, jednocześnie potwierdzając ją. W takim pozytywnym charakterze

pojmowania dobra utwierdza nas Św. Augustyn w dziele napisanym pod koniec jego

życia. W tak zwanych- Retractationes –sprostowaniach, znajdujemy opis w sensie

pozytywnym jak i negatywnym doświadczenia agatologicznego, o którym mówi Ks.

Tischner. W dziele Św. Augustyna będącym rozrachunkiem z całą jego twórczością

spotykamy się z pytaniem korygującym najważniejsze z przekazanych myśli: „jak

mogłem tak powiedzieć?\!”. Znak pytający i wykrzyknik wskazują na podwójną

formę wypowiedzi, w której jak zauważa Autor: „Budzi się słuszna wątpliwość”

wypowiedzenia czegoś. W rozprawie O kazaniu Pańskim na górze według

Mateusza. „‟Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój, albowiem oni będą nazwani

synami Bożymi‟(Mt 5, 9)”. Napisałem „Mądrość odpowiada wprowadzającym

pokój, u których we wszystkim zapanował ład i nie budzi się buntowniczo przeciw

rozumowi żadne poruszenie, lecz wszystko jest posłuszne duchowi ludzkiemu, bo i on

sam słucha Boga‟(I 11). Odpowiedź w sprostowaniach jest wyrażona w następujący

sposób: Nie może się przecież nikomu zdarzyć w tym życiu, żeby prawo (grzechu)

buntujące się przeciw prawu umysłu, nie istniało w ogóle, dlatego „wprowadzający

pokój‟ postępuje tak, że ujarzmia pożądliwość ciała, aby kiedyś dojść do owego

pełnego pokoju. W drugiej rozprawie- O kazaniu Pańskim na górze według

Mateusza(Mt 5,9), dodałem słowa: „To wszystko może się spełnić już w tym życiu, jak

wierzymy, iż spełniło się na Apostołach(I 12). Należy je rozumieć ..., że to nie może

być urzeczywistnione w takich granicach, w jakich spełniło się to u Apostołów,

mianowicie w takiej mierze ludzkiej doskonałości, jaka jest możliwa w tym życiu. ...

czyli, że w takiej mierze może być spełnione, w jakiej w nich się spełniło, to znaczy w

takich wymiarach doskonałości, jakie w tym życiu są możliwe, ale nie tak, jak ... z

utęsknieniem czekamy, kiedy to padną słowa: „Gdzież jest, o śmierci, (cententio tua) –

gwałtowność twoja?‟(1 Kor 15, 55)72

. Każdy naturalny sposób przeżywania wartości

71

J. T i s c h n e r, MWW, s. 200; [Trzeba zmienić wewnętrznie całego człowieka (...). Rozwój cywilizacji współczesnej domaga się proporcjonalnego rozwoju moralności i etyki. Ibid.].

72 Ś w. A u g u s t y n, Kazania De sermone Domini in monte secundum Matthaeum,

Retractationes, tł. A. Bober, AD(393/4)427, I 19, PL 32, p. 614,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński; Św. Augustyn, Osiem Błogosławieństw, „Znak” Kraków 1975, nr 250-251, s. 564-565.

36

nastawiony jest na budujący wymiar dobra, które człowiek powinien cenić sobie

najwyżej. A zatem upowszechnianie się dobra będzie przejawem wielu

międzyludzkich odniesień, stając się miarą poprawności naszych wyborów, jako

czynnik etycznego działania73

. Należy też uwzględnić i taką rzeczywistość, w której

poprzez intencje i wole74

można zmieniać zakres poprawności ludzkich

oddziaływań. Nie tylko na środowisko i otoczenie, lecz również w sytuacji gdzie

poprzez decyzje, możemy stwarzać ogólne wzorce zobowiązujące nas. Jednakże nie

mogą to być wzorce sztucznie oderwane od źródłowego doświadczenia dobra75

. Jak

zauważamy niełatwo jest zachować wartości w pełnym porządku etycznym. Są one

nieraz w całkowitym wyobcowaniu, bez właściwego odniesienia do człowieka.

Wszelka próba zachowania ich hierarchii przybiera wtedy formę normatywną

nakazu-zakazu, a przestrzeń szeroko rozumianej wolności zostaje pominięta lub

rekompensowana jakimś przed-rozumieniem uzasadniającym dane postępowanie.

Tak, więc w naszej charakterystyce wartości dobra, jak gdyby powracamy do punktu

wyjścia, potwierdzając tą rzeczywistość, w której doświadczenie agatologiczne

wartości jest po prostu niemożliwe, bez odniesienia do wewnętrznego „przeżycia”

mającego swe źródło w odczuciach człowieka76

. Należy zatem wyszczególnić tę

niepowtarzalną prawidłowość, gdzie jedynym bezwarunkowym kryterium

doświadczania wartości dobra jest sam człowiek. Tak przyjęte założenie nie jest łatwe

do potwierdzenia, gdyż w konsekwencji oznaczałoby to, że wszelkie wątki

poszukiwań humanizujących i dehumanizujących, w jakiś sposób spotykają się z

doświadczeniem dobra, będąc umiejscowione w perspektywie etyki ogólnej77

.

Chcemy podkreślić, że dzisiejszy człowiek przeżywa siebie w jakimś wewnętrznym

73

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 10. “Tam gdzie jest człowiek, tam zawsze zachodzi działanie etyczne”. K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 100-101n.

74 Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:]dz. cyt., s. 14.

75 Por. Tenże, Filozofia człowieka, Od ontologii do metafizyki człowieka, Kraków 1986, s. 69;

Tenże, MWW, s. 95-96, 103-106. 76

Por. Tenże, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., s. 147 n.; [Należy wyjaśnić, że autor przy opisie doświadczenia dobra częściej posługuje słowem “człowiek”, niż terminem “osoba” i to wydaje się być bardzo uzasadnione ze względu na odniesienia religijne. Uwzględnienie to jest tym bardziej przekonujące, że w religii Bóg jako osoba, po prostu nie podlega wewnętrznej doświadczalnej weryfikacji dobra, jest Dobrem. Ibid.]; Tenże, Wprowadzenie,[w:] U. A l t e r m a t t, Katolicyzm a Nowoczesny Świat, s. 16-17.

77 Por. Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 51-52; Autorowi po raz kolejny w swych analizach chodzi o

potwierdzenie tej rzeczywistości, w której należałoby przyjąć, iż właściwym podmiotem wszelkiego odniesienia etycznego działania jest człowiek. Ponadto, czyn ludzki nie zawsze byłby tylko jednowymiarowy etycznie, gdyż działanie to może mięć różne odniesienia np.: do rzeczy, osoby -drugiego człowieka, czy religijne do Boga.

37

rozdarciu. Czuje się zagrożony źle pojętą wolnością, a także wezwany do dobra. W

swej codzienności nie potrafi odpędzić od siebie zmory fizycznego i duchowego

cierpienia, niesprawiedliwości, grzechu; faktu słusznej i niesłusznej śmierci78

.

Najczęściej rozumie się te rzeczywistości, jako przejaw zła koniecznego w świecie, a

także jako wezwanie do dobra, będącego podstawą i źródłem wszelkich

doświadczeń oraz odniesień aksjologicznych79

.

Takie doświadczenie życiowe, całkiem niezależne od tego gdzie ma miejsce,

czy w społeczeństwie bogatym, czy biednym, staje przed człowiekiem jako możliwa

moralna zapaść świata wartości80

. A wszelkie dobro, uświadamia danej osobie, że

jest jej bliższe, ponieważ potwierdza zasadę wszelkich doświadczeń i działań

człowieka. Tego rodzaju sytuacja, choć bardzo złożona, jest jednak przejawem

świadomości agatologicznej81

, bo nie poprzestaje kierować się i podążać za dobrem.

Korzystając w sposób świadomy z naszej wolności, nigdy nie możemy zgadzać się

na okoliczności sprzeczne w sobie, gdyż oznaczałoby to równocześnie niszczenie

dobra wpisanego w naszą naturę82

. Zatem wyznacznikiem podstawowych odniesień

człowieka, jest doświadczenie agatologiczne stawiające w wykluczających się

napięciach jako możliwe dobro i zło. Jak wynika z samego doświadczenia, pewna

doza pozytywnego zaangażowania i fascynacji jest skierowania na to co

„pozytywne”, powodując podążanie za upragnionym dobrem. Właśnie dlatego

choćby już w samych założeniach dobra, jest możliwe zbudowanie etyki

78

Por. Tenże, Wprowadzenie,[w:] U. A l t e r m a t t, dz. cyt., s. 11 n. 79

Por. Tenże, MWW, s. 388; J a n P a w e ł II, Homilia, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L' Osservatore Romano, nr 9 (246) 2002, s. 17-18.

80 J. T i s n e r, Ksiądz na manowcach, Kraków 2000, s. 241; Moralna zapaść świata wartości

“sporu o moc i niemoc człowieka w walce ze złem znajduje się określona (...), koncepcja zła. Koncepcja ta jest tak samo od siebie zależna jak koncepcja człowieka i Boga (...). Nowe zło polega na tym, że nie wymaga od konkretnego człowieka, by grzeszył w sensie tradycyjnym, ale tak ustawia jego cnotę, że służy ona celom cnocie przeciwnym. Prawdomówność? Ależ tak! Prawdomówni są świetnym materiałem na policyjnych donosicieli. Posłuszeństwo ? Oczywiście tak! Posłuszni mogą pilnować (...). Czasy nowożytne postawiły cnotę w wielce dwuznacznej sytuacji. Ibid.

81 Por. Tenże, MWW, 407 n.; Tenże, Wprowadzenie,[w:] U. A l t e r m a t t, dz. cyt., s. 11 n.

82 Por. Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 59 n.; Czy jest możliwe porzucenie[wyobcowanie] siebie w

doświadczeniu agatologicznym? Należałoby odpowiedzieć: w etyce tak, ale w doświadczeniu dobra, samego siebie zniweczyć nie można. Dlatego, że wówczas agatologiczne “Ja” równałoby się z aksjologicznym unicestwieniem. [Nb. u sp. Ks. J. Tischnera to jeszcze jeden dowód na to w którym miejscu i jaką przestrzeń osoby, przenika ocalająca łaska Boża, odbudowując duchowo człowieczeństwo- człowieka “Nie przyszedłem, aby świat potępić lecz by świat został zbawiony” (....); “Co lepiej uczynić życie ocalić czy zniszczyć”].

38

pozytywnej83

. Przy czym należy zaznaczyć, że podążanie za złem byłoby tutaj

częściowym lub całkowitym zaprzeczeniem wartości, stając się modelem

umacniającym niewłaściwy bo formalny sposób odniesień do wartości84

.

Równocześnie takie pojmowanie wartości wprowadzałoby wewnętrzne rozdarcie

wykluczające podmiot, powodując uprzedmiotowienie osoby85

.

Autor porusza tutaj kilka zasadniczych spraw, pyta o możliwość wystąpienia

różnorodnych postaw i poszukuje odpowiedzi na następujące pytania: Jakie w tym

względzie jest zadanie Kościoła? Jakie są zadania katolików? Czy i jak jest możliwe

przeżywanie konfliktów w odniesieniu do dobra? Uważamy jednak, że wszelkie

uzasadnienia, co do ogólnej wartości dobra przyporządkowane są wartościom

etycznym uszlachetniającym człowieka. Takim, które zawsze odnosić się będą do

podmiotu realizującego te wartości. Z tego powodu będziemy starali się

uporządkować hierarchicznie wartości ogólne dzieląc je na: wartości-przymioty,

wartości-jakości86

. Przedstawiając taki sposób myślenia, dokonujemy

intencjonalnego wzmocnienia wartościującego. Przykładem jest tutaj teologia

Tomasza Mertona, szczególnie zaś teologia mistyczna zachodniej Europy lat

sześćdziesiątych. Nurt ten powstaje w ramach powojennego pietyzmu męczeństwa,

jakby w odpowiedzi nad “zniszczonym człowieczeństwem lat wojny” tak zwany

„katolicyzm uporu”87

. Jednak z pośród współczesnych zagadnień mistycznego

pietyzmu, jak zauważa Ks. Tischner, całkowicie odmiennym kierunkiem jest

pietyzm postrzegany w rzeczywistości polskiej. Przykładem tego jest postać Siostry

Faustyny Kowalskiej, czy O. M. M. Kolbe. Należy stwierdzić, że mistyczne

doświadczenia wartości duchowych wyróżniają się w odniesieniu do Boga i wiary w

realnych wartościach życia codziennego. Siostra Faustyna nie czuje się godna swych

mistycznych objawień lecz w Jezusie objawiającym się rozpoznaje źródło

83

Por. Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 64, Autor stwierdza: Wartości są obiektywne i obiektywne są również przeciwstawności miedzy nimi. Tenże, Nieszczęsny dar wolności, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993, s. 63 i 66.

84 Por. Tenże, Wprowadzenie, Prawda i godność,[w:] E.W. B ö c k e n f ö r d e, Wolność-państwo-

Kosciół, tł. P. Kaczorowski , Znak 1994, s. 11 i 12. 85


Por. Tenże, MWW, s. 386; F. M a c h a r s k i, Rozmowa z Ks. Kard. Metr. Krakowskim, W Łagiewnikach Papież ostatecznie potwierdzi kult Bożego Miłosierdzia,[w:] M . P r z e c i s z e w s k i,[Rada progr., abp J. Ż y c i n s k i, bp T. P i e r o n e k, abp S. G ą d e c k i, bp, M. J ę d r a s z e w s k i], „Wiadomości Kai” (14 lipca 2002), nr 28 (537) 2002, s. 10-11.

87 J a n P a w e l II, W 82 Rocznice Urodzin,[nieznany tekst Karola Wojtyły], Katolicyzm

uporu,[w:] M. K r ó l, „Tygodnik Powszechny”, Kraków (19 V 2002), nr 20 (2758), s. 1 i 8.

39

Miłosierdzia dla nas88

. Pobożność ta pozwala jej w wezwaniach zwrócić się do

Boskiego Miłosierdzia na sposób tak bezpośredni i czuły, jak dramatyczną istotą jest

sam człowiek, tak przed Bogiem, jak też przed samym sobą. W tej symbolice

współczującej Miłości rodząca się z łaski objawiającego Jezusa powstaje nowa

jakość w przeżywaniu wartości. W stwierdzeniu Ks. Tischnera w sferze wzbudzonej

intencji wartości, jest jak przewrót kopernikański polegający na uświadomieniu sobie

wartości Bożego Miłosierdzia, podobnie jak doświadczeniu zewnętrznym świata

materii co wyraża się w przebaczeniu i zadośćuczynieniu za zło popełnione89

.

b) “Sacrum et Sanctum”.

„Bóstwo i Świętość jest darem stworzenia, to znaczy być obdarowanym i

obdarowywanym istnieniem a wraz z istnieniem-naturą, która wyznacza

stopnie istnień i bytów, w hierarchię doskonałości i dobra w świecie od

najniższego do najdoskonalszego: ‘wartości i nad-wartości’. Dar ten w Bożym

działaniu łączy swą logiką Miłości „ad extra‟ dwie zasady: Tomaszową kształtującą

się według Bożego Przymierza, rozumianej jako ‘Bonum est diffusivum sui’”90

.

„Bóg nieskończonego Majestatu ‘Ipsum Esse Subsistens’ dzieli się dobrem

istnienia na różnym stopniu doskonałości”91

. Drugą uzupełniającą jest rozumienie

udzielającego się człowiekowi Daru Boga i odpowiedź Miłością bez miary: „’Amor

Dei usque ad contemptum sui’92

. Do tego aktu takiej Miłości w dziejach świata

Duch Święty przygotował Sługę Jahwe, gdy kazał Izajaszowi zapowiedzieć

Mękę Chrystusa. Co oznacza jak to wyraża nasza modlitwa, aby Chrystusowy

Duch uczynił nas darem dla Ciebie. Aby owa Miłość, która jest darem (rodziła w

nas świadomość daru) skierowaną do Wiecznego Źródła”93

. „W odniesieniu do

Boga, do tej Najwyższej Świętości, do której człowiek ma się przybliżyć w

Ostatecznym Spełnieniu przez Chrystusa, trzeba zatem spojrzeć na tajemnicę

88

Por. S w. M a r i a F a u s t y n a K o w a l s k a, Dzienniczek, Miłosierdzie Boże w Duszy mojej (zeszyt 1, 2, 3, 4, 5, 6), Warszawa 2000, odnośnik nr 800.

89 Por. J. T i s c h n e r, Drogi i bezdroża Miłosierdzia, Wydawnictwo “AA”, Kraków 1999, s. 50n.

90 S. T h o m a s, De CivitateDei,XIV, 28, cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje

Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1322. 91

Tamże, s. 1322. 92

Św. A u g u s t y n, De Civitate Dei, XIV, 28, cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1331.

93 M i s s a l e R o m a n u m, Tertia , cyt. za: K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje

Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1332.

40

czyśćca. ... Zakładamy tutaj oczywiście cały porządek Łaski, bo zjednoczenie z

Bogiem Żywym stanowczo przerasta wszelkie prawo stworzenia i miarę

stworzenia. Ponieważ Bóg Sam chce tego zjednoczenia i do niego prowadzi

człowieka w Chrystusie i Duchu Świętym, (gdyż) chwałą Boga jest, aby człowiek

żył”94

. W doświadczeniu jest pełnym zaangażowaniem wolitywno-religijnym

wyróżniającym się strukturą poznawczą emocjonalno-uczuciową i intuicyjno-

przeżyciową, a także świadomym uczestnictwem duchowym człowieka95

. Taką

specyficzną charakterystykę stanowi wewnętrzne odczucie fascynacji i niepokoju,

względem doświadczanych wartości Sacrum et Sanctum. W tym znaczeniu

obiektywne, rozumienie wartości zasadniczo jest sobie bliskie, jednak nie jest

tożsame. Bliskoznaczność pojęciowa wydaje się wskazywać na jedno źródło

wartości, lecz zarówno płaszczyzna, jak i przestrzeń wzajemnych odniesień tych

wartości nie są takie same. Trudność w sensie znaczeniowym wartości rozwiązuje

nam sama terminologia i funkcje budowania sensu języka łacińskiego. Wartość

Sacrum zaczerpnięta z religijności helleńskiej w chrześcijaństwie wskazywała na tę

samą wartość –Boga, choć nie koniecznie musiała dotyczyć Boskiej Osoby.

Sanctum, jako wartość wywodzi się dziejów religii Objawienia Boga Izraela i

wskazywać będzie na Świętość Jego Osoby96

. Możemy więc z całą pewnością

stwierdzić, że w nazewnictwie i przeżywaniu Boga w czasach chrześcijaństwa

rzymskiego w języku łacińskim, dokona się pewnego synkretyzmu pojęciowego i

znaczeniowego wyrażanych wartości. Należy jednak wyszczególnić, że ścisłość i

wewnętrzna logika budowania sensu języka łacińskiego, niemalże w doskonały

sposób pozwoli zachować własną autonomiczność tych pojęć. Wewnętrzną

niezależność słowną znaczeń wartości Sacrum i Sanctum, możemy jakby wykazać w

historycznym znaczeniu, czasowego tworzenia się sensu tych wartości. Mianowicie

jest tutaj zachowany sens znaczeniowy wartości, tego co było przedtem i tego co

wydarza się potem. W funkcji gramatycznej języka, możemy to wykazać przy

94

K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1356-1357; por. KKK 946.

95 Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 451.

96 Por. A. J a n k o w s k i, Z uwag wstępnych kolegium redakcyjnego do pierwszego wydania,[w:]

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, W przekładzie z języków oryginalnych, red. odp. K. Dynarski, red. nauk. A. Jankowski, Wyd. III, Pallotinum Poznań-Warszawa 1980, s. 7-8.

41

użyciu czasu im-perfectum97

, wskazujący na pewne niedopełnienie i otwarcie oraz

czasowego wypełnienia, a nawet pewnego zamknięcia, jakim jest czas plus-quam-

perfectum98

. Zatem wartość Sacrum wskazywałaby na możliwość swego

czasowego ludzkiego spełnienia, czy zamknięcia. Z kolei wartość Sanctum to

wartość otwarta domagająca się swej realizacji i powierzenia siebie Bogu. Są to jedne

z najbardziej zobowiązujących doświadczeń wartości duchowych człowieka. Ksiądz

Tischner określa też kiedy wartości te stają się źródłem zachwytu, a kiedy

kontemplacji, gdyż są wiernym odzwierciedleniem ludzkiej niewystarczalności i

kruchości99

. Powstaje pytanie: czy zatem wartości duchowe jak Sacrum i Sanctum w

odniesieniu do człowieka łączą się z jego osobowo doświadczanym dobrem?

Chociaż pytanie wydaje się być prostym, niestety nie jest ono pytaniem z gruntu

rzeczy rozstrzygającym samo zagadnienie przeżywania Boga i jego świętości. Nie

jest także, doświadczeniem z pogranicza sakralnych wartości przyjmowanego

filozoficznie lub religijnie bóstwa. Wydaje się, że nawet wtedy, gdy wartości Sacrum

et Sanctum odnoszą się do osoby, nawet wówczas w bezpośrednim poznaniu

szukamy dla nich zrozumienia w przestrzeni duchowej, w tym co niewyobrażalne i

ubóstwione100

. Aby nasze przeżycia wartości religijnych: świętości Boga, były

prawdziwie autentycznymi pomnażającymi promieniowanie dobra, trzeba je

odczytywać w całej pełni, czyli historycznie i ewangeliczne. Podobnie jak zawarte są

i wyrażane językiem ducha wiary wyznawanego credo101

. Dlatego staramy się

naszym przeżyciom wartości religijnych przyporządkować ich głęboki sens poznania

zawartego w Objawieniu102

. Jak zatem mamy odnieść się do samej wartości sacrum.

Sacrum źródłowo wywodzi się z doświadczenia historyczno-kulturowego o podłożu

ofiarniczo-kultowym pogaństwa, dlatego niejednokrotnie posiada pewne treści

mitologiczne. Godnemu wiary, uszczęśliwiającemu i napełniającemu dobrem

sacrum przeciwstawiane jest profanum, którego spełnieniem staje się tajemnicze

97

Por. J. T o k a r s k i, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 300. 98


Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 164. 100

Por. Tamże, s. 142-143, 428. 101

Por. J. P e r z a n o w s k i, H. H i z, M. H e l e r, J. Ż y c i ń s k i, J. T i s c h n e r, A. P ó ł t a w s k i, A. W e g r z y c k i, W. S t r ó ż e w s k i, Sympozjum, Myśląc o filozofii, „Znak-Idee” (12 grudnia 1988) prezentacja nr 4, s. 0; J. Tischner, Filozofia-dramat-metafora, s. 41.

102 Por. J a n P a w e ł II, Enc. Fides et ratio [„co język posiada zwłaszcza w sferze wyobrażeniowej

za niedoskonałe nie mylić z Bogiem, jako niestałym, niezrozumiałym, niewidzialnym, nieosiągalnym”.], cyt. za: KKK 42.

42

fatum nienawistnego-wszędzie obecnego zła, jakie usiłuje zawładnąć człowiekiem, i

poddać go swemu panowaniu103

. W mitologicznym fatum zdolnym opanować

człowieka, zawarta jest nauka o determinacji zła i to nad wyraz mityczna swą

tragicznością, przewyższając naukę o grzechu chrześcijan. Człowiek mitologii

religijnej może uwolnić się z pod władzy fatum poświęcając się pozytywnemu

władaniu sacrum i jego ocalającej mocy. Rozważania przeprowadzane przez Autora

w horyzoncie wartości sacrum są o tyle ważne, że pozwolą pełniej zinterpretować

sens ludzkiego umierania nadając śmierci wartość egzystencjalną i sakralizującą kres

ludzkiego przemijania104

. Natomiast pytając o dobro płynące z doświadczenia

sacrum, winniśmy wyjść z założenia, że jest ono zawarte w mocy uświęcającej, gdyż

człowiek sam z siebie właściwie stałby się bezwolny.

Rozwijając myśl Autora w odpowiedzi na nasze pytanie należy wyraźnie

zaznaczyć, iż doświadczenie sacrum jest jakby zobiektywizowanym przeżyciem

dobra. Z tą różnicą, że w przeżyciu uświęcającym, kiedy dobra wola człowieka

zostaje poddana we władanie sacrum. Sakralizujace dobro wymaga ofiarowania

ludzkiego dobra, w tym celu, aby je przebóstwić. To ono fascynuje i chroni przed

fatum, dlatego równocześnie zobowiązuje i wzywa do ofiary105

. Z samych założeń

sacrum, nawet jako termin użyty w konstrukcji myślowej jest absolutne, bo

wyjaśniając i udzielając siebie nie wyczerpuje swego obiektywizmu aksjologicznego.

Absolutne sacrum jak wynika z samych założeń, może składać i odzyskiwać siebie

w ofierze nic nie tracąc ze swej pierwotności, jak też oczekiwać wzajemności ofiary

od tego, co sakralizowane nie jest, a więc ofiary profanum. Bezwzględna pełnia bytu i

dobra jaką jest Bóg z natury rzeczy nie może być uzupełniona106

. Oznacza to

również, że będąc osobą oraz dlatego, iż jest absolutne, nie musi być ciągłym

pogłębianiem swego wartościującego “Ja”, jak w przypadku personalnej wartości

103

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 143, 375-376. 104

Por. J. T i s c h n e r, Prolegomena chrześcijańskiej filozofii śmierci,[w:] K. B u k o w s k i, E. S t a n i e k, J. T i s c h n e r, Literatura a chrześcijaństwo, Studium Myśli Chrześcijańskiej, Kraków, t. 3, s. 28-34; Tenże, Epizody sensu,[w:] A. Bobko, J. A. Kłoczowski, I. S. Sariusz-Skąpska, W. Zuziak, „Logos i Ethos” PAT, Kraków 1(7) 1999, s.69n.

105 Por. S. ABT, Święty Augustyn jako pedagog, (przedruk za pozwoleniem Kurii Krakowskiej, bez

podania autora tł.), Poznań 1930, s. 44-45; Św. A u g u s t y n, De symbolo ad initandos, PL 40, 636; tł. W. B u d z i k, Pisma katechetyczne, Poznań 1929, s. 92.

106 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami

posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 55.

43

“ja” agatologicznego człowieka107

. Własności przeżyciowe osoby uczestniczącej w

doświadczeniu sakralizacji pozostają w stałej rozpiętości przeżyć, o czym już

wspominaliśmy, mieszczą się pomiędzy fascynacją a przerażeniem wyzwalających

się z bliskości sacrum. W takiej sytuacji jest dosyć trudno myśleć o możliwości

budowania postaw działań etycznych, które skłaniałyby do pełnego zaangażowania

woli i osobistego udziału człowieka. Dlatego Autor wyjaśniając jaka wartość

sakralizuje ludzkie życie pyta o człowieka. Jeżeli główną jego troską w życiu jest

unikanie nieszczęsnego działania fatum, to dlaczego tak trudno jest przyjąć w

wyborze wartości Sacrum coś, co jest absolutne108

. Zapewne człowiek nie jest w

stanie wewnętrznie pogodzić wartości sacrum rozumianej jednak zbyt przedmiotowo

i zewnętrznie, z osobistym odczuciem ja wartościującego, będącego podstawą

wszelkich autonomicznych życiowych odniesień.

W konkluzji nad pozytywnymi i negatywnymi odczuciami przeżywania

wartości „Sacrum” zamieszczamy tekst rozważań Kard. Karola Wojtyły, który mimo

wszystko staje się przestrogą dla dzisiejszego człowieka: „Laicki antropocentryzm

jeszcze bardziej niż przed relacją człowieka do Boga oraz do jakiegokolwiek

‘sacrum’ broni się właśnie przed relacją człowieka do Szatana. Człowiek jest

sam – i dla jego wielkości trzeba, ażeby był sam, ‘poza dobrem i złem’, poza

Bogiem – i poza Szatanem. Czy jednak nie na tym polega cała poniekąd

doskonałość kuszenia człowieka, aby uważał , że jest sam? ... W tak

sformułowanej koncepcji wolności zawiera się nie tylko negacja Boga

Przymierza – ale negacja Jego Istnienia, oraz postulat –poniekąd nakaz-

wyzwolenia się od Boga celem afirmacji człowieka. Jest to znamienny przykład

dzieła Feuerbacha: ‘Musimy w miejsce miłości Boga uznać miłość człowieka za

jedyną, prawdziwą religię, w miejsce wiary w Boga krzewić wiarę człowieka w

siebie samego, w swe własne siły, wiarę, że los ludzkości nie zależy od i s o t y

znajdującej się ponad nią, lecz zależy od niej samej, że jedynym diabłem

107

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s.130n; [Zagadnienie to jest niezmiernie interesujące, ażeby lepiej zrozumieć sprawy aksjologicznej personifikacji ludzkiej egzystencji i aksjologicznej personifikacji absolutnej] zob. przypis nr 8,[w:] Tenże, MWW, s. 130-131.

108 Por. Tamże, s. 484; [Mimo, że obiektywistyczna wizja świata nie jest sama w sobie sprzeczna,

wiemy, iż radykalnie zobiektywizowany świat, świat oczyszczony z wartości nie jest naprawdę naszym światem], Ibid.

44

człowieka jest sam człowiek: Człowiek prymitywny, zabobonny, egoistyczny i

zły, ale też jedynym bogiem człowieka jest sam człowiek’”109

.

Natomiast kontemplatywne “Sanctum” wyrażane jest w formie osoby, nawet

wówczas gdy w bezpośrednim poznaniu jego duchowej przestrzeni szukamy

zrozumienia tego, co niewyobrażalne i ubóstwiane110

. Sanctum nie jest wytworem

pojęciowym poznania człowieka, lecz samo pozwala się poznać dzięki objawieniu

siebie, dlatego nigdy nie było i nie jest uprzedmiotowione, wyobcowane, lecz zawsze

jest przedmiotem pragnień człowieka. To w nim w pełni możemy odnaleźć się jako

w szczególnym doświadczeniu dobra. W uświęceniu doświadczamy tego co

niewyrażalne, przez co dobra wola każdego nie tylko otwiera się na wartość siebie,

ale wyraźnie otwiera się na Boga. Wartość Świętości to wartość przeżywania

misterium Majestatu Boga. Dlatego w sferze najgłębszych odczuć człowieka,

wyszczególniona zostaje przez Ks. Kardynała Karola Wojtyłę przestrzeń „nad-

wartości”111

. W Stworzeniu i Przymierzu ujawnia się nie tylko „motyw” ale i „fakt”

jednej wielkiej rzeczywistości, która jest skutkiem Bożego działania w dziejach

człowieka. To właśnie dlatego cały ten świat, jako stworzony powstał z woli swego

Stwórcy i nosi w sobie, tak jak człowiek strukturę daru. Dar ten w rozumieniu

wartościującym Kardynała Wojtyły zasługuje na wyszczególnienie tak zwanych

„nad-wartości”, przyjmując charakterystykę nadprzyrodzoności i łaski. Postarajmy

się zrozumieć złożoność tego „Daru”. „Być obdarowanym i stale

obdarowywanym istnieniem, a wraz z istnieniem-naturą, która wyznacza

stopnie istnień i bytów, hierarchię doskonałości i dobra w świecie: od

najniższego do najdoskonalszego. ... Przymierza, które ma się spełniać mocą

Ducha, mocą Daru! To Nowe i ostateczne Przymierze ma przywrócić i stale

przywracać [wartość] niepomiernie wyższą, jaka się na godności człowieka-

osoby ugruntowuje: godnością dziecka –syna Bożego, aby ludzie stawali się

‘synami z Syna’(por. 1 J 3, 2)”112

. Tę świadomość daru wyraża nie tylko modlitwa

i Ofiara Eucharystii, lecz także trudność w rozumieniu Chrystusowego Krzyża

109

L. F e u e r b a c h, Wykłady o istocie religii, Warszawa 1953, PWN, s. 318, cyt. za: K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1326.

110 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 240 n.

111 Por. K a r d y n a ł. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków

1976, nr 268, s. 1322. 112

Tamże, s. 1332.

45

pośrednim znaku „daru” względem obecnej w nim wszelkiej nienawiści,

nieprzyjaźni i konfliktu (por. J 15, 8)113

. Co zatem jest „znakiem” bezpośrednim

Bożego Daru nad-wartości człowieka? Ksiądz Kard. Karol Wojtyła w poszukiwaniu

odpowiedzi posługuje się tutaj opisem historycznym i przeżyciowym „daru”

Odkupienia. „W dniach liturgicznych przeżyć Kościoła, gdy wspominamy

Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie. ... Kościół śpiewa w liturgii Wielkiego

Czwartku: 1) ‘Christus factus est pro nobis oboediens usque ad mortem,

mortem autem Crucis’. 2) W Wielki Piątek prowadzi dalej tę myśl ‘Propter

quod et Deus exaltavit Illum et donavit Ei Nomen quod est super omne

Nomen’(Flp 2, 8-9). 3) W Wielką Sobotę Kościół kończy swój hymn ku czci

Odkupiciela. ‘Scio enim quod Redemptor meus vivat’(Job 19, 25)”114

.

Jednocześnie Ksiądz Kard. Wojtyła poza czysto zewnętrznym i intelektualnym

odniesieniem do wydarzeń Paschalnych Chrystusa wskaże na konieczność

wystąpienia najgłębiej pojętej i niepowtarzalnej świadomości przeżyciowej

człowieka, podkreślając ludzki i ponad-ludzki charakter wydarzenia. Tak głęboko

zapadającym w świadomość przeżyciem z lat dzieciństwa stało się dla Niego

„wydarzenie „Ciemnej Jutrzni‟ Wielkiej Środy” odprawianej przed wielkim

Ołtarzem Katedry Wawelskiej przez Kardynała Adama Stefana Sapiehę115

. Tego

przeżycia jak sam wyznaje nigdy już nie udało mu się zgłębić, nawet kiedy już nie

jako chłopiec, lecz jako Metropolita Krakowski sam prowadził te same modlitwy.

Doświadczenie przeżycia „Misterium Redemptionis”(1J 4, 8. 16), z którego wyrasta

wartość przeżycia, w sercu i ofierze historycznego człowieka przybiera „konkretną

postać po to, ażeby w pełni ogarnąć ów wymiar Boski i ludzki zarazem, który

jest jej właściwy”116

. „Znakiem” bezpośrednim takiej świadomości wydarzenia

113

Por. Tamże, s. 1332. 114

Tamże, s. 1335. 115

W godzinach popołudniowych Wielkiej Środy, kiedy po raz pierwszy śpiewano „Ciemną Jutrznię‟. Pamiętam rzędy ławek zajęte przez alumnów z Seminarium, stalle, w których godnie zasiadywali prałaci i kanonicy kapituły, wreszcie przy wielkim ołtarzu katedry Metropolitę Krakowskiego niezapomnianego Księcia Adama Stefana Sapiehę. W centralnym miejscu wielki trójnóg, na którym paliły się świece, stopniowo wygaszane w miarę, jak zebrani kończyli śpiewać poszczególne psalmy. I na końcu ten śpiew kantora: „Christus factus est pro nobis oboediens usque ad mortem‟ (Flp 2, 8). Potem dłuższa chwila skupionego milczenia, psalm „Miserere‟ (Ps 51/50) i ostatnia modlitwa odmówiona przez Arcybiskupa „Respice quoesumus Domine super hanc familiam tuam pro qua Dominus noster Jesus Christus non dubavit manibus tradi nocentium et crucis subi tormentum‟. K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1335.

116 Tamże, s. 1336.

46

Paschalnego jest „On –Znak”(Łk 2, 34)117

–„Baranek” przeznaczony na Zabicie,

Przebłagania i Ofiary, Prawdy, Miłości, Nabycia na nowo, Ekonomii zapłaty

Odkupienia. „On –Znak” Paschy Boga z ludźmi, „Baranek Boży, który gładzi grzech

świata”(J 1, 29)118

. Świadomość tego przeżycia wyrażonego w zwykłym „znaku

Baranka” przerasta człowieka i staje się odpowiedzią, jaka stale powraca w

doświadczeniu Boga, siebie, dobra i zła. W doświadczeniu Paschalnym rodzi się –jak

to wyraża Kardynał Wojtyła - „promieniowanie Boskiego Współ-pochodzenia w

nas (boskiej Kondescendencji)”. Dlatego jest wskazane, aby uwydatnić walor, moc

i wartość pośredniego „znaku” Krzyża, która spełnia się w bezpośrednim „znaku

Paschalnym” Baranka i Chrystusa całego rodzaju ludzkiego. Zatem świadomość

przeżycia Misterium Chrystusa o którym naucza Świętej Pamięci zmarły Papież Jan

Paweł II, już jako Kardynał i Metropolita Krakowski zwraca uwagę i całym sobą

potwierdza, niepowtarzalną rolę przeżycia w świadomości empirycznej

doświadczenia Boga i człowieka. Te do końca niewyrażalne „magnalia Dei” tworzą

w każdym ludzkim życiu niekończące się przez pokolenia, jak to wyraża Kardynał

Wojtyła: „perfectum opus laudis”119

. W ten sposób wyróżniona pośród wszystkich

tajemnica świadomie przeżywanej Mocy Baranka, czyli Paschy Chrystusa wskazuje

nam potrójny „Dar” Bożego działania w człowieku: „1) Moc usprawiedliwienia

człowieka przed Bogiem. 2) Usprawiedliwienie samego Boga przed człowiekiem

–‘ut minus sapiens dico’ (1Kor 11, 23)120

. 3) Jest w Nim do końca

wypowiedziana słabość i wielkość człowieka –jego cena- należne Uwielbienie

Boga nieskończonego Majestatu (‘perfectum opus laudis’{por. KK 34; DZ

7})”121

. Stają się one darem każdego, dzięki nadprzyrodzonemu działaniu łaski

Bożej skierowanej do człowieka. Taki charakter Najdoskonalszego Uwielbienia

Majestatu Boga”, ma dobrze przeżyte „spotkanie” tajemnicy sakramentu Eucharystii.

Cały Kościół wierzących wyraża te szczególnego rodzaju „nad-wartości” Świętości

Boga w Trójcy Świętej Osób, kiedy modli się po każdej prefacji: „Sanctus, Sanctus,

117

Por. Tamże, s. 1338. 118

Tamże, s. 1338. 119

Tamże, s. 1339. 120

Por. J o h n M i l t o n, „Justify the ways of God to men‟, Paradise Lost, I, s. 22, cyt. za: K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1339.

121 Tenże, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1339.

47

Sanctus, Dominus Deus Sabaoth, pleni sunt coeli et terra gloria Tua!”122

A

zatem naszą wartością przeżycia religijnego w sferze nad-wartości, jest Świętość

Boga pomnażającego promieniowanie ludzkiego dobra. Świętość staje się wartością

duchową, która wyraża przymioty osoby przedstawianej w poznaniu objawiającym,

czyli dającym do wglądu wartość siebie. Tego rodzaju doświadczenie zobowiązuje

by Świętość Bożej osoby odczytać najbardziej właściwie, a więc źródłowo językiem

odmawianego credo i ewangelii. Przeżycie aksjologiczne Świętości Boga wprawia w

podziw i onieśmiela jednocześnie. Jak staraliśmy się wykazać, przyporządkowuje

językowi sposób wyrażenia prawd objawionych zaczerpniętych z przeżycia, by były

prawdziwie autentycznymi wartościami życia codziennego, jak credo.

Przedstawiając ten problem w sposób analogiczny należy stwierdzić, że przeżyciom

wartości religijnych odpowiada przyporządkowany im głęboki sens poznania

rozumowego, jak też otrzymanego Objawienia123

.

W omawianych pracach jest zauważalny wyraźny zwrot myślenia

wartościującego, z tego, co do tej pory stanowiło obiektywną wartość sacrum, dla

tego, kogo doświadczamy w życiu osobiście, na sposób niepowtarzalny, który staje

się Świętością, jedynym prawdziwym odniesieniem “Sanctum” przenikającym

człowieka. Bezwzględna pełnia Świętości i dobra jaką jest Bóg z natury rzeczy nie

może być uzupełniona. ... Ponieważ dobro zawarte w stworzeniu obiektywnym nie

może doskonalić samego Boga, zatem może ono tylko ujawniać Boga124

. Tą

oczywistą różnicę stanowić będzie grupa wartości duchowych wyrażających jako:

Wiara, Nadzieja, Miłość i Świętość naszego odniesienia do Boga. Dlatego Zbawienie

i Świętość są czystym darem łaski naszego Ojca w Niebie (1J 5, 11). Chociaż

wartości religijne, czy powszechnie występujące jedne drugich nie wykluczają, mają

jednak różne źródło pochodzenia i wzajemnych odniesień. Ks. Tischner

przedstawiając swe odkrycia nie tyle szuka wsparcia i zrozumienia, co nadaje swoim

poszukiwaniom, zwłaszcza po (21 czerwca) 1993 roku, wymiar bardziej praktyczny.

122

Tamże, s. 1320 123

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 148; Tenże, Perspektywy hermeneutyki, (Tekst odczytu pt. “Hermeneutyka, Biblia i Liturgia” wygłoszonego na sympozjum w Krakowie 18-20 XI 1970 r. [w rezydencji Franciszkańska 3.] Ks. Kardynała Wojtyły i pod jego patronatem.),[w:] Tenże, MWW, s. 88-119; Tenże, Rekolekcje (1982), Na drogach krzyżowych historii, Kraków 1982, s. 2; por. P a w e ł VI, Przemówienie, Moderatoribus ac Membris e “Consilio de Laicis”, qui plenario Coetui Romae interfuerunt, (2 października 1974), nr 10: AAS 66 (1974), s. 567-570.

124 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami

posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 55.

48

Sam język Autora wartości człowieka doskonale ilustruje ten problem w kolejnych

pracach: “Nieszczęsny dar wolności”, “Ksiądz na manowcach”, czy “Przekonać

Pana Boga”125

. Jednocześnie jakąś generalną zasadą wszystkich wartości, jest

odniesienie do dobra. Autor stwierdza jednoznacznie, że u podłoża wszelkich

doświadczeń wartościujących mieści się doświadczenie agatologiczne będące

uzasadnieniem naszych indywidualnych działań. Zdaniem Ks. Tischnera, aby

przybliżyć się choć trochę do rozumienia Boga, trzeba się wznieść w myśleniu poza

„byt i niebyt‟, pójść w stronę agatologii, myślenia w perspektywie dobra126

.

c) Uniwersalność prawdy i pokoju.

Prawda i pokój jako wartości nie wymagają większych uzasadnień. Wartości te

nieustannie są obecne w naszym codziennym życiu. W rekolekcjach Watykańskich

Kardynał Karol Wojtyła rozpatruje problem prawdy w sposób następujący: „W

tajemnicy Słowa Wcielonego –wyjaśnia się tajemnica człowieka. W tajemnicy,

która miała równocześnie pełny historyczny wymiar i pełną przejrzystość

faktów, wydarzeń, działań, słów i świadectwa. W Chrystusie są zawarte,

osadzone i ugruntowane istotne sprawy człowieka. Prawda ma w sobie wymiar

Boski, należy do natury Boga samego, osobowo utożsamia się ze Słowem

Przedwiecznym –a równocześnie jest ona istotowym wymiarem ludzkiego

poznania i bytowania, nauki, sumienia i mądrości, którym nadaje właściwy

sens. Każdy człowiek przychodzi na świat, aby dać świadectwo prawdzie

odpowiednio do właściwego mu powołania. (...) Przez to Jezus Chrystus stale

trwa w tajemnicy człowieka. Bo przecież punktem newralgicznym, punktem

istotnym osobowego napięcia tej właśnie tajemnicy jest i zawsze pozostaje

prawda. Prawda poznania siebie, świata i Boga, prawda sumienia, prawda

nauki i prawda wiary. Jezus Chrystus wyraźnie stwierdził, że nie może ona być

ukrywana ( por. Mt 5, 14-15), ale musi być ‘wyznawana przed ludźmi’ (por. Mt

10, 32). Wobec tych struktur cywilizacji współczesnej, wobec związanego z nimi

nacisku, każdy człowiek ma niejako zwiększoną odpowiedzialność za prawdę –

zwiększoną właśnie dlatego, że sama prawda bardziej jest zagrożona (DSP 17).

125

Por. J. T i s c h n e r, Miłość Niemiłowana, s. 10-11; Tenże, MWW, s. 168-169. 126

W. B o n o w i c z, Tischner, Kraków 2001, s. 478.

49

Szczególna jest jednak odpowiedzialność specjalistów w różnych dziedzinach.

W tym również odpowiedzialność teologów, pisarzy i publicystów katolickich.

... Punktem zderzenia pomiędzy niesprawiedliwą władzą a człowiekiem

wierzącym jest nie tyle sama wiara jako prawda ukryta w głębi duszy, ile

właśnie jej wyznanie świadectwo. Chciałoby się tę Bożą Prawdę zaszczepioną w

ludzkich duszach niejako wepchnąć do podziemia, do katakumb

człowieczeństwa, tak jak za pierwszych wieków chrześcijaństwo zostało

wepchnięte do katakumb Rzymu”127

. „Świadectwo dawane Prawdzie

zaprowadziło Jezusa Chrystusa przed trybunał –naprzód żydowski (Mk 14, 53-

62), potem rzymski (Mk 15, 1-15). I właśnie tam przed rzymskim trybunałem

Poncjusza Piłata miała miejsce ta rozmowa, w której doszła do głosu cała

wielkość Prawdy i cała godność Człowieka, który daje świadectwo Prawdzie.

(...) Chrystus, wobec Piłata mówi: ‘Na to przyszedłem na świat, aby dać

świadectwo prawdzie’ (J 18, 37). ... Chrystus ‘propheta magnus’ (Łk 7, 16)”128

.

Słowa Ks. Kardynała Wojtyły nie tylko budują zaufanie człowieka, lecz

równocześnie bezpośrednio wpływają na jakość naszego życia, organizują je jak

gdyby od wewnątrz. Natomiast to co najbardziej widoczne u Ks. Tischnera to

odniesienie wartości prawdy i pokoju do samego człowieka. Autor podkreśla, że

najbardziej zastanawia go i pociąga człowiek prawdy, któremu równocześnie

przyporządkowany jest i drugi dar, wartość pokoju. Na pewno jest czymś bardzo

trudnym do uchwycenia na czym miałaby polegać owa prawdziwość człowieka od

której zależny jest zwykły los ludzkiego życia. Jednak zdaniem Autora człowiek

prawdy, to ten kto potwierdza swoje człowieczeństwo według takich wartości jak

wolność, dobro, świętość, wiara w Boga. Zapewne sam wizerunek wartości prawdy

jest zaczerpnięty z kart Ewangelii, z sądu Jezusa przed Piłatem. W opisie tym

skazanemu Chrystusowi Piłat stawia pytanie: „Cóż to jest prawda?”(J 18, 38a). To

raz wypowiedziane pytanie o prawdę, stale powraca swym echem. O Natanaelu Pan

Jezus powiedział: „Oto prawdziwy człowiek, prawdziwy Izraelita, człowiek w którym

nie ma zdrady‟. Bo co to znaczy –zdrada? Zdradzić to znaczy odstąpić od prawdy.

Zdradza ten, kto kłamie, kto odstępuje od prawdy. ... Chciałbym zacząć od

127

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1344-1345.

128 Tamże, s. 1344.

50

przeczytania słów papieża Jana Pawła II wypowiedzianych we Wrocławiu. Są tam, w

tych słowach prawdy, które nas szczególnie dotyczą: „Serce małżonka jej ufa‟ –

czytamy w Liturgii Uroczystości Świętej Jadwigi. Dlaczego ufa serce małżonka

żonie? Dlaczego ufa serce małżonki mężowi? Dlaczego ufają serca dzieci rodzicom?

Jest to zapewne wyraz miłości, na której wszystko się buduje w moralności i kulturze

od podstawowych międzyludzkich więzi. Jednakże owa miłość jest jeszcze

uzależniona od prawdy. Dlatego ufają sobie małżonkowie, że spotykają się w

prawdzie. Dzieci ufają rodzicom dlatego, że spodziewają się prawdy –i ufają o tyle, o

ile otrzymują od nich prawdę. Prawda jest więc fundamentem ufności. Jednocześnie

wiemy jak z całej Chrystusowej nauki ta prawda zwraca się ku człowiekowi, jako

jego osobiste wyzwolenie. Dlatego należy przyjąć, że Autor stawiając problem czyni

to z przekonaniem, iż świadomość życia prawdą jest wartością niepodważalną i

powszechną, istniejąc w każdym człowieku. Zatem droga prawdy jest drogą

początku, drogą racjonalną i oczywistą. Wtedy wiemy: rozum ma się stać jeszcze

bardziej rozumnym, niż był dotąd. Musi on zaprzeczyć samemu sobie, aby móc siebie

odzyskać. Na tym polega heroizm rozumu. Rozum jest wtedy heroiczny, gdy pokonuje

własny bezruch za pomocą sił, które znajduje w sobie. ...Obowiązkiem myślenia stało

się dziś bardziej odzyskanie utraconych oczywistości, niż dalsze przekreślanie tego co

pozostało129

.

Ogólnie możemy zauważyć, że sposób poszukiwania prawdy Ks. Tischnera

stwarza możliwości myślenia opartego na rzetelnie poznanych ogólnoludzkich

wartościach. Przyjmuje za główne zadanie porządkowanie danej rzeczywistości

według wewnętrznej logiki prawdy. Tym samym myślenie to, służy konkretnej

osobie. Stąd bierze się jego preferencja i hierarchiczny kształt. Tylko dla istot

obdarzonych rozumem istnieje problem prawdy i tylko dla istot obdarzonych

rozumną wolą istnieje problem dobra moralnego. Poza sferą duchową prawda i

dobro moralne nie mają racji bytu. Ponieważ zaś trudno nie uznać, że są to wartości

najwyższe wśród tych, jakimi żyje człowiek –zatem trudno nie uznać prymatu

ducha130

. Kiedy życie duchowe człowieka jest przeniknięte łaską, pierwiastkami

Bożymi, wówczas zmierza ono do tej obiektywnej pełni, jaką daje zjednoczenie z

129

J. T i s c h n e r, MWW, s. 448. 130

K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s.75.

51

Bogiem131

. Ewangelia bowiem pokazuje drogę do nagrody przez prawdę, miłość,

wolność, a wobec tego nie przez kalkulację. Miłość ... jest bezinteresowna z samej

swej istoty, jeszcze bezwzględniej bezinteresowna niż sprawiedliwość. Jeżeli zatem

ktoś dostrzega w chrześcijaństwie tylko grę pozorów, w takim razie albo nie doczytał

Ewangelii do tego miejsca, gdzie znajduje się przykazanie miłości, albo też godzi w

swym odczuciu miłość z kalkulacją –wyrachowaniem132

.

Człowiek wierzący widzi w Bogu najwyższą instancje prawdy o „dobru i złu”.

W Bogu widzi Sędziego, który jednak może przebaczyć zło moralne kierując się

miłosierdziem. W tych warunkach -brzmi dalej zarzut- życie moralne człowieka

nabiera jakiejś gry, w której, jak w każdej wychodzi moment ryzyka i złego

przypadku, równie dobrze jak szczęśliwego trafu. Człowiek przestaje liczyć na

własny osąd i na własne siły, a próbuje jakoś przetrwać i przemykać się wśród

nieznanych i niezbadanych potęg „nadprzyrodzonych”, które ciążą na jego losie.

Zarzut taki mija się z prawdą, albo co najmniej opiera się na fałszywych

informacjach. ... Człowiek religijny ma to przekonanie, że Bóg zna go o wiele

gruntowniej i przenika o wiele głębiej, aniżeli on sam zna siebie samego. Ta

świadomość może w pewnych momentach wywoływać wewnętrzne drżenie, ale

zasadniczo nie paraliżuje człowieka. Posiada on bowiem to przekonanie, że jako

osoba obdarzona samostanowieniem w zakresie własnych czynów, winien polegać

na sądzie własnego sumienia o dobru i złu moralnym. Sąd Boga zgadza się

zasadniczo z sądem sumienia. Nawet wówczas, gdy ów sąd sumienia się myli,

nieomylny sąd Boga przejmuje ową pomyłkę sumienia za podstawę wyroku o czynie

człowieka. Swoją drogą zaś fakt, że Bóg przenika w każdej chwili całą istotę ludzką,

...niż czyni to sąd własnego sumienia, że dostrzega ukrytą zależność pomiędzy

skłonnościami, że zna siłę napięcia woli ku dobru i ocenia ją, oddziela w motywach to

wszystko, co nosi na sobie bodaj cień pozoru dobra, od dobra prawdziwego.

Prawdziwy człowiek – człowiek prawego sumienia. To wszystko winno natomiast

utwierdzać w człowieku potrzebę głębokiego samopoznania oraz rzetelnego wysiłku

131

Tamże, s. 85. 132

Tamże, s.65.

52

woli133

. Tym samym myślenie według wartości prawdy służy konkretnej osobie i jej

dotyczy. Stąd bierze się jego preferencja i hierarchiczny kształt134

.

Warto tutaj zwrócić uwagę na codzienność zdarzeń, na wartość i występowanie

prawdy w życiu religijnym i społecznym człowieka. Z Psalmu pielgrzymów

nowohuckich: Ucieszyłem się na wiadomość o pielgrzymce do domu Pani Matki

Naszej Częstochowskiej. I znów stoimy w twych progach, Jasna Góro Częstochowo,

miasto zbudowane wokół Matki naszej, do którego szły od wieków i nadal wędrują

polskie pokolenia, aby wielbić Ciebie, Pani Częstochowska. Tam jest tron Twój

Matko Miłości, tron Królowej Narodu Polskiego. Prosimy o pokój dla Narodu

naszego. Niech znów będą razem ci, co Cię kochają i pokładają ufność w Tobie.

Niech zapanuje pokój w naszej Ojczyźnie a solidarność w naszych domach. [----------]

[Dekret z dnia 12. XII.1981 o stanie wojennym, rodz. II, art. 17, pkt 4 (Dz. U. Nr 29

poz. 154)] W twojej świątyni o Maryjo będziemy się modlić o pokój wśród nas i dla

świata135

. W podobnych okolicznościach jest rozpatrywana wartość prawdy po

części o charakterze głęboko religijnym i świeckim, wyrażonej w kategoriach

wolnościowych uchodźstwa Polskiego C. K. Norwida: „Do Najświętszej Panny

Maryi litania” (Pietta). W litanii zawarta jest ta druga z prawd, prawda ludzkiego

ducha wykazująca, co dzieje się z człowiekiem kiedy próbuje wymazać Boga że

swego życia: -Kraju, co, jako Syna Twego szata, Porozrywany na wiatrach ulata,

Ludu, co rodzi się z łez wyczerpnięciem- Co rozpoczyna mękę niemowlęciem, A kona

wieki i skonać nie może: „Czemuś opuścił mię (wołając) Boże!‟ Ludu, co świata

rozrządzał połową I nie ma grobu ze swemi orłami... O! Matko dobra Ty, Polska

Królowo, Módl się za nami... 136

.

Istotnie na współwystępowaniu idei prawdy z ideą fałszu bazuje wiele

systemów społeczno politycznych. Dlatego w tym przypadku potrzebna jest

dzisiejszemu człowiekowi nie tylko odwaga krytycznego spojrzenia na wartość

prawdy, lecz również sposób usuwania tychże sprzeczności z życia. Niedawny,

jeszcze do końca nie „zużyty system”, będący swego rodzaju grą prawdy i fałszu,

133

Tamże, s. 60. 134

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 494-495; Tenże, Człowiek zniewolony i sprawa wolności, „Znak”1981, nr 319-320, s. 141n.

135 S y n o d a l n y Z e s p ó ł S t u d y j n y, N.M.P., K.K.P. w N.H., Z Psalmu pielgrzymów

nowohuckich, „Znak” 1982, nr 336, s. 1347. (Jest tutaj użyta „defragmentacja” tekstu „Modlitwy”, zarówno w odniesieniu co do wartości „prawdy”, jak i aksjologii).

136 C. K. N o r w i d, Do Najświętszej Panny Maryi Litania, „Znak” 1982, nr 336, s. 1486.

53

wyznawał zasadę „idei demaskowania” iluzji i zagrożeń względem przyjętych

pryncypialnych prawd Narodu. Nowa rzeczywistość ma polegać na stworzeniu

takich zasad interpretacji świata i człowieka oraz rozwoju myśli, które kierowałyby

się prawem wartości prawdy. Jako pytanie otwarte pozostawiamy sprawę

teoretycznego podporządkowania człowieka tym zasadom i systemom, które nie

liczą się z wewnętrzną prawdą i wolnością człowieka137

. Ks. Tischner podkreśla ze

szczególnym naciskiem, iż wszelkie zaprzeczenie prawdy prowadzi do iluzji

ideologicznych, w takim samym stopniu w jakim odbiegają od prawdy.

Równocześnie prowadzi to pomijania wolności człowieka powodując wybiórcze

traktowanie wewnętrznego porządku hierarchicznego wartości. Dotyczy

preferowania i wyboru wartości niższego rzędu kosztem wartości wyższych. Tam

gdzie zachodzi potrzeba podkreślenia wartości narodu i państwa, to w takim

wypadku podporządkowuje się bezwzględnie wszystko. Nic i nikt nie stanowi

wartości etyczno moralnej, jaka mogłaby się co najwyżej równać z zakładaną

wartością. Takie dążenie do prawdy i jej ideologizowanie, zdaniem Tischnera rani

ludzką osobę „najgłębiej i najtrwalej”138

. Nacechowana fałszem prawda ludzkiego

życia, a także bezsilność wobec prób budowania wzajemnych więzi, jest przyczyną

rozbicia nadziei człowieka. Dlatego nie sposób nie zauważyć, iż żadnego ze swych

stwierdzeń nie jest tak pewny, jak problemu rozbicia i porzucania we współczesnym

świecie wartości nadziei chrześcijan139

. Autor daje temu wyraz w wielu pracach,

jakie zapoczątkował w artykule „Chochoł sarmackiej melancholii”, gdzie nie tylko

demaskuje formy różnych utopii wyrażonych w symbolice głębokiego letargu,

zimowego snu chochoła. W opisie i interpretacji „Wesela” Wyspiańskiego, stawia

bardzo ważne wnioski, ukazujące prawdę człowieka, z jego wadami i zaletami.

Wartości jakie nie odbiegają od podstawowej prawdy o nim samym tworzą pewien

rodzaj człowieka, Chrześcijanina i Polaka. W takich okolicznościach nie zachodzi

137

Por. J. T i s c h n e r, Człowiek zniewolony i sprawa wolności, „Znak” 1981, nr 319-320, s. 142; Tenże, MWW, s. 496-497. Rola myślenia wobec iluzji jest podwójna. Polega na zdemaskowaniu iluzji i na pokazaniu jej prawdy. Bo nie ma iluzji bez okrucha zawartej w niej prawdy. Nauka musi tę prawdę ocalić. Idzie bowiem także o to, by ludzie, którzy przeszli przez próbę iluzji, wyszli z niej mądrzejsi, a nie bardziej rozgoryczeni. Tenże, Etyka solidarności, s. 35.

138 Por. Tamże, s. 62-63; Tenże, Człowiek zniewolony i sprawa wolności,[w:] dz. cyt., s. 123-125;

Tenże, Kazanie wygłoszone w kolegiacie Św. Anny, 17 stycznia 1982,[w:] W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 395-398; cd. Aneks, nr 138.

139 Por. Tenże, Polska jest Ojczyzną, Paryż 1985, s. 172-173, 189; Tenże, Nadzieja szukająca

prawdy,[w:] I n s t y t u t N a u k o C z ł o w i e k u, Człowiek w nauce współczesnej, Wiedeń 1988, s. 101.

54

potrzeba wskazywania choćby najmniejszych uchybień, czy rzeczy najistotniejszych.

W sytuacji właściwego podjęcia prawdy, nawet o sobie samym, kiedy chodzi o

wyzbycie się znaków wyższości i niższości w odniesieniu do drugiego człowieka.

Wierzący nie tylko nosi w sobie, lecz jest wiernym „odbiciem” dobra i miłości swego

Stwórcy i Zbawiciela, chociaż obiektywnie niczym sobie na to nie zasłużył. Stąd

rodzi się wszelki możliwy respekt, godność i poszanowanie autonomii bliźniego.

Pewnym unaocznieniem ważności wartości prawdy jest głos w dyskusji o

„duszpasterstwie a kulturze wsi‟ Ks. Władysława Zązla: W Seminarium

Duchownym, Prof. Tytus Górski, dopiero On mi dał poczucie wartości. W tym

chlubieniu się kulturą regionalną pomógł nam Ojciec Święty, kiedy w Nowym Targu

przyznał się, że „Ksiądz Kardynał Król i ja -obydwaj górale- będziemy perswadować

Tatrom coby się odsłoniły, bo się zawstydziły‟, albo kiedy witał tych „co się na górali

nazdali‟. A więc chodzi o wyzbycie się poczucia niższości wobec mieszczuchów. [----]

[Ustawa z dnia 31 VII 1981 r. O kontroli publikacji i widowisk art. 2 pkt 1 (Dz. U. Nr

20 poz. 99, zam.: 1981 Dz. U. Nr 44 poz. 204.] Ludzie na wsi potrzebują kształcenia

się i kultury. Nawet ci bardzo prości. (...) Mówią: „Niech się ucy będzie choć sołtysem

kiedy‟. Kiedy zaczęliśmy prowadzić oazy regionalne na Podhalu, (...) Myśmy sobie tę

oazę nazwali „zowaternik‟ żeby z tego rozpaliła się watra i by wszyscy żyli jej

duchem140

. Jest niezwykle zastanawiające jakie wartości wyrażała dopiero co

rozpoczęta myśl, skoro została zastąpiona powołaniem się na ogólne wartości

formalno-dydaktyczne dotyczące „kontroli publikacji i widowisk”141

. Dlatego należy

przypomnieć jak dotąd kłopotliwe pytanie: w jakich okolicznościach rodzinny kraj

Ojczyzna, nie będzie jedynie żywicielką, lecz wolną od iluzji prawdą, kształtującą

140

W. Z ą z e l, Duszpasterstwo a kultura wsi. Dyskusja redakcyjna,[w:] Zespół: S. Świeżawski, S. Stoma, J. Turowicz; red. J. Woźniakowski, S. Wilkanowicz, H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki, W. Stróżewski, red.: F. Blajda, T. Fijałkowski, S. Wilkanowicz (red.n.), H. Woźniakowski (z. red.n.) dz. cyt., „Znak” 1960, nr 363, s. 157.

141 Zapewne na swój sposób, chociaż z całym uznaniem wyperswadował to uczestnik dyskusji

swemu współpracownikowi Związku Podhalan -Ks. J. Tischnerowi- zachętę do wzięcia udziału w dyskusji. Jako pewien przykład przemawiając za tym i podobnymi wydarzeniami możemy wskazać pierwszy akapit tekstu ze strony (441) i fotografię ze strony 442, w opracowaniu biograficznym: „Tischner” Bonowicza. Por. W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 441 i 442. Również wypowiadający się na temat „sztuki” Z. T. Wierzbicki, wszedł jak gdyby w temat tabu: Bardziej wrażliwi na te sprawy architekci mówią, piszą, biją na alarm, na ogół jednak z małym skutkiem [----] [Ustawa z dnia 31 VII 1981r. O kontroli publikacji i widowisk art. 2 pkt 1 (Dz. U. Nr 20 poz. 99, zm.: 1983 Dz. U. nr 44 poz. 204)]. Niestety, zagadnienia tego często nie rozumieją i księża, popełniając w tym zakresie niemałe błędy. Smutne są to sprawy, bowiem wieś, a z nią i cała Polska, stają się kraj-obrazowo coraz brzydsze. Z. T. W i e r z b i c k i, Duszpasterstwo a kultura wsi. Dyskusja redakcyjna,[w:] Zespół: S. Świeżawski, S. Stoma, J. Turowicz; red. J. Woźniakowski, S. Wilkanowicz, H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki, W. Stróżewski, red.: F. Blajda, T. Fijałkowski, S. Wilkanowicz (red. n.), H. Woźniakowski (z. red. n.) dz. cyt., „Znak” 1960, nr 363, s. 157.

55

życie człowieka, z jego wolnością i oczekiwanym dobrem142

. Prawda człowieka

winna zastąpić wszelkie formy iluzji i wewnętrznego zniewolenia, przyczyniając się

do odbudowania własnej tożsamości. Jest to jakby zobowiązanie do poznania

prawdy o sobie143

. W tej sytuacji może budować wzajemne międzyludzkie więzi,

zwłaszcza jakie proponuje chrześcijaństwo. Zatem myślenie nad zagadnieniem

prawdy jakie przedstawia Ks. Tischner, nie jest już tylko wyłączną perspektywą

zdarzeń, lecz chce być tożsame z prawdą.

Z tak szeroko rozumianą wartością prawy i wolności łączy się, a nade wszystko

z niej wynika wartość „pokoju”. Wartość ta ma bardzo głęboko religijne odniesienie i

wypływa z wnętrza człowieka, będąc przejawem jego dobra. Dlatego najgłębsze

doświadczenie dobroci Bożej i ludzkiej jest wyrazem przeżywanego pokoju oraz

poszerzaniem uczuć, woli, serca człowieka na nadprzyrodzone działanie łaski Bożej.

Możliwość przybliżenia obiektywizacji powszechnych wartości duchowych przy

pomocy opisowej formy poznania wartościującego łączy się z uniwersalną wartością

„pokoju” jako warunku współistnienia wszelkich wartości. Przeżywanie wartości

religijnych Boga zobowiązuje do wyszczególnienia takich wartości jak wiara,

nadzieja, miłość, czy prawda umożliwiająca absolutny warunek pokoju. Utwierdzają

nas w tym słowa Jezusa wypowiedziane wobec przyjaciół w Betanii: „Ego sum

Resurrectio et Vita”(J 11, 25a)144

. W chrześcijaństwie całe życie duchowe Kościoła

zaczyna się po Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa „A gdy rozmawiali o tym, On

sam stanął pośród nich i rzekł do nich: „Pokój wam!‟”(Łk 24, 36) (J 20, 19 i 26).

Powołując się na biblijny obraz Łk 19, 42-44 i Rz 5, 8), Kardynał - Prefekt

kongregacji wiary Josepf Ratzinger, posługuje się znanym nam obrazem

przeciwieństwa zła względem dobra, przenosząc doświadczenie w wymiar

transcendentalny wiary w Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa i Jego zwycięstwo

nad siłami zła. W tej perspektywie wolność chrześcijanina i jego wewnętrzny spokój,

który usuwa lęk (1J 4,18) ponieważ - prawda wyklucza lęk, a przez to pozwala

poznać siły zła. Odwieczna sprawiedliwość winna być określona, nie tyle jako

tajemniczy gniew, lecz jako tajemnicza cierpliwość Boga, który cierpi dlatego, że Jego

142

Por. J. T i s c h n e r, Chochoł sarmackiej melancholii, „Znak” 1970, nr 196, s. 1243-1253. 143

Por. J. Ł u k a s i e w i c z, Impuls etyczny i przystosowanie, „Znak” 1965, nr 130, s. 503-504. 144

R. B o g a c z, Foto-ksero, Zmartwychwstanie, Mozaika w Kościele Przyjaciół Jezusa w Betanii,[w:] K a r d. F. M a c h a r s k i, Kalendarz liturgiczny wydany z polecenia Ks. Kardynała Franciszka Macharskiego Arcybiskupa Metropolity Krakowskiego, red. S. Szczepaniec, Wydawnictwo Św. Stanisława BM, Kraków 2004, s. 95.

56

miłosierdzie zostaje ostatecznie odrzucone, że stworzenie na zawsze poprzez własny

wybór staje się bogiem dla samego siebie145

.

W świetle Nowego Testamentu poznawaną prawdą jest Chrystus. Słowa: a w

Jego ranach jest nasze zdrowie,(Iz 53,5b) przejdą na stałe w kanon Ksiąg Świętych.

W pierwszym Liście Św. Piotra mają następujące brzmienie: On sam, w swoim ciele

poniósł nasze grzechy na drzewo, abyśmy przestali być uczestnikami grzechów, a żyli

dla sprawiedliwości -„Krwią Jego zostaliście uzdrowieni (1 P 2, 24). Dlatego całe

życie Kościoła jest przesłaniem pokoju, ponieważ takie jest „Orędzie Chrystusa”. W

nim wyraża się na różne sposoby całe życie duchowe chrześcijaństwa. Chociaż

nieraz przybiera różne formy wyrażenia, jest stale obecne w Liturgii i pragnieniu

wiernych. W czasie Wielkiego Postu we Mszy Świętej w Obrzędzie Komunii, jest

przewidziane specjalne wezwanie odwołujące się do znaczenia Misterium Krzyża

Chrystusowego: „Panie Jezu Chryste przez Twoją śmierć na Krzyżu Bóg Ojciec

pojednał świat ze sobą‟. Powołujemy się na Krzyż Chrystusa widziany już nie tyle

jako znak, lecz jako narzędzie pojednania i pokoju. Misterium zbawcze Chrystusa

czerpie i najpełniej wyraża się w Eucharystii, która jako uobecnienie dziękczynne

składane Bogu, nie tylko jest naszym uświęceniem, lecz również ma nas napełniać

pokojem i darami Ducha Świętego. W Eucharystii darem tym jest Chrystus

wypełniający wolę Ojca w działaniu jakie pełni Trzecia Osoba Trójcy

Przenajświętszej, to znaczy Duch Święty. „Pośrednika absolutnego‟, zapewniającego

ten związek, na którym opierają się wszystkie inne i z którego też wynikają: ... w

którym Ojciec, Syn i Duch Święty są jednym, jeden Bóg w jedności Ducha146

.

Podczas Mszy świętej konsekracji świątyni Miłosierdzia Bożego w

Łagiewnikach, Ojciec Święty w homilii wyjaśnia znaczenie tego miejsca modlitwy

w następujących słowach: Modlę się, aby ten kościół był zawsze miejscem głoszenia

145

J. R a t z i n g e r, Podejrzane pożegnanie,[w:] V. M e s s o r i, Raport o stanie Wiary, rozmowa z Ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem, Kraków - Warszawa 1986, s. 122 i 123; J. T i s c h n e r, Rozważania o Kainie i Ablu, czyli co po nas zostanie?,[w:] M. A. B a b r a j, J. A. K ł o c z o w s k i, A. M. S t a s z e w s k i, „W drodze” (138) 1985, nr 2, s. 31; Aby wiedzieć co po nas zostanie, trzeba wpierw wiedzieć, ... . Co jest w człowieku? Jest jakaś sprzeczność: człowiek może zabić drugiego człowieka i może też pozwolić, by drugi go zabił. (...) Aby wiedzieć, co ewentualnie po nas zostanie, musimy dobrze przyjrzeć się i zrozumieć tę podwójną postawę: Kaina i Abla, a także Adama i Chrystusa. Ibid.

146 J. R a t z i n g e r, Podejrzane pożegnanie,[w:] V. M e s s o r i, Raport o stanie Wiary, rozmowa

z Ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem, Kraków - Warszawa 1986, s. 131; J. M. G a r r i g u e s, Kazanie Czy w Bogu jest obecne pojęcie zła?,[w:] M. A. B a b r a j, J. A. K ł o c z o w s k i, A. M. S t a s z e w s k i, Dieu sans idée du mal, tł. J. Budzisz, „W drodze” (138) 1985, nr 2, s. 16n.

57

orędzia o miłosiernej miłości Boga; miejscem nawrócenia i pokuty; miejscem

sprawowania Ofiary Eucharystycznej-źródła miłosierdzia (...). Modlę się więc

słowami Salomona: O Panie, Boże mój, (...) wysłuchaj to wołanie i tę modlitwę, w

której dziś Twój sługa stara się ubłagać Ciebie „o to, aby w nocy i w dzień Twoje oczy

patrzyły na tę świątynię‟. (...) Wysłuchaj błagania Twojego sługi i Twojego ludu, (...)

ilekroć modlić się będzie na tym miejscu. „Ty zaś wysłuchaj w miejscu Twego

przebywania-w niebie‟. Nie tylko wysłuchaj, ale też i przebacz! (1 Krl 8, 28-30)147

. O

istotnym znaczeniu są również słowa zawierzenia świata Miłosierdziu Bożemu:

Dlatego dziś w tym sanktuarium chce dokonać uroczystego aktu zawierzenia świata

Bożemu miłosierdziu.(...) stąd ma wyjść iskra, która przygotuje świat na ostateczne

Jego przyjście( por. Dzienniczek, 1732, cyt. za L' Os. R.). W miłosierdziu Boga świat

znajdzie pokój, a człowiek szczęście!(por. Jk 3,17-18) 148

. Jest oczywistym, iż akt

zawierzenia świata Miłosierdziu Bożemu, nie mówi wyłącznie o nowym

charyzmacie występującym wśród wiernych, lecz jest potrzebą łaski dla dzisiejszego

człowieka. Jednak współczesność ducha wiary, pojednania i pokoju czerpie z

najstarszych źródeł tradycji i przekazu Objawienia, zwłaszcza z tekstów

zakreślających wizerunek przyszłego Mesjasza Izraela. Duch wiary i oczekiwania

Królestwa Bożego, Królestwa prawdy i pokoju był tak wielki, że nadawano swoim

synom i córkom imiona symboliczne, jakie nosi starszy syn proroka Izajasza „Szear-

Jaszub”(Iz 7,3a), Reszta powróci, Reszta z Jakuba powróci. Natomiast dla

podtrzymania nadziei Ludu Wybranego drugi z synów otrzymuje imię bardziej

złożone „Maher-Szalal-Chasz-Baz”(Iz 8,3b), które oznacza: Rychły-Łup-Bliska-

Zdobycz. Wokół tych wielkich pragnień będzie koncentrowało się całe życie Izraela.

Ma ono jakby swoje przełożenie na dzień dzisiejszy człowieka wierzącego. Wraz z

Bożym posłańcem zamieszka na ziemi Boży pokój. Zstąpi Duch Pański, napełniając

okrąg ziemski darami Ducha Świętego. Duchem mądrości i rozumu, rady i męstwa,

wiedzy i bojaźni Pańskiej. ..., rozsądzi biednych sprawiedliwie, ... Podniesie znak dla

147

J a n P a w e ł II, Homilia, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L'Osservatore Romano, Citta del Vaticano, (9 września 2002); Wyd. pol. C z. D r ą ż e k, nr 9 (246) 2002, s. 17; por. F. M a c h a r s k i, Rozmowa z Kard. Metr. Krakowskim, W Łagiewnikach Papież ostatecznie potwierdzi kult Bożego Miłosierdzia,[w:] M. P r z e c i s z e w s k i,[Rada progr., abp J. Ż y c i ń s k i, bp T. P i e r o n e k, abp S. G ą d e c k i, bp, M. J ę d r a s z e w s k i], „Wiadomości Kai” (14 lipca 2002), nr 28 (537) 2002, s. 11.

148 Ja n P a w e ł II, Homilia, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L'

Osservatore Romano, nr 9 (246) 2002, s. 17-18; por. T. O l s z a ń s k i, Kazanie w Łagiewnikach, Miłość jednająca,[w:] W. K u b a c k i, M. E. Ś i e p a k, Kazania o miłosierdziu Bożym, Kraków 1992, s. 62-68.

58

pogan i zgromadzi wygnańców Izraela; pozbiera rozproszonych z Judy (Iz 11,2-3a

i12; por. Jk 3,17-18). Tekst ten podejmują Dzieje Apostolskie szczególnie dla

zobrazowania tajemnicy Pięćdziesiątnicy, jako Chrztu Duchem Świętym-Apostołów

i uczestników wieczernika, gdzie tworzy się Chrystusowy Kościół (Dz 2, 1-36).

Wydarzenie Zielonych Świąt zesłania Ducha Świętego, jest dziełem zwiastowania

Dobrej Nowiny wobec wszystkich Narodów, stając się pierwszym zasiewem

Kościoła149

. Wszędzie i po wszystkie czasy mamy obowiązek wypełniać przykazanie

Chrystusa ... i być świadomi Jego władzy, którą posiada w „niebie‟ i na „ziemi‟ (Mt

28,18). W ewangelizacji ta Jego władza dokonuje się mocą Ducha Świętego. My

zatem wszyscy, z tych, którzy pierwsi przyjęli mandat Chrystusa, „trwajmy w

wieczerniku z Maryją, Matką Jego i całym Ludem Bożym150

. To symboliczne

otwarcie się wieczernika Ducha Świętego wobec świata, jest nie tylko wyrazem

mocy zaufania i pokoju, jak również misją Chrystusowego pojednania człowieka z

sobą, miedzy ludźmi i ze światem. Do tego wydarzenia Kościoła nawiąże Św.

Augustyn w Błogosławieństwach Kazania na Górze. Widzi w nich przede

wszystkim naukę o darach Ducha Świętego. One są umocnieniem w wypełnianiu

misji pojednania i pokoju człowieka. Wartości płynące z błogosławieństw są

możliwością spełniania się ewangelizacji, jakiej rezultatem jest zapoczątkowanie

nowego stworzenia -Ludu Bożego- uczestniczącego w Bożej prawdzie i życiu,

rozumianym jako życie wieczne. „Błogosławieni miłosierni, albowiem oni

miłosierdzia dostąpią‟. Błogosławionymi nazywa tych, co przychodzą z pomocą

nieszczęśliwym, albowiem taką otrzymają zapłatę, iż będą uwolnieni od nędzy.

„Błogosławieni pokój czyniący, albowiem oni synami Bożymi nazwani będą‟. Pokój

jest doskonałością, nie ma w nim zakłócenia. Pokój czyniący nazywają się dlatego

synami Bożymi, ponieważ nic się w nich Bogu nie sprzeciwia, a synowie powinni

przecież być podobni do Ojca. ... I na tym właśnie polega pokój, jaki otrzymują na

ziemi ludzie dobrej woli(Łk 2,14). ... Z tego królestwa pełnego pokoju i porządku

wygnany został książę tego świata i panuje tylko nad przewrotnymi i nieprawymi.

Gdy taki pokój wewnętrzny zostanie umocniony i ugruntowany, a ten co został precz

wygnany, próbowałby z zewnątrz wzniecić prześladowania, powiększy tylko chwałę

149

Por. K. W o j t y ł a, Ewangelizacja współczesnego świata, Relacja teologiczna Kardynała Karola Wojtyły na Synodzie Biskupów 1974, tł. Ap. Żynel, „Znak” 1975, nr 250-251, s. 415-423.

150 Tamże, s. 439.

59

po myśli Bożej, ale nie zdoła w czymkolwiek zaszkodzić tej budowli151

. Zamieszczony

tekst jednej z dwóch wersji kazań Św. Augustyna z poprawkami Retractationes do

powyższego tekstu jest o tyle ważny, iż omawiany Ks. Tischner czerpał bardzo

obficie –by tak rzec „obydwiema garściami”- z duchowości, przeżyć i doświadczeń

oraz z całej myśli teologicznej „cnót” i „wartości” chrześcijańskich Biskupa Hippony,

Ojca i doktora Kościoła chrześcijaństwa zachodniego. W innym miejscu, w

Kazaniach spod Turbacza, Ks. Tischnera cytując Tetmajera wyraża to w następujący

sposób: Pragnę im wszystkim dodać ducha ... w ich pracy, kiedy pisał, że „rolnik

jednom rękom suko dlo nos chleba, drugą zdrój świeżych myśli wydobywa z

nieba‟152

. Z góry świat wyglądo inacyj. ... Boski świat! I poźryjze blizyj: cy widzis hań

w dole tom swojom markotność, swoje domierzynie? Była hań bitwa z Tatarami.

Była, ale już jej ni ma – a Tatry som! Była hań bitwa że Szwedami. Była, ale jej ni

ma... Był okupant. –Kaz dziś som?... Kręci się ta pomiędzy chałupami troche taki

okulawiony -biedok- ten polski socjalizm. ... Niegze ta krązy! (por. Mt 11, 17-19; Zły

duch go opętał)... A Tatry, ... a niebo, ... a chwała Bosko, była, jest i będzie! I z ludzkim

duchem, to samo. „S cłowiekiem by nie miało być nika źle, kieby umioł ducha

utrzymać! Jak Cie duch odstąpi, to już nogorse‟. Kieby se ino cłek umioł ... z nieba na

ziem spojrzeć, kieby się ino umioł nieba uchwycić153

. Dla jeszcze większego

uwydatnienia problemu warto odczytać właściwy sens doktrynalnych wzmagań nad

wartościami Świętego Augustyna, uwzględniając z jego osobistych „wyznań”

„cnotę” pokoju: Niespokojne jest serce moje Boże, dopóki nie spocznie w Tobie

(Wyzn. k.1, a.1). Zatem autor o najbardziej duchowym wizerunku Boga, jaki

spotykamy w traktacie O Trójcy Świętej, a także Bożym obliczu człowieka zawartym

w dziele Państwo Boże, oraz o najpełniejszym doświadczeniu łaski Bożej, będącej

źródłem jego osobistego nawrócenia, pojednania ze światem i z Bogiem, jak też

prowadzącej do duchowego pokoju o czym pisze w Wyznaniach. Z kolei

syntetyzując swe myśli pozostawia tak cenne opracowania jak Pedagog, o

151

Ś w. A u g u s t y n, Kazania De sermone Domini in monte secundum Matthaeum, Retractationes , tł. A. Bober, AD(393/4)427, I 1-16, II 8, PL 34, p. 1229-37, 1308,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński; Tenże, Osiem Błogosławieństw, „Znak” Kraków 1975, nr 250-251, s. 557-558.

152 K. T e t m a j e r, Nowela, Notatka o polskim chłopie, cyt. za: J. T i s c h n e r, Słowo o

ślebodzie, Kazania spod Turbacza 1981-1997, zebr. i opr.: K. Tischner, Kraków 2003, s. 57. 153

J. T i s c h n e r, Słowo o ślebodzie, Kazania spod Turbacza 1981-1997, zebr. i opr.: K. Tischner, Kraków 2003, s. 58.

60

wychowaniu, pokoju i pojednaniu, miłości braterskiej, zadość czynieniu i pokucie.

Na końcu pisze Retractationes, jedyny w swoim rodzaju rozrachunek „iudicaria

severitate‟(z sądową surowością) z całym swoim dorobkiem, w myśl Św. Pawła 1

Kor 11, 31. Tak spotykamy się z poprawkami i wyjaśnieniami Autora, którego

relekturze zapewne stale towarzyszy pozytywne zdziwienie, jak też oburzenie: „Jak

mogłem tak powiedzieć‟. ... „Budzi się słuszna wątpliwość co do zdania pytającego i

wykrzyknika”, „jak mogłem tak powiedzieć‟?/!154

Pytanie, które jest zasadą, czy

sposobem orientującym całe myślenie jako: „intuicja wiodąca krytyczna” Św.

Augustyna. Jednocześnie jest ono bardzo zbieżne z analizą doświadczenia „dobra” w

człowieku jaką przeprowadza Ks. Tischner w swym opisie wydarzenia: „Jest coś

czego być nie powinno‟!/? Porównując obydwie kwestie podnoszone u Augustyna i

Tischnera, chcemy podtrzymać ten problem, ponieważ jedno i drugie spojrzenie

wartościujące dotyczy doświadczenia dobra, chociaż ma cechy „retrospektywne”. U

Św. Augustyna jest to ponowne doświadczenie weryfikujące jego myśli, które

poprzez wygłoszone mowy, rozprawy teologiczne zaowocowało w konkretnym

czynie lub postępowaniu człowieka, a nawet, które pozostało jako ideał życiowy

trudny do spełnienia. W questio II 84, czytamy: Całe kazanie na górze kończy się

konkluzją, na którą trzeba zwrócić baczną uwagę, bo jest groźnie sformułowane.

„Każdego więc, kto tych słów moich słucha i wypełnia je, można porównać z

człowiekiem roztropnym, który dom swój zbudował na skale‟(Mt 7, 24). Tylko

uczynkami można potwierdzić to, co się słyszało i zrozumiało. Wiele świadectw Pisma

Św. Mówi, że Chrystus jest skałą. Ten przeto buduje na Chrystusie, który wprowadza

w czyn to, co słyszał od Chrystusa(...)155

. U Ks. Tischnera takim retrospektywnym

154

Ś w. A u g u s t y n, Kazania De sermone Domini in monte secundum Matthaeum, Retractationes , tł. A. Bober, AD(393/4)427, I 1-16, II 8, PL 34, p. 1229-37, 1308,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński; Tenże, Osiem Błogosławieństw, „Znak” Kraków 1975, nr 250-251, s. 564; Ks. Tischner mówi: Istotą człowieka jest jego mowa istotna. Mowa istotna, czyli wyrażająca głębię człowieka, dotycząca istoty rzeczy i kształtująca jego osobowość –istotę człowieka. Przykładem są tutaj następujące myśli: coś mi myśli... obok -z- /do kogo, z kim, dla kogo/ (Ja aksjologiczne) Coś mi myśli‟ coś mi...myśli obok – z - /do kogo, z kim, dla kogo/ J. T i s c h n e r, Parafraza-ironia, Fotografia i tekst okładki,[w:] W. B o n o w i c z, Tischner, Kraków 2001, (obwoluta), s. I; Św. A u g u s t y n, Kazanie, 337, 4-5; wyraża następujące prawdy: Z wiarą, nadzieją i miłością budujcie świątynię ducha, czyniąc dobro teraz, bo tam już go nie zabraknie. ... Raz jeszcze i to z całą intensywnością ducha przywołane zostaje często powtarzane pragnienie Św. Augustyna o niespokojnym sercu człowieka: niespokojne jest serce moje dopóki nie spocznie w Tobie Panie. Odnajdujemy tutaj nie tylko prawdę o trudach i przeciwnościach ludzkiego życia, ale o jej spełnieniu w przyszłym życiu wraz z całym naszym wewnętrznym pragnieniem poznania Boga. Tenże, Wyznania, Księga 1, akapit 1; cd. Aneks, nr 154.

155 Ś w. A u g u s t y n, Kazania De sermone Domini in monte secundum Matthaeum,

61

wydarzeniem przeżywania jest sam sposób spojrzenia na doświadczenie życiowe i

próba jego opisu. Chodzi tutaj o najbardziej źródłowe z doświadczeń wartościujących

w człowieku, odczucie dobra i zła, wydarzeń agatologicznych osoby będącej

równocześnie podmiotem takich przeżyć. Wiąże się ono zarówno w jednym, jak i w

drugim przypadku przede wszystkim z myślą Arystotelesowską i Platońską. Jednak

to Arystoteles, a wcześniej Sokrates rozstrzygają o odpowiedzi na pytanie o to: „co

jest możliwe‟? Jednocześnie pytając o doświadczenie Boga, w historii filozofii

klasycznej, wyrażają je od strony opisowej przeżycia -względem tego co Absolutne,

nazywając te wartości przeżyć „Misterium fascinosum i Misterium tremendum”,

jako wartości najmocniej wiążących człowieka z poznaniem i nadprzyrodzonym

światem wartości. Myślenie religijne rozwijające się na bazie objawienia z którego

czerpie Św. Augustyn i Ks. Tischner, jest wzbogacone o drugą część pytania, o to:

„jak jest możliwe‟?

A zatem jedno i drugie myślenie o wartościach często utożsamianych ze

zdolnościami, darami i sprawnościami ducha, czerpią z tego samego źródła. Jeden

oscyluje wokół wartości doświadczenia Boga, Którego odnalazł. Jego aksjologia jest

Teocentryczno-Trynitarna, zstępująca. Dewizą Augustyna była „zasada” ‟Quid enim

fortias desiderat anima quam veritatem?‟ niczego usilniej nie pragnie dusza, jak

prawdy. W tym klimacie prawdy powstały Retractationes, ... z tak szlachetnymi

motywami sędziwego Autora i poczuciem odpowiedzialności za myśl i Słowo156

.) Ks.

Tischner zwraca się w kierunku doświadczeń człowieka, którego odkrył jako

podstawowe dobro, podmiot odniesień i źródło wartości. Aksjologia Tischnera, jest

przedmiotowo-podmiotowa i podmiotowo-sacralna. Nic więc dziwnego, że nasz

Autor często będzie podkreślał prawdę o człowieku mówiąc: Istotą człowieka jest

jego mowa istotna. Warto wobec tego postawić pytanie jak tego rodzaju myślenie

wierne prawdzie wpływa na pokojowe dążenia współczesnego świata. Świat

współczesny kieruje się przede wszystkim jurydyczną „wartością prawa”. Dla

zilustrowania zagadnienia pragniemy nawiązać do przykładów nie obcych

Retractationes , tł. A. Bober, AD(393/4)427, I 1-16, II 8, PL 34, p. 1229-37, 1308,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński; Tenże, Osiem Błogosławieństw, „Znak” Kraków 1975, nr 250-251, s. 557-558, s. 564.

156 A. B o b e r, Nota tłumacza,[w:] Ś w. A u g u s t y n, Kazania De sermone Domini in monte

secundum Matthaeum, Retractationes, tł. A. Bober, AD(393/4)427, I 1-16, II 8, PL 34, p. 1229-37, 1308, dz. cyt., s. 566.

62

omawianemu Autorowi, aby w ten sposób wykazać trudności oraz możliwe

niejednokrotnie negatywne skutki powstałe w wyniku nad-interpretacji, lub pewnych

nieścisłości prawnych. Ilustrujący przykład chcemy wykazać na podstawie

pokojowej działalności „Pax Romana” na powoływanych w tym celu Kongresach

Prawników. Jednym z nich, zorganizowanym w sytuacji naglącej konieczności

chwili dla „Pax Romana” był Kongres Prawników Katolickich w Luksemburgu we

wrześniu 1959 roku. Stał się on po części odpowiedzią na apele i pokojowe i

wystąpienia Papieża Piusa XII z lat wojny, a także przyczynił się do ogólnej refleksji

nad chrześcijańską doktryną dotyczącą poglądów oraz rozumienia pojęcia „słusznej

wojny”. W tym czasie w skali ogólnoświatowej dyskutowane były sprawy

liberalizacji prawa z niewyobrażalnymi ofiarami dwóch światowych wojen. A tym

samym nadużycia w sensie moralnym wobec nauczania Piusa XII, interpretując na

różne sposoby sens i znaczenie pojęcia wyrażonego określeniem „wojny słusznej”.

Tego dopuścili się dwaj Francuscy prelegenci występujący w zastępstwie prof. Don

Jose Maria Garcia-Escudo, Uniwersytetu w Madrycie: Jacques Brochard i Jacques

Dufaux. W swoim wystąpieniu J. Dufaux ocenił naukę Katolicką Kościoła, iż w

swojej doktrynie rozwoju pojęcia „słusznej wojny”, widzi jakoby nauka ta zezwalała

na możliwość podjęcia wojny w obliczu użycia broni „atomowej, biologicznej i

chemicznej”, zwiększając zagrożenie na skutek posiadania tej broni oraz

ewentualnego użycia na wypadek wojny. Oceniając negatywnie doktrynę Kościoła,

tym dobitniej chciał uzasadnić swój pokojowy program przeciw użyciu broni „abc”.

Głównym celem prelegenta było przedstawienie skutków i rozmiarów takiej wojny.

W swym wystąpieniu J. Dufaux uzyskał poparcie prof. Karola Petersa z Münster na

temat niedopuszczalności użycia takiej broni w Niemczech Zachodnich. Natomiast

delegacja Polskich przedstawicieli prawa wystąpiła z deklaracją zagrożeń

nowoczesną wojną równoznaczną z samobójstwem ludzkości. Wobec powyższych

zagadnień z próbami możliwych samo-oskarżeń prelegentów w imię „pokoju na

Świecie”, rozstrzygający skutek przyniósł referat w zrównoważonym tonie

„Dziekana Paryskiego Uniwersytetu” prof. André Richard, który zwrócił uwagę na

działania o rezultacie „odwrotności wojny” –la guerre subversive. Z takim samym

skutkiem prof. Giuseppe Sperduti przedstawiciel Neapolu, nawiązał do konieczności

przyjęcia porządku prawnego Osoba ludzka podmiotem prawa międzynarodowego,

co oznaczyło wprowadzenie równowagi według klasycznego uznania starej zasady:

Hominum causa omne ius constitutum est. Głosem najbardziej „pokojowo”

znaczącym i wpływowym na ogólne „wartości” obrad Kongresu, było samo

63

„Orędzie” otwarcia, w jakim Biskup Luksemburga, Ks. Léon Lommel, apelował by

uczestnictwo w nim miało charakter świadectwa. W zdaniu końcowym pomimo

krytycznych i moralnie niepoprawnych aspektów obrad Kongresu, należy docenić

osiągniecie celów jakimi były: Wyznaczenie nowych linii i dążeń w osiągnięciu

pokoju oraz umocnienie praw człowieka w obliczu możliwych zagrożeń wojną.

Nowoczesna wojna, posługująca się bronią masowego rażenia „abc” była

napiętnowana jako zbrodnia przeciwko ludzkości. Pokój stał się dla zebranych „w

swoim ostatecznym i najgłębszym znaczeniu, aktem moralnym pokojowych dążeń

Piusa XII. Osoba ludzka została wyniesiona w swej nieskończonej wartości ponad

wszelkie formy działań organizacji międzynarodowych157

.

Międzynarodowy charakter pokojowy posiada doroczne błogosławieństwo

Papieskie „Ubi et Orbi”. Wartości ocalone przez Zmartwychwstałego Chrystusa

Papież ogłasza rok rocznie, wiecznemu miastu Rzymowi i Światu. Ojciec Święty w

przesłaniu i błogosławieństwie „Pokoju Ubi et Orbi” przypomina nam w ten sposób

o najskrytszych pragnieniach Boskiego Zbawiciela wobec człowieka: Czyż nie

trzeba, aby zniknął zgiełk nienawiści i huk śmiercionośnych detonacji na tylu

miejscach ziemi?. ... Bracia i Siostry wszystkich zakątków ziemi! Jeśli Bóg umiłował

nas tak bardzo, że stał się człowiekiem, jednym z nas, czyż możemy nie miłować się

nawzajem158

. „Ecce lignum Crucis, in quo salus mundi pependit‟ –po milczemiu

Wielkiej Soboty rozbrzmiewa wieść: „Surrexit, non est hic‟(Mk 16, 6). Mocy, która

objawia dobro, piętnuje zło i jego dramatyczne konsekwencje. Bożej mocy, która jest

źródłem nowych sił, zdolnych wstrząsnąć nawet zatwardziałymi sercami i przywrócić

odwagę tym, którzy zgubiwszy drogę, błąkają się bez celu niczym pielgrzymi nicości.

Bożej mocy, która jest warunkiem prawdziwej wolności człowieka i która głosi mu –

dzisiaj i zawsze: Miłość zwyciężyła nienawiść. Urbi et Orbi: „Scimus Chritum

surrexisse a mortuis vere‟. Tak wiemy na pewno, że Chrystus powstał z martwych 159

.

157

Por. J. O z d o w s k i, Kongres Prawników Katolickich Luksemburg wrzesień 1959,[w:] H. Malewska, M. Morstin-Górska, S. Świeżawski, S. Stoma, J. Turowicz, red. J. Woźniakowski, S. Wilkanowicz, J. Zalewski: Kronika Zdarzenia-książki-ludzie, „Znak” Kraków, (ul. Kazimierza Wielkiego 95) 1960, nr 67(1), s. 132-135; W résumé J. Ozdowski pisze: Wydaje się, że obrady Kongresu Luksemburskiego stały się jeszcze jednym dowodem wartości i efektywności „tej zasady‟, która rozwiązuje kwestie społeczne w oparciu o najwyższe normy moralności „przyrodzonej‟ i „nadprzyrodzonej‟. Ibid.

158 J a n P a w e ł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M.

Archidiecezji Krakowskiej, t. II, s. 507-508. 159

Tamże, s. 597-598.

64

Orędzie pokoju jakie zostało skierowane wobec uczestników II i III Sesji Specjalnej

Zgromadzenia Ogólnego ONZ poświęcone jest sprawie rozbrojenia160

. Jest rzeczą

naturalną, że temat rozbrojenia, tak ściśle związany że sprawą pokoju, zawsze skupiał

na sobie uwagę Stolicy Apostolskiej. ... Pokój jest dobrem, którego pragnie każda

ludzka istota, niezależnie od jej korzeni kulturowych, czy systemu społecznego, do

którego należy. ... Celem jest pokój, a jednym z zasadniczych czynników jest

bezpieczeństwo. ...[Rozbrojenie nie jest celem samym w sobie.]161

. Wielu uważa

nawet, że takie przygotowanie jest drogą do zabezpieczenia pokoju lub przynajmniej

do zapobieżenia w najskuteczniejszy sposób rozpętaniu konfliktów, mogących

doprowadzić do ostatecznego całopalenia ludzkości i zniszczenia cywilizacji,

pracowicie tworzonej przez człowieka na przestrzeni dziejów. Jest to jeszcze, jak

widzimy, ta „filozofia pokoju‟, którą głosiła starożytna zasada: „Si vis pacem para

bellum‟. ... „filozofia‟ ta zwie się dziś odstraszaniem. Przybierała ona formy

„poszukiwania równowagi sił‟162

. Tu chciałbym przypomnieć wam zdanie świętego

Augustyna, które już niegdyś cytowałem: „Zabijcie wojnę słowami traktatów, ale nie

zabijajcie ludzi mieczem‟. Dziś raz jeszcze potwierdzam wobec was moje zaufanie do

siły uczciwych negocjacji w osiąganiu słusznych i sprawiedliwych rozwiązań163

.

Badania naukowe i technologia muszą zawsze pozostawać w służbie człowieka. W

naszych czasach zbyt często używa się ich i nadużywa dla innych celów. Zwracając

się 2 czerwca 1980 roku do ludzi nauki i kultury na zgromadzeniu UNESKO szeroko

rozwinąłem ten temat. Niech mi będzie wolno dziś jeszcze wysunąć sugestię, aby

przynajmniej pewien, nieobojętny, procent funduszów przyznanych na technologię i

badania naukowe związane ze zbrojeniami został przeznaczony na rzecz rozwoju

mechanizmów i środków gwarantujący życie i dobrobyt ludzi. „Pokoju nie buduje się

wyłącznie przy pomocy polityki czy równowagi sił i interesów. Buduje się go duchem,

ideami, dziełami pokoju‟164

. Pokój -powtarzałem to już wielokrotnie- jest wynikiem

poszanowania zasad etycznych. Tak długo nie nastąpi prawdziwe rozbrojenie, takie

160

Por. Tamże, t. II, s. 648-657 i 664-668; L. G e r r a, Seminarium, Catecismo de la Iglesia Catolica, Historia de la redacción, fechas principales y textos orientadores,[w:] Tenże, Tekst roboczy, Catecismo de la Iglesia Catolica Universidad Catolica de la Santa María de los Buenos Aires, Argentina 1993, CEC 2a1, pags., libres.

161 J a n P a w e ł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M.

Archidiecezji Krakowskiej, t. II, s. 665. 162

Tamże, s. 650. 163

Tamże, s. 654. 164

Tamże, s. 655.

65

mianowicie, które zapewni pokój między narodami, jak długo nie pokonamy owego

kryzysu etycznego. ... Prawdziwa bowiem przyczyna naszego stanu zagrożenia leży w

głębokim kryzysie ludzkości. Warto, dzięki uczuleniu sumień na absurdalność wojny,

stworzyć warunki materialne i duchowe, które zmniejszą straszliwe nierówności. ...

Współistnienie bogaczy i nędzarzy w świecie, nie może już być znoszone bez

resentymentów, które z kolei prowadzą do sięgania po przemoc165

. Ten wewnętrzny

splot wartości duchowych człowieka z ocalającą je prawdą według której Bóg staje

się odkupicielem oznacza, że dar pokoju nie jest „utopią”, lecz ideałem i

obowiązkiem powierzonym odpowiedzialności ludzi w stopniu najwyższym. Osoba

ludzka tylko w Bogu odnajduje właściwą sobie godność i wielkość. Etyka

chrześcijańska, która nigdy nie była, ani nie będzie klasowa, ale musi być

uniwersalna. Walkę o sprawiedliwość prowadzi ... tylko jedna ze stron walczących,

siłą faktu walka prowadzona przez stronę drugą musi być niesprawiedliwa. W ten

sposób w każdej walce dobro i zło mieszają się ze sobą co krok. ... Są więc

dostateczne powody, aby szukać dróg do zażegnania każdej walki166

.

W prośbie o pokój Ojca Świętego, Ks. Tischner widzi apel o mądrość serca

człowieka w dzisiejszym świecie, tak aby jak najobficiej mogła ona wydać owoce

pokoju. W tym rozważaniu wartość pokoju ma miejsce, najpierw jako umocnienie

wiary w Zmartwychwstałego w pozdrowieniu: „Pokój wam!”. W takiej samej

formie jest ona zawarta jako modlitwa błagalna pielgrzymów Nowohuckich.

Prosimy o pokój dla Narodu naszego. Niech zapanuje pokój w naszej Ojczyźnie. [ ----

-------] [Dekret z dnia 12. XII.1981 o stanie wojennym, rdz. II, art. 17, pkt 4 (Dz. U.

Nr 29 poz. 154)]. Najbardziej nam bliskim przykładem jest „akt zawierzenia” i

ofiarowania pokoju dla Ojczyzny i Świata. Przykładem ofiarowania i upraszania

pokoju na dzisiaj jest akt zawierzenia Miłosierdziu Bożemu: W twojej świątyni o

Maryjo będziemy się modlić o pokój wśród nas i dla świata.(...)W tej perspektywie

wolność chrześcijanina i jego wewnętrzny spokój, który usuwa lęk (1J 4, 18) Dlatego

dziś w tym sanktuarium chce dokonać uroczystego aktu zawierzenia świata Bożemu

miłosierdziu.(...) W miłosierdziu Boga świat znajdzie pokój, a człowiek szczęście!

(por. Dzienniczek, 1732, cyt. za L' Os. R.). Wraz z Bożym posłańcem zamieszka na

165

Tamże, s. 656. 166

K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 100-101.

66

ziemi Boży pokój. Zstąpi Duch Pański, napełniając okrąg ziemski darami Ducha

Świętego (por. Iz 11, 2-3a i12; Jk 3, 17-18). Potomkami pokoju jest pokolenie Judy i

dom Dawida(por. Mt 1, 1-7). Pokój jest doskonałością, nie ma w nim zakłócenia.

Pokój czyniący nazywają się dlatego synami Bożymi, ponieważ nic się w nich Bogu

nie sprzeciwia, a synowie powinni przecież być podobni do Ojca. ... ludzie dobrej

woli(Łk 2, 14). ... Z tego królestwa pełnego pokoju i porządku wygnany został książę

tego świata i panuje tylko nad przewrotnymi i nieprawymi. Gdy taki pokój

wewnętrzny zostanie umocniony i ugruntowany. Cytując Księgę Mądrości Ks.

Tischner tak mówi w gwarze góralskiej: „Pan mądrością ugruntował ziemię i

rozumem stworzył niebiosa‟. Mądrość. ... Mądrość to jest ślad Boga na ziemi. Trza

umieć cytać ten ślod. ... Cy Ty, bracie, potrafis dojrzeć mądrość na niebie, pomiędzy

gwiozdami, ... jak co noc rządzi gwiozd wędrowaniem? ... Cy Ty mos, cłeku, takom

mądrość, ... Mądre serce! ... To jakby po tym Twoim sercu Stworzyciel przeseł i

zostawił na nim swój Boski ślod167

. „Błogosławiony cłowiek, ftory naloz mądrość,

mąż, ftory nabroł rozumu‟. Mądrość chodzi pomiędzy chałupami. Zajrzy oknem do

izby, stanie cicho w progu twojej chałupy, casym siednie Ci na ramieniu – i tak se

ceko. Ceko, cobyś Ty jom do środka zaprosił. I cy Ty jom zaprosis? Cy powiys do

totej mądrości: „Siadoj i daj mi dobrom rade, a bedem cie słuchoł‟?168

Chodzi

mądrość pomiędzy nami. Siado przy twoim oknie w chałupie. Staje przy dźwierzak i

do ucha Ci sepce: „ Bier mnie, a bem ci radzić‟. Bo mądry tyn, co umie grzechy

ludzkie wytropić, ale przecie mądrzejsy, co umie w cłeku dobroć wypatrzeć! ..., co

umie zgodliwe słowo nojść169

.

No bo jest i głupota i jom trza nazwać świętom głupotom. To tako, ... co się kryje

za świętościom. A cym głupso, tym świętsom udaje. ... Było dwok gazdow, Jasiek mioł

patrona świętego Jana Chrzciciela, a zaś Stasek mioł świętego Stanisława Biskupa.

Ale jak Jasiek seł się modlić do Kościoła, to zrucoł Św. Stanisława, a stawioł swojego

-świętego Jona. A jak Stasek zaś seł, to zrucoł Św. Jona, a stawioł se swojego

Stanisława. ... Ey, jakosi roz obydwa święci naśli się w zokrystyi. A jeden i drugi był

obity, ... I tak se stojom te dwa, poobijane święte figury w zokrystyi i jeden do drugiego

tak godo: „No wiis, bracie, jo ni mom nic naproci Tobie, ani Ty ni mos naproci mnie,

167

J. T i s c h n e r, Słowo o ślebodzie, Kazania sopd Turbacza 1981-1997, zebr. i opr.: K. Tischner, Kraków 2003, s. 43.

168 Tamże, s. 43-44.

169 Tamże, s. 48-49.

67

a ci pobożni chłopi to tak nami poniewierajom, ze nos cysto piyknie poobijali‟. Ja

proci tej świętej głupocie nie powiem tyz nic. ... Ani byk śmioł, ... bok przecie nie taki

święty jak ona, ani tyz taki mądry jak ona. (...) A Pon Jezus pedzioł tak: „Cymu Cie

kłuje w ocy to, że Jo jest dobry?‟. A jesce pedzioł tak: „Jak Cie gorsy Twoje oko, to se

wyłup, lepiej Ci z jednym okiem w niebie, jako w piekle‟. ... Ale to nie jo godom, bo

byk nie śmioł –bok ani taki święty, ani mądry. Ale tak jest napisane w Ewangelii (por.

Mt 20, 1-16) 170

.

170

Tamże, s. 47. Tenże, KNM, s. 229 i 160 oraz 155; Chantal Delsol, mówi: Utraciliśmy „bezpieczeństwo ducha‟. Po „śmierci Boga‟... Ci, którzy „przezwyciężyli religię‟, prowadzą rozmowy z duchami zmarłych, rehabilitują gnozę płacą wysokie haracze szarlatanom, a także popełniają zbiorowe samobójstwa na życzenie kapłanów nowych „bóstw‟. Wojna odbiera człowiekowi „bezpieczeństwo ciała‟, nasz dzisiejszy podminowany niepokojem pokój odebrał nam „bezpieczeństwo ducha‟. Tamże, s. 173; Na tym jednak nie koniec. Oto w 1993r, ukazała się Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej o interpretacji Pisma Świętego w Kościele.(...) Jan Paweł II wzywa do interpretacji tekstów natchnionych z uwzględnieniem ich „historyczno-kulturowego kontekstu‟. Papież uważa, że „... fałszywe pojęcie Boga i Wcielenia skłania niektórych do pójścia w przeciwnym kierunku‟. I wyjaśnia: „Bóg Biblii nie jest Bytem absolutnym, który miażdży wszystko, czego się tknie, nie szanując żadnych różnic ani odcieni‟. Wzór doskonałości ewangelicznej to: „Bądźcie doskonali jako Ojciec wasz niebieski doskonały jest‟(Mt 5, 48). Tamże, s. 162.

68

§ 2. Orędzie Kościoła źródłem wartości człowieka.

Szczególną misją całego Kościoła, jest głoszenie “Orędzia” Chrystusa całemu

światu, co wyraża się w słowach posłania apostolskiego Jak Ojciec mnie posłał tak i

ja was posyłam(Jn 24, 6)171

. To samo orędzie Chrystusa jakiego uczestnikami stali

się pierwsi uczniowie jest w sposób wierny i całkowity przekazywane w Kościele

Powszechnym. Treścią orędzia jest całe nauczanie i Tajemnica Odkupienia Jezusa

Chrystusa, a także żywa Tradycja Wiary Kościoła. Dlatego Kościół głosząc sam

uczestniczy w wydarzeniach zbawczych i realizuje je dla dobra wiernych. A więc

samo przesłanie nauki Chrystusa, ponieważ jest ono skierowane do wszystkich ludzi

dobrej woli, charakteryzuje się uniwersalnością. Powszechność ta potwierdzona jest

treścią Objawienia religijnego skierowaną do człowieka. Jest przesłaniem

orientującym całe życie duchowe w sposób praktyczny: pouczająco-wyjaśniający,

moralno-prawny, patrystyczno-kapłański, ofiarniczo-kultowy, lecz nade wszystko

mesjański Chrystusa. W tym duchu Chrystus wypełnia swoje posłanie, przez życie i

działalność, kierując naukę objawienia, tak do pojedynczego człowieka, jak i do

tłumów. Dlatego słuchający postępują za Nim odnajdują te wszystkie treści, które są

im bliskie. Jednocześnie sam sposób nauczania poparty czynami i znakami czasów

odkupienia, jakie były nową formą przekazu przejętym przez wiernych uczniów

Chrystusa. To właśnie orędzie mesjańskie Jezusa Chrystusa staje się przyczyną

fascynacji dla przyjmujących je, jak też powodem odrzucenia Jego nauki, co

przekazuje nam Misterium Męki Chrystusa, jako Zbawiciela świata.

171

Por. KKK 20, 21.

69

1) Główne przesłanie Kościoła.

„Chrystus po Zmartwychwstaniu, wchodząc do wieczernika przez drzwi

zamknięte, swe pierwsze słowa paschalne do Apostołów oraz ich zbawczą misję

związał z Duchem: ‘Weźmijcie Ducha Świętego’ (J 20, 22). Jezus Chrystus cały

ukształtowany przez Ducha Świętego, przynosi Ducha, obdarza Duchem,

buduje na nim całokształt Królestwa Bożego na ziemi. ...On jest tylko Sługą

(por. Mk 10, 45), owym starotestamentalnym Sługą Jahwe (por. Iz 42, 1), Sługą

Przymierza (por. 2Kor 3, 6), które ma się urzeczywistniać i spełniać mocą

Ducha, mocą daru! To Nowe i ostateczne Przymierze ma przywrócić i stale

przywracać światu i człowiekowi zniweczony u samego początku sens

obdarowania wszystkim, każdym stworzeniem, każdym dobrem materialnym,

każdym talentem serca i umysłu –a nade wszystko obdarowania

człowieczeństwem, godnością osoby ... godnością dziecka –syna Bożego, aby

ludzie stawali się ‘synami z Syna’ (por. 1J 3, 2). ... Jest więc rzeczą zrozumiałą,

że sobór wyraził prawdę Kościoła nie tylko Konstytucją dogmatyczną, ale także

i pastoralną: Konstytucją o Kościele w świecie: w każdej sferze ludzkiego życia i

działania, w małżeństwie i rodzinie, w świecie kultury, gospodarki i polityki, w

porządku międzynarodowym jako rzecznik sprawiedliwości i pokoju ...Na tej

zasadzie można cierpliwie i skutecznie przezwyciężać wszystko to, co się

zrodziło i nadal rodzi z owego anty-Słowa, a zwłaszcza z owej anty-Miłości,

którą Św. Augustyn ujął w lapidarnej formule: ‘Amor sui usque ad

contemptum Dei’”172

. Słowa o ważności objawienia Bożego i przyjęciu misji

naszego Zbawienia przez Chrystusa znajdujemy między innymi w Ewangelii Św.

Jana: Pozwoliłem wam zobaczyć wiele dzieł dobrych, jakie otrzymałem od Ojca. Za

które z nich chcecie mnie ukamienować (Jn 10, 32). Czemu mówicie-zbluźnił, temu

którego Ojciec „uświęcił‟ i posłał na świat, dlatego, że powiedział: „Ja jestem synem

Bożym‟ (Jn 10, 36). Wszystkie te znamiona objawienia Bożego przejmuje Kościół w

spełnianiu tego przesłania przez apostołów dla wypełnienia woli Bożej względem

172

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, „Znak któremu sprzeciwiać się będą”, Rekolekcje w Watykanie, Rzym-Watykan Stolica Apostolska 5-12 III 1976, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1976, s. 51-52.

70

każdego człowieka. Zatem orędzie Bożego objawienia w swym centralnym

doświadczeniu zawiera wewnętrzną wartość człowieka rodzącą się z Chrystusowego

wcielenia i wyniszczenia dla nas. Duchowe wartości naszego człowieczeństwa

pozwala nam przeżywać liturgia Kościoła. Co roku Kościół katolicki, przeżywając

najważniejsze wydarzenia z życia Chrystusa, nie tylko uczestniczy w sakramentach

odrodzenia, lecz nadto czerpie ze skarbca Chrystusowej nauki. Wydarzenia te stają

się przesłaniem tych wartości, jakie są najistotniejsze dla Kościoła i życia wiernych.

Orędzie jest więc wezwaniem skierowanym do całego świata, ze względu na cel

ewangelizacyjny chce przeciwstawiać problemom wartości objawienia. W ten

sposób czas i miejsce oraz życie ludzkie zostaje na nowo wypełnione

nieprzemijającymi wartościami z życia Chrystusa. Tak kształtuje się “Orędzie”

Kościoła, na które w dalszej części chcemy zwrócić uwagę, jako na apostolskie

nauczanie prawd wiary w tajemnicy życia Bożego.

a) “Orędzie” Kościoła.

Orędzie Kościoła i tajemnica życia Bożego w Trójcy Świętej są wartościami

uzasadniającymi podstawy naszej wiary w Boga. W języku wiary wyrażamy je w

krótkich formułach biblijnych173

upowszechnianych w liturgii, słowach i znakach, w

przeżyciach osobistych człowieka. Wartość przekazywania wiary w życiu

codziennym ma tutaj niebywały wydźwięk, gdyż na tej podstawie była formułowana

doktryna wiary w wewnętrzne życie Świętości Boga w Trójcy Osób oraz wzajemne

odniesienia w wewnętrznym życiu Bożym. Bóg w Trójcy Świętej w

fenomenologicznym opisie Ks. Tischnera to, “Który” swoje życie wewnętrzne

Trójcy Świętej rozprzestrzenia przez dzieło stworzenia w świecie i człowieku. A gdy

osoba ludzka zostaje uwikłana w grzech przyjmuje postać człowieka -Sługi Jahwe- w

tajemnicy wcielenia i Narodzenia, jak też w tajemnicy swej męki i Odkupienia

człowieka. Zatem jest to fenomenologiczny opis interpretacji dziejów uświęcenia

człowieka i wewnętrznego życia Boga. Takiemu przenikaniu człowieka mocą łaski

Bożej podlega całe życie Kościoła, który celebrując sakramentalną obecność

Chrystusa w ciągu roku liturgicznego, na nowo przeżywa i urzeczywistnia wartości

odkupienia. Jakkolwiek tajemnica Trójcy Świętej jest niewyrażalna, co Autor

173

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 94-99 i 104-111.

71

podkreśla w swoich polemikach z Gogaczem174

. Jednak przesłanie objawienia życia

Bożego wśród ludzi czyli udział w Misterium Odkupienia ma obraz życia rodziny

ziemskiej. A Słowo Ciąłem się stało i zamieszkało miedzy nami i oglądaliśmy Jego

chwałę, chwałę jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca( J. Prolog). Daje temu wyraz

doświadczenie życia rodziny ludzkiej, na wzór nazaretańskiej rodziny Jezusa Maryi i

Józefa. Święta Rodzina pozostaje przykładem dla rodzin chrześcijańskich,

odsłaniając tym samym prawdę o rodzinie ludzkiej, która posiada misje Bożą175

. W

tej tak małej wspólnocie objawia się nam w pewnym sensie cała społeczność ludzka,

która pragnie realizować Boże posłanie i budować Kościół powszechny. Kościół

miedzy innymi przez Sobór Watykański II, potwierdził swoją tożsamość, i specyfikę

uczestniczenia w misji Chrystusa przez życie w rodzinie (por. KK 12-35; KDK 52;

DA 11-30)176

. W tej wielkiej rodzinie ludzkiej, jaką jest Kościół, mieści się każdy

człowiek, każda rodzina chrześcijańska ze swoim osobistym sposobem przeżywania

chrześcijańskiej wiary i miłości umacnianej uświęcającą miłością Bożą.

Rzeczywistym przykładem takich wartości życia Bożego w nauczaniu Kościoła jest

dar macierzyństwa Maryi w tajemnicy odkupienia przez łaskę, która trwa

nieustannie. W Konstytucji Dogmatycznej znajdujemy wyjaśnienie, jakim jest i na

czym ma polega uczestnictwo Maryi w Świętości życia Bożego. Kościół

wypowiadając się o zasługach Maryi i szczególnych darach łaski, jako

Orędowniczki, Wspomożycielki, Pośredniczki mówi: Rozumie się jednak te tytuły w

taki sposób, że niczego nie ujmują ani nie przydają godności i skuteczności działania

Chrystusa, jedynego Pośrednika. Żadne bowiem stworzenie nigdy nie może być

stawiane na równi ze Słowem Wcielonym i Odkupicielem. Ale jak staje się w rozmaity

sposób udziałem zarówno świętych szafarzy, jak i wiernego ludu i jak jedna dobroć

Boża w rozmaity sposób rozlewa się rzeczywiście w stworzeniach, tak też jedyne

pośrednictwo Odkupiciela nie wyklucza, lecz wzbudza wśród stworzeń rozmaite

współdziałanie, pochodzące z uczestnictwa w jednym źródle. Otóż Kościół nie waha

się wyznawać taką podporządkowaną rolę Maryi; ciągle jej doświadcza i zaleca ją

sercu wiernych, aby oni, wsparci tą opieką, jeszcze silniej przylgnęli do Pośrednika i

174

Por. Tenże, MWW, s. 303-306, 307 z przyp. nr 7. 175

Por. CN, s. 190-191. 176

Por. KKK 824.

72

Zbawiciela177

. Tak więc każda rodzina na własny sposób uczestniczy w objawianiu

Boga, nauczając i dając świadectwo o Ojcu niebieskim (por. Łk 2, 49; Mt 11, 25-27).

Magisterium poucza nas, iż nie możemy postrzegać rodziny w oderwaniu od

kontekstu fundamentalnego, jakim jest misja Słowa Bożego, potwierdzona

obecnością Ducha Świętego w świecie. Ostatecznie u źródeł misji ewangelizacyjnej

stoi misja Słowa Wcielonego. Nowy Katechizm ujmuje misje Bożą w następujący

sposób: Ten, którego Ojciec posłał do naszych serc, Duch Jego Syna, jest

rzeczywiście Bogiem. Współistotny Ojcu i Synowi, zarówno w wewnętrznym życiu

Trójcy, jak i w Jej darze miłości dla świata, jest od Nich nierozdzielny. Adorując

jednak Trójce Świętą, ożywiającą, współistotną i niepodzielną, wiarą Kościoła

wyznaje także odrębność Osób. (...) Oczywiście, Chrystus jest Tym, który ukazuje się,

On, Obraz widzialny Boga niewidzialnego, ale objawia Go Duch Święty178

.

A zatem cała rodzina ludzka winna rozpowszechniać prawdy wiary z całym

swym zaangażowaniem w “orędzie” Chrystusa, który w sakramentach odrodzenia

nadal żyje i działa w Swoim Kościele. Kościół doznaje przemiany przy udziale

Ducha Świętego, jako żywego doświadczenia Bożej miłości. Jeśli konieczna staje się

odnowa życia chrześcijańskiego w Kościele, to winno się ono rozpocząć od miejsca,

w którym “Świętość Boża” jest przesłaniem “świętości rodziny”: Święty Kościele

Boży, ty nie możesz realizować twego posłannictwa, nie będziesz mógł wypełnić swej

misji w świecie inaczej, jak przez rodzinę i jej misje179

.

Ten dar eklezjalności jest zadaniem misyjnym powierzonym nie tyle osobom

indywidualnym, lecz całym rodzinom. Uczestnicząc w powszechnej historii

zbawienia, rodzina uczestniczy w misji potwierdzając swoją rolę na przestrzeni

całych pokoleń ludzkich. W rodzinie katolickiej istnieją dobre tradycje wyznawania

wiary i apostolatu rodzinnego: charakterystyka misyjna staje się pewną nowością

przekazu, gdzie celem poszukiwań jest trafne odkrycie tej nowości misyjnej, jaką jest

rodzina: Kościół w swym «status missionis», Kościół w całym swym posłaniu

misyjnym180

. Odkrywamy tutaj samo sedno powołania i misji rodziny katolickiej w

177

S o b ó r W a t y k a ń s k i II, Teksty wspólne o Najświętszej Maryi Pannie, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, Lumen Gentium,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, Godzina Czytań, II Czytanie, KK nr 61-62, Editio typica 1982, t. I, s. 1075-1076.

178 KKK 689.

179 CN, s. 189.

180 Tamże, s. 166 i 187.

73

Kościele i w świecie współczesnym. Tak oto powstaje pewna nowa rzeczywistość,

gdzie rodzina dojrzewa odpowiadając na wezwanie nowej ewangelizacji. Ojciec

Święty Jan Paweł II roztacza przed wspólnotami zaangażowania rodzin, upatruje

potrzebę nowej ewangelizacji ludów i narodów. Wyraża to w następujący sposób:

Zadanie, jakie was oczekuje, to nowa ewangelizacja, która wymaga od was nowego

entuzjazmu i odnowionych metod oraz niezmiennych treści stanowiących tradycje

naszej katolickiej wiary. Nie przedstawia się tutaj pewnej doktryny, lecz formę

spotkania Zbawiciela w sposób pogłębiony i osobisty. Proście Maryję, Matkę

Zbawiciela, aby towarzyszyła wam na tej drodze. To Jej, Gwieździe nowej

ewangelizacji, powierzam każdego z was, wasze wspólnoty oraz tych wszystkich,

których spotkacie181

.

Jest rzeczą oczywistą, iż ten apostolat wiary, jaki jest powierzony rodzinom

różnych grup chrześcijańskiej odnowy, swymi korzeniami sięga do sakramentu

chrztu świętego, który oznacza uczestnictwo w misji apostolskiej Chrystusa: Idźcie

więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha

Świętego (Mt 28, 19). Dlatego rodziny i wspólnoty odnowy w Duchu Świętym,

grupy katechumenalne, a także inne wspólnoty odnowy religijnej odwołują się do

świadomości sakramentalnej własnej wiary głosząc Chrystusa. Stają się one

równocześnie jakby zaczynem tej wielkiej wspólnoty, jaką jest Kościół powszechny,

diecezje, czy wspólnoty parafialne182

.

Przedmiotem poznania i źródłem budzenia mocy wiary jest przekaz tej samej

kerygmy, jaką przepowiadali Apostołowie w pierwotnym Kościele. Najważniejszym

z przekazów Słowa Bożego jest uświadomienie sobie daru Odkupienia w prostych

formułach wyznania wiary: Zabiliście Dawce życia, ale Bóg wskrzesił Go z

martwych, czego my jesteśmy świadkami (Dz 3, 15). Św. Paweł zamieścił to w

modlitewnym hymnie w liście do Filipian, mówiąc, że gdy wymawiamy imię Jezus

uczestniczymy w akcie wyzwolenia naszej wiary. Akceptujemy przez to prawdę, iż

Jezus jest Panem ku chwale Boga Ojca (Flp 2, 11). Tą świadomością wypełniony jest

katechumenat wtajemniczenia chrześcijańskiego. Jego uczestnicy przyjmują z takim

samym entuzjazmem przekaz wiary, jak za czasów Chrystusa. Czynią i dzisiaj

aktualne pytanie z Dziejów apostolskich: Co mamy czynić? Odpowiedź jest zawsze

181

Tamże, s. 215. 182

Por. KKK 1253 i 1271.

74

zobowiązującym zaangażowaniem wiary: Nawróćcie się i niech każdy z was ochrzci

się w imię Jezusa Chrystusa (Dz 2, 38)183

.

Ewangelizacja jest głoszeniem Orędzia i dziełem nadprzyrodzonym

Pięćdziesiątnicy, wydarzeniem otrzymania Ducha Świętego. Ten sam ewangeliczny

przekaz jest również dziełem Jezusa Chrystusa, jedynego pośrednika miedzy Bogiem

a ludźmi, co tak bardzo dobitne podkreślił w swoim nauczaniu Papież Paweł VI:

Ewangelizacja będzie zawierać zawsze jeden jasny przekaz, że w Jezusie Chrystusie

Synu Bożym, który stał się człowiekiem, umarł i zmartwychwstał, dając zbawienie

wszystkim ludziom jako dar łaski i miłosierdzia Bożego. Nie jest to wybawienie czysto

immanentne na miarę potrzeb materialnych czy duchowych, jakie wyczerpują się w

wymiarze egzystencjalnym, czasowym czy identyfikują się całkowicie z pragnieniami,

oczekiwaniami czy sprawami całkowicie ziemskimi, lecz chodzi tu o wybawienie,

które przewyższa wszystkie limity w celu realizowania siebie w komunii z tym, co jest

jedynie absolutne Bogiem, zbawieniem transcendentnym, eschatologicznym, które

zaczyna się z pewnością w tym życiu, a wypełnia w wieczności184

. Podejmując myśl i

zachętę Kościoła do działalności apostolskiej, ewangelizujący współpracują

wykorzystując swe predyspozycje i przekonanie, że otrzymali misje, do jakiej czują

się wezwani przez swój charyzmat, by dzięki osobistej służbie być instrumentem

miłosierdzia Bożego185

. Tym samym przepowiadanie staje się mniej apologetyczne,

a bardziej odsłaniające główne prawdy wiary, ponieważ ożywia wiarę i przekazuje ją

drogą konkretnych kontaktów życiowych.

b) Przekaz Słowa Bożego.

Przekaz Słowa Bożego w naszej epoce, zdaniem wielu, zatrącił bardzo dużo ze

swej autentyczności i autonomii. Z tego w jaki sposób Ewangelia była wyzwaniem i

zobowiązaniem wśród wiernych w czasach apostolskich. Przez prawie dwa tysiące

lat przekaz ewangeliczno-kerygmatyczny przechodził wiele zmian. Spodziewamy się

widzieć Kościół w całej prawdzie i świętości, zaś w praktyce często spotykamy go

183

Por. K. A r g ü e l l o, Breve relación de Kiko Argüello ..., nr 3: AAS 75 (1983), s. 93. 184

P a w e ł VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi, nr 27: AAS 68 (1976), s. 23; por. J a n P a w e ł II, Enc. Redemptoris missio (7 grudnia 1990), nr 37: AAS 83 (1991), s. 285 n.

185 Por. B. M o k r z y c k i, dz. cyt., s. 108-109; G. Z e v i n i, Informazioni su esperienze di

iniziazione cristiana degli adulti nelle comunitr neocatecumenali, “Concilium” 2 (1979), s. 103 n.

75

uwikłanego w różne uwarunkowania doczesne186

. Współczesne zainteresowanie

działalnością chrześcijańską i kerygmatyczną jest procesem dość zróżnicowanym i

coraz pełniej ewangelicznie usystematyzowanym, gdzie wspólnota życia w wierze

staje się bezpośrednim głębszym przeżywaniem misterium chrześcijańskiego. Laikat

poprzez swoje uczestnictwo w posłudze prorockiej i kapłańskiej Chrystusa szuka

różnych możliwości ucieleśnienia swej wiary w posłudze Kościoła. Dlatego

konkretyzując to, chcemy wspomnieć, że Ks. Tischner w sposób tradycyjny posłuży

się eklezjalnym znaczeniem Bożego Słowa. Weryfikuje znaczenie i rolę Słowa, jakie

podkreślano w czasach patrystycznych Kościoła. Przekonując się, że to nie tylko

zwykły rozwój myśli filozoficznej, tak zwanej „gnozy” zaważył na podkreślaniu i

rozpowszechnianiu znaczenia Słowa, w szczególności Słowa Bożego, które ma moc

kształtować wnętrze człowieka. W ten sposób nadawano Ewangelii Św. Jana zadanie

pierwszoplanowe, kształtując życie chrześcijańskie według donośnego znaczenia

Słowa. Rozwijająca się myśl filozoficzna i chrześcijańska pod wpływem myśli

helleńskiej, nadała roli Słowa –Bożego Logosu znamiona świeckiej gnozy,

uwłaczając jednocześnie eklezjalnemu znaczeniu Słowa. Dlatego Ks. Tischner

powróci i to w sposób bardzo radykalny do dowartościowania roli Słowa. Pomocą w

tym posłuży mu głębokie zakorzenienie w myśli Św. Augustyna i w tradycji

Patrystycznej Kościoła. Widząc jak bardzo „Słowo” kształtuje człowieka swe

wyjaśnienie oprze na wewnętrznej mocy tego Słowa. Wyraża to w powszechnym

sformułowaniu i próbie definicji o tym co najistotniejsze dla ludzkiej osoby mówiąc,

że: Istotą człowieka jest jego mowa istotna (por. J 1, 1n). W ten sposób nasz Autor

niejako przywraca należyte miejsce Słowu Bożego Objawienia. Zwraca naszą uwagę

na kształtujące zadanie naszego „człowieczeństwa” według działania w nas Bożego

Słowa. Do tego wewnętrznego kształtowania człowieka według Słowa w wierze

ciągle nawiązywali Ojcowie Kościoła zwracając uwagę na tak zwane: dawanie

świadectwa wiary i przykłady świętego życia. Dlatego życiowe dawanie świadectwa,

a także budujące znaczenie Sowa Bożego, stanie się podmiotem rozważań o

godności i wewnętrznym bogactwie ludzkiego powołania i życia w zeświedczałym

oraz zwulgaryzowanym dzisiejszym świecie. Stąd w chrześcijańskiej drodze odnowy

186

Por. Św. A u g u s t y n, De symbolo ad initiandos, PL 40, 636; tł. W. B u d z i k, Pisma katechetyczne, Poznań 1929, s. 92; S. A B T, dz. cyt., s. 45-46.

76

umacnia się, jako doświadczenie wiary chrześcijańskiej i formuje wyjątkową

odpowiedź dotyczącą wszelkich problemów i zdarzeń w życiu człowieka187

.

Dojrzewanie w wierze staje się możliwe, gdy wierni świeccy potrafią

przezwyciężać w sobie samych podział miedzy Ewangelią a życiem. Wierni

rozprzestrzeniają dar Ewangelii w życiu rodzinnym i społecznym, gdzie każdy

inspirowany siłą wiary może realizować siebie w całej pełni. Potwierdza to teologia

pastoralna, która wskazuje, że przekazywanie kerygmy jest niezbędne dla odnowy

sakramentu chrztu i powoduje wewnętrzną przemianę wszystkich w umocnieniu

wiary188

. Głoszony kerygmat jest stałym elementem ewangelizacji znajdując miejsce

w naukach katechetycznych, a przede wszystkim w organizowanych rekolekcjach

czy spotkaniach odnowy duchowej. Przekaz Słowa Bożego ma pomagać

uczestnikom w poznaniu i rozumieniu historii zbawienia, w której Bóg staje się

obecny w powołaniu każdego pokolenia. Przekazywany kerygmat już w pierwszych

naukach ukazuje nam w osobie Chrystusa cierpiącego Sługę Jahwe, przypominając

tajemnice Jego życia i wyjaśniając wielkie znaki zbawienia 189

.

W konkluzji niniejszego zagadnienia pragniemy uwydatnić elementy, które

ukazują znaczenie Słowa Bożego dla nas. To dzięki Słowu Bożemu, czyli

przekazywanej kerygmie najważniejsze prawdy wiary stają się bardzo żywe.

Wierzący na nowo mogą dowartościować swoją „eklezjalność” poprzez budującą

rolę słowa. Przytaczając słowa Św. Jana z Ewangelii „Na początku było Słowo, a

Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo” (J 1, 1n), łatwo jest nam nawiązać do słów

Ks. Tischnera, które potwierdzają wewnętrzne przeżycia człowieka wiary, że: Istotą

człowieka jest jego mowa istotna (por. J 1, 1n). Autor zwraca tutaj uwagę na

budujące znaczenie Słowa. Przykład praktyczny tych słów możemy zaczerpnąć z

życia Świętej Rodziny –Józefa, Maryi i Jezusa. Wyrażając to w sposób naturalny,

twórczym zadaniem Słowa w naszych czasach jest życie Kościoła i sakramentalne

znaczenie „Znaku i Słowa”. Przez żywą obecność Słowa Kościół, jak w czasach

Chrystusa staje się Matką wszystkich wierzących, gdzie Chrystus jest w centrum

187

Por. K. A r g ü e l l o, Breve relación ..., nr 3: AAS 75 (1983), s. 94 n; P a w e ł VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi, nr 77: AAS 68 (1976), s. 69.

188 Por. K o n g r e g a c j a d o s p r a w D u c h o w i e n s t w a, Directorium Catechisticum

Generale (18 marca 1971), nr 20: AAS 64 (1972), s. 112; J a n P a w e ł II, Discurso a los miembros del Simposio del Consejo de las Conferencias Episcopales de Europa (11 pazdziernika 1985): AAS 78 (1986), s.178-189.

189 Por. J a n P a w e ł II, Enc. Redemptor hominis (4 marca 1979), nr 10: AAS 71 (1979), s. 274 n.

77

życia rodzinnego. Wspólnota Świętej Rodziny z Nazaretu będąca u początków

Kościoła daje dowód, że jest możliwe doskonałe życie wiary. Że obecne w nas żywe

Słowo Boże nie tylko pełni duchową rolę znaku, ale najgłębiej kształtuje nasze

człowieczeństwo potwierdzając prawdę o sobie samym, gdzie „istotą Słowa” jest to

co ono wyraża, wewnętrzna „mowa” Słowa. Dlatego Kościół Chrystusowy

przeżywając swoją eklezjalność opiera życie sakramentalne na znakach i

urzeczywistniającym je Słowie Chrystusa. Wewnętrznie wypełniając własne zadanie

może powiedzieć o Maryi, że stała się Ikoną naszego chrześcijaństwa (por. KK 62-

63)190

, że jest pokorną służebnicą Słowa. Przykład Maryi jest naszym

wprowadzeniem w łaskę wiary. Dlatego też Maryja jako Matka Chrystusa i Matka

Kościoła staje się przewodniczką w naszym wprowadzeniu wiary.

A zatem Kościół w obrazie Świętej Rodziny, jest jakby wzniosłym przykładem,

odzwierciedlania duszpasterskich dążeń wszystkich wierzących, a z drugiej strony nie

przestaje być nadal drogą wiary191

. Rodzina z Nazaretu to rodzina Słowa

Wcielonego, uczestnicząca w misterium męki i śmierci Chrystusa. Przy czym

odnowa wiary sakramentu chrztu przez rodziny, to nowy duch wspólnoty eklezjalnej,

jaki znajduje swój wymiar w odrodzeniu duchowym i sakramentalnym.

Wewnętrznym wymiarem tej odnowy jest udział w misterium Paschy, a więc przede

wszystkim udział w życiu Chrystusa, jak również w darach Ducha Świętego. To

dążenie do doświadczenia mocy wiary, zwłaszcza we wspólnocie parafialnej,

suponuje wspaniałomyślne dzielenie się nią. Święta Rodzina z Nazaretu jest też

żywym przykładem misji Kościoła o wymiarze rodzinnym, a także wspólnotowym.

Dlatego, że Słowo Boże jakim jest szczególna „Mowa Objawienia” najgłębiej

kształtuje człowieczeństwo w nas samych. Ponadto cechuje się entuzjazmem i

dynamicznością przeżywaną w Kościele, gdzie głoszone są i praktykowane

podstawowe prawdy wiary. W ten sposób wypełnia się wymiar apostolskiego

oddziaływania w naszym życiu, pogłębiając w nas misyjność Kościoła zwłaszcza

nasz status missionis192

. Eklezjalność domowego Kościoła wszczepia nas w

powszechny udział w historii Zbawienia danej nam w osobie Chrystusa. Dzięki temu

190

Por. CN, s. 141; J a n P a w e ł II, List past. Do Biskupów zebranych ...,[w:] CN, tł. pol., s. 251. 191

Por. KKK 1271. 192

CN, s. 227.

78

tradycja apostolska staje się siłą trwania w jedności wyznawania tej samej wiary, przy

udziale rodziny i wspólnoty chrześcijańskiej Kościoła193

.

c) Dar Bożego Miłosierdzia.

Dar Bożego Miłosierdzia jest wyzwaniem dla człowieka, zwłaszcza kiedy

przyjmujemy go jako dar eklezjalny oraz społeczno kulturowy. Eklezjalny charakter

przekazu Bożego Miłosierdzia potwierdza się gdy przeżywamy wartości wiary, jako

przymioty oraz jakości. Wyrażany w nich sposób myślenia jest zaczerpnięty z życia

Siostry Faustyny, zwłaszcza przeżywania misterium Miłosierdzia Bożego. Choć

sposób myślenia o Bożym Miłosierdziu Siostry Faustyny jest nam znany, jednak nie

zawsze spotykamy się z jego stosowaniem w codziennym życiu. Najczęściej

posługujemy się tutaj tak zwanym myśleniem intencjonalnym. Jest to myślenie

kształtujące się według intencji, określane jako przeżyciowe, duchowe lub

kontemplacyjne. Przykładem życia duchowego w myśli zachodniej jest życie Św.

Tomasza a Kempis, Tomasza Mertona, Świętego Jana od Krzyża. Równocześnie

chcemy zwrócić naszą uwagę na rozwój życia kontemplacyjnego w Polsce. W

naszych warunkach życia religijnego, takim przykładem jest myślenie i pobożność

Siostry Faustyny Kowalskiej. Jak zauważa Ks. Tischner, od posługiwania się

myśleniem intencjonalnym nie jest całkowicie wolna współczesna myśl teologiczno-

filozoficzna, szczególnie zaś mistyczna myśl europy. W latach sześćdziesiątych nurt

ten kształtował się w ramach powojennego humanizmu i pietyzmu męczeństwa. W

tej sytuacji staje się jakby odpowiedzią na zniszczone człowieczeństwo czasów

wojny. Natomiast mistyczne doświadczenia wartości duchowych Siostry Faustyny,

rozwijają się na podłożu całkowicie odmiennym o charakterze kontemplacyjnym.

Uczestnicząc w nich Siostra nie czuje się autorką osobistych przeżyć, lecz widzi w

nich Boży dar w odniesieniu do wiary, miłości i Miłosierdzia Bożego. Zdolność

kontemplacji S. Faustyny należy rozumieć jako zadanie które zostało jej w naturalny

sposób powierzone. Siostra Faustyna nie przypisuje sobie tej intencjonalnej zdolności

„objawienia”. To jakby nie jej inicjatywa, choć w niej uczestniczy z woli

objawiającego się Jezusa, w którym rozpoznaje źródło Miłosierdzia dla nas. Jej

pobożność pozwala nam w wezwaniach zwrócić się do Boskiego Miłosierdzia na

sposób tak dramatyczny jak dramatyczną istotą jest człowiek zarówno przed Bogiem,

193

Por. Tamże, s. 172, 211 n.

79

jak też przed samym sobą. Tę właśnie symbolikę współczującej Miłości z łaski

objawiającego się Jezusa obrała Siostra Faustyna za przedmiot odpowiedzi własnego

życia. Jednocześnie pragniemy zauważyć, iż w sferze kontemplacyjno-przeżyciowej

zarysowuje się tutaj jakby nowa jakość w przeżywaniu wartości. Zdaniem Ks.

Tischnera ten stan przeżyć odpowiada sferze wyobrażeniowej i intencjonalnej

wartości. Dokonuje się tutaj jakiś bardzo głęboki zwrot duchowy Siostry Faustyny do

Boga. W wymiarze wewnętrznego przeżywania intencji, wydarzenie to wyróżnia się

głębokim doświadczeniem duchowym człowieka. Nie jest nam ono całkiem obce i

wyizolowane z codziennego życia wiary, lecz dotyczy wszystkich wartości

chrześcijańskich, których źródłem jest przemieniająca moc wartości zbawiającego

Chrystusa. Gdzie każda z ewangelicznych postaci w sposób indywidualny

wprowadza nas w prawdę nowego życia Chrystusa Zmartwychwstałego. Tego

rodzaju tekst wyjaśniający spotykamy w Ewangelii. Ukazuje nam epifanię Jezusa

Marii Magdalenie przed grobem u podnóża Golgoty. Posłużymy się zatem dobrze

znanym nam tekstem, aby zilustrować przeżycia duchowe i kontemplacyjne Siostry

Faustyny. Możemy je przyrównać do tych jakie spotykamy w opisie

ewangelicznym: Maria Magdalena natomiast stała przed grobem płacząc. A kiedy

tak płakała, nachyliła się do grobu i ujrzała dwóch aniołów w bieli, siedzących tam,

gdzie leżało ciało Jezusa- jednego u głowy, a drugiego u nóg. I rzekli do niej:

„Niewiasto, czemu płaczesz ?‟ Odpowiedziała im: „Zabrano Pana mego i nie wiem,

gdzie Go położono‟. Gdy to powiedziała, odwróciła się i ujrzała stojącego Jezusa, ale

nie wiedziała, że to Jezus. Rzekł do niej Jezus: „Niewiasto, czemu płaczesz? Kogo

szukasz?‟ Ona zaś sądząc, że to ogrodnik, powiedziała do Niego: ‟Panie, jeśli Go

przeniosłeś, powiedz mi, gdzie Go położyłeś, a ja Go wezmę‟. Jezus rzekł do niej:

„Mario!‟ A ona obróciwszy się powiedziała do Niego po hebrajsku: „Rabbuni‟, to

znaczy: Nauczycielu! (J 20, 11-16).

Niniejszy tekst w sposób niezwykle przejrzysty przekazuje dwie radykalnie

odbiegające od siebie postawy Marii Magdaleny. Rozważając całość wydarzenia

spontanicznie wczuwamy się w obydwie postawy w miarę rozwoju opisu spotkania,

jak również wnikamy w tajemniczą postać Jezusa Chrystusa, który w pierwszym

etapie spotkania u grobu nie jest znany, a nawet ignorowany. Ten początkowy dialog

Zmartwychwstałego Chrystusa z epifanii, staje się powodem domyślnych oskarżeń, a

nawet posądzenia rodzącego się w sercu Marii. Nieobecna postać Chrystusa w

grobie wskazuje na dokonanie profanacji. Rodzące się tutaj podejrzenia względem

ukrzyżowanego i złożonego w grobie ciała Jezusa i możliwe Jego przeniesienie, nie

80

pozwala natychmiast rozpoznać Go jako Zmartwychwstałego. Dopiero szczególny

„imienny” zwrot Chrystusa, jaki równie dobrze mógłby być pewnym napomnieniem

albo przywołaniem do pełnego porządku myślenia, powoduje poznanie oraz

przejęcie drugiej z postaw spotkania Marii Magdaleny. Ten szczegółowy opis

objawienia się Chrystusa po swoim Zmartwychwstaniu Marii Magdalenie, Uczniom

w drodze do Emaus, wszystkim Apostołom wraz z Tomaszem, wskazuje na

dokonujący się przełom wiary i nadziei w życie wieczne, na rzeczywistość tegoż

życia, oglądaną w Jezusie Zmartwychwstałym. Tego rodzaju dokonany przełom w

odczytaniu wartości Zmartwychwstania wcale nie oznacza, iż wartości te w pewien

sposób nie były obecne w życiu człowieka. Pojawiająca się tutaj nowa jakość w

przeżywaniu nie wyklucza już wcześniej obecnej wartości, choć do końca nie znanej

i nie odkrytej prawdy Zmartwychwstania, będącej treścią Objawienia Starego i

Nowego Testamentu. W Księdze Mądrości znajdujemy bezpośredni przykład życia

Bożego, polegający na całkowitej przeciwstawności rzeczy. Powiedzą pełni żalu do

samych siebie: „To ten, co dla nas głupich, był niegdyś pośmiewiskiem i przedmiotem

szyderstwa. Jego życie mieliśmy za szaleństwo, jego śmierć za hańbę. Jakże więc

policzono go między synów Bożych i ma udział ze świętymi?‟(Mdr 5, 4-5). W taki

sam sposób jaki analizowaliśmy powyżej jest doświadczony bezmiar Bożego

Miłosierdzia w życiu S. Faustyny Kowalskiej. Wprowadzona poprzez pogłębione

życie duchowe i szczególne dary łaski Bożej pozwalające na nowe, bardziej

radykalne odczytanie bezmiaru tajemnicy Bożego Miłosierdzia. Co w życiu

osobistym Siostry dotyczyć będzie, raczej całkowitego zawierzenia poznanym darom

i budowaniu życia od podstaw na tychże wartościach.

Społeczno kulturowy wymiar miłosierdzia spotykamy w wyniku przemian

kulturowych, środowiskowych. Uwidacznia się to szczególnie w napotykanych

przeciwnościach jakie wpływają na przeżyciowe nastawienia ludzi. Dzisiejszy

człowiek stawia sobie pytania o uzasadnienie wartości religijnych i etycznych

spotykanych w codziennym życiu. Na ogół ludzie czują się bezradni wobec takiego,

czy innego stanu rzeczy przekraczającego ich możliwości poznawcze. Nie potrafią w

pełni korzystać z tych darów o których przekonuje nas Siostra Faustyna. Dzisiejszy

człowiek przeżywa siebie w jakimś wewnętrznym rozdarciu, czuje się zagrożony i

wezwany do pomnażania dobra. Nie zawsze jednak potrafi sprostać temu zadaniu, by

odpędzić od siebie zmory fizycznego i duchowego cierpienia, niesprawiedliwości,

grzechu, faktu słusznej i niesłusznej śmierci. Doświadczenia te występują, jako

wizerunek zła mającego swe miejsce w świecie. Właśnie dlatego współczesny

81

człowiek zbyt często narażony jest na życiowe błędy i uchybienia moralne.

Uświadamiamy sobie, iż jesteśmy wezwani do dobra, będącego podstawą i źródłem

wszelkich doświadczeń oraz odniesień aksjologicznych. Takie przeświadczenie, staje

się całkiem niezależne od tego, czy mamy do czynienia ze społeczeństwem bogatym,

czy biednym, lecz pojawia się w życiu jako moralna zapaść194

i kryzys człowieka.

Przeciwdziałanie, staje się tutaj wyjściem naprzeciw tego rodzaju zdarzeniom i

okolicznościom w jakie uwikłał się człowiek. W tym wypadku uświadomienie sobie

możliwego dobra, jest bardzo trudne i często bezowocne. Właściwą pomocą będzie

tutaj postawa Siostry Faustyny Kowalskiej wszędzie dostrzegającej choćby

najmniejszy okruch dobra. Dobro uświadomione osobie ludzkiej powoduje, że jest jej

bliższe ponieważ uzasadnia zakres doświadczeń i działań człowieka. Tego rodzaju

“sytuacja graniczna” -bez wyjścia- człowieka znana nam już z Księgi Rodzaju. Nie

tylko w sposób narracyjny, przedstawia bardzo odległą historię genezy rodzaju

ludzkiego, ale również przedstawia rozwój Narodu Wybranego, jaki poprzez liczne

próby zostaje nadal ludem oddanym Bogu. (por. Gn 3,1-5 i 22-24; 20, 1-2. 3-7; 22, 1-

2. 3-8. 11-14; Ex 2, 1-4. 11-25; 8, 25-28; 11, 4-8; 23, 13; 32, 15-19 i 20; 27, 12-17)195

.

Choć rzeczywistość ta jest niezmiernie złożona, jest jednak bardzo bogata w

nieustanną świadomość Bożego Dobra, w wyniku czego cały Naród nie poprzestaje

kierować się i podążać za dobrem. Człowiek w pełni wolny, na swój sposób

uświadamia sobie bliskość Boga. Wierzy też w samego siebie w perspektywie

spełniającego się dobra, gdyż w jego naturę wpisane jest doświadczenie dobra jakie

otrzymuje. A zatem podstawą odniesień człowieka, stanie się doświadczenie dobra -

doświadczenie agatologiczne, stawiane jakby w dwóch wykluczających się

wydarzeniach przeżywania wartości, jest w nim możliwe: „dobro” i „zło”. Jak

wynika z samego doświadczenia, pewna doza fascynacji i nastawienia na to co

pozytywne powoduje podążanie za dobrem. Właśnie dlatego jest możliwe

194

Por. C. K. N o r w i d, List do Jana Skrzyneckiego,[w:] Tenże, Pisma wierszem i prozą, Warszawa 1973, s. 305; Bo upadki całych społeczności zaczynają się od upadku moralnego człowieka: Całe to pokolenie na hekatombę dla przyszłości. Zniszczy się jak narzędzie potrzeby jakiejś, co nie była. Szczęśliwi, którym dane jest jeszcze nie rozumieć tego położenia. Zarozumiałość ich pocieszy, hardość się uda za odwagę, za filozofie stanie cynizm, a wyobraźnia schorowana postać religii weźmie na się. Cytuję za: J. T i s c h n e , ŚLN, s. 155; „Bo serce ma robaczywe, mętny umysł”. Kar. F. M a c h a r s k i, Rozmowa z Ks. Kard. Metr. Krakowskim, W Łagiewnikach Papież ostatecznie potwierdzi kult Bożego Miłosierdzia,[w:] M. P r z e c i s z e w s k i,[Rada progr., abp J. Ż y c i ń s k i, bp T. P i e r o n e k, abp S. G ą d e c k i, bp, M. J ę d r a s z e w s k i], „Wiadomości Kai” (14 lipca 2002), nr 28 (537) 2002, s. 10.

195 Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 96 i 255-258; Człowiek jest naprawdę taki, jaki jest w sytuacji

granicznej ... Ibid.

82

zbudowanie „etyki pozytywnej”, przy czym należy zaznaczyć, że podążanie za złem

należałoby przyjąć jako jej częściowe lub całkowite zaprzeczenie. Uzasadnia to

wewnętrzny ból i rozdarcie rodzące się w człowieku. Potwierdzeniem tego stanu

ducha jest opis doświadczenia Bożego u Św. Augustyna: Dla ciebie, powtarzam, Bóg

stał się człowiekiem. Umarłbyś na wieki, gdyby On nie narodził się w czasie.

Przenigdy nie byłbyś wyzwolony z ciała grzechu, gdyby On nie przyjął ciała,

podobnego do ciała grzechu. Byłbyś skazany na niemiłosierną wieczność, gdyby Bóg

nie okazał ci wiecznego miłosierdzia. Nie byłbyś przywrócony życiu, gdyby On nie

poddał się dobrowolnie prawu śmierci. Bez Jego pomocy byłbyś zgubiony, zginąłbyś,

gdyby nie przyszedł196

.

Jest to tekst kazania Św. Augustyna bardzo znany i wyszczególniony w

godzinie czytań brewiarza z dnia 24 grudnia Wigilii Bożego Narodzenia. Czytając

wymieniony fragment lękamy się w nim pewnych oczywistości widzianych bardzo

realistycznie na przykład: wyzwolony z ciała grzechu, zapewne zawiera skuteczność

działania Bożego Słowa. Jednak należy sobie uzmysłowić i taką rzeczywistość, w

której Św. Augustyn jako biskup Hippony niejednokrotnie kierował swoje kazania

wobec sympatyzujących z gnostykami i arianami, stąd wyraźny rozdźwięk między

ciałem grzechu a duchem i życiem. Ten problem podejmiemy w następnym z

rozważań, którym omówimy zagadnienie zła i osobowości człowieka, postulat dobra

nad złem oraz znaczenie wolności i nadziei człowieka.

196

Św. A u g u s t y n, Kazanie Prawda z ziemi wyrosła, a sprawiedliwość z nieba spojrzała,[w:] C o n g r. p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, II Czytanie, (Kazanie 185), Poznań 1982, t. I s. 341.

83

2) Zagadnienie zła.

Zagadnienie zła, gdzie punktem wyjścia dotyczącym działań duszpasterskich,

przy analizie “tischnerowskiej koncepcji zła” jest powszechne nauczanie Kościoła.

„Zło pozwala się rozpoznać i utożsamić nie poprzez jakąkolwiek definicję

swego bytu –ale wyłącznie tylko po treści słów (por. Rdz 3, 1-5)”197

. „Człowiek

wyrażający jedność Stworzenia zostanie poddany Słowu i anty-Słowu,

Ewangelii i anty-Ewangelii. Dotychczas byliśmy światkami Słowa, które się

wyraziło w prostej afirmacji wszystkich stworzeń, powołanych do istnienia

przez Boga, a nade wszystko w afirmacji człowieka stworzonego na obraz i

podobieństwo Boże. Zastanówmy się jakimi drogami idzie anty-Słowo. ... Oto

co mówi ‘Ojciec kłamstwa’(ψεύστης έστìν καì ό πατήρ αύτοΰ {J 8, 44b},

Διάαολος{Ap 12, 9}) –tak go nazwało Pismo Św. (por. J 8, 44)- podważa

prawdziwość Bożego Słowa: ‘Czy to prawda, że Bóg powiedział: Nie jedzcie

owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?’ (...) Niewiasta z łatwością koryguje

błędną informację, ‘Owoce z drzew tego ogrodu jeść możemy, tylko o owocach

z drzewa, które jest w środku ogrodu, Bóg powiedział: Nie wolno wam jeść z

niego, a nawet go dotykać, abyście nie pomarli’(Rdz 3, 1-5)” 198

. Na czym polega

wyłączność treści słów błędnej informacji anty-Słowa. Na sformułowaniu

odpowiedzi potwierdzającej niezgodnej z prawdą: „‘Nie pomrzecie’, ... ‘Ale Bóg

wie, że gdy spożyjecie owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i tak jak Bóg

będziecie znali dobro i zło’ –dawniejsze przekłady mówią ‘będziecie jako

bogowie’(Rdz 3, 4n). Jest to przynajmniej wniosek prawdopodobny. ...

Niewiasta nie akceptuje całej treści pokusy. ... Akceptuje ją na miarę swojej

ludzkiej tylko świadomości i wolności. Niemniej to, co zaakceptowała, na teraz

wystarcza. (...) Szatan nie jest tylko autorem błędnego wniosku. On chce

narzucić swoją postawę wobec Boga. Nie chodzi mu wcale o ‘boskość’

człowieka. Chodzi o przeniesienie na niego swojego buntu, tej postawy, którą on

197


198 Tamże s. 1323; Z przytoczonego „terminu” powyższego tekstu można by wyprowadzić całą

naukę „grzechu społecznego”. Skutków dziedziczenia skłonności, schorzeń, mechanizmów zachowań i czynów łącznie z możliwością orzekania o przydatności lub nie do życia w społeczeństwie, a nawet o szeregu przypadkach interwencji chirurgii informacji genetycznej rozpowszechniającej się już od poczęcia późnej starości i chwili śmierci. J. R a t z i n g e r, katecheza prawd cząstkowych,[w:] V. M e s s o r i, Raport o stanie Wiary, rozmowa z Ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem, Kraków - Warszawa 1986, s. 63n.

84

sam, Szatan, określił siebie i ustawił się w całym świecie stworzeń poza prawdą i

poza prawem zależności od Stwórcy. ... Szatan (Ό Σατανάς{Ap 12, 9}) w

Księdze Rodzaju nie uzyskuje wszystkiego, nie uzyskuje całkowitego buntu

człowieka przeciw Bogu, czyli takiej negacji, jaką sam w sobie nosi. Uzyskuje

natomiast w człowieku taki zwrot ku światu, który będzie ewoluował dalej w

pożądanym przez niego kierunku. Świat stanie się w dalszym ciągu terenem

kuszenia człowieka, terenem odwracania go od Boga –w różny sposób i w

różnej skali- terenem ‘sporu’ z Bogiem. Zamiast współpracy ze Stwórcą,

terenem zaspokojenia pychy człowieka, zamiast szukania chwały Stwórcy (1

Kor 2, 12). Jako anty-tezie Ducha Bożego, że ‘przyjaźń ze światem jest

nieprzyjaźnią z Bogiem’(Jk 4, 4). (...) Anty-Słowo raz wypowiedziane musi iść

jeszcze dalej i sięgać jeszcze dalej po linii swej pierwotnej inspiracji. ... To

właśnie wyraża owo: ‘Non serviam’, ‘nie będę służyć’ (por. Jer 2, 20), które jest

antytezą innego samo-określenia: ‘Któż jak Bóg’ (Mi-cha-el ό Μίχαηλ {Ap 12,

7})”199

. Taki jest wymiar tajemnicy „Daru” i „odrzucenia”, „buntu i sporu”

człowieka z Bogiem, które rodzi się z owego anty-Słowa i anty-Miłości, jak wyraża

to Św. Augustyn w formule: „‘amor sui usque ad contemptum Dei’200

, ta anty-

Miłość uderzyła w pierwotne Przymierze, zrodzone wraz ze stworzeniem w

Wielkim Sercu Tajemnicy Osobowego Boga w Trójcy Przenajświętszej. (...)

Jak uczy Św. Augustyn (anty-Miłość) może być zrównoważona i

przezwyciężona przez Miłość, miłość bez miary: ‘Amor Dei usque ad

contemptum sui’!”201

... „Toteż ta Boża Tajemnica wyrasta na skrzyżowaniu

grzechu i ‘Ofiary’ –Słowa Wcielonego i anty-Słowa, Miłości i anty-Miłości. ...

Cała ludzkość, Kościół i świat, ‘przeszłość, teraźniejszość i przyszłość’,

zapadają w głębokie pełne religijnej czci milczenie wobec Faktu: ‘Christus

faktus est pro nobis obaedientes usque ad mortem’(Flp 2, 8)”202

. ... „W agonii

na drzewie świata Chrystus nagle wszystko usprawiedliwił, jakby –‘ut minus

199

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1326; W. B o n o w i c z, Tischner, Kraków 2001, s. 470; Por. L. F e u e r b a c h, Wykłady o istocie religii, Warszawa 1953, PWN, s.318; cd. Aneks, nr 199.

200 S. A u g u s t i n u s, De Civitate Dei, XIV, 28, cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a,

Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1330. 201


202 Tamże, s. 1336.

85

sapiens dico’(2 Kor 11, 23) usprawiedliwił samego Boga przed człowiekiem. ...

Niósł na Kalwarię wraz z ciężarem Krzyża całą autentyczną prawdę ludzkiego

cierpienia, uniżenia, zhańbienia, konania, tortury śmierci. Jezus zawsze był po

stronie człowieka –‘am-haareza’- tego właśnie słabego (por. J 7, 49)203

. ... Owym

Sługą Przymierza, które ma się urzeczywistniać i spełniać mocą Ducha, mocą

Daru ! To Nowe i ostateczne”204

. Jednocześnie Kardynał Wojtyła stawia nas

wobec świadomości życia łaską, a także możliwości zerwania tej życiodajnej więzi z

Bogiem poprzez osobiste grzechy człowieka. Chodzi tutaj o udział świadomości i

woli, jako ludzkie kryteria winy i grzechu rozpatrywane w świetle wiary. Stąd

powstaje jedno z najważniejszych pytań: „Czy człowiek w swoim życiu, działaniu,

intencji, może mieć świadomość tego momentu, który nazywa się grzechem

śmiertelnym? Od strony zerwania życiodajnej więzi z Bogiem ‘Drzewem

Życia’ (por. Rdz 2, 9), z Łaską –oczywiście nie, to jest wymiar tajemnicy.

Wiadomo również, że grzech narasta do sobie właściwych granic nie tylko jako

ludzka podmiotowa rzeczywistość świadomości i woli, ale równocześnie

poprzez swój konstytutywny stosunek do Boga, do Ducha Świętego, do Źródła

Życia, czyli Łaski (por. Mk 3, 28-29) ..., racją odpuszczalności lub

nieodpuszczalności grzechu nie jest samo zło moralne –wymiar czysto ludzki-

ale odniesienie do Źródła Łaski, do Ducha Świętego. Jeżeli zabraknie tego

odniesienia, choćby w sensie pośrednim ... wówczas grzech ostatecznie nie

zostaje odpuszczony (por Mt 12, 32n). Człowiek jest zdolny do grzechu przeciw

Duchowi Świętemu, który stanowi jakąś ludzką analogię grzechu szatańskiego

–ale i tak nie posiada, nie może posiadać, jego wewnętrznej miary. Jest mimo

wszystko i pozostaje zawsze, tylko grzechem ludzkiej miary –a jest to przede

wszystkim- jak się zdaje –miara uwikłania w skomplikowaną sieć

uwarunkowań właściwych dla człowieka. Miarę bezwzględnej, świadomej i

całkowicie wolnej raz na zawsze wybranej i stale wybieranej negacji Boga ma

grzech szatana. I on to właśnie kształtuje ów stan odrzucenia, który nazywa się

piekłem (por. Mt 22, 13; 25, 26-30.41.46; J 5, 29). Jest przedmiotem ścisłej

tajemnicy (por. 2 Tes 2, 7), kiedy i który grzech człowieka wchodzi w ów

wymiar odrzucenia, prowadzi do odrzucenia. Wiadomo, że wymiar ten należy

203

Tamże, s. 1339, 1338. 204

Tamże, s. 1330.

86

do perspektywy eschatologicznej wiary Kościoła (por. KK 48)”205

. Należy

wyszczególnić, iż zarówno teksty Rekolekcji Watykańskich Kardynała Wojtyły jak

również wypowiedzi Kardynała Josepha Ratzinger̀ a, później Prefekta Kongregacji

Wiary w centralnej fazie przekazu na temat zła i grzechu, dotyczą ciągle na nowo

stawianych pytań o tajemnicę anty-Słowa i anty-Miłości w dziejach człowieka. Stąd

przyjmujemy następujący podział zagadnienia zła: a). Człowiek twórcą swej

osobowości. b). Postulat dobra nad złem. c). Wolność źródłem nadziei człowieka.

a) Człowiek twórcą swej osobowości.

„Musieliśmy zostać na nowo ‘nabyci’, ‘Kupieni krwią’, ‘Odkupieni’ (por.

Dz 20, 28; Hbr 9, 14; 10, 19; 13,12; 1 P 1, 19). Czy potrzebna była ta Krew?

Dlaczego ona? Dlaczego Krzyż?”206

. W kontekście tych słów możemy najpełniej

zrozumieć treść zagadnienia szczególnego powołania i zadań człowieka. Ponadto

chcemy docenić szczególne wydarzenia i „znaki” w dziejach Kościoła w jakich

ostatnio uczestniczymy. Są dla nas osobiście wydarzeniami, które poruszają każdego,

tworząc wyjątkową historyczną zależność w życiu. Kiedy w trakcie uzupełniania

tekstu myślenia wartościującego Ks. Tischnera treścią „Magisterium” oraz

„Rekolekcji Watykańskich” Księdza Kardynała Karola Wojtyły i Papieża Jana

Pawła II [co czynimy tłustym drukiem], staliśmy się świadkami nie tylko Jego

śmierci, pogrzebu oraz po upływie należnego czasu żałoby nowego Konklawe, czego

był bardzo mocno świadomy pisząc „Tryptyk Rzymski”. Po upływie należnego

czasu żałoby na Konklawe w dniach od 18 do 19 kwietnia 2005 r., uczestniczyliśmy

w wyborze 265 Następcy Świętego Piotra, jako Benedykta XVI. Ogłoszenie wyboru

Ks. Kardynała Josepfa Ratzinger̀ a miało miejsce 19 kwietnia o godz. 1851

późnym

popołudniem207

. Nawiązujemy do tych wydarzeń z dwóch powodów. Kardynał

Ratzinger jako Prefekt Kongregacji Wiary, właściwą drogę wiary widział w obrazie

spotkania z dawnym i nowym Synajem –„z Synajem Izraela i Górą kazania Jezusa

Chrystusa”. Innym w pewnym sensie opatrznościowym „dziś, jako głowy Kościoła”

205

Tamże, s. 1354. 206

Tamże, s. 1338; Por. J. R a t z i n g e r, Katecheza prawd cząstkowych,[w:] V. M e s s o r i, Raport o stanie Wiary, rozmowa z Ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem, Kraków - Warszawa 1986, s. 63n.

207 Por. Tamże, s. 120n; Taki symboliczny dialog pozostał, jako wspomnienie tamtego pożegnania,

które mimo wszystko zaowocowało ogłoszeniem całemu Światu –„Gaudium magnum”- wyboru Benedykta XVI i „Ingresem” Ojca Świętego na Stolicę Piotrową. Tamże, s. 123; cd. Aneks, nr 207.

87

staje się argumentacja uzasadniająca tę symbolikę. Autor przypomina nam że, „ta

perspektywa zwrócona raczej wstecz, ku przeszłym dziejom wiary, nie jest

wszystkim. Należy tu jeszcze upatrywać pewnej wizji skierowanej ku przyszłości”.

Wiara w „obietnicę Zmartwychwstania, sądu i Królestwa Bożego, dla dzisiejszego

człowieka brzmi to bardzo mitologicznie, ale jest o wiele rozsądniejsze niż mieszanie

polityki z eschatologią w wewnątrz-dziejowej utopii”208

. Jak wykazuje w analizie

myśli marksistowskiej Theodora Adorno. Jeśli wobec zła ma być stosowana

sprawiedliwość, to musi być też sprawiedliwość dla zmarłych. Stąd powracające

pytania o „ducha świata?” Dlaczego świat jest taki, jaki jest? Co oznacza całe

cierpienie, które w nim panuje ? Dlaczego zło w świecie jest tak przemożne, skoro

Bóg jest właściwą mocą ?” Jednak równocześnie w tak zewnętrznie widzianym

świecie jest obecny Kościół w którym Zbawiciel ustanowił taką przestrzeń prawdy i

wolności, które nie byłyby związane z żadnym określonym ustrojem państwowym,

lecz możliwe wszędzie, innymi słowy: musiał założyć Kościół – i to właśnie uczynił

...209

.

Cały bezmiar ludzkiego zła i grzechu przedstawiamy tak od strony

fenomenologicznego opisu zjawiska, jak też duchowej interpretacji świata, człowieka

i Boga. Dlatego w określaniu od strony zjawiskowej świata, zagadnienie zła

postrzegamy jako pewną rzeczywistość wprzężoną w prawo natury210

. Jest ono

uchwytne w przejawach wydarzeń mniej lub bardziej zobiektywizowanego świata

zewnętrznego211

. Problem ten wymagał będzie potwierdzenia w kwestii zasadniczej,

mianowicie: Jak zatem zło w formie zobiektywizowanej poznania wartościującego,

przechodzi w subiektywne zaistnienie i doświadczenie człowieka? Takie spojrzenie

rodzi kolejne pytania szczegółowe z zakresu poznania antywartości212

. Jednak

208

K a r d y n a ł J o s e p h R a t z i n g e r, Wolność i wyzwolenie, wizja antropologiczna instrukcji „Libertatis conscientia‟,[w:] S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz red nacz., J. Woźniakowski sekr., H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki, W. Stróżewski; Sympozjum „Znaku”, cz. 2, tł.: J. Żychowicz, (lipiec1988), „Znak” Kraków 1988, nr 398, s. 18.

209 Tamże, s. 16; Por. E. v o n I v a n k a, Rhomäerreich und Gottesvolk, Freiburg-München 1968,

s. 161-165, cyt. za: K a r d y n a ł J o s e p h R a t z i n g e r, Wolność i wyzwolenie, wizja antropologiczna instrukcji „Libertatis conscientia‟,[w:] dz. cyt., tł.: J. Żychowicz, (lipiec1988), „Znak” Kraków 1988, nr 398, s. 16.

210 Por. J. Ż y c i ń s k i, Pijącym piasek,[w:] Tenże, Na zachód od domu niewoli, Poznań 1997, s.

200 n; Ks. A. K. Nauki dla młodzieży, w Bochni 1881, cz. III, s. 44-45. 211

Por. J. T i s c h n e r , Spowiedź rewolucjonisty, Kraków 1993, s. 166-171; Ks. A. K. Nauki dla młodzieży, w Bochni 1881, cz. III, s. 58n.

212 Por. Z. S t a w r o w s k i, Bezdroża wolności w Fenomenologii ducha G.W.F. Hegla,[w:] K o m

i t e t H o n o r o w y, Zawierzyć Człowiekowi, Kraków 1991, s. 410-423; J. R a t z i n g e r, Salz der

88

naszym najważniejszym zadaniem będzie uzyskanie odpowiedzi, czy zło z natury

swojej jest w jakimś stopniu “bezwolne”, gdyż potrzebuje ucieleśnienia i

wybrania213

. Więc, na ile wszechwładne nie jest, stanowi o wolności wyboru i sile

wewnętrznej władzy poznawczej człowieka. Zaś na ile jest bezwolne, na tyle

zagrażać będzie “wolnej woli” człowieka otwartej na wartość dobra214

. Z kolei

pytając o doświadczenie zła w człowieku pytamy: jak się to dzieje, że ignorując

zdolności poznawcze i woli, człowiek może popaść w „iluzję‟ co do własnego

„dobra‟? Czy w przestrzeni nieukierunkowanej bezwolności „zło”, jak i jego

zaprzeczenie, nie tylko stają się nierozłącznym napięciem, ale wewnętrzną

sprzecznością i osobistym dramatem człowieka. Czy w równym stopniu

(każdorazowo) poznanie przyczyniać się będzie do odkrywania wielkości pojętego

dobra chronionego, w najgłębszych warstwach przeżyć wartościującego “Ja”,

którego źródłem jest wartość wolności człowieka. Na czym więc miałoby polegać

porzucenie wewnętrznej preferencji wśród wartości obiektywnych, oddziałując

bezpośrednio na niekorzyść wartości dobra. Zamieszczony poniżej tekst doskonale

ilustruje na czym polega iluzja zła, której autorem jest sam człowiek. Cały ten nastrój

paniki i lęku,(...) wyszedłszy wieczorem z getta, odetchnąłem z ulgą. A zarazem trudno

mi było uwierzyć, patrząc na mniej więcej normalne życie warszawskiej ulicy, że tuż

Erde, Stuttgart 1996, tł. G. Sowiński, Sól Ziemi – Chrześcijaństwo i Kościół katolicki na przełomie tysiącleci, Kraków 1997, s. 98; Postawienie problemu potwierdza następująca wypowiedź Autora: Gdyby mógł Ks. Kardynał zadać pytanie duchowi świata, to czego chciałby się dowiedzieć ? Pytanie które bym mu zadał jest: ..., dlaczego świat jest taki, jaki jest? Co oznacza całe cierpienie, które w nim panuje ? Dlaczego zło w świecie jest tak przemożne, skoro Bóg jest właściwą mocą ? Ibid.; Ks. A. K. Nauki dla młodzieży, w Bochni 1881, cz. III, s. 47nds.

213 Por. J. T i s c h n e r, Filozofia dramatu-wprowadzenie, Éditions du dialogue, Paris 1990, s. 151-

158; Oto jak problem zła widzi sam Autor: Spór toczy się o aksjologię, pojętą jak najgłębiej, a więc o zasady agatologii (...). Dla człowieka samo istnienie jest problemem. Jest nim zaś tylko dlatego, że może ono być zarówno istnieniem dobra, jak istnieniem zła. (...) Istnienie zła jest złe. Tylko istnienie dobra jest dobre. (...) Zło potrzebuje człowieka, aby się stać. Staje się dzięki rękom i nogom człowieka. (...) Stąd zło nie jest tylko próbą dla rozumu, ale również próbą dla woli. W tym punkcie ... odsłania swą siłę i bezsiłę zarazem. Tamże, s. 154 i 155; Ks. A. K. Nauki dla młodzieży, w Bochni 1881, cz. III, s. 66-67.

214 Por. Tamże, s. 151-152, 155 i 162; T. S z a w i e l, Holocaust jako problem filozoficzny,[w:] K

o m i t e t H o n o r o w y, dz. cyt., s. 292; Autor odwołując się do wydarzeń historycznych, wykazuje naturę i rozmiary zła systemowego w danej społeczności, charakteryzując mechanizm negacji absolutnej na wartościach stanowiących o tym , co ludzkie i duchowe: Niemożliwość odpowiedzi na pytanie: Jak to mogło się stać. O co zatem idzie w pytaniu :„Jak to mogło się stać‟ (...) Otóż gdy pytam (...), to cała samowiedza religijna i moralna wydaje się jakby nieadekwatna, (...) mimo, że tradycja ta oferuje nam w sumie pozytywny obraz człowieka i jego dziejów. (Niestety) tak nie jest. Gdy się słyszy zwrot „bezmiar zła‟, to słyszymy też, gdzieś na dnie „dobro‟, gdy słyszymy „zagłada‟, to dźwięczy również „ocalenie‟ ”. “ Jednakże wszystkie te pojęcia mają to do siebie, iż swój sens czerpią ze swoich „przeciwieństw‟. (...) Każde z tych pojęć jest równocześnie kierunkowskazem wskazującym na swoje przeciwieństwo.(...,) jedno celuje w drugie. (...) Holocaust w tym ujęciu jest „zastępczą egzekucją starego Boga‟. Tamże, s. 292.

89

obok odbywa się to „wysiedlanie‟ setek ludzi na tamten świat (środa, 22.VII. 1943)215

.

b) Postulat „dobra” nad złem.

Postulat ten wynika nie z całości wydarzenia wewnętrznego poznania

człowieka, lecz tylko tej części zaangażowania, lub decyzji która w swym

subiektywnym zaistnieniu stała się „pretekstem” unaocznienia zła. Unaocznione zło

zawsze przejawia się pod postacią dobra. Wydarzeniem tym jest początkowa faza

kształtowania się doświadczenia dobra - duchowej wartości osoby. Antywartość

przedstawiana w każdej formie zła stwarza trudność przeżywania podmiotowej

wartości człowieka, wprowadzając pewien nieład u podstaw jego egzystencji.

Dlatego „zło” w perspektywie Boga będzie w swych przejawach bardziej duchowe i

demoniczne, w stanie całkowitego przeciwieństwa i absolutnej negacji. Tak wyjaśnia

się „, , λεμα σαβαχθανει‟216

(Mt 27, 46; Mk 15, 34) i straszne zwątpienie

Chrystusa będącego w agonii „Θεέ μου Θεέ μου, ίνατί με έγκατέλιπες;‟ (Mt27, 46b).

Agonia stanie się lekką, skoro została podjęta przez wieczną nadzieję. Aby Bóg mógł

być człowiekiem, potrzeba było aby zwątpił. Prawdopodobnie nie potrafimy

doprowadzić opisu do wymaganej jednoznaczności, rysując z konieczności

rozwiązaniu nader ogólne granice217

.

To właśnie w ramach rozważań nad wartością Odkupienia warto przyjąć

cierpienie i wyniszczenie krzyża, gdyż Śmierć i Zmartwychwstanie ma nie tylko

charakter ambiwalentny, w tym znaczeniu, że przynosi zbawienie, ale wprowadza

215

T. S a w i e l, Holocaust ...,[w:] K o m i t e t H o n o r o w y, dz. cyt., cyt. za: W. B a r t o s z e w s k i, Los Żydów Warszawy 1939-1943 s. 297, przyp. n 11. Por. J. T i s c h n e r, Ksiądz na manowcach, Kraków 2000, s. 122-123; Por. K s i ę g a P s a l m ó w, Księga V, Ps, 108(109), 8-20, 26-31,[w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 658, przypisek., 8b, 16-20 i 24; U Św. Augustyna pismach Starochrześcijańskich „Objaśnienia Psalmów” w Psalmie 30, 23; M. B a n a s z a k, Średniowiecze,[w:] E. S u c h o c k a, Historia Kościoła Katolickiego ATK, Warszawa 1989, s. 176; cd. Aneks, nr 215.

216 „Lema aceba” u Izajasza oznacza: „legnięcie w śród tortur, dosłownie „dla tortury‟, ... kara

gehenny”. Por. K s i ę g a I z a j a s z a, III Pieśń o Słudze Jahwe, (50, 11b),[w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Zespół redakcyjny: M. Peter i M. Wolniewicz, Komitet Honorowy: Ks. Abp. A Baraniak, Ks. Kan. L. Bierzewski, Ks. Inf. L. Haendschke, Ks. Pr. J. Michalski, Ks. B. Wodecki, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1970, s. 799.

217 J. T i s c h n e r, ŚLN, Kraków 1975, s. 286-287; (cyt. przyp. Otóż traktuje je w gruncie rzeczy

także jako szczególnego rodzaju czyny. Każda wypowiedź, jak wiemy z semantyki, znaczy coś, coś oznacza i coś wyraża. Dla mnie tutaj, w przeciwieństwie do współczesnej pozytywizującej egzegezy, najbardziej doniosły moment wyrażenia, dzięki któremu wypowiedzi Jezusa mogą być uznane jako 'czyny noszące znaczenie'. Interesuje mnie zatem świadomość Jezusa ukryta poza jego 'wypowiedziami', a odsłaniająca przez 'czyn' dążenie. Ibid., zobacz przyp. nr 154.

90

nas w tok zagadnień "ekspiacyjnych" i samego "Misterium Pietatis i Pasionis "

Chrystusa 218

. Jednak Odkupienie stając się "wartością Soteryczną" chrześcijanina

stawia nas w obliczu doświadczenia zła219

. Rozpoczniemy od Ogrojca. W tym

momencie Jezus, jak się wydaje, staje po raz pierwszy bezpośrednio twarzą w twarz w

obliczu swej własnej śmierci. Otóż traktuje je w gruncie rzeczy także jako

szczególnego rodzaju czyny. Najbardziej doniosły moment wyrażenia, dzięki któremu

„wypowiedzi Jezusa‟ mogą być uznane jako 'czyny noszące znaczenie'. Interesuje

mnie zatem świadomość Jezusa ukryta poza jego 'wypowiedziami', a odsłaniająca

przez 'czyn' dążenie(...). Wypowiada słowa modlitwy: 'Niechaj odejdzie ten kielich' ... .

Śmierć Jezusa była od początku pojęta przez Niego jako integralna część dzieła,220

.

(...) Jezus mówi: 'Jeżeli ziarno nie obumrze, nie wyda owocu.(...) Oto ... na krzyżu

słowa 'Boże mój czemuś mnie opuścił' ... Jezus wybiera śmierć, ponieważ w Jego

świadomości śmierć sama w sobie ma sens Soteryczny - Zbawczy. Polega on na tym,

że śmierć jest pomostem przysposabiającym człowieka do nowego życia221

.

Dodatkowym uzasadnieniem zmierzającym w tym kierunku jest analiza

doświadczenia wartości z uwzględnieniem uprzedniego założenia uwydatniającego

rolę woli, czyli intencji osoby. Generalnie nastawienie woli wzmacnia, lub osłabia

każdą z realizowanych wartości, przyczyniając się do jej poznawczego zdefiniowania

i wyboru. Z nastawieniem woli łączy się rzeczywistość życia w prawdzie oraz

przebaczenia, które jest wynikiem rozeznania mniejszego lub większego udziału w

winie nam zadanej i w winie innych ”Ojcze przebacz im bo nie wiedzą co

czynią”(Łk. 23, 34)222

. W ten sposób dążenie do zniewolenia zła wiąże się z

przypominaniem o wolności. ' Im bardziej jaskrawa intencja zniewolenia, tym

jawniejsze założenie wolności'. (...) Kuszony ulega jakiejś iluzji. Wierzy, lub co

218

Por. Tenże,ŚLN, s. 288 i 289; Śmierć nie jest dla Chrystusa ani zaskoczeniem, ani przypadkiem. Mimo to przeżywa ją jako wartość, Chrystus cierpi z duchową „pasją‟ zarówno w swojej naturze ludzkiej jak i boskiej, której źródłem oraz jedynym celem jest Miłość Ojca –dar wewnętrznego Życia Trójcy Świętej. Przede wszystkim w umieraniu Jezusa trzeba widzieć dzieło „Najdoskonalszego Uwielbienia Majestatu Boga‟, jakie dokonane zostało w Jezusie Chrystusie i jest uobecniane w każdej Eucharystii. Tak czyni Kościół kiedy modli się po każdej prefacji: „Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth, pleni sunt coeli et terra gloria Tua!‟ Przy czym rzeczą obojętną jest sam przebieg zewnętrznych okoliczności odsłaniających nam wszelkie szczegóły wydarzeń jak: akty prowokacji, zadanych cierpień, w tym spełniony akt posłuszeństwa. (...) Jako człowiek, „Jezus odczuwa własną śmierć jako wartość - ambiwalentną, pozytywną i negatywną zarazem‟. Ibid.

219 Por. Tamże, s. 288, 289, 290,291.

220 Tamże, s. 289.

221 Tamże, s. 289.

222 Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., s. 10-11.

91

najmniej przypuszcza, że to, ku czemu się skłania, jest jego dobrem. Na tym polega

jeden z paradoksów zła: zło, aby pociągnąć ku sobie, przybiera (...) oblicze dobra.

Kusi nie jako zło, lecz jako jego przeciwieństwo.(...), patrząc na zjawisko zła od strony

tego, kto chce zła. Kuszony bowiem nie chce zła, ulega 'złu' jako swemu dobru.

Kuszony jest w innej sytuacji, on wie, o co idzie. Dlaczego zło wciąga. Zło dąży samo

z siebie do jakiejś racjonalizacji, a dowodzi tego sam perswazyjny charakter

pragnień, które budzi; przede wszystkim zaś 'postawa kusiciela' wobec tego, co

robi223

.

Najlepszym przykładem jest tutaj przestrzeń doświadczenie dobra. Zatem

przywróćmy kilka sposobów jego odsłonięcia, jakie już analizowaliśmy w procesie

'poznawczym dobra' (Zob. Rdz. I, par. 1, s. 29 n.). Doświadczenie dobra najpełniej

odsłania się wobec współwystępującej negatywności: "Jest coś, czego być nie

powinno!". Tak demaskuje przejaw i niepokój możliwości wystąpienia "zła"

względem "dobra", o którego realizację nam chodzi. Bez doświadczenia tego

wewnętrznego "niepokoju" i "zachwytu" nic w człowieku nie jest przeżyciowo

możliwe, ani poznawczo, co wskazałoby na wartość dobra jego wnętrza. Jest nim

każdorazowo doświadczenie, autonomiczne i wewnętrznie tożsame "Ja" w kierunku

"dobra", ale też i zagrożenie wobec odczuwalnego dobra mieści się w tej samej

negatywnej przestrzeni "zła". Występująca dla obu - wartości i antywartości -

płaszczyzna doświadczeń, stanowi o zakresie refleksji nad poznawalnością "Ja"

człowieka. Wewnętrzną wartość osoby mimo, iż może dokonywać refleksji nad

sobą, jak też transcendując samą siebie, tworzy jakby swój autonomiczny stan

bogactwa duchowego, coś co stanowi o duchowym "misterium" człowieka i jego

niepowtarzalności224

.

Jak już w innym miejscu wykazaliśmy, Ks. Tischner jest zdania, co zresztą

bardzo mocno argumentuje, że "Ja" człowieka do końca jest niepoznawalne pomimo

możliwości "refleksyjnych jak i transcendentalnych", ponieważ to co stanowi pełną

wewnętrzną "wartość osoby" nie podlega w pełni naukowemu procesowi

223

Tenże, Filozofia dramatu, s. 176, 179. 224

Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., s. 19; Sądzę, że treść „ja‟ jest radykalnie ostateczną treścią współ-domniemaną w aktach przedmiotowych twierdzeń i to nie wszystkich. Jako argument może służyć ta okoliczność, że poznanie ze swej natury zmierza do tego, by być a-egotycznym, a-osobowym, jakby niczyim oraz to, że „treść ja‟ w aktach refleksji, sama może być przedmiotem stwierdzeń, podczas gdy, konscjentywność (po)twierdzająca nie może nim być w żadnym wypadku. (...) podmiot gnozeologiczny poznania jest w swej kwalifikacji immanentnej całkowicie nie-egotyczny. Ibid.

92

"obiektywizacji". Autor wręcz upatruje w tym do końca niepoznawalnym "Ja"

aksjologicznym człowieka pierwiastek duchowy, "duszę ludzką". Powie, "ono" jest

"świadome", "tożsame" i "transcęndujące siebie", ono jest wszędzie, ale ono jest "we

mnie". Kiedy go tracę "wiem, że tracę siebie". Kiedy je zdobywam, "napowrót

zdobywam siebie"225

. Oto najbardziej niezgłębiona tajemnica ludzkiego wnętrza,

"treść" niesłychanie prosta, lecz w każdej chwili zdolna zmienić swą wartość na

mniej, lub więcej, bardziej, lub całkiem niedostatecznie. Człowiek nie ma władzy nad

nicością. Nie potrafi z niczego zrobić coś. Ale potrafi dokonać większego cudu: 'ze zła

wyprowadzać dobro'. Potrafi w świecie kłamstwa stworzyć prawdę, w świecie

zabijania zasiać życie, w świecie zdrady powołać do istnienia wierność. Zdolność

człowieka, wskazuje na podziwu godną umiejętność 'stwarzania cudów' na tym

świecie. Zamienić zło w dobro. Człowiek jako 'dobroczyńca' ... Przed taką władzą i

taka zdolnością nawet aniołowie schylają swe czoła226

. Niezwykłe pogłębienie analiz

nad intencją woli i czynu ludzkiego przez Autora, zobowiązuje nas do ukazania tych

wartości dobra w praktyce chrześcijańskiego życia Kościoła. Przeżywając tajemnice

Paschalne naszego Zbawienia, wielokrotnie i w różny sposób wczuwamy się w

„tajemnicę dobra” płynącą z Krzyża Chrystusowego. W duchowym współczuciu,

gdzieś podświadomie stale powracamy do podstawowego odkrycia „jest coś, czego

być nie powinno!\?” W tekstach biblijnych natrafiamy na dosłowny opis

doświadczenia agatologicznego. Należy przyjąć, że jego analiza i rozwój występujące

w obydwu formach: zarówno od strony negatywnej „zła”, jak i pozytywnej „dobra”,

zaistniałego w sytuacji granicznej śmierci współ-ukrzyżowanych. W Ewangelii Św.

Łukasza zapisano: Gdy przyszli na miejsce, zwane „Czaszką‟, ukrzyżowali tam Jego i

złoczyńców, jednego po prawej, drugiego po lewej Jego stronie. Lecz Jezus mówił:

„Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią‟ (...) Jeden że złoczyńców, których [tam]

powieszono, urągał Mu: „Czy Ty nie jesteś Mesjaszem? Wybaw więc siebie i nas‟.

Lecz drugi, karcąc go, rzekł: ‟Ty nawet Boga się nie boisz, chociaż tę samą karę

225

Tenże, ŚLN, s. 217; por. Tenże, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., s. 14, 15 i 16; MN, s. 35 i 39; MWW, s. 432-433. Stąd podkreślanie doniosłości tego co się dzieje w „obiektywnym‟ świecie wewnętrznym człowieka (podświadomości), a niedocenianie tego co dzieje się w świecie intencji, aktów, „słowem‟ świadomości w sensie właściwym. Należy uwypuklić, iż Autor jest skłonny iść w kierunku „wyjaśniania” świata i spraw człowieka i Boga, niż podejmowania tak zwanych „doktryn teologizacji świadomości i przyczynowości sprawczych łaski wiary”, dla jasności i pełnego jej rozumienia: Byłoby rzeczą niezmiernie pouczającą „zbadać‟ jak „augustiańska‟ metafora „łaski‟ jako „‟światła‟‟ spływającego do duszy człowieka „unika‟ niepotrzebnych komplikacji. Tamże, cytuję łącznie z przypisem, nr8, s. 217.

226 Tenże, MN, s. 56.

93

ponosisz? My przecież-sprawiedliwie, odbieramy bowiem słuszną karę za nasze

uczynki, ale On nic złego nie uczynił‟. I dodał: „Jezu, wspomnij na mnie, gdy

przyjdziesz do swego królestwa‟. Jezus mu odpowiedział: „Zaprawdę, powiadam ci:

Dziś ze mną będziesz w raju‟. (...) Wtedy Jezus zawołał donośnym głosem: „Ojcze w

Twoje ręce powierzam ducha mojego‟(Ps 31[30], 6). Po tych słowach wyzionął

ducha.(Łk 23, 33-34.39-43 i 46.) Porównując powyższy tekst Pisma Świętego z

krótkim zapisem Św. Mateusza (27,44): Tak samo lżyli Go i złoczyńcy, którzy z Nim

byli ukrzyżowani; nic tylko znajdujemy potwierdzenie za dwustronną formą

przeżycia doświadczanego dobra jako zachwytu nad uczynionym dobrem oraz jako

zagrożenia i buntu względem wyrządzonego zła. Kwestionujące Chrystusa

wypowiedzi wespół z Nim na śmierć skazanych, wypełniają do końca treść Jego

życia. Gdyż jedynie Chrystus w swojej śmierci jest pojednaniem, a więc Tym który te

treści przeżywa najgłębiej. Godzi świat ze sobą, zwłaszcza tych, którzy biernie i z

wyroku włączeni są w Jego Śmierć, przed swoim Ojcem w Królestwie Bożym.

Dlatego jest to tajemnica tragiczna, a jednak stale manifestująca siebie wobec

zewnętrznego świata swym "dobrem" - wartością uzasadniającą istotę swego

istnienia. Ks. Tischner, pytając o człowieka analizuje najpełniej "istotę"

człowieczeństwa. Nie może wyzbyć się pytania o to, "co jest w człowieku?", w jaki

sposób „istotą człowieka jest jego mowa Istotna”. Autor jest pewien i wskazuje nam,

że: Dobro idzie przed bytem (...). Dobro, które 'wezwało' podmiot do tego, aby (...)

przybliżał się do drugiego, przybliżał się do bliźniego227

. W taki sposób rodzi się we

wnętrzu człowieka postulat dobra nad złem. Dlatego analizując poznawczo

"oblicze" człowieka i doświadczając jego "wnętrza", należy uchwycić obydwie

strony: zarówno, tą jasną i czytelną, jak też tą mroczną i niepoznawalną. Za Św.

Augustynem, Ks. Tischner uważa, że obie mówią do nas wyrażając nam siebie w

klimacie spotkania. "Autor stara się wniknąć w 'istotę człowieka' poprzez analogię

doświadczenia 'istoty Boga', (w której) 'Istotę Boskości' stanowi idea 'nieskończenie

Świętej Osoby' "228

. Płaszczyzna tychże doświadczeń osoby, to wspólna wszystkim

wartościom płaszczyzna „dobra” wyrażająca się swą własną mową, "mową

227

Tenże, ŚLN, s. 161; por. MN, s. 55-56. 228

Tenże, ŚLN, s. 243; Tamże, s. 123.

94

dobra"229

. Mistyczna miłość Ludzkości (..., gdzie) w miłości mistyków dochodzi się do

'przeczucia' prawdy o (...) tajemnicy bytu i tajemnicy Boga, jako Najwyższej Miłości.

(...) Taka miłość, która wszystko tworzy, byłaby zdolna odsłonić każdemu (...)

najgłębszy sekret stworzenia. Jej 'istota nie jest bardziej metafizyczna niż moralna'230

.

Jednak już u podstaw takiego przeżycia można doszukiwać się śladów zła, które w

jakiś bliżej nieokreślony sposób, pozostaje w perspektywie dobra człowieka.

Symboliczny język transcendencji, czyli (...) tekst sam w sobie uobecnia człowiekowi

(sposób) odczuwania samego bytu231

. Świadczą o tym również wypowiedziane na

krzyżu słowa Chrystusa: Boże mój, czemuś mnie opuścił, (gdzie) żal 'czemuś' to

kontekst 'Ogrojca'. Ale ... potem ... usłyszeli 'W ręce Twoje oddaję ducha mojego' ... .

Mówi wyraźnie o sobie: 'Ja oddaję'. Ten okrzyk jest ostateczną próbą komunii z kimś,

kto jest światłem w mroku. W duszy trwa walka (...), jaka w człowieku być może. (...)

Miłość, ... tutaj pulsuje ona także na końcu. Zaciera się różnica między początkiem a

końcem. A potem ... . 'Potem następuje cisza, jedna z tych, które są metafizyką

istnienia'. (...), pomostem przysposabiającym w sposób naturalny człowieka idącego,

po nim do nowego życia. (...), zamykając w sobie wartość Soteryczną. (...) Jezus

mówi: 'Jam jest Zmartwychwstanie i Życie'232

.

A zatem w centrum uwagi Ks. Tischner stawia zasadniczo dwie sprawy: "istotę

człowieka" oraz to co ją wyraża, tworząc własną "mowę dobra". A więc na stawiane

sobie pytanie odpowiedź jest jedna: "Istotą człowieka jest jego mowa istotna"233

.

Oparliśmy to stwierdzenie (...) na interpretacji intencjonalnych założeń Jego Czynu, a

wtórnie także na interpretacji Jego nielicznych wypowiedzi. Ale w Ewangelii

natrafiamy także na wypowiedzi i zdarzenia świadczące o czymś przeciwnym. Jezus

mówi: 'Jam jest Zmartwychwstanie i Życie'. Mówi: 'Kto we mnie wierzy, choćby i

umarł, żyć będzie'. (...) Jego przeświadczenie (jest wymową tego), że wszystko co kryje

ludzka śmierć, jest Mu poddane. (Jednak), 'jak można uważać siebie zarazem za

poddanego i władcę śmierci?'. Sposobem bytowania Jezusa w stronę śmierci jest

229

Tamże, s. 245; Tenże, MWW, s. 486; por. T. J e l o n e k, Góra Błogosławieństw, (Mt 5, 3-10),[w:] Tenże, Trzydzieści sześć spotkań z Ziemią Świętą, Kraków 2002, s. 158.

230 J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 245.

231 Tamże, s. 246 n;

232 Tamże, s. 290 i 291.

233 Tamże, s. 291n.; Por. Tamże, s. 209.

95

pojęta w imię 'tajemniczego Życia' walka ze śmiercią234

. Ze względu na niezwykłą

wymowę używanych cytatów biblijnych przez Autora podejmujemy się dokonać

podsumowania tych myśli, w świetle zestawienia samych tylko tekstów będących

zwieńczeniem przyjętych założeń. Z pewnością największą prawdą o Bogu, jest

poddanie się, zwycięstwo Chrystusa nad śmiercią, w którym człowiek poprzez wiarę

„solicitus est” –odzyskany został dla życia w Bogu235

. Dlatego darem Odkupienia w

człowieku jest jego dobro, a formą jego wyrazu - swoistą mową dobra – staje się treść

życia, to "czym człowiek żyje"236

. Światło płynące z dobra mówi nam: (coś

powinienem), co jest warunkiem możliwości myśli. (...) Jest 'odsłaniającym' i

'przygotowującym' (właściwy) projekt wydarzenia i ma jeden cel, który odsłania to,

jakie wartości są 'hic et nunc' możliwe do zrealizowania237

. Jednak rodzące się w

trakcie rozważań pytania pozostają owiane swego rodzaju misterium. Wobec

rozstrzygnięć metafizyki i ontologii, Ks. Tischner stawia własne nurtujące go kwestie:

'jak to jest możliwe, by żadna istota nie osiągnęła swej pełni?' oraz drugie pytanie:

'Jak jest możliwa różnica między istotą a istnieniem ?'. Z kolei 'bunt i zdumienie' to

podstawowa preferencja myślenia, które pobudził do życia (zaistnienia)

'agatologiczny ideał istnienia'. (...) Dlatego zwracamy tutaj uwagę na rodzący się

postulat dobra nad złem, w którym: Myślenie jako akceptacja, jest myśleniem ze

względu na wartość prawdy 'dobra' (...) i wynika ze zdolności do poświęceń; aby

myśleć trzeba coś z siebie poświęcić. (...) Jest sposobem przejawiania się 'dobrej woli'

człowieka. Jednak po przezwyciężeniu 'agresji i pokus ucieczki' (...), żyje tragicznością

wydarzenia. 'Inaczej zdradziłoby własną istotę' (...). Kryje w sobie myśl o 'jakimś

darze' (...). Takie myślenie, to 'swobodna odpowiedź ducha' na to, co 'daje do

myślenia' i na to, co 'umożliwia' i kieruje 'poszukiwaniem'. Gdzie 'żywa naoczność-

tragiczności bytu' (...), otwiera agatologiczny i aksjologiczny 'horyzont' istnienia. (...)

Wprawdzie spotykamy ludzi i Boga, ale to wszystko dzieje się jakby z przypadku, z

'łaski'. (...) Jest to: wydarzenie, które miałoby przynieść jakieś 'ocalenie' (...). Skoro

wolność jest wszędzie, trzeba przyjąć, że myślenie potwierdza samo siebie, gdy

potwierdza swą wolność. (... ), 'łączy w sobie', ale i wyraża 'wartość siebie', w której

234

Tamże, s. 293; 235

Por. Tamże, s. 293; (Łk 2, 46) . 236

J. T i s c h n e r, MWW, s. 490-491. 237

Tamże, s. 491.

96

wzywa ludzi dobrej woli nasza dzisiejsza dziejowa tragiczność (...). Jak gdyby

nawiązując do greckiego sposobu mówienia 'ikona' drugiego (...), jest 'wydarzeniem'

obcowania człowieka z człowiekiem, jest 'dialogiem', który rodzi 'ideę obiektywizmu'.

(...) Tworzy 'splot duchowych wartości' człowieka. (... ,gdzie) potęgą jest duch wtedy,

kiedy negatywności 'patrzą nam prosto w oczy'238

. Takim urzeczywistnieniem mowy

dobra w przestrzeni chrześcijańskiego życia, jest wartość "miłości" i "nadziei" dla

spełnienia tegoż dobra. W obrębie dobra i jego "mowy" człowiek staje się tożsamy z

sobą. Na płaszczyźnie swej wiary stale ją odnajduje i idealizuje, kiedy w

wyznawanym credo przybliża sobie istotę samego życia Bożego w Trójcy Świętej.

W Tradycji nauczania Kościoła, mówiąc o „istocie” osoby Chrystusa i Jego Boskiej

Naturze, nie wahano się użyć wyrażenia „współ-istotny Ojcu”. Dalej może On jako

Zbawiciel zgłębić w swej „Boskiej istocie", to co ludzkie realizując tajemnicę

Wcielenia", poznać" i "upowszechnić", co dla ludzkiego poznania zakryte. Przez

swoją ofiarę krzyża i Zmartwychwstanie, by ocalić cały rodzaj ludzki w jego „istocie”

nadanej już z samego dzieła stworzenia239

. Sposób przełożenia na życie codzienne

wyznawanych prawd i osobistych poszukiwań można zauważyć w sposób bardzo

dobitny zwłaszcza wtedy, gdy Autor sam zostaje dotknięty spełniającym się

dramatem życia ludzkiego. Przykładem tego jest przejaw pewnej syntezy zawartej w

pracy o tytule: „Miłość Niemiłowana‟. To swoiste 'recapitulatio' przeżyć i uczuć

człowieka, ale też i "Istotna Mowa", mowa sumienia, miłości "niewypowiedzianej",

życiowe 'dedicatio', czyli intuicja przekazanego nam dobra na miarę serca. Zawarto

tutaj nie tylko pewien kluczowy problemem refleksji, ale nade wszystko, samo

określenie sensu ofiary, jaką życie niesie w sobie240

. Swoje doświadczenie

wynikające z codziennego życia i wartości przeżyciowe będące treścią myślenia

Autor wyraża w prawdzie o ludzkim „życiu” i „wierchowaniu”. Jest w tej mowie

jakiś nadzwyczajny wyraz mowy „ducha” wobec zła, jest nią łagodna, a

równocześnie bardzo ujmująca i stanowcza mowa sprzeciwu: Moi drodzy!

Przyszliśmy dziś tutaj, żeby się zamyślić. Zamyślić się nad tajemnicami Boga i nad

tajemnicami człowieka. Przyszliśmy po to, żeby się zamyslić nad ludzką wiernością,

238

Tamże, s. 490; por. Tamże, s. 491, 492, 493, 494, 495, 496 i 497, 491 i 492. 239

Por. Tamże, s. 489, 491-492; Tenże, MN, s. 1n. 240

Por. Tamże, s. 1-111; Tenże, MWW, s. 463-465; Innym zbieżnym z zasadniczym tekstem Autora jest homilia-rozważanie: S. K o p e r e k, Polecając Miłosierdziu Bożemu,[w:] J. M a j k a, Z. W o ź n i a k o w a, Vita Academica, Biuletyn Informacyjny PAT, Kraków 2003, nr 2, s. 11-12.

97

nad wiernością prawdzie. (Jutro przypada rocznica wybuchu Powstania

Warszawskiego). Ta kaplica jest zbudowana na pamiątkę tych, którzy życie swoje

ofiarowali za wolność i za prawdę Polski. Pełno w tej kaplicy jest pamiątek, a za

kaplicą jest mały symboliczny cmentarz, a z ziemi tego cmentarza wydobywają się

ręce. Ręce, które są także świadectwem prawdy. I myśmy się, drodzy moi, dziś przyszli

tutaj zamyślić nad prawdziwym człowiekiem. „Zatonie, zatonie piorecko na wodzie,

ale nie zaniknie nuta o ślebodzie‟ A bez kogo nie zaniknie? Bez tych, co wiyrchowali.

... „Wse wiyrchowoł nie bedzies, ale byłoby z tobą marnie, kiebyś nigda nie

wiyrchowoł‟. Był cas w Polsce, cas wiyrchowanio. Powyrchowali my se troche –

wysło rozmaicie, ale nie bójcie się. I przychodzi, moi drodzy, poeta, przychodzi

rzeźbiarz, przychodzi pisarz i mo zadanie dać świadectwo tymu wiyrchowaniu. I

buduje się kaplice partyzanckie i stawio się partyzanckie cmentarze, a my

przychodzimy od casu do casu, coby widzieć, ka jest to wierchowanie. A w to

wszystko kochani moi, miyso sie Pon Bóg rządzi nami w taki sposób, ze my tego ani

pojmać, ani opisać nie umieymy. To, że my się dziś spotkali, tyz nie przypadek...

Zrządzenie Boskie! I trzeba nie ino to wiyrchowanie ludzkie widzieć, ale trzeba jesce

widzieć w tym syćkim Boskom moc i Boskom rynke241

. Dlatego niniejsze pogłębienie

tematu dobra, jest nam o tyle potrzebne, o ile bardziej w życiu ludzkim chcemy

poznać zagadnienie zła. Rozwijając tę myśl postawimy pytanie o wartość mowy

dobra w różnych jego przejawach? Pytanie o zależność tej mowy w konkretnym

życiu człowieka? A także, jak dalece "mowę istoty" kształtuje wolna wola

człowieka? Zapytamy o dobro w nas. Czyli na ile "mowa istotna" i "czyn dobra"

człowieka wiary kształtuje intencja i nadprzyrodzony charakter nastawienia woli,

kiedy czynimy coś - "ze względu na Boga"? Cały szereg zagadnień zawartych w

pytaniach wskazuje na to, co jest im wspólne. Mianowicie, pytanie o możliwość

zaistnienia konfliktu pomiędzy mniejszym a większym „dobrem” w człowieku?

c) Wolność źródłem nadziei.

Wolność jest źródłem nadziei i poznawczej obiektywizacji dobra we wszystkich

jego przejawach. Wiedziony intuicją odczuwania wartości dobra człowiek, nie odnosi

je tylko i wyłącznie do siebie, ale przenosi na całość życia, czyli miejsca, czasu,

241

J. T i s c h n e r, Słowo o ślebodzie, Kazania sopd Turbacza 1981-1997, zebr. i opr.: K. Tischner, Kraków 2003, s. 16 i 19.

98

środowiskowych uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych242

. Przyjęte

założenie jest proste. Skoro wartości dobra doświadczamy najpełniej w przestrzeni

przeżywania duchowego, zatem nieodłącznym staje się myślenie o Bogu jako źródle

dobra. W tej samej perspektywie spotykamy się z Prawdą Objawienia Katolickiego

nauczania Kościoła, w którym istoty duchowe będące uosobieniem dobra i

świętości, lub też im przeciwne, tworzą cały dział teologicznych rozważań z zakresu

teologii stwórczej i zbawczej (por. KDK 11). Nade wszystko rozpatrywane

zagadnienie nad wypełnieniem się woli Bożej w człowieku ze współdziałaniem

"łaski" Bożej sprawia, iż dobro samego Boga promieniuje w kierunku człowieka,

obejmując go samym sobą. Jako przykład dla ukazania tak pojmowanej wartości

Tischner posłużył się obrazem przejętym od Św. Augustyna, czym jest "metafora

światła"243

. Wszelkie wartości rozświetlają rzeczywistość, a dobro buduje

wewnętrzne życie człowieka, nadając mu swoistą "wartość i sens". Czyni człowieka

bardziej ludzkim w ramach jego dobrze użytej „wolności”. W Jednym z Kazań Św.

Augustyna, w którym przeciwstawia sobie Św. Jana Chrzciciela i Chrystusa

czytamy: Jan jest głosem, ale „na początku było Słowo‟, Czyli Pan. Jan był głosem

tylko do czasu, Chrystus jest Słowem odwiecznym244

. Rozwój takiego myślenia

zauważamy zwłaszcza w podejmowanych dyskusjach nad przesłaniem głównych

myśli nauczania Apostolskiego Jana Pawła II, dla Kościoła w Polsce. Szczególnym

tego wyrazem są słowa skierowane w czasie ostatniej pielgrzymki, w których

zawarta została przede wszystkim prawda Boga bogatego w Miłosierdzie. Sprawą

centralną tego wydarzenia stało się przyporządkowanie prawdzie Bożego

Miłosierdzia najtrudniejszych spraw życiowych człowieka. Natomiast w osobistym

darze Jubileuszu posługi Piotrowej, w „Medytacjach nad Księgą Rodzaju”, Tryptyku

Rzymskiego spotykamy tę „mowę dobra”, która buduje i tworzy w nas nadzieję:

Widział widzeniem jakże innym niż nasze. Odwieczne widzenie i odwieczne

wypowiedzenie: „Na początku było Słowo i wszystko przez nie się stało‟, wszystko w

242

Por. Tenże, MN, s. 46-7, 70,75,78 i 79; Rekolekcje, Na Drogach Krzyżowych Historii, Kraków 1982, s. 30,46 i 47.

243 Por. Tenże, ŚLN, s. 64n; MWW, s. 232n, 255n, 258n, 418n; Augustiańska „metafora łaski‟ jako

„światła‟ spływającego do duszy człowieka unika ... niepotrzebnych komplikacji. Tamże, przypis n 8, s. 217; Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., s. 10; We wskazaniu na pewne analogie biblijne ważną jest treść Ps. 89

244 Św. A u g u s t y n, Kazanie Jan jest głosem, Chrystus Słowem,[w:] C o n g r. p r o C u l t u D

i v i n o, Liturgia Godzin, II Czytanie, (Kazanie 293,3), Poznań 1982, t. I s. 233; Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 65n; MN, s. 105n; Filozofia dramatu, s. 155, 178n.

99

czym żyjemy, poruszamy się i jesteśmy - Słowo, przedziwne Słowo - Słowo

przedwieczne, jak gdyby próg niewidzialny wszystko co zaistniało, istnieje i istnieć

będzie. Jakby Słowo było progiem245

. Dlatego zagrożony w swej istocie człowiek, w

tej wszelako pojmowanej prawdzie o Bogu, nie tylko znajduje dla siebie schronienie,

ale zaczyna rozumieć czym jest samo "misterium zła" przed którym znalazł ocalenie.

W nieco dalszej perspektywie poznaje również czym dla niego jest sprawa najgłębiej

przeżywanej wolności, doznania sensu życia, a także na nowo rodzącej się nadziei. W

tym samym zakresie zagadnień starał się utrzymać w swoich rozlicznych dyskusjach

rozmówców Władysław Stróżewski, uwrażliwiając na sprawę najważniejszych

wartości chrześcijańskich. Przy czym olbrzymią rolę przypisuje on wolności

człowieka, która pozostaje mimo wszystko zagadnieniem otwartym i

doświadczeniem częstokroć transcęndującym przeżywaną wartość osoby ludzkiej:

Do problematyki człowieka podejść można z dwóch stron: od strony jego istoty i od

strony jego losu. Myśl ta znajduje swe rozwinięcie w pracy rozmówcy nad

aksjologiczną strukturą człowieka: "O wielkości, szkice z filozofii człowieka"246

.

Myśl ta nie jest myślą wyizolowaną, ale rozprzestrzenia się na wszystkich, stając się

myśleniem, które prowadzi do spotkania człowieka z człowiekiem. Jednakże,

wartość dobra w człowieku będąc w taki sposób poddana próbie spotkania, nie

zawsze może przekroczyć samą siebie i pozostaje jako augustiańska "metafora

światła". Dlatego, że współistnieje z możliwością nierozłącznego cienia, rodzi nie

tylko dramatyczność jej istnienia, lecz postuluje zasadnicze pytanie o zaistnienie

"konfliktowości dobra w człowieku"247

. W całym zagadnieniu aksjologii dobra,

stanowiącej o duchowej wartości człowieka, a także przeciwnej mu możliwości

fałszu, czy negacji choćby w formie cząstkowej, która nie pozwala na realizację tegoż

dobra. Autor upatruje jednak źródło dobra nie tyle poza człowiekiem, lecz w samym

rozumieniu siebie, z którego rodzi się i bierze początek wszelkie doświadczenie

wartościujące, będące przejawem „dobrej woli”. Doświadczenie to, jest tak

powszechne w chrześcijańskim życiu i działaniu, iż byłoby czymś niepoprawnym,

245

J a n P a w e ł II, Tryptyk Rzymski, Medytacje nad Księgą Rodzaju, Kraków 2003, s. 16. 246

W. S t r ó ż e w s k i, O wielkości, szkice z filozofii człowieka,[w:] B. S k a r g a, Dwie dusze, Czytając "O wielkości", Tygodnik powszechny, Kraków (8 grudnia 2002), nr 49, s. 13; por. J. T i s c h n e r, KNM, s. 89n.

247 Tamże, s. 89; Por. Św. A u g u s t y n, Kazanie Jan jest głosem, Chrystus Słowem,[w:] C o n g r.

p r o C u l t u D i v i n o, dz. cyt., t. I, II Czytanie, (Kazanie 293, 3), s. 233.

100

gdyby ono do końca nie zostało rozpatrzone i właściwie nazwane 248

. Ewangelia

wskazuje na to miejsce i opisuje je w ten sposób: Z serca bowiem człowieka

pochodzą: złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże, fałszywe

świadectwa, przekleństwa. To właśnie czyni człowieka nieczystym (Łk 15, 19-20).

Cała ta przestrzeń doświadczenia wewnętrznego względem zagrożenia dobra

człowieka, pozwala wyprowadzić pierwsze "intuicje dobra chronionego". Jest

rzeczywistością stałą wykluczającą wszelkie możliwości psychologicznych

przeobrażeń. Jedynym właściwym porównaniem jest analogia z sumieniem

przeduczynkowym człowieka, jednak bez próby jego oceny 249

. "Intuicja 'dobra'

chronionego", jest więc zdolnością wyboru w kierunku dobra. Fundamentem

powodującym zaistnienie, a także orientację na możliwe wartości, choć

niejednokrotnie są one nie do spełnienia. Stałym miernikiem wszelkich możliwych

odniesień człowieka jest przeżywanie siebie jako wartości 250

.

Zatem pytanie o konfliktowość wartości dobra w człowieku ma za zadanie

potwierdzić trafność i prawdziwość przyjętych założeń. Jednak z łatwością można

zauważyć, że Autor w swych poszukiwaniach nie jest w swym mniemaniu

pozostawiony samemu sobie. Tą samą drogą, aż do obecnego stanu poznania

doświadczenia wartości, podążano przez wieki i tysiąclecia. W nich kształtował się

sam człowiek, jego wartości duchowe, życie i środowisko, własna pobożność i

teologia, jego tradycja, moralność i podejmowane zadania, etyka i godność, mądrość i

filozofia. Potwierdzającym jest tekst Papieskich medytacji: Sykstyńska polichromia

przemawia wówczas „Tu es Petrus‟ usłyszał Słowa Pana: Szymon Syn Jony. „Tobie

dam klucze Królestwa. Ludzie, którym troskę o dziedzictwo kluczy powierzono,

zbierają się tutaj, pozwalają się ogarnąć sykstyńskiej polichromii, wizji, którą Michał

Anioł pozostawił251

. Dlatego przedkładając sprawę możliwego zakwestionowania

dobra w człowieku, przychylamy się za głosem i opinią tych, którzy jako miejsce i

źródło przeżyciowych doświadczeń "dobra i zła" widzą w człowieku252

. Nadto, już i

248

Por. Tenże, MWW, s. 496 i 7; J. S z c z u r e k, Szczęście i cierpienie Boga,[w:] Tenże, ”Analecta Cracoviensia”, Kraków 2000, s. 385-361.

249 Zob. Wstęp, s. 23.

250 Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 489-491.

251 J a n P a w e ł II, Tryptyk Rzymski, Medytacje na progu Kaplicy Sykstyńskiej, Kraków 2003, s.

14. 252

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 490 n; Nie znaczy to równocześnie, że źródłem dobra i zła jest sam człowiek, jak przyjmują to niektóre skrajne ujęcia personalistyczne bez właściwego odniesienia

101

w tak złożonym procesie poznania istoty człowieka, ma miejsce dodatkowe

utrudnienie wskazujące na sam rdzeń zagadnienia. Mianowicie "misterium" osoby

ludzkiej, unaoczniając niewystarczalność poznania obiektywnego wartości.

Doświadczenie zła w człowieku, jest "założeniem" i "komplikacją", przy której

udziale odsłania się wewnętrzna wartość dobra. Tak więc, pod pozorem "błahego

wątku" odkrywamy sprawy istotne człowieka, zależnego od swej kondycji jako

stworzenia. Człowiek, jako istota rozumna, musi kierować się 'pierwotną prawdą',

która jest również prawdą jego istnienia 253

. Cytowane słowa Ojca Świętego Jana

Pawła II, potwierdzają ważność zagadnienia. Warunkują niezbywalność i

niepowtarzalność doświadczenia wartości "dobra" mającą swój początek w Bogu254

.

Inaczej mówiąc, jego nadzieją jest "wielkość dobra" doświadczanego, będąca jakby

bardziej wielkością wartości, niż możliwość "zła" występującego przynajmniej jako

przejaw w wewnętrznej iluzji człowieka (por. Rdz 3, 9-12; Rz 5, 12) 255

. Ten

wyjątkowy apel Ojca Świętego znajduje swoje uprzedzające brzmienie w

"Wyznaniu Wiary" Pawła VI: Tak więc upadła natura została pozbawiona daru

łaski, którym przedtem była ozdobiona, została zraniona w swoich siłach

naturalnych, poddana 'władztwu śmierci', która przeszła na wszystkich ludzi; z tego

powodu każdy człowiek rodzi się w grzechu. Utrzymujemy więc za Soborem

Trydenckim, że grzech pierworodny wraz z naturą ludzką przekazywany jest 'przez

zrodzenie, a nie przez naśladownictwo' i że jest on 'własnym grzechem każdego'.

do obiektywnego „dobra” i „zła”. Oprócz tych, pojawiają się i inne wskazujące na ich wymierność oraz samorodność, pomijając zagadnienie doświadczenia misterium, w szczególności „misterium wartości dobra” Zob. powyżej przypisy n 96, 117 i 134.

253 J a n P a w e ł II, katecheza, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, Libreria Editrice Vdticana,

Vaticano 1989, s. 22. 254

Por. Tamże, s. 22 n; Pomimo ostrego sprzeciwu M. Heidegger`a co do pojęcia Boga-wartości, zarówno Ojciec Święty jak i omawiany Autor nie widzą przedstawianego problemu aż tak drastycznie. Jest rzeczą oczywistą, iż należy zdecydowanie odrzucić wszelkie próby przyporządkowania Treści, czyli rzeczywistości „Istoty Boga” jakiemukolwiek systemowi wartości. Jednak najpełniej w przeżyciu i doświadczeniu religijnym człowieka, Bóg odczuwany jest jako wartość bezwzględna Dobra i Świętości z Kim pragnie się być dla człowieka. Tamże, 22-24; J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 243; Warto zauważyć, że Autor pisząc o „doświadczeniu Sacrum” idzie po myśli M. Scheler`a, który nie waha się widzieć Boga jako swą Wartość najwyższą. Scheler pyta co należy do istoty Boskości? Odpowiedź brzmi: Istotę Boga stanowi idea „nieskończenie Świętej Osoby‟. Ibid.

255 Por. J a n P a w e ł II, katecheza, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, Libreria Editrice

Vdticana, Vaticano 1989, s. 16 i 40; Szczególnie ważne są słowa papieża Pawła VI, do teologów i uczonych: 'Jest rzeczą oczywistą, że nie do pogodzenia z autentyczną doktryną katolicką wydadzą się wam wyjaśnienia na temat grzechu pierworodnego, pochodzące od niektórych autorów współczesnych, którzy opierając się na pozbawionej dowodów koncepcji poligenizmu, zaprzeczają - w sposób mniej lub bardziej wyraźny - temu, że grzech, który sprowadził taki ogrom zła w ludzkim świecie, był przede wszystkim popełnionym u zarania dziejów nieposłuszeństwem Adama, pierwszego człowieka, będącego figurą człowieka przyszłości' (AAS 58, 1966, s. 654). cyt. za: J a n P a w e ł II, katechez ..., s . 40n.

102

Wierzymy, że Pan nasz Jezus Chrystus, odkupił nas przez Ofiarę krzyża od grzechu

pierworodnego i od wszystkich grzechów osobistych, przez każdego z nas

popełnionych256

. Stąd odczuwanie zła zagrażającego wartości dobra w

doświadczeniu, nie stanowi o jego pochodzeniu wywodzącym się bezpośrednio z

wewnętrznych przeżyć człowieka. Natomiast pewną oczywistością wynikającą z

wiary jest przyjęcie prawdy, że to przewrotność „zła” stała się zaciągniętą winą

człowieka257

. Dlatego można uznać za "katastrofalne" przełożenie praktyczne,

upatrujące źródło zła bezpośrednio w człowieku258

. Całkowitym wykluczeniem tego

jest katechetyczne nauczanie Jana Pawła II, o złu obiektywnie istniejącym oraz

rożnych przejawach grzechu. Ojciec Święty mówi w swym nauczaniu, że zarzewie

zła wcale nie widzi w człowieku, choć w pełni ludzkim jest jego grzech. Po

przekroczeniu zakazu Boga dotyczącego drzewa poznania (wiadomości) 'dobrego i

złego', człowiek poczuł się nagle wewnętrznie zagrożony ze strony Boga. Zobaczył

siebie oczyma grzechu259

. Przekazując treść Objawienia Autor wyraźnie

wyakcentował "prawdę poznania" - człowiek zwątpił w Boga podważając

wiarygodność dobra w nim samym. W imię własnej prawdy zanegował i odrzucił

prawdę Boga, przekraczając poznawcze możliwości samego siebie260

, dla uznania

wyższości źle pojętego racjonalizmu poznawczego, źle używając zamiar Boży

względem siebie. W iluzji zła, jakie wybrał w miejsce Bożej prawdy, doświadcza

własnego grzechu. Natomiast przewrotność zła, czyli uległość w pokusie, stała się

winą człowieka. Dlatego doświadczenie grzechu wyklucza udział w łasce i świętości

Boga. Człowiek uczestnicząc w grzechu zaciąga winę, stając się w swym wnętrzu

przedmiotem jakiejś bliżej nieokreślonej odrazy. Czując się pomniejszony we

256

P a w e ł VI, Wyznanie Wiary Pawła VI,[w:] S. M a r s z o w s k i, Textus versio divulgetur, nr 3673/I/68. cyt. za: C u r i a M e t r o p o l i t a n a C r a c o v i a e n s i a, (12 septembris 1968), Pallotinum 29.IX. 1971, s. 7.

257 Por. Sw. A u g u s t y n, Kazanie Św. Augustyna, biskupa,[w:] C o n g r. p r o C u l t u D i v i n

o, dz. cyt., t. IV, (Kazanie 21, 1-4), s. 432; Tenże, MWW, s. 164 i 165; cd. Aneks, nr 257. 258

Por. J. R a t z i n g e r, Podejrzane pożegnanie,[w:] V. M e s s o r i, Raport o stanie Wiary, rozmowa z Ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem, Kraków - Warszawa 1986, s. 122 i 123; J. M. G a r r i g u e s, Czy w Bogu jest obecne pojęcie zła?,[w:] M. A. B a b r a j, J. A. K ł o c z o w s k i, A. M. S t a s z e w s k i, „W drodze” (138) 1985, nr 2, s. 16n; J. T i s c h n e r, Rozważania o Kainie i Ablu, czyli co po nas zostanie?,[w:] M. A. B a b r a j, J. A. K ł o c z o w s k i, A. M. S t a s z e w s k i, „W drodze” (138) 1985, nr 2, s. 31; cd. Aneks, nr 258.

259 J a n P a w e ł II, katechezy, dz. cyt., s. 37-38.

260 Tamże, s. 38; Ojciec Święty używa słów Pisma Św. Wulgaty wskazujących na stan samego

siebie: „alienati sunt peccatores ab utero” (Ps 58 (59)). Por. Tamże, s. 69; P a w e ł VI, Wyznanie Wiary Pawła VI,[w:] S. M a r s z o w s k i, dz cyt., s. 9.

103

własnych oczach, tym bardziej wydaje się być niegodny Boga261

. Zapewne ten stan

winy ma na myśli Autor, kiedy mówi, iż człowiek: zobaczył siebie oczyma grzechu.

Jego pierwotne możliwości poznawcze przez winę stały się niewystarczalne,

wprowadzając w nim głęboki nieład. Człowiek widząc siebie "oczyma grzechu",

poczuł lęk, "stwierdził że jest nagi", unika Boga, jego upodobanie staje się

pożądliwością262

. Boża przyjaźń - resentymentem wobec Stwórcy. W analizie

grzechu widzimy wyraźnie, w jaki sposób zło niszczy dobro człowieka,

pozostawiając w nim karykaturę dobra, którą na nowo sam Bóg obejmuje swoją

łaską i uzdrawia. Jak zauważamy zło wcale nie jest dialogiczne, a tym bardziej nie jest

jakąkolwiek "mową istoty" ludzkiego wnętrza. Ono raczej jest „anty-Słowem” i

wdziera się w człowieka, w jego intymny świat przeżyć i możliwych wydarzeń,

zawłaszczając go sobie. A w zamian daru Bożej łaski, przynosi spustoszenie

wyraźnie zwrócone przeciwko wartości dobra człowieka 263

. Dlatego jedynie dające

się uzasadnić "zło" wynikające z dobra, mające znamiona konfliktu "dobra samego w

sobie", to zło wynikłe ze złożoności procesu poznania wartościującego. Czyli

błędnego uznania w wyborze wartości mniejszej za większą, jak też i odwrotnie. W

takim wypadku można je przyjąć tylko jako błąd i winę preferencyjną dobra264

,

wobec niespełnionej powinności, co ogólnie rzutuje na sprawę odpowiedzialności

osoby. Nie da się jednak tegoż błędnego poznania wraz z zaangażowaniem intencji i

woli, sprowadzić do stanu zła obiektywnie wybranego, czy utożsamić je ze samym

złem. Należy zatem podkreślić, iż w żadnym stopniu poznanie "dobra", ani też jego

części składowe, jak warunek konieczny do jego zaistnienia, nie należy rozumieć

jako „woli mocy”265

. Nigdy nie zmierzają one do jego wykluczenia i

261

Por. J a n P a w e ł II, katechezy, dz. cyt., s. 34, 35; Cytat oddaje stan człowieka co do Boga: „qui alienatus fuerit a me” (Ez 14, 7) oraz „alienati a vita Dei” (Ef 4, 18). Tamże, s. 69.

262 Por. Tamże, s. 48n; Tekst podkreśla wymiar wspólnoty: „alienati a conversatione Israel” (Ef 2,

12). Tamże, s. 69. 263

Por. Tamże, dz. cyt., s. 38; J. T i s c h n e r, FD, s. 11. Taka pochopność do poniżania idei wielkiej dlatego, że człowiek nie może jej podołać, zyskała sobie nazwę: resentyment. Resentyment kryje w sobie zawsze brak pokory, a wyraża się albo bezideowością, albo też ucieczką do płytkich ideologii, do uznawania łatwizny. K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 81.

264 Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 97.

265 Por. Tenże, MWW, s. 482.

104

podporządkowania sobie w przestrzeni wewnętrznych przeżyć osoby, lecz wartość

dobra zawsze szuka form uzewnętrznienia siebie266

.

Wraz z pytaniem o konfliktowość dobra w życiu ludzkim wyrażającą się

wewnętrzną niezgodnością, której źródłem nie zawsze jest obecność zła, ale stan

koniecznej preferencji oraz wolnego wyboru pomiędzy jednym dobrem, a drugim.

Najczęściej doświadczamy tego w spotkaniu z drugim człowiekiem, co do którego

winniśmy przyjąć postawę otwartości i uznania w nim wartości jakiegoś daru dobra

wobec siebie. Prawdę tę doskonale oddaje myśl Św. Augustyna: o „niespokojnym

sercu człowieka” i stałej „dyspozycji wyboru”267

. Jest to najpełniejsza

"interioryzacja" preferencji prawdy człowieka. W niej dokonują się w nas nieustanne

wybory, poprzez wartość drugiej osoby będącej wartością tożsamą wobec nas, a

jednak inną, stanowiącą źródło własnego odniesienia i przeżywania wartości siebie.

Należy przy tym wyszczególnić fakt, iż obiektywizacja negatywnych preferencji

udziału w wydarzeniu spotkania, byłaby w swym znaczeniu aksjologicznym i

przeżyciowym odczuwana jako brak niezrealizowanej wartości dobra człowieka268

.

Dlatego intencjonalna wartość wyboru dobra, jakim jest dar drugiego człowieka,

zarówno na płaszczyźnie spotkania, jak też wzajemnych oddziaływań, wprowadza

różne kategorie hierarchizujące i potwierdzające wartość, lub szkodliwość ludzkich

odniesień. To właśnie w takim znaczeniu „wewnętrznego konfliktu dobra” da się

odczytać zbawcze dzieło Chrystusa, gdzie sile transcendentnego zła i grzechu

zaistniałego w negatywnym czynie człowieka, przeciwstawiana jest bezsiła, lub

potęga Dobra Jezusa Chrystusa jako Odkupiciela269

. Dalej jest oczywistym, że dzieło

Odkupienia w Jezusie dokonało się raz na zawsze. Jednocześnie to z wolności

konkretnego człowieka wynika jego uczestniczenie w dziele Zbawienia przez wiarę i

czyny. To właśnie w nadziei spodziewamy się rzeczy przyszłych, które w całości

należą do Chrystusa, Zbawionych i Świętych. Dlatego konieczną jest tutaj uwaga

dotycząca chrześcijańskiej duchowości w przeżywaniu świętości, a równocześnie

266

Por. Tenże, FD, s. 139n; Tenże, MWW, s. 387-389. 267

Por. Tenże, ŚLN, s. 124; Tenże, MWW, s. 461, 472. 268

Por. Tenże, MWW, s. 485-486; Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 68-69,89; J a n P a w e ł II, katechezy, s. 137 n; W swym nauczaniu Jezus wprawia w zdumienie i wybór Jego nauki. A wielu przysłuchując się pytało ze zdziwieniem: „Skąd On to ma? I co za mądrość, która Mu jest dana?‟ (Mk 6, 2). Tamże, s. 149.

269 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s.290 i 293; T. J e l o n e k, Biblijna Historia Zbawienia, Kraków

1980, s. 203-204; Tenże, Trzydzieści sześć spotkań z Ziemią Świętą, Kraków 2002, s. 55n; G. R e i n g l t, Éloge de la fragilité, Ľactualité a fleur ď Évangile, Éditions Racine, Bruxelles 1996, p. 5n.

105

wskazująca stan skażenia grzechem ludzkiej natury dobra. Negatywność zła

wyrażająca się w grzechu, w ujęciu chrześcijańskim polega na sprzeczności wobec

wartości Świętości. Zatem doświadczenie grzechu w życiu każdego, polegałaby na

pewnej subiektywizacji zła transcendentnego, co w sferze przyżyciowej najpełniej

oddaje doświadczenie dobra, które w całej swej ekspresyjności uczuć odsłania

tworzące się napięcie przeciwne do zła możliwego. Kreatywność zła, zakładałaby nie

tylko różne przejawy zła wyrażanego w czynach, ale nade wszystko stopniowanie

szkodliwości czynu wobec niezrealizowanego dobra 270

. Z kolei problematykę

ofiarniczej wartości „Dobra” najpełniej podejmuje tajemnica Chrystusowego

Wcielenia oraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Maryja w swym

przyjęciu dobra, ale i osobistej Świętości cielesno-duchowej, jest nie tylko uchroniona

od wszelkiej zmazy grzechu (por. Rz 5, 12n)271

, lecz życiem swym podkreśla swój

udział w zasługach Jezusa Chrystusa Syna Bożego. W wymiarze tym dokonuje się

również w jej wyniesienie, jako pierwszej do chwały Królestwa Bożego. Myśl tą

rozwija bardzo przejrzyście w tradycji wschodniej cytat Świętego Germanusa z

Konstantynopola: Oto jawisz się-według słów Pisma w blasku piękności. Twe

dziewicze ciało jest całe święte, całe czyste całe mieszkaniem Boga. Przeto nie obróci

się w proch, ale jako ludzkie zostanie przeniesione do nieskazitelności życia

wiecznego. A Św. Jan Damasceński stwierdza: Wypadało, aby Ta, która wydając na

świat Zbawiciela, zachowała nieskalane dziewictwo także po śmierci pozostała

nietknięta skażeniem ciała272

. W nowej interpretacji danej nam przez Vaticanum II,

mamy wyartykułowanie Kościoła jako wartości powszechnej najwyraźniej

zmierzającej, w kierunku ewangelicznej paraboli "Światła" w mroku grzechu

oświecającego każdego człowieka, gdy na świat przychodzi (Jn 1, 9)273

. Przykład ten

270

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 486 - 489. 271

Por. P i u s IX, MR, Wprowadzenie, Uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, (8 grudnia, 1854) ,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Cita del Vaticano, Editio typica 1974, s. 251'; Uroczystość Niepokalanego Poczęcia N.M.P., 8 grudnia,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, I Czytanie, Editio typica 1982, t. I, s. 977-978.

272 Pius XII, Konst. apost., Munificentissimus Deus, Watykan 1950, AAS 42[1950], s. 760-762,

767-769; [w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, t. IV, s. 1070. 273

Por. Jn 1,9-13; Dla pogłębienia tematu przytaczam cytat komentarza Ostatnie zdanie poboczne można odnieść bądź do człowieka, bądź do światłości, co jest bardziej prawdopodobne. „Swiat‟ w NT oznacza przede wszystkim tych ludzi, którzy zostają we wrogim stosunku do Boga i Jego przykazań; „nie poznał‟ - w terminologii semickiej, zwłaszcza Janowej, „poznać‟ oznacza nie tyle akt umysłu, ile zmianę całej moralnej postawy człowieka wobec miłującego Boga, który mu się objawia. ... Kilka rkp. oraz cytatów u Ojców Kościoła pozwala odczytać: „który ... się narodził‟. Wówczas byłaby to aluzja do odwiecznych narodzin Słowa lub jego Wcielenia z Matki Dziewicy. Jn 1,9; 1,10; 1,13.

106

wskazuje na wielką spójność z tradycją myślenia Starotestamentalnego. Tak właśnie

myślał wielki Dawid, kiedy nazwał swego Pana Światłem, mówiąc: Pochodnią dla

nóg moich jest Słowo Twoje i światłością dla ścieżek moich. ... Panie! ożyw mnie

według Słowa Twego! ... Dusza moja zawsze w rękach moich, i nie zapomniałem

zakonu Twego. ... Dostałem w dziedzictwie świadectwa Twe na wieki, bo są radością

serca mego. ... Chwalcie Pana bo jest dobry. (Ps 118(119), 105.107b-108a.109.111;

146(147), 1a)274

. W wyszczególnieniu waloru życia Bożego w człowieku Kościół

Święty w tradycji chrześcijańskiej pierwszych wieków był poprzez swe przykłady

nazwany "Świecznikiem", gdyż uczył dzięki przepowiadaniu Słowa Bożego oświeca

promieniami prawdy wszystkich i napełnia wszelkie umysły poznaniem Boga. Kościół

Boży uczy o Nim z wiarą i miłością oraz wywyższa pośród narodów 'życie' zgodne z

cnotą i wierne przykazaniom. Jest "Świecznikiem", ponieważ jaśnieje On i 'świeci',

jak to sam Bóg-Słowo, mówi nam w Ewangelii. Kościół się modli uczestnicząc i

czerpiąc zarazem z najpełniejszej 'mowy' Objawienia Bożego Słowa w Chrystusie,

który rozproszywszy ciemności niewiedzy na podobieństwo światła oraz mroki

grzechu, (...) stał się dla wszystkich drogą Zbawienia. Kościół 'Świecznikiem' opartym

na duchowym i wewnętrznym rozumieniu, (...) [to jest Słowa zapalającego płomień

poznania]275

.

Zagadnienie to jest o tyle ważne, iż wykazuje istotną dialogiczność Bożego

Objawienia, którym nie tylko jest zawarty przekaz tradycji, lecz nade wszystko

"swoista Mowa Boża" obejmująca w swej "istocie" całość wydarzeń i spraw

człowieka276

. Jednak by człowiek mógł stać się jej uczestnikiem po upadku grzechu,

potrzeba było "Prawdy Słowa" zapowiedzianego już w Protoewangelii (por. Rdz 3,

15), a spełniającego się w Jezusie Chrystusie (por. J 1, 1n). Specyficznym rysem dla

274

Por. Księga Psalmów, Księga V, Ps, 118(119), 105-112; 146(147) 1n,[w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 661 i 673.

275 Św. M a k s y m W y z n a w c a, Z odpowiedzi Talazjuszowi, Questio LXIII,[w:] C o n g r. p r o

C u l t u D i v i n o, dz. cyt., s. 302 i 303. 276

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 164; Za platońską „metaforą światła” i doświadczeniem życia łaski Bożej u Św. Augustyna, w czym wyrażana jest Boża „mowa Objawienia” i Jego Zbawcze działanie, kontynuatorem tejże myśli, w jej specyficznym wymiarze humanizmu duchowego chrześcijaństwa, jest Gabriel Marcel: Ambicją G. Marcel‟a było :wprowadzić ludzi w dom, ... powiedział o sobie, że jest jak ten, kto stoi u progu domostwa. ... „Gospodarz‟ domu wita każdego dobrym słowem. Wiemy, że domem tym było chrześcijaństwo. Stojący u progu filozof chciał dawać świadectwo chrześcijańskiemu Bogu. Tym co najbardziej przypominało mu prawdę o owym Bogu, było - światło. Filozof otwiera ludziom oczy na światło. Idzie o to, by patrząc na ziemskie istoty, widzieli, że są one „modalnościami światła‟. Spośród tych wszystkich istot ziemskich najbardziej pełną światła jest... sam człowiek. Ibid.

107

tych teologii, jest zawsze prawda Stworzenia i zaistnienia grzechu wraz z jego

skutkami 277

. Natomiast przekaz tradycji i religijności ludowej świeckich, zawsze

przyczyniał się do lepszego zrozumienia "prawd wiary", ujmując je w świetle

Objawienia Bożego. Tym, co utrudnia ich należyte zrozumienie często są różnego

rodzaju nad-interpretacje, wynikające z historycznych błędów i niewłaściwych prób

wyrażania wiary. Charakterystycznym punktem wyjścia dla każdej indywidualnej

drogi wiary człowieka, jest jakieś wewnętrzne przyzwolenie na dar łaski Boga, w

której przenikają się prawda Stworzenia i Odkupienia wypełnione tajemnicą

Wcielenia Słowa Bożego 278

. Zatem Paschalne wydarzenia Jezusa Chrystusa i

Kościoła, zawsze łączy w sobie Protoewangelia Stworzenia powtórzona słowami

Św. Jana Ewangelisty. Wyraża prawdę początku, jak również ludzkiej kruchości i

grzechu w perspektywie Odkupienia. To co w porządku "łaski" Bóg uzdolnił i

wybrał, w języku wiary ludzi najczęściej brzmi - Bóg tak chciał - w czym zachowany

jest "sensus fidei", czyli sens rozumienia wiary (por. 1J 4,16; Rz 5,20)279

, pomiędzy

poznawalną prawdą a duchowym przylgnięciem do wyznawanej tajemnicy

Objawienia, rozumianej jako swoistej, istotnej „mowy” skierowanej do człowieka

oraz Bożego działania będącego w mocy objąć niewymierne czyny ludzkie z

władania grzechu. Człowiek jest sprawcą grzechu. A równocześnie, kiedy bierzemy

pod uwagę całe Objawienie, trzeba powiedzieć, że grzech jest niejako ponad miarę

człowieka, jest jak gdyby wielkim 'misterium iniquitatis', w które człowiek został

277

Por. J a n P a w e ł II, katechezy, s. 32n. 278

Por. Tamże, s. 34-36. 279

Tamże, s. 12; Ojciec Święty w nauczaniu Kościoła zwraca uwagę na „Symbole Wiary”, zwłaszcza Nicejsko-Konstantynopolitański znany ze Mszy świętej, co stawia prawdy wiary w porządku Wcielenia, jak w odmawianej modlitwie „Anioł Pański”: ... dla nas i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba, przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem za sprawą Ducha Świętego. Tamże, s. 13. Z listu Św. Jana wynika, iż: Możemy więc już teraz powiedzieć, że rzeczywistość grzechu staje się na gruncie Odkupienia również okazją do głębszego poznania tajemnicy Boga: Boga, który „jest Miłością‟ (1J 4,16). Innym tekstem jest treść nauczania Św. Pawła o nieskończonej Bożej dobroci. Apostoł wyznaje: „ubi abundavit delictum, superabundavit gratia „gdzie jednak wzmógł się grzech, tam jeszcze obficiej rozlała się łaska‟” (Rz 5,20). Tamże, s. 12-13; Równocześnie jednak człowiek nie żyje tylko w stanie upadku, ale i w stanie odkupienia. ... , przypomniał to Paweł VI w „Wyznaniu wiary Ludu Bożego‟ Credo Populi Dei‟. Tamże, s. 50; J. R a t z i n g e r, katecheza prawd cząstkowych,[w:] V. M e s s o r i, Raport o stanie Wiary, rozmowa z Ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem, Kraków - Warszawa 1986, s. 63; W Piśmie Świętym i Tradycji, każdy chrześcijanin znajduje odpowiedź na pytania: w co wierzyć (Credo), jaką mieć nadzieję (Ojcze Nasz), co czynić (Dekalog), znajduje też przestrzeń życiową (Sakramenty). Teraz w wielu katechezach została zatracona ta fundamentalna struktura wiary, w rezultacie czego nastąpiło rozproszenie „sensus fidei” (rozumienia wiary). Nowe pokolenia często nie są już zdolne do ogarnięcia całokształtu swojej religii. Ibid. Jeżeli do tej pory Kościół - to znaczy Kościół katolicki w swej pełni, który przekracza czas i przestrzeń, obejmując osoby świeckie (sensus fidei) i hierarchię (Magisterium) - był fundamentalną instancją hermeneutyczną, to dzisiaj stało się tą instancją „społeczeństwo”. Tamże, s. 157.

108

wciągnięty i wciąż jest wciągany280

. Czyli grzech, wina, zadośćuczynienie, ekspiacja,

„reparatio” i „recapitulatio”, zawsze dotyczyły rzeczywistości negatywnej, w której

jest zło i sam zły czyn człowieka281

.

Istotą grzechu jest zatem zobiektywizowane zło, które przez wybór i działanie,

wprowadza człowieka stan winy i moralnego obciążenia złem popełnionym, jakie w

wewnętrznym rozpoznaniu i osądzie sumienia przejawia się uznaniem winy

odpowiadającej intencjom oraz rozmiarowi zła wyrządzonego282

. Każdy jest także

zobowiązany moralnie do naprawienia zła, jak również nie popełniania błędów

przynoszących ujmę w realizowaniu duchowej doskonałości. Jest wezwany do

wypełniania powołania do świętości własnej, jak też innych osób dążących do tych

samych wartości. Stan winy jest odczuwalny w przeżywaniu wartości siebie,

widzianej w następujących przejawach: jak własnej godności, autonomii i wolności,

dobroci, ofiarności, gotowości do poświęceń, przebaczenia i służby,

wspaniałomyślności. U Świętego Anzelma przejawia się w to w tęsknocie za

Bogiem i za każdym znakiem obecności Bożej, której brak sprowadza na człowieka

cierpienie283

. A więc tego wszystkiego, co w człowieku jest dobrem podstawowym,

jak i dobrem najogólniej pojętym, którego związek zawsze należy upatrywać w

odniesieniu do Boga, źródła wszelkiego „Dobra”. Rzeczywistość obiektywnych

możliwości zaistnienia wartości i antywartości w świecie materialnym i życiu

280

J a n P a w e ł II, katechezy, dz. cyt., s. 79; por. J. T i s c h n e r, FD, s. 217 n; K s i ę g a P s a l m ó w, Księga II, Ps, 57(58), 1-4, 10 i 11,[w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 616; Dla porównania odsyłamy do objaśnień Psalmów Św. Augustyna gdzie mówi: spójrz na umierającego bezbożnika i oczyść się z grzechu. Więc „ręce swe umyj w krwi grzesznika‟. Św. A u g u s t y n, Objaśnienia Psalmów,[w:] Tenże, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, tł. J. Sulowski, Corpus Christianorum,Series Latina, Turnholti 1956, Tomus XXXVIII, ATK Warszawa 1968, s. 399; cd. Aneks, nr 280.

281 Por. J a n P a w e ł II, dz. cyt., s. 56, W jakiejś mierze każdy „grzech człowieka wyraża owo

„misterium iniquitatis‟ ( 2Tes 2,7), które Św. Augustyn ujął w słowach: „amor sui usque ad contemptum Dei‟: „‟miłość własna aż do pogardy Boga‟” ( O państwie Bożym, XIV, 28: PL 41, 436). cyt. za: J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 199; Archetyp doświadczenia nicości Kierkegard`a, tak opisują Heidegger i Sartre: Dać się sponiewierać wartościom negatywnym to zabić siebie w sobie, to popaść w aksjologiczne szaleństwo czystego demonizmu, czyli utraty siebie przez siebie; popadłszy w ten stan, nie nadawać się do tego, by nawet największa miłość pochyliła się nad człowiekiem ze swym: „no bądź‟ , „masz prawo kochać‟. W takich przypadkach chrześcijaństwo przywołuje do pomocy to wszystko, co symbolizuje słowo „miłosierdzie‟ - „litość‟. Ibid.

282 Por. Tenże, DBM, Kraków 1999, s. 102; Tamże, s. 99-100; cd. Aneks, nr 282.

283 Por. Tenże, MWW, s. 477; Inaczej sprawa przedstawia się np. u Hegla, gdzie Bóg mógł cierpieć,

jedynym godnym Boga cierpieniem - cierpieniem miłości. Znamienne, że u Hegla inaczej również wygada związek cierpienia z poznaniem. „Swiadomość nieszczęśliwa‟ towarzyszy pod zmienionymi postaciami każdemu krokowi ewolucji Absolutnego Ducha i jako „negatywność‟ jest wewnętrznym motorem każdego postępu w poznaniu i działaniu. Tamże, przyp., nr3, s. 477; ŚLN, s. 158 i 160. ), Św. A n z e l m, dzieło Proslogion, (rozdz. 1),[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, II Czytanie, Editio typica 1982, t. I, s.171-172.

109

duchowym człowieka, potwierdza nauka Objawienia Bożego, wyrażana w licznych

wypowiedziach Chrystusa jak: Co wolno w szabat: uczynić coś dobrego czy coś

złego?, życie ocalić czy zabić? (Mk 3, 4b-5). Syn Człowieczy przyszedł nie po to, aby

mu służono, lecz aby służyć i oddać życie na okup za wielu. ... lecz niewdzięczni słudzy

winnicy rzekli: to jest Dziedzic, zabijmy Go a posiądziemy jego dziedzictwo (Łk

20,14-15). Jest to bardzo charakterystyczny przykład poddania pod rozwagę i

odwołania się zwłaszcza do argumentacji zdrowego rozsądku i wiary, w celu

praktycznego potwierdzenia obiektywnego występowania wartości dobra, jak też

możliwości powodowania ujmy, co do zagrożenia wartości życia we wszelkich jego

przejawach. W praktyce przedkłada się to nie tylko w jedynej postawie Chrystusa,

lecz stanie się jakby "zasadą" chrześcijańskiego życia i postępowania. W taki właśnie

sposób zagadnienie obiektywnego istnienia wartości i antywartości, zostaje

przeniesione w rzeczywistość codziennego życia człowieka. Nadmierne

występowanie sytuacji, zobowiązuje do przyjęcia takich, czy innych postaw.

Twórczo ustanawia je w postaci spełnianych czynów, będących nieraz wyrazem

życiowych dokonań i dzieł człowieka. W ten sposób możemy poznać nie tylko

problematyczność wartości dobra i zła człowieka, lecz również wartość Świętości i

zbezczeszczenia, najwyższego wyrazu kultu i profanacji, Boskości i demoniczności,

cnoty i życiowego bezładu284

. Zobowiązuje to do podjęcia podstawowych zadań

oraz wytyczenia głównych linii pastoralnego oddziaływania w Kościele, a w

społeczności świeckich ogólnych zasad i norm postępowania. By człowiek

uczestnicząc w życiu i Świętości Boga, Dobra i tego co absolutne potrafił

przezwyciężać zło (stając wobec zagadnienia obiektywizacji wartości i antywartości

w znaczeniu duchowym), potwierdzał siebie oraz stawał się współtwórcą nieraz do

końca trudnej chrześcijańskiej reguły życiowej: „zło dobrem zwyciężaj”. Trzeba

jednak zauważyć, że zarówno w teologii, jak też w praktyce życia chrześcijańskiego,

już u jego początków znane były inne - mniej radykalne linie działania

284

Por. J. T i s c h n e r, SLN s. 294 i 297; Tenże, KNM, s. 140n.; E. D r e w e r m a n n, Tiefenpsychologie und Exegese, t. 2, Traum, Mythos, Märchen, Sage und Legende, Olten/Freiburg 1984, 1985. Cytuję za: H. W a l d e n f e l s, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele-Dzisiaj,(Tytuł oryginału: Kontextuelle Fundamentaltheologie2, (tzn. wydanie 2.) Paderborn; München; Wien; Zürich 1988, tł. A. Paciorek, Katowice 1993, (bibliografia) s. 499; Chantal Delsol, mówi: Utraciliśmy „bezpieczeństwo ducha‟. Po „śmierci Boga‟... Ci, którzy „przezwyciężyli religię‟, prowadzą rozmowy z duchami zmarłych, rehabilitują gnozę płacą wysokie haracze szarlatanom, a także popełniają zbiorowe samobójstwa na życzenie kapłanów nowych „bóstw‟. Wojna odbiera człowiekowi „bezpieczeństwo ciała‟, nasz dzisiejszy podminowany niepokojem pokój odebrał nam „bezpieczeństwo ducha‟. J. T i s c h n e r, KNM, s. 173; Tamże, s. 162; cd. Aneks, nr 284.

110

duszpasterskiego jak „unikaj zła czyń dobro”. „Bądźcie w myślach i czynie prawego

serca”. Te i tym podobne pouczenia „logia dobra” najczęściej sprowadzane są do

głównej konkluzji popartej przypowieścią na przykład o „Miłosiernym

Samarytaninie” z Ewangelii, będącej duchowym wypełnieniem całego

chrześcijaństwa (por. Łk 10,30-37). Jest tutaj miejsce na działanie człowieka, na

współpracę z łaską Bożą uzdalniającą do przezwyciężenia próby różnego rodzaju zła,

jakie wynika z samej natury człowieka i natury grzechu. Możliwość próby zła i

działanie w nas Bożej łaski znajdujemy w pouczeniach i zachętach Św. Pawła: Głoś

słowo Pana, nastawaj w porę i nie w porę, w razie potrzeby wykaż błąd, poucz,

podnieś na duchu z całą cierpliwością, ilekroć nauczasz. (2 Tym 4, 2n). Spotykamy

tutaj bardzo charakterystyczny rys uzdolnienia darami łaski, jak też wymagane

wezwanie ku odpowiedzialności rodzącej się z tak pojmowanego „daru ”. Z

odpowiedzialnością za ten dar, łączy się odczucie zobowiązania w odniesieniu do

siebie i bliźnich, czyli różnego rodzaju działanie łaski285

. Realizacja takich postaw

zachodzących choćby w sposób analogiczny, zakłada z jednej strony wytrwałą

aktywność, z drugiej zaś bierność w niemożliwości podołania wobec zła, co w języku

Biblii określane jest mianem błędu i upadku. Pismo Święte wyraźnie upomina nas w

słowach: „Przy tym bacz abyś nie upadł” oraz „niech wytrwałość twa nie przerodzi

się w upór”. U Tischnera mowa pouczenia przestrogi i zachęty zawsze jest

zaczerpnięta z życia chrześcijan, tak jak obecne są w nim wartość nadziei i stałego

dążenia do świętości. Za Sokratesem, Ojcami Kościoła, Św. Hieronimem,

Augustynem, Św. Wojciechem i Stanisławem bp. Krakowskim, Św. Bonawenturą,

Św. Janem od Krzyża, i nam współczesnymi jak: Maksymilian Kolbe i Teresa B. od

Krzyża, D. Hildebrand, M. Heidegger, a także inni np.: Ks. J. Popiełuszko286

,

kształtuje się nieodparte pragnienie „istoty doskonałości” człowieczeństwa wraz ze

stopniowaniem zmagań wobec oczywistości i brutalności zła z życia ludzkiego.

Nieustanne poświadczenie dobrym przykładem oraz samym życiem będącym

specyfiką symbolicznej mowy wartości utożsamianych z duchowym ideałem:

„Pozwólcie obojgu róść aż do żniwa” i „tak będziecie synami Ojca waszego, który

jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad

dobrymi i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych”(Mt 13, 30a; 5,

285

Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 402 - 403. 286

Por. Tamże, s. 376 - 377.

111

45). „Miłujcie waszych nieprzyjaciół, czyńcie dobrze i pożyczajcie, niczego się za to

nie spodziewając. ... i będziecie synami Najwyższego; ponieważ On jest dobry dla

niewdzięcznych i złych. Bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz jest miłosierny” (Łk 6,

35-36)287

. W życiu etycznym Tischner wyraża to w dobrowolnym odczuciu granicy

doświadczenia zła, względem możliwości człowieka: „Zostaw zło samemu sobie”.

Autor nie proponuje ucieczki, względem bezsilnych wzmagań z naturą zła,

bierności wobec przegranej z góry, bezwzględnego wyniszczenia siebie, czy

wyręczania się Bogiem w duchu fałszywej pobożności. Osobiste „nie” Tischnera, a

więc odcięcie się od zła w ramach wolności człowieka. To jakby propozycja, którą

nieco inaczej w bardziej poetycki sposób wyraża sam C. Norwid, w słowach o

kuglarstwie i kazuistyce, bez utożsamiania ich z mową kształtującą człowieka tak

zwanym „proroctwem szczerym”. Jedynie prorocze świadectwo pełne oddania łączy

z pełnią dobra i zadaniami wynikającymi z wartości Kapłaństwa Chrystusowego288

.

W tym postulacie duchowym „Zostaw zło samemu sobie” kryje się odpowiedź na

bezwolność zła nawet dla mniej wytrwałych. Szczególną wymowę w tym względzie

przynoszą medytacje Jana Pawła II nad „Tryptykiem Rzymskim”. W zdumieniu nad

strumieniem, którego Duch Boży „Ruah‟ unosił się nad wodami mówi: Jakże

przedziwne jest Twoje milczenie we wszystkim, czym zewsząd przemawia stworzony

świat... co razem z zatoką lasu zstępuje w dół każdym zboczem... to wszystko, co z

sobą unosi srebrzysta kaskada potoku, który spada z góry rytmicznie niesiony swym

287

Por. E w a n g e l i a w e d ł u g Ś w. M a t e u s z a,[w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, W przekładzie z języków oryginalnych, red. odp. K. Dynarski, red. nauk. A. Jankowski, Wyd. III, Pallotinum Poznań-Warszawa 1980, rdz. 5, w. 43, przypisek 5,43, s. 1129. Komentarz Biblii podejmuje tutaj bardzo ważną kwestię „nienawiści” w Starym Testamencie. Według przypisku w Ewangelii Mateusza w rozdziale piątym wiersz 43, po odwołaniu się do Księgi Kapłańskiej 19, 18; mamy powiedziane: W ST nie ma polecenia nienawiści nieprzyjaciół. Natomiast była ona nakazem sekty w Qumran. Podobnie rabini tłumaczyli nakazy dotyczące niektórych sąsiadów (np. Pwt 7, 2-5; 15, 3; 20, 13-18; 25,19). Jezus odwołuje się i do nakazu Prawa i do potocznej jego interpretacji. W rdz. 5, 38-42; Jezus wymaga przezwyciężenia zła dobrem (por. Rz 12, 21). U Łukasza po „Błogosławieństwach” jest odwołanie się do napomnień wyrażonych w trzykrotnym „Biada” skierowanym wobec prześladowców Jezusa i Jego uczniów (por. Łk 6, 23-26).

288 Por. J. T i s c h n e r, Polska jest Ojczyzną, s. 161; Filozofia dramatu-wprowadzenie, Éditions du

dialogue, Paris 1990, s. 151-158; Oto jak problem zła widzi sam Autor: Dla człowieka samo istnienie jest problemem. Jest nim zaś tylko dlatego, że może ono być zarówno istnieniem dobra, jak istnieniem zła. (...) Istnienie zła jest złe. Tylko istnienie dobra jest dobre. Stąd zło nie jest tylko próbą dla rozumu, ale również próbą dla woli. W tym punkcie ... odsłania swą siłę i bezsiłę zarazem. Tamże, s. 154 i 155; Pogląd ten potwierdzają również poetyckie utwory Mickiewicza odwołujące się do mitologii Krymu. Mają one na uwadze całe misterium zła codziennego obecnego w ówczesnym życiu, którego bezpośrednim językiem prozy ni opowiadania nie można było wyrazić, ze względu na terror moralny i fizyczny „panujących”, czego przykładem jest sonet: „Czatyrdah”. Por. A. M i c k i e w i c z, Wybór Poezyj, opr.: C. Zgorzelski, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, t. II, son. XIII, s. 102; Ks. A. K. Nauki dla młodzieży, w Bochni 1881, cz. III, s. 66-67.

112

własnym prądem... -niesiony dokąd?289

Jest tutaj w nadzwyczaj trafnie oddana myśl,

o przemijaniu jako negatywności przejawiającej się w naturalny sposób. Potok, jego

szum, kaskada, trwa, ale zatoka lasu pogłębia się i zstępuje w dół z jego prądem.

Dlatego propozycja do której dąży Tischner wobec zła jest: najpierw „zostaw”, co

oznacza, że zło widzi swój cel w miejscu „twego” dobra. Więc zostaw je, gdyż zło

potrzebuje i domaga się ludzkich spraw człowieka. Jest to szczególny sposób

wyczucia własnych możliwości i wewnętrznej siły ducha nas samych. Jesteś

świadom swego dobra-cnót, czy wad, jako swych lęków, co do zła i grzechu,

„porzuć”, „nie daj się zwyciężyć złu”. Inaczej rozumiejąc: bądź nieprzystępny dla zła,

„pozostaw zło sobie!”

Tischnerowskie porzuć, zostaw zło samemu sobie, nie tyle odradza, co

proponuje zachowanie w swym wnętrzu „optyki światła” proponowanej przez Św.

Augustyna. Jest nawiązaniem do tych, którzy podążą za wybranym dobrem jak za

światłem. W tej propozycji jako możliwości, jest zachowana również „mowa dobra”,

które teraz, za chwilę, jutro w nowym świetle będzie nie tylko możliwe, ale i

zrealizowane. Dziedzictwo przeszłości jest tutaj równie ważne, jak pragnienie

przyszłości. Heidegger powiedział: „sięgajmy w przeszłość, aby w niej szukać

bohaterów dla siebie. Nadzieja nie chce zaczynać od zera. Potrzebny jest jej dziejowy

rozmach, rozpęd, dziejowe zaplecze. Im większa nadzieja, tym bardziej odległych

szuka początków290

. Ks. Tischner pozostaje wierny tradycyjnej myśli filozoficznej

wyrażającej wewnętrzne zdolności i możliwości ludzkiego ducha. Dlatego przejmuje

fenomenologię ducha Hegla jako zasadę, aby starać się spojrzeć na bieg rzeczy z

nową optyką. Jest to również kontynuacja wezwania Husserla łączącego z nowym

poznaniem wezwanie: „z powrotem do rzeczy”, a więc zobacz zło w „całej jego

krasie”, jak fenomenalne zjawisko291

. Poza jego przerażającym i fantastycznym

zdziwieniem, aby mógł nastąpić cały ogląd, poznanie i nazwanie „zjawiska”. Coś

289

J a n P a w e ł II, Tryptyk Rzymski - medytacje, Kraków 2003, s. 9; Idąc za myślą Ojca Świętego warto tutaj przytoczyć treść Psalmu 64 modlitwy Brewiarza, który odmawiany jest tylko jeden jedyny raz w ciągu roku liturgicznego, oprócz wspomnień o Apostołach. Występuje on w Jutrzni na Wielką Sobotę oraz w Godzinie czytań zachodzących wspomnień o Apostołach. Warto więc wskazać tutaj na „Misterium Pietatis” Chrystusa Syna Bożego dokonanym i wydarzającym się dla „człowieka”. K s i ę g a P s a l m ó w, Księga II, Ps, 63(64), 1-11,[w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 619.

290 J. T i s c h n e r, MWW, s. 460.

291 Por. Tamże, s. 473, E. Husserl rzuca hasło, które samo zawiera metaforę: „Z powrotem do

rzeczy”. Co to znaczy? Husserl postuluje zatrzymanie ruchu intencji poznawczej na obszarze zjawisk (fenomenów) i ich eidetycznych (znaczeniowo-wyrażalnych) struktur. Ibid.

113

musi nastąpić najpierw, aby coś mogło przyjść potem. Najpierw jeden ideał objawia

swą moc, aby następnie ustąpić miejsca innemu ideałowi, na który przyszła kolej.

Możemy to zrozumieć, gdy rozważamy naszą przeszłość, ale nie możemy przewidzieć

przyszłości. Hegel pisze: „Tego rodzaju idealne istoty i cele kruszą się jako puste

słowa, które podnoszą serca, ale pozostawiają rozum pustym, które są budujące, ale

niczego nie budują292

. Wyrażane myśli znajdują również swe przełożenie na mowę

Biblii: „Nie trwóżcie się, wie Ojciec wasz czego wam potrzeba”, gdyż Królestwo

Boże podobne jest z postawą „Ojca rodziny, który ze swego skarbca wydobywa

rzeczy nowe i stare”(Mt 13,52). Łatwo zauważamy w całej analizie problemu zła

dążenie do nieskazitelności człowieka. Natomiast możliwe bałwochwalcze oblicze

„Baala” stale rozbija się o sprawę dobra pożytecznego dla siebie i innych293

. Jest ono

trochę inaczej pomyślane, ponieważ odsłania głębię człowieka i wartość jego osoby.

Autonomii wolności, nawet w obliczu wybranego zła jakim jest możliwość błędu i

upadku. Z punktu widzenia gruntownych rozważań pastoralnych, propozycja

odrzucenia zła Ks. Tischnera, łączy się bezpośrednio z pierwszą z zasad pastoralnych,

by w niepewności nie działać, to znaczy: „nie szkodzić”. Chodzi tu nawet o taką

aktywność, która w zakresie ogólnym współtworzyłaby dobro, lecz w odniesieniu do

poszczególnego przypadku miałaby zgubne, lub przynajmniej wątpliwe skutki.

Pastoralna wartość wynikająca z reguły by „przede wszystkim nie szkodzić”, ma

bardzo szerokie zastosowanie duszpasterskie wobec problemu zła, który zawsze

pozostaje skutkiem moralnych odniesień osoby. Tym samym w zagadnieniu zła i

pewności postępowania w wierze, Kościół zaleca nam w swej praktyce

duszpasterskiej teologiczną pewność zasad moralnych wynikających z

nauczycielskich zadań Kościoła. Przykładem tego są encykliki Papieża Jana Pawła II,

jak: Redemptor Hominis, Dives in Misericordia, Divinum et Vivificantem i Humane

Vitae, będące w sposób szczególny otwarte na prawdę Objawienia i światło poznania

Ducha Świętego. Działalnością uzdalniającą wierzących, jest łaska Boża i zmysł

wiary - sensus fidei - Kościoła. Dla zilustrowania prawdy Objawienia posłużmy się

teologicznym objaśnieniem Ks. Ignacego Różyckiego. Boże Objawienie należy

rozumieć jako pomoc Ducha Świętego, która uzdalnia do określenia danej prawdy

292

G. W. F. H e g e l, Fenomenologia ducha, (t. I, Warszawa 1963, s. 435),[w:] J. T i s c h n e r, MWW, s. 459-460.

293 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 94 n.; Tenże, FD, s. 173.

114

mimo niepewności, gdzie: argumenty naukowo teologiczne mogą nie posiadać

bezwzględnej ponadczasowej wartości; mogą być nawet logicznie niepoprawne i

opierać się na błędnych przesłankach, ale określenie objawionej prawdy, do którego

Kościół przy ich pomocy dochodzi, jest zawsze bezbłędne i posiada wartość

ponadczasową: dzięki czujnej opiece i pomocy Ducha Św., a nie dzięki logicznej

mocy i wartości argumentów. Jest to tym bardziej prawdziwe, że do wyjaśnienia

treści Objawienia dochodzi Kościół nie tylko drogą rozumową, ale także drogą

zmysłu wiary „sensus fidei‟294

. Przykładem tego, choć z początków drugiego wieku,

jest nauka katechetyczno-moralna mająca charakter pouczenia i animacji

kerygmatycznej z życia Kościoła. Ma ona wyraźne znamiona mowy istotnej, którą

na sposób laicki Norwid nazywał „proroctwem szczerym”, a w języku Kościoła,

określanej jako mowy z pomocą Ducha Świętego. Elementy tej mowy tworzy ideał

odsłaniający wartość ujmowaną nieraz jako „wartość sprawczą” oraz szczera intencja

zmierzająca do jej osiągnięcia, będąca zarazem motywacją i wymaganiem

preferencyjnym, dla którego wogóle „coś warto”. W tym miejscu przy pomocy

osądów preferujących natrafiamy na możliwość dokonania przejścia wartościującego

przyporządkowanego wartościom czasowym, w jakiś do końca nienazwany wymiar

„sprawczy”, łączący nas z tym co posiada „wartość ponadczasową”. Autor

starochrześcijański za istotę rzeczy uznaje wartość zbawczą Jezusa Chrystusa:

pamiętajmy o wielkości naszego Zbawienia. Jeśli bowiem pomniejszamy znaczenie

Chrystusa, pomniejszamy również to, co spodziewamy się otrzymać. Ci, którzy

lekceważą otrzymane pouczenia, grzeszą; grzeszymy także i my, jeśli nie zdajemy

sobie sprawy przez kogo, skąd i dokąd zostaliśmy wezwani oraz jak wiele wycierpiał

dla nas Pan nasz Jezus Chrystus. Czymże więc odpłacimy się Panu ?295

A zatem w przekazie tradycji spotykamy się z motywacją intencji do osobistego

uświęcenia poprzez czyn współuczestniczenia dla duchowego daru z siebie. Takimi

są słowa Ks. Kard. Karola Wojtyły: Chwałą Boga jest, aby człowiek żył ‘τò

εςχαθών’. Prawdę tą wyraża we Mszy Świętej III Modlitwa Eucharystyczna, w

której prosimy Chrystusa, aby Boży Duch uczynił nas „darem dla Ciebie”. Gdzie

294

I. R ó ż y c k i, Analecta Teologica, cyt. za: tenże, dz. cyt., Cracovi 1960, p. CCXL, Istnienie zmysłu wiary jest nauką Kościoła dzięki II Soborowi Vatykańskiemu, który mówi o nim w konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium, KK 12; Cf, id., p. CCXXXVIII,

295 C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Początek homilii autora z drugiego wieku, (rozdz.

1, 1-2, 7), Liturgia Godzin, I Czytanie, Editio typica 1982, t. IV, s. 395.

115

owa Miłość, która jest darem rodzi w nas świadomość tego daru skierowanej do

Wiecznego Źródła296

. „W odniesieniu do Boga, do tej Najwyższej Świętości, do

której człowiek ma się przybliżyć w Ostatecznym Spełnieniu przez Chrystusa,

trzeba zatem spojrzeć na tajemnicę czyśćca. ... Zakładamy tutaj oczywiście cały

porządek Łaski, bo zjednoczenie z Bogiem Żywym stanowczo przerasta

wszelkie prawo stworzenia i miarę stworzenia. Ponieważ Bóg Sam chce tego

zjednoczenia i do niego prowadzi człowieka w Chrystusie i Duchu Świętym,

przeto On Sam też określa stopień oczyszczenia, jakiego to zjednoczenie

wymaga. Tak więc nie tylko porządek sprawiedliwości, potrzeba

odpokutowania kary doczesnej, ale także – i może bardziej jeszcze – porządek

miłości i zjednoczenia z Bogiem, tłumaczy tą tajemnicę. ... Ks. Kard. Karol

Wojtyła przybliża nam wiarę Odkupienia wgłębiając się w mistyczne przeżycia Św.

Jana od Krzyża297

: Jest w Krzyżu utajona Boska moc Odkupienia świata i

usprawiedliwienia człowieka przed Bogiem, ale jest w nim – i druga zarazem

moc, druga wymowa. Ileż razy człowiek, który ma pretensje do Boga, żal o

cierpienie, żal o życie, o krzywdy, o całe zło świata- kiedy spojrzy na Krzyż,

doznaje dziwnego wstrząsu. Jakby ten wiszący w agonii na drzewie świata

Chrystus nagle wszystko usprawiedliwił, jakby –‘ut minus sapiens dico’(2 Kor

11, 23) usprawiedliwił samego Boga przed człowiekiem”298

. „To także jakiś

wyraz Przymierza, promieniowania Boskiej Istoty. ... Sięga ona do samego

rdzenia Rzeczywistości, wchodzi we wszystkie wymiary dobra i zła, jakie się

nawarstwiły w dziejach człowieka i świata. Jest w niej zawarte ‘perfectum opus

laudis’ (por KK 34; DZ 7) –takie uwielbienie Boga nieskończonego Majestatu,

jakiego nie mógł i nie może wyrazić absolutnie nikt, żadne stworzenie choćby

najdoskonalsze. Jest w nim zwycięstwo miłości. ‘Amor Dei usque ad

contemptum sui’. Jest w nim wreszcie wypowiedziana do końca sprawa

człowieka, miara człowieka –słabość i wielkość człowieka- cena człowieka. ‘Tak

Bóg umiłował świat, że Syna swojego Jednorodzonego dał’(J 3, 16). Nabył nas

Bogu Krwią ! Jesteśmy Boży –wszystko jest Boże (por. 1Kor 3, 22-23) –przez

296

M i s s a l e R o m a n u m, Trzecia Modlitwa Eucharystyczna, cyt. za: K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1332.

297 Por. Tamże, s. 1338-1339.

298 Por. J o h n M i l t o n, Justify the ways of God to men, Paradise Lost, I, 22, cyt. za: K a r d. K a

r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1339.

116

Stworzenie”299

. W następujący sposób przez czyn podjęty ze względu na Boga

mieści się nadprzyrodzony charakter naszego uczestnictwa w dziele zbawczym

Chrystusa. Jest tutaj zakreślony ten drugi warunek, jaki w życiu Kościoła stale jest

odnawiany i podejmowany, wobec zła, grzechu i winy, jako udział w „Misterium

Chrystusa”. W życiu codziennym jest nim próba udzielenia odpowiedzi na drugą

część chrześcijańskiego wyzwania względem zła: „Zło dobrem zwyciężaj”.

Wewnętrznym walorem tak stawianej istotnej „mowy sprawczej”, przeradzającej się

w czyn, jest osobiste odkrycie i przekonanie, że zło jest w gruncie rzeczy kruche i

staje się niczym wobec wartości dobra300

. Jak zauważamy, to w perspektywie dobra,

mowa odsłaniająca istotę człowieka, zostaje jakby wypełniona dobrem. Zostaje

przemieniona pod wewnętrzną presją dobra wartościującego, będącego wyrazem

szczególnej „mowy sprawczej”: Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj !

Realizowanie tej duchowej „maksymy” przyjętej jako pewnej mowy spełniania

funkcję szczególnej „dewizy życiowej” naznaczonej nieraz znamionami

męczeństwa301

. Podjęcie tego wezwania, jest realizowaniem drogi-życiowej w

wolności od braku, którym najczęściej określane było zło. Jego wyraźne określenie i

nazwanie, czyli pewne zdefiniowanie302

, przy szczególnym świadectwie apostolskim

pojmowanym jako męczeństwo. Świadectwo Apostolskie pomimo swej

dramatyczności staje się stale ponawianą próbą przezwyciężania tego, co sprzeciwia

się człowiekowi w dążeniu do Boga. Łatwo więc zauważyć, że w tej przestrzeni

dobra nic nie jest podejmowane samoczynnie, lecz staje się wydarzeniem spełnienia

woli Bożej dla podjętego daru dobra, z uzdalniającym udziałem łaski Bożej, jako

niezastąpionego daru Boga.

299

K a r d. K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1339 i 1338.

300 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 300; Niech mi to Bóg miłościwy przebaczy - że istnieje po prostu

jakieś sprzysiężenie bogaczy dbających tylko o własne korzyści pod pozorem dobra publicznego. Wystarczy przerwać to sprzysiężenie, by zmienić oblicze ziemi. T. M o r u s, Utopia, Poznań 1947, s. 132, cyt. za: J. T i s c h n e r, dz. cyt., s. 300.

301 Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 73, 376 - 377 i 475 – 476; Tenże, ŚLN, s. 270; J a n P a w e

ł II, Strumień,[w:] Tenże, Tryptyk Rzymski, Kraków 2003, s. 8 i 10. K s i ę g a P s a l m ó w, Księga II, Ps, 63(64), 1-11,[w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 619; S. K o p e r e k, , Polecając Miłosierdziu Bożemu,[w:] J. M a j k a, Z. W o ź n i a k o w a, Vita Academica, Biuletyn Informacyjny PAT, Kraków 2003, nr 2, s. 11; cd. Aneks, nr 301.

302 Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 375-377; Odpowiedzią jest tutaj definicja chrześcijańskiej

postawy wobec zła i świadectw męczeństwa, wyrażona w listach Św. Pawła, a zrealizowana w sposób „dosłowny” w minionym półwieczu przez O. M. Kolbe i Ks. J. Popiełuszko. J a n P a w e ł II, Przemówienia - Homilie (2 VI 1979 - 10 VI 1979, Znak), Kraków 1979, s. 198; W. B o n o w i c z , Tischner, s. 73,402 i 476;

117

Rozdział II

POSTULAT ODDZIAŁYWAŃ DUSZPASTERSKICH

W ZAKRESIE MYŚLENIA WEDŁUG WARTOŚCI

W rozdziale drugim, zajmiemy się opisem przestrzeni wrażliwości osoby na

przeżywane wartości, jakimi są: doświadczenie i poznanie wartości oraz ich

odniesienie obiektywno-subiektywne do człowieka. W rozdziale tym będzie mowa o

postulacie oddziaływań duszpasterskich w zakresie myślenia i życia tymi

wartościami, gdzie przybliżymy problematykę doświadczenia i przeżywania wartości

w tym tajemnicy zbawienia, rozumianej jako rzeczywistości życia wiarą.

Rozpatrzymy też problem człowieka jako twórcy względem najrozmaitszych

przeciwności, którego celem samym w sobie jest realizowanie dobra. Po czym

scharakteryzujemy dar życia łaski Bożej każdego i jej bezgranicznego związku w

zawierzeniu Bogu i człowiekowi. Przedstawimy preferowanie dialogicznej obecności

wartości w miejsce aksjologicznego metryzowania –wymierności świata, człowieka i

jego łączności z Bogiem. Chodzi nam głównie o to, aby nasza wiara, nadzieja,

miłosierna miłość nie uległy zmaterializowaniu we współczesnym świecie. Dlatego

zwrócimy uwagę na wartości myślenia, projekcji wydarzeń i spotkań oraz

duchowego życia z Bogiem, wyrażające się w czynieniu dobra. Następnie przez

obecność, dialog, modlitwę, duchową wolność przedstawimy nasze chrześcijańskie

dążenie do spotkania z Panem Bogiem w wieczności.

118

§ 1. Przestrzeń wrażliwości człowieka na wartości.

Inspiracją będzie nam tutaj biblijne rozważanie Ks. Kardynała Karola Wojtyły:

„‘Jestem z wami po wszystkie dni aż do skończenia świata’ (Mt 28 20).

‘Odchodzę i przychodzę do was’ (por. J 14, 3). Jestem ... nie we wspomnieniu –

ale Jestem- jestem obecny w Sakramencie mojej Śmierci, właśnie przez którą

od was odszedłem. Przez to samo, przez co odchodzę, przez to samo stale

przychodzę . I jestem. (...) Jego Odejście przez śmierć jest zarazem źródłem

nieustającego Przyjścia w wymiarach Daru –właśnie tego Niestworzonego

Przedwiecznego Daru, jakim jest Duch Święty (por. J 15, 26)”303

. Zatem orędzie

Bożego objawienia w swym centralnym doświadczeniu zawiera wewnętrzną

wartość człowieka rodzącą się w uświęcającej wartości Chrystusowego wyniszczenia

dla nas. Tę wartość wewnętrznych przeżyć człowieka przybliża nam liturgia

Kościoła. Kościół katolicki, przeżywając najważniejsze Wydarzenia Zbawcze z życia

Chrystusa, nie tylko uczestniczy w sakramentach odrodzenia, lecz nadto czerpie ze

skarbca Chrystusowej nauki. Przesłanie to staje się przekazem tych wartości, które są

najistotniejsze dla Kościoła i życia wiernych. Orędzie w swym misterium i nauczaniu

Kościoła jest upowszechnieniem przeżywanych wartości, jak też wewnętrznym

uwrażliwieniem człowieka. Wezwanie skierowane jest tak do pojedynczego

człowieka, jak i całego świata ze względu na cel ewangelizacyjny oraz chce

przeciwstawiać problemom pomijania wartości w tym także wartości objawienia. W

ten sposób uwrażliwienie na dar przeżywania wartości oraz czas i miejsce ich

wystąpienia pozwala na nowo wypełnić nasze życie nieprzemijającymi wartościami

Chrystusa. Tak kształtujące się możliwości przeżyciowe pozwalają nie tylko zgłębić

wrażliwości przeżycia, lecz nadto kształtują wewnętrzne zdolności poznawcze.

Chcemy tutaj zwrócić uwagę na doświadczalne możliwości człowieka jak: intuicja,

intencje, uczucia, przeżycia, emocje w które w doświadczeniu tak bardzo bogaty jest

człowiek.

303

K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1341.

119

1) Jak doświadczamy wartości.

Przestrzeń wewnętrznych przeżyć jakich dostarcza nam doświadczenie

najczęściej wypełniają sprawy przypadkowe, co wskazuje na ogólne zubożenie

wewnętrznych przeżyć człowieka. Skutkiem tego, jest utrata naturalnej zdolności

przeżywania wartości oraz zbyt wielka jednostronność w posługiwaniu się nimi.

Napływ informacji, jak też łatwość ich uzyskania wywołuje obok pozytywnych

wrażeń, odczucie zagubienia siebie w zewnętrznym świecie. Posługując się metaforą

myśli Ks. Tischnera, ten “dynamiczny” rozwój “świata wartości” spowodował, że

wprawił dzisiejszego człowieka w osłupienie304

. Taki stan rzeczy wywołuje

powszechne przekonanie, że w naszym codziennym życiu coraz mniej miejsca

poświęca się poznawaniu wartości. Nie potwierdza to jednak takiej sytuacji, w której

można całkowicie zaprzeczyć występowaniu naturalnej wrażliwości osoby ludzkiej

na doświadczanie wartości. Człowiek bowiem przeżywa rożne wartości, ale realizuje

swymi czynami dobro. Jest to dobro jego własnego bytu, obiektywna doskonałość

osoby. Jest to również dobro świata, do którego człowiek przynależy, ... Jest to

wreszcie dobro Boga w tym znaczeniu: ..., że człowiek działając ... ujawnia co krok

doskonałość Stwórcy. ... Człowiek ma świadomość tego dobra, a wartość

bezpośrednio przeżywa305

. Pozostaje zatem do rozpatrzenia kilka spraw, które

przyjmujemy jako podstawowe założenia dotyczące kryterium przeżywania wartości

chrześcijańskich i poza chrześcijańskich. Powstaje pytanie o to, co stanowi kryterium

przeżywania wartości? Czy przedmiot przyjmowanego kryterium wyróżnia się

stałością i niezmiennością występowania? Na ile doświadczenie takie jest

obiektywnym, a więc poznawalnym i upowszechnionym, na ile subiektywnym i

ześrodkowanym w strukturze przeżyciowej człowieka306

. Według Tischnera jest już

powszechnie przyjęte, że najwłaściwszym odbiorcą wartości jest człowiek. Jednak

nie wyklucza to przebogatej różnorodności świata wartości, jak również wielu

koncepcji filozoficzno-teologicznych, zobowiązujących nas do ukierunkowania

poszukiwań, co do wspólnej płaszczyzny odniesień i zależności. Jest czymś

304

Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 5. 305

K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami posługiwał, Wydawnictwo Znak, Kraków 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 73.

306 Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] E. F l o r k o w s k i, C. K ł ó s a k,

L. S m e r e k a, Studia Philozophico –Theologica, edita a professoribus Cracoviae, “Analecta Cracoviensia” 1969, s. 9 n.

120

niezwykle ważnym w życiu każdego, jego intuicyjne i emocjonalne uwrażliwienie na

wartości307

. Dzięki wewnętrznej sferze intuicyjno-wrażeniowej i emocjonalnej każdy

poznaje, że jest dla siebie niezaprzeczalną wartością. Doświadczenie to staje się

najpewniej odczuwalnym “kryterium wszelkich odniesień człowieka”308

. Nie da się

wykluczyć faktu, w którym stwierdzamy, iż nastawienie na poznawanie wartości, za

główny punkt odniesienia będzie miało podmiotową wartość siebie. Dlatego

podejmując problematykę uwrażliwienia na spotykane wartości, jaką

przeprowadzamy w niniejszym rozdziale chcemy przypomnieć, że właściwym

odbiorcą każdej z wartości jest człowiek, stając się wewnętrzną przestrzenią

przeżywanych wartości poznawczych. Ponadto chcemy praktycznie posłużyć się

sposobem i właściwościami widzenia świata i doświadczania dobra w człowieku, tak

jak proponuje w swych rozstrzygnięciach odkryciach aksjologicznych sam Autor.

Dlatego niektóre z analiz opartych na najlepiej znanych nam tekstach Biblijnych będą

miały za cel potwierdzić jak najszerszy zakres wzajemnych odniesień poznawczego

doświadczenia dobra, którego źródłem jest wnętrze bogactwo człowieka. Poznanie

ma jednak cechy obiektywizujące stąd będziemy starali się wykazać podobieństwa

wewnętrzne i zewnętrzne. Z proponowanych rozwiązań naszych Autorów i tego co

jest im wspólne w naturalny sposób z porównań i przybliżeń jakie wynikają. W

opisie wartości, posłużymy się tymi, które są najistotniejsze do realizowania w

codziennym życiu.

a) „Doświadczenie wartości”.

„W dniu Pięćdziesiątnicy Apostołowie zrozumieli dopiero te słowa, które

usłyszeli również w wieczerniku, w przeddzień męki: ‘Pożyteczne jest dla was

moje odejście. Bo jeżeli nie odejdę, Pocieszyciel nie przyjdzie do was. A jeżeli

odejdę, poślę Go do was’ (J 16, 7). ‘Gdy zaś On przyjdzie, Duch Prawdy,

doprowadzi was do całej prawdy’ (J16, 13). Te słowa właśnie się spełniają”309

.

Doświadczenie wartości, jest zatem przejawem obiektywizowanych przeżyć

jakości i wrażeniowych odczuć świadomości człowieka. Wartości wypełniają nasze

307

Por. Tenże, MWW, s. 15, 165. 308

Por. J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] D. v o n H i l d e b r a n d, J. A. K ł o c z o w s k i, Wobec wartości, Poznań 1982, s. 60.

309 K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-

12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1340.

121

codzienne życie wiary i mają tutaj niebywały wydźwięk. Chcemy tutaj zwrócić

uwagę, że na podstawie doświadczeń i przeżyć wartości Bożego Objawienia były

formułowane orzeczenia wiary w wewnętrzne życie Świętości Boga w Trójcy Osób,

a także sposób rozumienia wzajemnych odniesień w wewnętrznym życiu Boga. Bóg

Najświętszej Trójcy jedyny w fenomenologicznym opisie Ks. Tischnera to Ten,

“Który” swoje życie wewnętrzne Trójcy Świętej rozprzestrzenia przez dzieło

stworzenia w świecie i człowieku (por. Tb 2, 1; J 1, 1-18 i 16, 13).

„Intuicje wartości” –„Apostołowie zgromadzeni w wieczerniku Zielonych

Świąt (Dz 2, 1) odczuwają ich spełnienie, zaczynają mówić wielu językami tę

samą prawdę, czerpią ją z wewnętrznej mocy, której przed tym było im brak.

Zaczynają przekazywać tę prawdę z mocą –podobnie jak Chrystus sam, o

którym słuchacze mówili, że przemawiał ‘jak ten, który ma władzę’ (Mt 7, 29).

Co więcej : ta moc się udziela, ... na ich słowa nawracają się ludzie”310

. Dlatego

„intuicje wartości” według Ks. Tischnera stanowią już powszechnie przyjętą

rzeczywistość doświadczenia przebogatej różnorodności świata wartości. Nie sposób

zaprzeczyć występowaniu przeczuć -naturalnej wrażliwości osoby ludzkiej na

doświadczanie wartości. Jest czymś niezwykle ważnym w życiu każdego, jego

intuicyjne uwrażliwienie świadomości na odczuwane wartości311

. Dzięki

wewnętrznej sferze intuicyjno-wrażeniowej każdy odczuwa, że jest dla siebie

niezaprzeczalną wartością. Przeżycie to staje się najpewniej wyczuwalnym

“kryterium wszelkich odniesień człowieka”312

. W swych analizach nad

własnościami oglądowymi wartości Autor wielokrotnie podkreśla, że nie jest nią jakiś

impuls, jako instynkt, lecz pewna “intuicja wiodąca”, czy raczej bliżej nieokreślone

przeczucie wyrażające się pragnieniem pozyskania dobra odczuwanego. Ta naturalna

zdolność odczuwania wartości, wprowadza nas w różnorodność przeżyć

napotykanych wartości. Wartość odczuwanego dobra doświadczamy najpełniej w

przestrzeni życia duchowego313

, stąd nieodłączną staje się refleksja o Bogu jako

źródle dobra. tajemnica życia Bożego w Trójcy Świętej Osób, jest wartością

uzasadniającą podstawy apostolskiego nauczania prawd wiary. Świętość Życia

310

Tamże, s. 1340; por. KKK 1770. 311

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 15, 165. 312

Por. Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 60. 313

Por. K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., re-ed. TN KUL 1983, s. 75.

122

Bożego znajdzie swój wyraz w krótkich formułach biblijnych314

, wprowadzając nas

w intuicyjne przeżywanie duchowej wartości Boga. Upowszechnia się ona w języku

wiary w liturgii, w słowach i znakach ludzkich doświadczeń. Wspólną płaszczyzną

tych intuicyjnych odczuć Świętości Boga, jest wartość dobra w człowieku,

wyrażająca się pragnieniem pozyskania wartości świętości, okazując się jakby własną

mową, "mową dobra"315

. W wierze będącej darem łaski Bożej, intuicyjnym

przedrozumieniu Boga, wyraża się cała Mistyczna miłość Ludzkości. Człowiek

pozostaje otwarty na Boga, gdyż jest ogarnięty Jego Mistyczną Miłością i Świętością.

Jak również uczestniczy w tej Miłości ludzkiej skierowanej do Boga. Człowiek

zostaje pociągnięty fascynacją Miłości i Świętości Bożej. Mową serca staje się „język

uczniów” nazwany w drugiej pieśni Izajasza językiem biegłym –leszon- (Iz 50,4a)316

.

Wyraża to w sposób tradycyjny, werset Psalmu Paschalnego dnia

Zmartwychwstania Pańskiego Liturgii Kościoła czasów Bizancjum: Pascha nostrum

immolatus est Christus. Epulemur in azimis sinceritatis et veritatis317

. Autor stara się

wyjaśnić poprzez analogię doświadczenia, że to intuicyjne wczuwanie się w 'Istotę

Boga' polega na świadomości tej samej wartości jaką wyraża Jego 'nieskończenie

Święta Osoba' "318

. A zatem intuicyjne wczucia w świadomość Chrystusa i życie

Boże, stają się własnościami umożliwiającymi poznanie osobistych przeżyć

odsłaniających dążenie Jego woli.

Tego rodzaju świadomość odczuć nie jest utożsamianą z funkcją sumienia,

intencji i czynów. Jest to raczej wewnętrzna zdolność naprowadzająca nas, a także

pozwalająca dostrzec istniejące wartości. Indywidualne energie duchowe nie są tylko

możliwościami i własnościami wartości człowieka, ale nawet same w sobie „rozwijają

się i doskonalą‟319

. W życiu codziennym dzięki tej intuicyjnej świadomości,

możemy postrzegać wartości kompleksowo. Nieraz zmieniają swą ważność pod

314

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 15n, 315

Por. Tamże, s. 245, 486; T. J e l o n e k, Góra Błogosławieństw, (Mt 5, 3-10),[w:] Tenże, Trzydzieści sześć spotkań z Ziemią Świętą, Kraków 2002, s. 158.

316 Por. K s i ę g a I z a j a s z a, III Pieśń o Słudze Jahwe, (50, 1-4a), [w:] Pismo Święte Starego i

Nowego Testamentu, Zespół redakcyjny: M. Peter i M. Wolniewicz, Komitet Honorowy: Ks. Abp. A Baraniak, Ks. Kan. L. Bierzewski, Ks. Inf. L. Haendschke, Ks. Pr. J.Michalski, Ks. B. Wodecki, Kięgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1970, s. 798.

317 M. P é r è s, Chants de L`Eglise de Rome des VII et VIII siècles, Périod Byzantine,[w:] M a r c e

l P é r è s E n s e m b l e Organum: Prise de son Jan F. Pontefract août 1985, Source bibliographique Vaticane, manuscrit latin nr 5319, harmonia mundi Arles 1986, HMC 901218, nr 4, s. 16.

318 J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 243; Tamże, s. 123.

319 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., re-ed. TN KUL 1983, s. 75.

123

względem okoliczności miejsca i czasu swego zaistnienia, zwłaszcza jeśli chodzi o

wartości duchowe. W intuicyjnym odczuwaniu wartości zawarte jest jakieś „teraz”

człowieka, bo spełniają się na naszych oczach. Ojciec Święty Jan Paweł II wyraża to

w swoim nauczaniu bardzo sugestywnie, zwłaszcza listach i homiliach kierowanych

do Kapłanów na Wielki Czwartek. Jedna z homilii ważność intuicyjnych wczuć w

wartości duchowe zawiera już w samym tytule: „ Pozwól mi usłużyć ci „teraz‟!‟ Jest

to znamienny moment przygotowania Paschy Chrystusa, kiedy Piotr mówi: „Nie

nigdy nie będziesz mi nóg umywał‟(J 13, 8). „Tymczasem Nauczyciel i Pan nie cofa

się. Stoi wobec swego ucznia i sługi, ... Ustąp... . Pozwól mi usłużyć! ... a będziesz

„miał udział ze mną‟(J 13, 8n)320

. Zachodzi tutaj wątek świadomego odniesienia

względem osoby i jej dobra, jakie ma się spełnić poprzez wartości uświęcającego

czynu Chrystusa. Przytoczony powyżej cytat traktuje odczucia jako szczególnego

rodzaju czyny. Wyrażają to wypowiedzi, czyniąc najbardziej doniosły każdy moment

wydarzenia, dzięki czemu słowa Jezusa mogą być uznane jako czyny odsłaniające

Jego wolę i dążenie321

.

Wyczerpując w opisach i podanych przykładach kryterium intuicyjnego ale

świadomego przeżywania dobra i Świętości, jako wartości chrześcijańskich i poza

chrześcijańskich z konieczności pomijamy wiele innych możliwych do

przedstawienia opisów. Interesuje nas to, co stanowi owo intuicyjne kryterium

przeżyć człowieka. A także, czy przedmiot przyjmowanego kryterium wyróżnia się

stałością i niezmiennością występowania.

„Intencje”. „Jeszcze niedawno pytał Nikodem Chrystusa ‘Jakżeż może się

człowiek narodzić będąc starcem? Czyż może powtórnie wejść do łona swej

matki i narodzić się? (J 3, 4). ... Pan Jezus powiedział do Apostołów w Wielki

Czwartek te tajemnicze słowa: ‘Odchodzę i przychodzę znowu’ (por. J 14, 3; 14,

18). Zapewne w dniu Pięćdziesiątnicy odczuli znaczenie tych słów: Chrystus

przyszedł! A raczej: Chrystus pozostał. ... Rzeczywistość Kościoła wyrosła wraz

z zesłaniem tej Mocy wpośród nich, z tego, co Im Chrystus zostawił mówiąc:

‘Czyńcie to na moją pamiątkę’ (Łk 22, 19). Było to w tym samym wieczerniku.

320

Por. J a n P a w e ł II, Homilia Mszy Św. Wieczerzy Pańskiej wygłoszona w Bazylice Św. Jana na Lateranie- 31 marca 1983, Pozwól mi usłużyć ci teraz! [w:] J a n P a w e ł II, Podniosę kielich Zbawienia, Fundacja Jana Pawła II, Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej-Rzym, Lublin 1986, s. 166-167.

321 J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 286-287, zob. przyp. n. 146.

124

... Tak mówił w przeddzień męki, zanim jeszcze ciało zostało wydane, zanim

krew została przelana”322

. Intencje rozumiemy tutaj jako szczególnego rodzaju

nastawienie rozumu i woli oraz dążenie człowieka wyrażające się świadomym

działaniem. Należy tutaj uwzględnić tę rzeczywistość, w której poprzez intencje i

wolę323

można zmieniać zakres poprawności ludzkich oddziaływań i to nie tylko na

środowisko i otoczenie, jak również na sytuacje gdzie poprzez decyzje, możemy

wpływać na ogólne wzorce zachowań normatywnych. Wzorce te, czy normy nie

mogą być sztucznie oderwane od źródłowego doświadczenia dobra324

. Bardzo

ważną jest tutaj nota Ojca Świętego w opracowaniu z lat siedemdziesiątych „Aby

Chrystus się nami posługiwał”, która wskazuje nam ostateczne źródło dobra zawarte

w Bogu. Ponieważ dobro zawarte w stworzeniu (tj. w bycie stworzonym) nie może

doskonalić samego Boga, zatem może ono tylko ujawniać Boga325

. Z tego powodu

będziemy starali się poddać hierarchicznemu uporządkowaniu wartości-przymioty i

wartości-jakości326

. Dlatego Odkupienie stanie się "wartością Soteryczną"

chrześcijanina, stawiając nas równocześnie w obliczu doświadczenia zła327

.

Rozpoczniemy od Ogrojca. W tym momencie Jezus, jak się wydaje, staje po raz

pierwszy bezpośrednio twarzą w twarz w obliczu swej własnej śmierci. Otóż traktuje

je w gruncie rzeczy także jako szczególnego rodzaju czyny. Najbardziej doniosły

moment wyrażenia, dzięki któremu „wypowiedzi Jezusa‟ mogą być uznane jako 'czyny

noszące znaczenie'. Interesuje mnie zatem świadomość Jezusa ukryta poza jego

'wypowiedziami', a odsłaniająca przez 'czyn' dążenie(...). Wypowiada słowa

modlitwy: 'Niechaj odejdzie ten kielich' ... . Śmierć Jezusa była od początku pojęta

przez Niego jako integralna część dzieła,328

. (...) Jezus mówi: 'Jeżeli ziarno nie

obumrze, nie wyda owocu.(...) Przedstawiając tok takiego sposobu myślenia,

322

K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1340 i 1341.

323 Por. Tenże, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., ”Analecta Cracoviensia” 1969, s.

14. 324

Por. Tenże, Filozofia człowieka, Od ontologii do metafizyki człowieka, Kraków 1986 , s. 69; Tenże, MWW, s. 95-96, 103-106.

325 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 55.

326 Por. Tenże, MWW, s. 386; F. M a c h a r s k i, Rozmowa z Ks. Kard. Metr. Krakowskim, W

Łagiewnikach Papież ostatecznie potwierdzi kult Bożego Miłosierdzia,[w:] M. P r z e c i s z e w s k i,[Rada progr., abp J. Ż y c i n s k i, bp T. P i e r o n e k, abp S. G ą d e c k i, bp, M. J ę d r a s z e w s k i], „Wiadomości Kai” (14 lipca 2002), nr 28 (537) 2002, s. 10-11.

327 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 288, 289, 290,291;

328 Tamże, s. 289.

125

rozumianego jako przejaw intencjonalnego wzmocnienia wartościującego. Bardzo

ważnym jest tutaj nastawienie woli, czyli wewnętrzna wrażliwość człowieka

motywująca intencje poznania, jaka wpływa na poszerzenie lub pomniejszenie

zakresu doświadczania wartości329

. A więc na stawiane sobie pytanie staramy się

odpowiedzieć, iż z intencjonalnych założeń czynu i wypowiedzi będzie możliwym

poznanie, a przede wszystkim zrozumienie czynu Chrystusa330

. Jednak jak stwierdza

sam Autor oparcie się na interpretacji intencjonalnych założeń czynu, nie jest niczym

pewnym: W Ewangelii natrafiamy także na wypowiedzi i zdarzenia świadczące o

czymś przeciwnym. Jezus mówi: 'Jam jest Zmartwychwstanie i Życie'. Mówi: 'Kto we

mnie wierzy, choćby i umarł, żyć będzie'. Jak zauważamy z założenia intencji czynu

ma wynikać skutek, który zwielokrotni pierwotną wartość. Przewartościuje

negatywność śmierci w imię zmartwychwstania życia. Nie jest to sztucznie pojęta i

wyolbrzymiana trudność spotykana w początkach głoszenia Dobrej Nowiny w

Atenach: „na Areopagu” Św. Pawła (por. Dz 17,16-34.) Przeświadczenie Chrystusa

wynikające z tekstu jest wymową tego, że wszystko co kryje ludzka śmierć, jest Mu

poddane. W swym dociekaniu Ks. Tischner pyta: Jednak, 'jak można uważać siebie

zarazem za poddanego i władcę śmierci?'. Gdyż Syn Boży konsekwentnie już od

samego Ogrójca jest poddany woli swego Ojca. Zatem sposobem intencjonalnego

podążania Jezusa w stronę śmierci -jest pojęta w imię 'tajemniczego Życia' walka ze

śmiercią331

. Tego rodzaju przykłady badania intencji sięgającej poza istotę czynu nie

występują zbyt często w myśleniu Ks. Tischnera, chociaż pewien wyjątek stanowią

rozważania dotyczące: wartości modlitwy Arcykapłańskiej Chrystusa (por. J 17,1-

26.), której kontynuacją jest Modlitwa w Ogrójcu (por. J 18,1-9; Mt 26,36-46), jako

szczególny wyraz przemiany i uświęcenia życia. Cały szereg podjętych zagadnień

wyrażonych w pytaniach wyznacza to, co jest im wspólne. Elementy tej mowy

329

Por. J. T i s c h n e r, Ciało jako podmiot dramatu,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e

r, Twarz Innego, “Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1985, s. 167-170; E. H u s s e r l, Intersubiektywność a podmiotowość transcendentalna,[w:] dz. cyt., s. 5-10; W. G a l e w i c z, O fenomenologicznym pojęciu wartości,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, Z fenomenologii wartości, “Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1988, s. 8-11; KKK 1766.

330 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 291n.; Tamże, s. 209.

331 Tamże, s. 293; Już w czwartej pieśni Sługi Pańskiego Izajasza (Iż 53, 1-12), jest ukazane

symboliczne znaczenie cierpienia i śmierć Sługi w odniesieniu do przyszłej chwały. Nagrodą Mesjasza- Króla, Kapłana i Proroka za ekspiacyjną śmierć, grzechy cudze - wszystkich grzesznych ludzi, bo je przyjął na się, rodzą się dwa wymiary życia duchowego Odkupionych Jego Kościoła, a więc i Jerozolimy: 1). Liczne potomstwo i nowe życie wieczne i szczęście. 2).Władza Królewska nad Odkupionymi przez Niego i Zbawionymi, Jego Kościołem, nad wszystkimi ludźmi (Por. Iz 53, 10-odnośnik).

126

tworzą ideał odsłaniający wartość ujmowaną jako „wartość sprawczą”, ale przede

wszystkim jako „wartość Odkupienia”, gdzie szczera intencja zmierzająca do

pozyskania nowej rzeczywistości, jest zarazem motywacją i zadośćuczynieniem

przyjętym ze względu na człowieka: Czymże więc odpłacimy się Panu ?332

Tak

jedna intencja staje u początków drugiej, w przekazie tradycji spotykamy czyn

uczestniczenia do osobistego uświęcenia i duchowego daru z siebie ze względu na

Boga. Jest tutaj zakreślony ten drugi warunek, jaki w życiu Kościoła stale jest

podejmowany, jako udział w „Misterium Chrystusa” wobec zła, grzechu i winy

człowieka.

Ks. Tischner zwracając uwagę na sprawę intencji człowieka wykazuje, że na ile

wydarzenie to jest obiektywnym, a więc poznawalnym i upowszechnionym, na tyle

jest również subiektywnym i ześrodkowanym w strukturze przeżyciowej

człowieka333

. Dlatego intencjonalna wartość wyboru dobra, jakim jest dar drugiego

człowieka, zarówno na płaszczyźnie spotkania, jak i wzajemnych oddziaływań,

wprowadza różne kategorie hierarchizujące potwierdzające wartość, lub

niewłaściwość ludzkich odniesień. To właśnie w takim znaczeniu "wewnętrznego

konfliktu dobra", gdzie coś jest właściwe lub niewłaściwe, da się odczytać zbawcze

dzieło Chrystusa, kiedy sile transcendentnego zła i grzechu zaistniałego w

negatywnym czynie, przeciwstawiana jest bezsiła, lub potęga Dobra Jezusa

Chrystusa jako Odkupiciela człowieka334

. Potwierdzeniem takiego intencjonalnego

poszerzenia zakresu wartości jest dar Orędzia Miłosierdzia Bożego Siostry Faustyny

Kowalskiej wyrażony w słowach Ojca Świętego: Trzeba ażeby orędzie o miłosiernej

miłości zabrzmiało z nowa mocą335

. Przy czym intensywność przeżyć wszelkich

spraw duchowego życia Siostry Faustyny, należy odczytać jako główną motywację

wszelkiego działania, która powoduje że realizowane wartości są jakby

zwielokrotnione. Zatem wartość Miłosierdzia nie polega tylko na wyznaniu Jezu

332

C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Początek homilii autora z drugiego wieku, (rozdz. 1, 1-2, 7), Liturgia Godzin, I Czytanie, Editio typica 1982, t. IV, s. 395.

333 Por. Tenże, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] E. F l o r k o w s k i, C. K ł ó s a k , L. S

m e r e k a, Studia Philozophico –Theologica, edita a professoribus Cracoviae, “Analecta Cracoviensia” 1969 r., s. 9 n.

334 Por. Tenże, ŚLN, s.290 i 293; T. J e l o n e k, Biblijna Historia Zbawienia, Kraków 1980, s. 203-

204; Tenże, Trzydzieści sześć spotkań z Ziemią Świętą, Kraków 2002, s. 55n; G. R e i n g l t, Éloge de la fragilité, Ľactualité a fleur ď Évangile, Éditions Racine, Bruxelles 1996, p. 5n.

335 J a n P a w e ł II, Homilia, Zawierzam cały świat Bożemu miłosierdziu,[w:] M. A g n e s, L'

Osservatore Romano, nr 9 (246) 2002, s. 17-18.

127

ufam Tobie, lecz na tym, że możemy je upraszać dla innych, nawet dla tych, którzy

Boga nie znają albo w Boga nie wierzą. Autor cytując Siostrę Faustynę mówi: jest to

szczególne doświadczenie Bożego daru na granicy wszelkich możliwych oczekiwań

w wymiarze mieć-nie-mieć336

ludzkich pragnień. Słowa te są równocześnie apelem o

przyjęcie Miłosierdzia Bożego w takim wymiarze, w jakim rozumiała je Siostra

Faustyna. Jakby postulują o dobrą wolę337

człowieka, jednocześnie ją potwierdzając.

Ten wymiar życia wiary znajdujemy nie tylko w jednych z ostatnich opracowań Ks.

Tischnera jak: “Drogi i bezdroża Miłosierdzia”. Są one widoczne w osobistych

zmaganiach, pragnieniach i dążeniach Autora, w osobistej drodze życia Kapłaństwa i

Eucharystii338

.

„Uczucia” „Kiedy mówił w Ogrojcu: ‘Ojcze ... zabierz ode mnie ten

kielich’, dodawał ‘jeśli chcesz’, a na końcu: ‘Nie moja wola, ale Twoja niech się

stanie’ (Łk 22, 42). .., na drodze, która wiodła z pretorium Piłata do Wzgórza

trupich czaszek, którędy niósł krzyż –i na tym Wzgórzu, w straszliwych

godzinach konania. Była Ona, ... Apostoł Jan i Maria Magdalena (por. J 19, 25).

Jezus Chrystus z wysokości Krzyża zdążył jeszcze raz potwierdzić obecność

Swej Matki w tajemnicy Odkupienia i Kościele. Powiedział do Jana: ‘Oto

Matka Twoja’, a do Maryi: ‘Oto syn Twój’ (J 19,26-27). Te słowa należą do

Jego testamentu. (...) Człowiek –oczywiście- nie mógł odkupić świata, tak jak nie

mógł stworzyć świata. Obie te ‘wielkie sprawy Boże’ ‘magnalia Dei’ stoją na

równi. Ale właśnie Bóg chciał, ażeby człowiek miał udział w Odkupieniu i

zbawieniu świata. ... Największy zaś udział w dziele zbawienia świata wyznaczył

Bóg Matce Chrystusa: ‘Alma Socia Christi’”339

. Uczucia w myśli duszpastersko-

aksjologicznej Ks. Kardynała Karola Wojtyły wprowadzają nas w problematykę

rozważań nad życiem wiary współczesnego człowieka. Jego doświadczenia Boga,

odniesienia do drugiej osoby, społeczności lokalnej jaką tworzy oraz otaczającego

świata. Z tego powodu jest rzeczą niezbędną przeprowadzenie wstępnej analizy, a

mianowicie: Co stanowi podłoże wszelkich odniesień uczuciowych człowieka w

336

Tamże, s. 72. 337

J. T i s c h n e r, MWW, s. 200; Trzeba zmienić wewnętrznie całego człowieka (...). Rozwój cywilizacji współczesnej domaga się proporcjonalnego rozwoju moralności i etyki. Ibid.

338 Por. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 466.


12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1334-1335, przyp. nr 20.

128

związku przeżywanymi wartościami oraz jakie nowe perspektywy chrześcijańskiego

życia zostały wypracowane w tej kwestii, zwłaszcza dla katolików. Obecność

wielorakich, a jednak wspólnych przestrzeni aksjologicznych, jest dla nas czymś

naturalnym. Duchowe bogactwo uczuciowe człowieka nie tylko umożliwia

doświadczenie wartości, ale również na stałe łączy z przeżywanymi wartościami oraz

wartościami drugiej osoby. Wewnętrzna przestrzeń uczuć staje się nie tylko

płaszczyzną lokalizowania wydarzeń, lecz miejscem przeżywania i realizowania się

wartości podmiotowych. We wspólnej opinii Ks. Kardynała i Ks. Tischnera, to

jedynie w poznawczym zespoleniu „uczuć” z „wartościami”, uczucia nie pozostają

„ślepym” zaangażowaniem woli człowieka. Jest to możliwe dzięki wewnętrznemu

bogactwu doświadczenia wartości, które odkrywamy w perspektywie dobra oraz

stany uczuciowe umożliwiające poznanie340

. Uczucia więc pełnią funkcję wiążącą w

ludzkim życiu i poznawaniu wartości. Dlatego możemy mówić, że postrzeganie

wartości dokonuje się dzięki uczuciowej wrażliwości każdego. Natomiast bycie

zamkniętym na świat wartości, znaczyłoby to samo, co być po prostu nieczułym (Iz

50, 7-11)341

. Nie chodzi tutaj o nadzwyczajność wrażeń, czy nadwrażliwość

uczuciową, lecz naturalne cechy osobowe człowieka. Takie stany i dyspozycje

człowieka były uwidaczniane od początku Kościoła, co potwierdzają teksty

starochrześcijańskie homilii i innych dzieł: Chrześcijanin nie dbający o zbawienie

bliźniego jest najbardziej nieczułym z ludzi. Nie możesz zasłonić się ubóstwem, bo

oskarży cię ta wdowa, która wrzuciła do skarbony dwa pieniążki342

.

Takie ujecie stanów uczuć w doświadczaniu wartości, przyczynia się do

właściwego scharakteryzowania wewnętrznego wymiaru człowieka. Człowiek, w

swej złożoności osoby nie tylko wyraża, ale i uczuciowo przeżywa siebie. Ta

osobliwa władza uczuć i doznań, umożliwia różnorodność przeżyć i nastrojów ducha

pozwala, by człowiek żył swoim życiem. Wówczas ukaże się na niebie „znak Syna

Człowieczego‟ i wtedy będą narzekać wszystkie narody ziemi i ujrzą Syna

340

Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 60. 341

Por. Tamże, s. 83; Tenże, MWW, s. 483; „Uczyniłem swoją twarz jak krzemień”. Co oznacza być nieczułym na zniewagi. K s i ę g a I z a j a s z a, III Pieśń o Słudze Jahwe, (50, 7),[w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Zespół redakcyjny: M. Peter i M. Wolniewicz, Komitet Honorowy: Ks. Abp. A Baraniak, Ks. Kan. L. Bierzewski, Ks. Inf. L. Haendschke, Ks. Pr. J.Michalski, Ks. B. Wodecki, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1970, s. 798.

342 J. Z ł o t o u s t y, Homilia Światłość chrześcijanina nie może pozostawać w ukryciu,[w:] C o n g

r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, II Czytanie, (Homilia 20, 4), Editio typica 1982, t. I, s. 1224.

129

Człowieczego, przychodzącego na obłokach niebieskich. ... A od figowego drzewa

uczcie się przez podobieństwo!(Mt 24, 30 i 32)343

. Ksiądz Tischner określa to w

sformułowaniu, że całe bogactwo osoby, ludzkiego ducha wyraża się w obecności,

przez to, że jest per-se344

. Każdy przeżywa, doświadcza najpierw samego siebie, jak

również pozostaje w łączności z innymi dzięki doświadczanym wartościom, które

paradoksalnie postrzega i wewnątrz i na zewnątrz siebie. Analizując wewnętrzny stan

zagrożenia lub ludzkiej słabości, czy wrażliwości sumień nie można uciekać się do

resentymentów prowadzących do porzucania wartości, jak też ideologicznych

roszczeń powołujących się na rzekomą obronę wartości. To właśnie dzięki

uczuciowej wrażliwości człowiek jest osobą otwartą, ale też w swym otwarciu

zagrożoną w spotkaniu z negatywnymi przeciwnościami losu. Bóg spojrzał na świat

wstrząsany lękiem i natychmiast zadziałał: z miłością pociąga ku sobie, wzywa swą

łaską, trzyma umiłowaniem i przywiązuje uczuciem. (...) Dlatego Mojżesz ośmielił się

powiedzieć do Pana: „Jeśli więc znalazłem łaskę w Twoich oczach, ukaż mi swoje

oblicze‟. Podobnie i poganie, mimo że błądzili, to jednak rzeźbili posągi bóstw,

ponieważ pragnęli mieć przed oczyma to, co czcili (por. Dz 17, 16-18 i 23.)345

.

Aktualna złożoność świata zewnętrznego i wewnętrznego, jest dla człowieka

sytuacją szczególnie dramatyczną. Od tego, jak bardzo dramatyczną zależy

wrażliwość przeżywania siebie poprzez aksjologiczne ja oraz okoliczności składające

się na zewnętrzny i wewnętrzny świat przeżyć. Niepowtarzalnym światem

wewnętrznych przeżyć uczuciowych jest życie wewnętrzne Boga. Z tego co do tej

pory stanowiło obiektywną, racjonalną wartość Sacrum, na doświadczone osobiście

uczucie, Tego, który jest blisko, stając się Świętością. „A po ośmiu dniach, kiedy

uczniowie Jego byli znowu wewnątrz domu i Tomasz z nimi, Jezus przyszedł mimo

drzwi zamkniętych, stanął pośrodku i rzekł: „Pokój wam!‟ Następnie rzekł do

343

J. T i s c h n e r, FD, s. 11. Taka pochopność do poniżania idei wielkiej dlatego, że człowiek nie może jej podołać, zyskała sobie nazwę: resentyment. Resentyment kryje w sobie zawsze brak pokory, a wyraża się albo bezideowością, albo też ucieczką do płytkich ideologii, do uznawania łatwizny. W mentalności utylitarysty wyraża się rzeczą zbędną, wręcz znienawidzoną (altiora te ne quaeras) ..., iż rzekomo poniża człowieka i każe mu się poniżać. K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] K a r d. K. W o j t y ł a, Aby Chrystus się nami posługiwał, Wydawnictwo Znak Kraków, 1979, s.127-182, re-ed. TN KUL 1983, s. 81-82; Por. J a n P a w e ł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, t. II, s. 656.

344 J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 86; por., MWW, s. 26-34, 325-327.

345 P. C h r y z o l o g, Kazanie Miłość pragnie oglądać Boga,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t

u D i v i n o, Liturgia Godzin, II Czytanie, (Kazanie 147), Editio typica 1982, t. I, s. 212-213.

130

Tomasza: „Podnieś tutaj swój palec i zobacz moje ręce. Podnieś rękę i włóż ją do

mego boku‟, ... Tomasz mu odpowiedział: „Pan mój i Bóg mój‟” (J 20,26-28).

Ten właśnie wymiar życia wiary znajdujemy w jednych z ostatnich opracowań

Ks. Tischnera. Można w nich upatrywać osobistych uczuciowych przeżyć, zmagań,

zachwytów i dążeń Autora w swej Kapłańskiej służbie człowiekowi i Eucharystii346

.

Dzięki tym szczególnego rodzaju uczuciom wiążącym stany przeżyciowe wartości,

mamy możliwość poznania istotnych wydarzeń składających się na wartość

ludzkiego życia, gdzie: świat to dom, to warsztat pracy, to szkoła, to świątynia, to

cmentarz, to droga (...), świat to ład zorganizowany według logiki miejsc347

.

„Przeżycia” –„‘Lecz ja wiem: Wybawca mój żyje’ (Job 19, 25). Nie

zapomnę nigdy pierwszego przeżycia tych słów i tej liturgii w wielkiej ‘oprawie’

katedry wawelskiej. Poszedłem tam jako kilkunastoletni chłopak w godzinach

popołudniowych Wielkiej Środy, kiedy po raz pierwszy śpiewano ‘Ciemną

Jutrznię’. Pamiętam rzędy ławek zajęte przez alumnów z Seminarium, stalle, w

których godnie zasiadywali prałaci i kanonicy kapituły, wreszcie przy wielkim

ołtarzu katedry Metropolitę Krakowskiego, niezapomnianego Księcia Adama

Sapiehę. W centralnym miejscu wielki trójnóg, na którym paliły się świece,

stopniowo wygaszane w miarę, jak zebrani kończyli śpiewać poszczególne

psalmy. I na końcu ten śpiew kantora: ‘Christus factus est pro nobis oboediens

usque ad mortem’ (Flp 2, 8). Potem dłuższa chwila skupionego milczenia, psalm

‘Miserere’ (Ps 51/50) i ostatnia modlitwa odmówiona przez Arcybiskupa

‘Respice quoesumus Domine super hanc familiam tuam pro qua Dominus

noster Jesus Christus non dubavit manibus tradi nocentium et crucis subi

tormentum’. Wszyscy w milczeniu wychodzą. Nieraz zastanawiam się nad tym

przeżyciem, którego nigdy już później nie dała mi w takim stopniu Ciemna

Jutrznia nawet w tej samej katedrze. Tamto było jedyne w swoim rodzaju.

Polegało na jakimś wielkim odkryciu. Nie tylko odkrycie niezwykłego swoistego

piękna liturgii, ale nade wszystko odkrycie tej absolutnej wielkości, którą jest

Tajemnica niesiona przez liturgię, przez nią głoszona jak nieustające

Orędzie”348

. Przeżycia, nie są więc jakimś stanem samozadowolenia zauważa Ks.

346

Por. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 466. 347

Tamże, s. 354; por. Tamże, s. 466 i 472. 348

K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-

131

Tischner, lecz intuicją odczuwania wartości siebie. Dlatego należy włączyć je w

całość zagadnień życia człowieka, czyli miejsca, czasu, jak też uwarunkowań

środowiskowych zewnętrznych i wewnętrznych osoby ludzkiej349

. Obecność wśród

wielorakich przestrzeni aksjologicznych, jest czymś naturalnym i angażującym

duchowo, pozwalając na pewną trwałość wydarzenia. Jest to możliwe dzięki

wewnętrznemu bogactwu doświadczenia i zróżnicowaniu wartości, które

odkrywamy poprzez indywidualne przeżycia umożliwiające bezpośredni udział w

poznaniu wartości350

. Przyjęte założenie wydarzenia przeżyciowego pozwala nam na

pełny wgląd w zakres posługiwania się wartościami. Występująca wspólna

płaszczyzna doświadczeń dla obu odniesień: wartości i antywartości, wyznacza

zakres refleksji nad wartościami oraz ich podmiotem. Natomiast wewnętrzna wartość

przeżyciowa osoby niejednokrotnie jakby przekracza samą siebie. Tworzy swój

autonomiczny stan bogactwa duchowego, w którego centrum jest przeżywana

wartość. Stanowi o duchowym "misterium" człowieka i jego niepowtarzalności351

przeżywania siebie, a tym samym o możliwości uczestniczenia w doświadczeniach

innych. Uzasadnieniem zmierzającym w tym kierunku jest analiza doświadczenia

wartości podmiotu z uwzględnieniem założenia, wskazującego na rolę intencji osoby.

Nastawienie woli oraz świadomość przyjętej intencji wzmacnia, lub osłabia ważność

każdej z realizowanych wartości i antywartości, przyczyniając się do jej

poznawczego zdefiniowania i wyboru352

. Antywartość przejawiająca się w każdej

formie zła stwarza trudność przeżywania wewnętrznej wartości człowieka.

Wprowadza bowiem pewien nieład uczuć i woli, już u podstaw samego istnienia.

Jak wynika ze wstępnych założeń dotyczących zła Ks. Tischner, upatruje jego

źródło w tej części stanów przeżyć, która w swym subiektywnym zaistnieniu stała się

„pretekstem” unaocznienia zła. Nie jest nią całość wydarzenia wewnętrznego

12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1335-1336.

349 Por. J. T i s c h n e r, MN, s. 46-7, 70,75,78 i 79; Tenże, Rekolekcje, Na Drogach Krzyżowych

Historii, Kraków 1982, s. 30,46 i 47. 350

Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 60. 351

Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., s. 19; Sądzę, że treść „ja‟ jest radykalnie ostateczną treścią współ-domniemaną w aktach przedmiotowych twierdzeń i to nie wszystkich. Jako argument może służyć ta okoliczność, że poznanie ze swej natury zmierza do tego, by być a-egotycznym, a-osobowym, jakby niczyim oraz to, że „treść ja‟ w aktach refleksji, sama może być przedmiotem stwierdzeń, podczas gdy, konscjentywność (po)twierdzająca nie może nim być w żadnym wypadku. (...) podmiot gnozeologiczny poznania jest w swej kwalifikacji immanentnej całkowicie nie-egotyczny. Ibid.

352 Por. Tamże, s. 10-11.

132

człowieka, lecz tylko ta część, jaka współwystępuje w początkowej fazie

kształtowania się doświadczenia dobra. Natomiast jakikolwiek całościowo

rozumiany stan przeżycia rodzi się w wewnętrznej sferze odczuć, w samym napięciu

zachodzącej równoczesności zaistnienia zła i dobra, duchowych możliwości osoby.

To właśnie dzięki temu przeżyciu człowiek jest osobą otwartą, ale też w swym

istnieniu zagrożoną w spotkaniu z wartościami negatywnymi. W analizie przeżyć

Ksiądz Tischner często podkreśla, iż człowiek przeżywa najpierw wartość siebie,

jako swego rodzaju centrum wszelkich odniesień. Jednakże pozostaje również w

ścisłej łączności z innymi dzięki wartościom, które postrzega w zobiektywizowanym

świecie.

Zatem nieodłącznym staje się myślenie o Bogu jako źródle dobra w którym

dobra wola każdego nie tylko otwiera się na wartość siebie, ale wyraźnie przejawia

się w tym co duchowe. Stąd „zło” w perspektywie Boga będzie bardziej duchowe i

demoniczne. Ulegając zbyt często naszej perspektywie odczuć w wierze, nie zawsze

jesteśmy w stanie wniknąć w słowa i czyny Chrystusa uznane jako 'noszące

znaczenie'. Wyrażają one świadomość Jezusa ukrytą poza 'wypowiedziami', i

odsłanianą przez Jego 'czyny' oraz dążenie. W Ewangelicznym opisie przeżywania

śmierci Chrystusa, Syna Bożego zło występuje w stanie całkowitego przeciwieństwa

i absolutnej negacji. Wydarzenie śmierci Chrystusa nastąpi w całkowitym

opuszczeniu i wyniszczeniu, jako człowieka, ale jest też prośbą i odwołaniem się do

wartości swego Bóstwa. Tak rozumiane są Słowa umierającego Jezusa" , ,

λεμα σαβαχθανει" (Mt 27, 46; Mk 15, 34). Jednak nie koniecznie agonia Chrystusa

stanie się przeżyciem po ludzku łatwym ze względu na Odkupienie. Nawet będąc w

sprzeczności z egzegezą „pozytywizującą” jak chce sam Autor, Chrystus świadomie

przeżywa własną śmierć zadośćczyniąc w miejsce człowieka. Jednak Jego agonia

stanie się lekką, bo podjęta została w wiecznej nadziei. Przeżywane Misterium Boga i

człowieka Chrystusa, wyjaśnia nam z największą dokładnością prawdę naszego

człowieczeństwa. Stąd też rozwijając myśl doświadczenia przeżyciowego ukazuje

nam wartość człowieczeństwa, ale również kreśli granice ludzkiej dociekliwości, co

zamieszczamy poniżej: Agonia stanie się lekką, skoro została podjęta przez wieczną

nadzieję. Aby Bóg mógł być człowiekiem, potrzeba było aby zwątpił.

133

Prawdopodobnie nie potrafimy doprowadzić opisu do wymaganej jednoznaczności,

rysując z konieczności rozwiązaniu nader ogólne granice353

.

A zatem naszą wartością przeżycia religijnego jest Świętość Boga

pomnażającego promieniowanie dobra w ludziach, w których współdziała. Tak

świętość staje się wartością duchową, która wyraża przymioty osoby przedstawianej

w poznaniu objawiającym, czyli dającym możliwość wglądu w wartość siebie, a

także drugiej osoby. Spotykamy je w pytaniu o człowieka dla całej serii zagadnień

podjętych przez Jana Pawła II, w encyklice „Redemptor hominis”: Jakąż wartość

musi mięć w Stwórcy człowiek, skoro zasłużył na takiego i tak potężnego Odkupiciela,

skoro Bóg „Syna swego Jednorodzonego dał‟, ażeby on człowiek „nie zginął ale miął

życie wieczne‟ 354

. W tym wymiarze Bożego Dobra, mieści się tajemnica drogi

Krzyża Syna Człowieczego. Osoba pociągnięta dobrem odpowiada wdzięcznością

przez siebie dla drugiego człowieka. Odpowiada wdzięcznością Bogu skoro jest tak

dobry, bo ocala to, co kruche i słabe w człowieku. Dlatego mówiąc o Bogu, należy

podkreślić, iż Bóg jest zawsze dla człowieka. Bóg w Trójcy Świętej będąc w

Osobach Ojca, Syna i Ducha Świętego, nawet per-se jest dla siebie i stworzenia

równocześnie, przenikając wszystko swoją Chwałą Bożą i Świętością. Tego rodzaju

doświadczenie dobra pomnaża wartość człowieka oraz jego godność355

. Ponieważ

człowiek nie może być znakiem, na którym ktoś z zewnątrz wypisuje dowolne

znaczenia, ale (...), nie może wyrażać czegoś co się kryje w jego wnętrzu. Nie może też

brać udziału w dramacie osobistym drugiego człowieka. A jeśli w nim bierze udział,

to jako „rzecz‟, jako „rekwizyt‟, jako „przedmiot‟ 356

.

Od tego, jak bardzo dramatyczny jest stan przeżycia zależy wrażliwość i

intensywność przeżywania siebie poprzez aksjologiczne ja oraz okoliczności

składające się na zewnętrzny świat wartości. Tak na przykład: świat jest przestrzenią

353

T i s c h n e r, ŚLN, Kraków 1975, s. 286-287; Cyt. przyp.: Otóż traktuje je w gruncie rzeczy także jako szczególnego rodzaju czyny. Każda wypowiedź, jak wiemy z semantyki, znaczy coś, coś oznacza i coś wyraża. Dla mnie tutaj, w przeciwieństwie do współczesnej pozytywizującej egzegezy, najbardziej doniosły moment wyrażenia, dzięki któremu wypowiedzi Jezusa mogą być uznane jako 'czyny noszące znaczenie'. Interesuje mnie zatem świadomość Jezusa ukryta poza jego 'wypowiedziami', a odsłaniająca przez 'czyn' dążenie. Ibid.

354 J. T i s c h n e r, MN, s. 59. por. W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 466 i 472.

355 Por. J. T i s c h n e r, MN, s. 10-11; Tenże, MWW, s. 168-169; J. H. F e r n á n d e z,

Comunidades neocatecumenales en la parroquia de S. Pedro el Real «La Paloma» de Madrid,[en:] Evangelización y hombre de hoy, Madrid 1986, s. 325-330.

356 J. T i s c h n e r, Filozofia człowieka, Od ontologii do metafizyki człowieka, Kraków 1986 , s.

69; por. Tenże, MWW, s. 95-96, 103-106.

134

dramatu, jest sceną dramatu, jest sceną zorganizowaną według logiki rządzącej

ludzkim dramatem357

. Takie przeżycie staje się jakby okrzykiem, który nigdy nie jest

samozadowoleniem z siebie.

„Emocje” –„Pierwsze pytanie zadał Chrystus sam, zadał je swoim

najbliższym, Apostołom: ‘Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego?’ (Mt

16, 13). Odpowiedź padła z ust Twego, Ojcze Święty, Poprzednika.

‘Odpowiadając Szymon Piotr rzekł: Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego’ (Mt

16, 16). Wiemy jakimi z kolei słowami Pan Jezus potwierdził prawdziwość tej

odpowiedzi. (...) Wystarczy przypomnieć sobie ostatni Synod Biskupów [chodzi

tutaj o Synod z 1974 roku]358

na temat ewangelizacji świata współczesnego.

Przecież to także była wielka ankieta na temat ‘Za kogo ludzie uważają Syna

Człowieczego?’ (Mt 16, 13). Kim jest Jezus Chrystus dla całych kontynentów,

społeczeństw, tradycji kultur, sytuacji politycznych? Jest więc Jezus Chrystus

znakiem wyzwolenia z niesprawiedliwych struktur ekonomiczno-społecznych

w Ameryce Łacińskiej, ale jest też znakiem wyzwolenia dla ludzi, którym

odbiera się lub ogranicza wolność sumienia i religii. Jest a w każdym razie

powinien być –wyrzutem dla społeczeństw żyjących w dobrobycie i użyciu. ...

Znajdując się w samym centrum Kościoła, tu gdzie pada Piotrowa odpowiedź

na pytanie: ‘Kim jest Jezus Chrystus’, wsłuchujemy się równocześnie we

wszystkie głosy ludzi i ludów. One wszystkie świadczą, że w Jezusie Chrystusie

otwarła się ‘droga, prawda i życie’ (J 14, 6)”359

. Emocje w doświadczaniu

wartości, w myśli Ks. Kardynała Karola Wojtyły, to nie samowystarczalność siebie,

lecz swego rodzaju współ-przeżywanie wydarzeń i towarzyszących im okoliczności.

Przeżycie emocjonalne wartości staje się zaangażowaniem wewnętrznej wrażliwości

człowieka, jego intuicji i uczuć, jak też instynktów. Stan doświadczenia

emocjonalnego łączy się tutaj ściśle z uczuciami przeżywanej wartości. Dlatego gdy

chodzić będzie o większą wartość, tym większe występować będzie napięcie

357

Tamże, s. 354. 358

Obszerną „Relację Teologiczną” na temat tego Synodu liczącą 24 stronice znajdujemy w Miesięczniku „Znak” z 1975 roku. Por. Ks. K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Ewangelizacja Świata Współczesnego, Relacja Teologiczna Kardynała Wojtyły na Synodzie Biskupów 1974,[w:] H. Malewska, S. Swieżawski, S. Stomma, J. Turowicz, S. Wilkanowicz, J. Woźniakowski; sekr. H.Bortnowska, S. Grygiel, M. Skwarnicki; red. B. Cywiński, Relacja Synodalna Ks. Kardynała Karola Wojtyły, tł. Apoloniusz Żynel, „Znak” Kraków 1975, nr 250-251, s. 415-439.


12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1342-1343.

135

emocjonalne co do jej pozyskania, jak też obrony tejże wartości. Emocje są więc

nośnikami wewnętrznych energii uczuciowych, wszelkich wydarzeń

wartościujących człowieka. Pozwalają na głębsze przeżycie wartościujące,

pomagając nam uchwycić takie właściwości, jak wielkość, ważność i

niepowtarzalność wartości. Z drugiej strony należy też wykazać, że w życiu

codziennym na ogół jest tak, iż napotykane i poznawane, a nawet wyuczone, czyli

nabyte wartości wprawiają człowieka w stan emocjonalnych przeżyć. Zatem

uczestnikiem emocjonalnych odczuć może stać się sam wewnętrznie przeżywający

je podmiot. Jednak mogą być one wzbudzane i współ-przeżywane u innych poprzez

poznawane wartości obiektywne, jak udział wartościach duchowych drugiej osoby.

Problematyka ta wynika z osobistych rozważań dotyczących życia wiary

współczesnego człowieka. Jego doświadczenia Boga, odniesienia do drugiej osoby,

społeczności lokalnej jaką tworzymy wobec otaczającego nas świata. Z tego powodu

jest rzeczą niezbędną przeprowadzenie wstępnej analizy, a mianowicie: co stanowi

wspólną przestrzeń tych implikacji wartości oraz jakie perspektywy

chrześcijańskiego życia zostały wypracowane w tej kwestii.

W rozważaniu nad doświadczeniem dobra człowieka w wymiarze odczuć i

emocjonalnych przeżyć wartości wg. Tischnera, jest zawsze obecna fascynacja

jakimś dobrem. W takiej sytuacji aksjologiczny nakaz: Miłuj Boga nade wszystko, a

bliźniego, jak samego siebie, jest bardzo łatwo uchwytny w naszym zdziwieniu nad

dobrem Boga za dar wartości Miłości. Jako kontrapunkt należy jednak postawić

pytanie o przeżycie emocji względem zła, jakie nie mieści się w przestrzeni dobra,

lecz jest jego zaprzeczeniem, a nawet negatywną karykaturą dobra, w tym wartości

duchowych360

. Wobec możliwej emocjonalnej tragiczności wydarzeń, Jan Paweł II

pyta o źródłowe doświadczenie wartości człowieka : Jakąż wartość musi mięć w

Stwórcy człowiek, skoro zasłużył na takiego i tak potężnego Odkupiciela, skoro Bóg

„Syna swego Jednorodzonego dał‟, ażeby on człowiek „nie zginął ale miął życie

wieczne‟ 361

. Rodzi się pytanie o to, czy osoba mogłaby rozwijać siebie jako stałą

wartość, bez popadania w stan emocji negatywnych, wprowadzających w sytuacje

mylnych wyborów. Tak, by Samarytanin widząc umierającego zrozumiał, że w tej

360

Por. W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 73-74, 236 i 476; KKK 1762. 361

J. T i s c h n e r, Miłość niemiłowana, opracował S. Grotomirski, Kraków 1993, s. 59. por. W. B o n o w i c z, dz. cyt., Kraków 2001, s. 466 i 472.

136

właśnie chwili trzeba przyjść z pomocą362

. Z zagadnieniem dramatyczności

ludzkiego wartościowania i myślenia łączy się sprawa wewnętrznego nastawienia

duchowego człowieka i wyrażającego ten stan języka. Jest nim zazwyczaj głos

sumienia, ale też „Słowa Bożego Objawienia i anty-Słowa”363

, będącego

przejawem duchowego konfliktu i „anty-Miłości”. W ten sposób ów moralny i

uczuciowo-emocjonalny stan dziedzictwa duchowego jako oczywisty, powinien

wskazywać na te wartości, którymi żyjemy. Nawet wtedy, gdybyśmy chcieli

posłużyć się opisem wartości negatywnej proponowanej w dialogu, winniśmy tego

nie czynić dlatego, że zachodzi tutaj przypadek prawdopodobieństwa negatywnych

obciążeń tą wartością. W takiej sytuacji, gdzie możliwość dialogu staje się językiem

błędu364

, świat wartości wydaje się zatrącać swe rzeczywiste odniesienie zarówno do

człowieka jak i Boga. Już w mowach Izajasza przeciw Jerozolimie Starego

Testamentu, kiedy to „mądrość” i „wiedza” staną się „manowcem”365

. Temu

zagadnieniu Ks. Tischner poświęca jedną z prac. Bardzo widocznym przykładem u

proroka Izajasza jest przeprowadzona krytyka barbarzyństwa języka obcych

najeźdźców. „Kogo to chce on uczyć wiedzy? Komu chce dawać naukę? Bo: Saw

lasaw, saw lasaw; kaw lakaw, kaw lakaw; zeer szam, zeer szam‟. Zaprawdę,

wargami jąkałów i językiem obcym przemawiać będzie do tego narodu [Wyrazy

hebrajskie mowy dzieci mogą mieć taki sens: „Rozkaz za rozkazem, rozkaz za

rozkazem; reguła za regułą, reguła za regułą; trochę tu, trochę tam‟] (Iz 28, 10-11 i

13) Należy jednocześnie uświadomić sobie tę prawdę, że Kościół posługuje się

językiem wiary, nie zaś samych tylko zewnętrznych znaczeń i przekonań366

. Słowa

wypowiadane pozwalają wyrazić wiarę, co suponuje w praktyce proces stałego

odnawiania się języka i woli w świetle głównych prawd Magisterium Kościoła.

Potwierdza to Ks. Tischner, ukazując przekazywane wartości, jako język Ewangelii z

362

J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 86. 363

K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1338.

364 Por. J. P a t o c k a, Świat naturalny i fenomenologia,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h

n e r , „Teksty filozoficzne”, tł. J. Żychowicz, Kraków 1986, s. 128-131. 365

Por. P i s m o Ś w i e n t e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u, Z Księgi proroka Izajasza 47, 1. 3b-15, lamentacja nad Babilonem, I Czytanie,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, Editio typica 1982, t. I, s. 305; K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, „Znak któremu sprzeciwiać się będą” Rekolekcje w Watykanie Rzym-Watykan Stolica Apostolska 5-12 III 1976, Pallottinum Poznań-Warszawa 1976, s. 71.

366 Por. KKK 169; M. S c h e l e r, Dobra a wartości,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n

e r, Z fenomenologii wartości, “Teksty filozoficzne”, tł. W. Galewicz, Kraków 1988, s. 46n.

137

góry błogosławieństw, czy pełen mocy ducha język Sakramentów, w którym Bóg

przenika całe stworzenie. Tak w sensie duchowym wyrażany jest Kościół jako

Sakrament Zbawienia, gdzie Chrystus sam dopełnił tajemnicy naszego Odkupienia i

tak odnowiony rodzaj ludzki, przekazał Apostołom w trosce uświęcenia, w

Sakramentach Kościoła. Dlatego wskazane jest, by uczestnicząc w Sakramentach

odrodzenia, które urzeczywistniają się w znakach i słowach nie pozostawać biernym.

By tym samym wszystko co język posiada zwłaszcza w sferze wyobrażeniowej za

niedoskonałe nie mylić z Bogiem, jako niestałym, niezrozumiałym, niewidzialnym,

nieosiągalnym367

. Wymaganie, by oczyścić nasz język oznacza również

przygotowanie serca, aby było zdolne przedkładać Boga nad wszystko w życiu

pamiętając, iż On pierwszy zaczął działać swą łaską w każdym z nas.

§2. Przestrzeń poznawczych oddziaływań człowieka

„Kim jest Bóg zawsze większy od świata? (...) Powtarzamy w ciągu roku

liturgicznego najszlachetniejsze antyfony Kościoła wyraz oczekiwań Ludu

Bożego. Wezwania te otwierają świadomość ludzkości na znaki Przymierza,

które Bóg potwierdził w Misterium Objawienia. Jednak w obecności gdy się

nam objawia jako Ów Zapowiedziany wszystkie ludzkie domysły milkną. I

milkną ludzkie wyobrażenia, milkną umysły, ludzkie domysły i rachuby.

Pozostaje tylko jedna pewność: Bóg jest ‘Całkiem Inny’. I to, co wnosi Sobą od

początku, przychodząc na świat, potwierdza Go jako Syna współistotnego Ojcu

właśnie przez to, że jest ‘Inny’, niepodobny do ludzkich wyobrażeń ni rachub. ...

Bo jest Miłością. Jest On większy od zła mocą Miłości. Nie ma w sobie nic z

wodza ni króla –chociaż od pierwszych dni będą Go ścigać jako pretendenta do

tronu Izraelskiego. Jest bezbronny tak, jak bezbronna jest Jego Matka i jak

bezbronny jest Ów Cieśla, któremu Ojciec niebieski powierzył nad Nim

ziemską ojcowską pieczę (por. Mt 1, 18-25; 2, 13-15; Mk 6, 7). Jest bezbronny i

już w pierwszą noc ziemskiego bytowania –bezdomny, a potem zaraz wygnany,

a przez całe życie ubogi i przez większość lat tego życia ukryty, pozbawiony

jakichkolwiek środków, które zapewniałyby Mu doczesne panowanie i potęgę.

(...) Natomiast mobilizacja Potęgi i Mocy, która towarzyszy nauczaniu

Chrystusa, jest całkowicie wyzuta z tego ku czemu zmierza jakiekolwiek

367

KKK 42.

138

doczesne imperium, jakiekolwiek królestwo tego świata. Współczesna

ekonomia polityczna opanowała znakomicie umiejętność konstruowania potęgi

tego świata”368

1) Jak poznajemy wartości

„Chrystus z całym pokryciem w słowach mógł powiedzieć nie tylko przed

Piłatem, ale także może powtórzyć przed jakimkolwiek ustrojem czy władzą:

‘Królestwo moje nie jest z tego świata’(J 18, 36). Był potrzebny, był nieodzowny

ten ‘Inny’ ‘kwantyfikator’ Potęgi i Mocy, aby człowiek ówczesny i współczesny

–nawet bardziej krytyczny i podejrzliwy- zdołał uwierzyć w prawdę Miłości.

Jezus Chrystus musiał tak przejść przez świat i tak z niego odejść, aby całe to

Przejście –‘Phase, Transitus Domini’ (Wj 12, 11)- potwierdziło od początku do

końca prawdę Miłości: ‘Tak Bóg umiłował świat, że Syna swego

Jednorodzonego dał’ (J 3, 16). (...) Miłość stała się podstawą Zwycięstwa

Chrystusa, tego zwycięstwa, które zapowiedział Bóg w Księdze Rodzaju: ‘Ono

zmiażdży ci głowę’ (Rdz 3, 15). To Chrystus jest tym Zapowiedzianym, który

konsekwentnie realizuje Obietnicę i Proto-ewangelię zamienia w Ewangelię.

Jezus Chrystus cały ukształtowany przez Ducha Świętego, przynosi Ducha,

obdarza Duchem, buduje na nim całokształt Królestwa Bożego na ziemi”369

.

„Tajemnicą człowieka jest prawda w Chrystusie. W tajemnicy Słowa

Wcielonego wyjaśnia się tajemnica człowieka. ... W tym tak przez nas

rozumianym, tak przez nas wyznawanym, tak przez nas przeżywanym –

Chrystusie- są zawarte, osadzone i ugruntowane istotne sprawy człowieka.

Wcielenie i Odkupienie oznacza dogłębne wejście w całość tych spraw, ich

przejście, ich potwierdzenie istotnego sensu, ważności, wielkości, celowości.

Wszak tajemnica Wcielenia jest zwornikiem całego Planu Zbawienia –a chodzi

o zbawienie właśnie człowieka (por. Łk 2, 30-32). Zbawienie to nie jest ani

zaplanowane, ani też urzeczywistniane poza tym, co istotnie człowiecze, co

ludzkie. To, co ludzkie, nosi na sobie odwieczny zasadniczy Stygmat Boży, jest

‘obrazem i podobieństwem’ Boga (por. Rdz 1, 26) –i dlatego Dzieło Zbawienia

368

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1328-1329.

369 Tamże, s. 1328-1329 i 1330.

139

jest wyprowadzane przez Boga z tego, co ludzkie, istotowo ludzkie, co

konstytutywne dla człowieczeństwa, dla natury ludzkiej. W ten sposób

odczytujemy najgłębszy sens tajemnicy Wcielenia jako zwornika Bożego planu

Zbawienia. Przekazany w ‘Magisterium Soborowym’ nowy, pogłębiony obraz

Kościoła, w którym Chrystus żyje stale jako Prorok, Kapłan i Król –dzięki

temu, że cały Lud Boży ma w tym trojakim Jego posłannictwie swój własny

udział (por. KK 10-12)”370

.

a) Poznanie.

Święty Augustyn zawsze wskazuje na nasze stałe odniesienie do Boga, iż każde

poznanie i pełnienie woli Bożej jest dobrem człowieka wartym spełnienia ze względu

na Dobro najwyższe371

. W codziennym życiu przyjęte jest, że wiara wymaga

poznawczego zaangażowania. Jednak rzeczą niezmiernie trudną do

scharakteryzowania jest poszukiwanie odpowiedzi: dlaczego wszystkie nurty

chrześcijańskie w konfrontacji ze „złem” przyjmują zasadę dwubiegunowości372

. W

ten sposób dramatyczność wartościowania oraz myślenia jednostki, zostaje

przeniesiona w „tłum” i choć w dobrej woli, niejednokrotnie zmienia się w sytuacjach

skrajnych w ludzkie dramaty373

. Może temu przeciwdziałać poznanie rozpatrywane

tak na płaszczyźnie wewnętrznej jak i zewnętrznej człowieka. Dlatego jest czymś

bardzo ważnym zabieganie o ścisłą łączność tego co duchowe z racjonalną stroną

życia i działania. Kościół stale zachowywał wielką troskę w nauczaniu dla

podtrzymania pierwiastka duchowego wyrażającego się w wierze, a także w równej

mierze odwoływał się do ludzkiej mądrości wprowadzającej wewnętrzny ład i

racjonalizującej życie oraz usiłującej odpowiedzieć na zagadnienia nurtujące czasy

współczesne. W sposób szczególny wypowiedział się na ten temat Sobór

Watykański II zarówno w Konstytucji dogmatycznej, jak też we wskazaniach

pastoralnych Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym.

370

Tamże, s. 1343. 371

Por. S. ABT, Święty Augustyn jako pedagog, ( przedruk za pozwoleniem Kurii Krakowskiej, bez podania autora tł.), Poznań 1930, s. 44-45; Św. A u g u s t y n, De symbolo ad initandos, PL 40, 636, tł. W. B u d z i k, Pisma katechetyczne, Poznań 1929, s. 92n.

372 Por. J. T i s c h n e r, Etyka wartości i nadziei,[w:] dz. cyt., Autor stwierdza: Wartości są

obiektywne i obiektywne są również przeciwstawności między nimi. s. 64; Tenże, Nieszczęsny dar wolności, Wydawnictwo Znak, Kraków 1993, s. 63 i 66.

373 Por. Tenże, MWW, s. 96 i 255-258; KKK 1775.

140

Bardziej indywidualnie naświetla problem zawierzenia i racjonalizacji encyklika Jana

Pawła II „Fides et ratio” czyniąc autonomicznymi obydwie płaszczyzny ludzkiego

życia i działania, jak również wykazując ich spójność i współzależność we wszelkich

przejawach ludzkiego poznania oraz organizowania życia społeczeństwa.

Dodatkowo Papież wskaże na wielką mądrość społeczeństw i narodów, z których

bogactwa w sprawach praktycznych i duchowych sam brał czynny udział374

.

„Subiektywne” –„‘Nie znamy czasu, kiedy ma zakończyć się ziemia i

ludzkość, ani nie wiemy, w jaki sposób wszechświat ma być zmieniony’; oto

konkluzja Konstytucji pastoralnej (KDK 39). Natomiast jedno jest pewne i

oczywiste dla każdego człowieka na ziemi: własna śmierć. ‘Postanowione

ludziom raz umrzeć’ (Hbr 9, 27). Ów ‘lęk przed unicestwieniem na zawsze’, o

którym mówi przytoczony tekst, jest chyba podstawowym argumentem ‘ex

contrario’ za wartością życia, bytu; za tym, że ‘byt jest dobrem’375

, że ‘lepsze

jest istnienie od nie-istnienia’376

. ... ‘Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?’

374

Por. J a n P a w e ł II, Przemówienie Między dwiema Ojczyznami, Przed odlotem do Polski, Rzym (lotnisko Fiumicino) 2 VI 1979,[w:] Tenże, Przemówienia i Homilie, Polska 2 VI – 10 VI 1979, Kraków 1979, s. 11-12; Jest czymś bardzo znamiennym powitanie Jana Pawła II przygotowane przez Naród Włoski w Rzymie tuż po powrocie z Polski. Biskup Rzymu przy Stolicy Piotrowej dzieli się wprost swymi doświadczeniami: Dziękuję Bogu za to, że dane mi było ujrzeć znowu Polskę, ziemię błogosławioną i żyzną w której zapuściłem korzenie jako człowiek, kapłan, biskup, czerpiąc z niej bogate, życiodajne soki. Cieszę się, ... że mogłem wziąć udział w uroczystościach związanych z 900-leciem męczeńskiej śmierci Św. Stanisława. Warszawa, Gniezno, Częstochowa, Kraków -kolejne etapy mojej pielgrzymki- ... Zachowuję przed oczami uważne, spokojne, modlitewne falowanie tłumów braci, synów, rodaków, którzy pragnęli dać wyraz swej czci i miłości synowi tej ziemi, a przede wszystkim Głowie widzialnej Kościoła, Następcy Piotra. Wiara Polski jest rzeczywistością tętniącą życiem. Pragnąłbym bardzo uczynić Was jej uczestnikami, ona bowiem –jak wszystkie przejawy autentycznej wiary- niesie przesłanie optymizmu i nadziei: „Chrystus powstawszy z martwych więcej już nie umiera, śmierć nad nim nie ma już władzy‟ (Rz 6,9). To pewne twierdzenie Św. Pawła, którym zakończyłem powitanie Polaków w katedrze warszawskiej, przekazuję obecnie Wam – i za Waszym pośrednictwem umiłowanemu Rzymowi i Italii- jako orędzie Zbawienia, ... zapewniając, iż przed sławnym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej modliłem się bardzo gorąco za los Italii, o Jej dobro, o pokojowe współżycie, o pomyślne i pogodne bytowanie Jej Obywateli, wyrażam wszystkim obecnym uczucia szczerego szacunku i żywej wdzięczności. Dziękuję Ich Eminencjom Kardynałom, Włoskim Władzom Państwowym i Wojskowym, którzy swym przyjęciem serdecznym i spontanicznym czynią mój powrót bardziej radosnym. Dziękuję Ich Ekscelencjom, Korpusu Dyplomatycznego, których obecność świadczy o udziale Ich Narodów w radości mojej pielgrzymki. Dziękuję Wam wszystkim, którzy tak uroczystym powitaniem stwarzacie prawdziwą atmosferę rodzinną”. Tenże, Wiara Polski jest rzeczywistością tętniącą życiem, Po powrocie na Ziemię Włoską, Rzym lotnisko Ciampino, 10 VI 1979,[w:] Tamże, s. 251-252; Nb.: Tego i tym podobne wydarzenia, jak Pokojowa wizyta Ojca Świętego w Argentynie odbiły się tak wielkim „echem” w świecie, że do osobistego Curriculum rodzinnego zaczęto dodawać te cechy i przymioty, które identyfikowały się z „wartościami” danego Kraju. Dlatego dla Argentyny i Ameryki Łacińskiej Jan Paweł II, stał się „Campesino”, ale i „Nobilitado” miasta Krakowa i Rzymu. Dla Brazylii i Meksyku –„Uerfano”, ale też i „Padre” realnych i duchowych wartości Kościoła. Por. L. G e r r a, Seminarium, Catecismo de la Iglesia Catolica, Historia de la redacción, fechas principales y textos orientadores,[w:] Tenże, Tekst roboczy, Catecismo de la Iglesia Catolica, Universidad Catolica de la Santa María de los Buenos Aires, Argentina 1993, cap. X, CEC 2a1, pags., libres.

375 Por. S. T h o m a s, Sum. Theol., 1, q. 5, a. 3, 0; cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a,

Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1351, przyp. nr 26. 376

Por. S. T h o m a s, Sum. Theol., 1, q. 4, a. 3, 1, ad 3; cyt. za: K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a,

141

(Mk 15, 34; Mt 27, 46). Chyba właśnie w tych słowach Syn Boży, który był

prawdziwym człowiekiem, chciał wyrazić ludzką rzeczywistość śmierci,

człowiecze doświadczenie umierania. Doświadczenie to zachowało pełny swój

wymiar, chociaż Dusza Chrystusowa nie utraciła nigdy jasnego oglądu Boga.

Chyba nawet w kontekście tego Oglądu doświadczenie ludzkiej śmierci nabrało

jeszcze większej ostrożności, podobnie jak przeżycie ludzkich grzechów w

godzinie Ogrójca (por. Mt 26, 36-46). ... Wynika to nie ze świadomości

człowieka, ale z zamierzenia i objawienia Bożego. Tak jak wszyscy ludzie mają

już moc bytowania ‘in Christo’ (por. np. 1 Kor 1, 2 i 4), tak też ich śmierć

znajduje się na przedłużeniu tego bytowania ‘en Christo’ (por. Rz 14, 8). ... I

otóż życie przepojone taką świadomością poniekąd potwierdza się w śmierci:

‘Desiderium habens dissolvi, et esse cum Christo’ (por. Flp 1, 23); to znaczy

pragnę tego wymiaru Życia, które zostało we mnie zapoczątkowane przez

Chrystusa”377

.

Jak zauważamy, subiektywne poznanie wartości dotyczy przede wszystkim

własnych doświadczeń człowieka oraz wzajemnych międzyludzkich odniesień

występujących indywidualnie, a także przeżywanych jako możliwość poznania

wartości siebie. Nie jest to tylko i wyłącznie doskonalenie siebie, lecz również

doświadczenie drugiego człowieka w horyzoncie jego własnych wartości oraz

wspólnej wszystkim płaszczyzny dobra i zła378

. W pierwszej kolejności chcemy

podkreślić, że zakres subiektywnego charakteru poznania dotyczy tego wszystkiego,

co już omówiliśmy w analizie możliwości (różnorodności) doświadczenia wartości.

Dla pełniejszego przybliżenia tego co najbardziej subiektywne w poznaniu379

,

Rekolekcje Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1351, przyp. nr 27.


nr 268, s. 1352. 378

Por. J. T i s c h n e r, KNM, s. 90n; Max Scheler definiuje istotę rzeczy w następujący sposób: o istocie „wartości wyższej‟ decyduje ta cecha, że jest ona wartością mniej „względną‟, a o istocie wartości „najwyższej‟, że jest ona wartością „bezwzględną‟. M. S c h e l e r, Wartości „wyższe” i „niższe”,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, Z fenomenologii wartości, “Teksty filozoficzne” PAT, Wybór i tł. W. Galewicz, Kraków 1988, s. 83.

379 Por. Tamże, s. 88-89; Celem wyjaśnienia warto wspomnieć, iż Ks. Tischner tak w swej filozofii

człowieka jak też z tym związanej aksjologii, nie wychodzi z antropologicznych analiz nad zagadnieniami człowieka. Nie znaczy to, że je wprost ignoruje, lecz Autor stawiając w centrum uwagi „człowieka” pyta o jego sprawy istotne. Nie przyporządkuje myśleniu takiej, czy innej koncepcji filozoficznej, ale w jej miejsce stawia bezpośrednio samo „doświadczenie”. Ten sam sposób podejścia mamy w rozumieniu wartości. W jego odczytywaniu wartości jest stale zawarte pytanie o „istotę”, mianowicie co w tym wielowarstwowym i kompleksowym występowaniu doświadczenia wartości, jest dane jako „wartość istotna”, a zarazem najwyższa. Jest rzeczą niewspółmierną, iż w analizach nad wartościami, niekoniecznie chrześcijańskimi np. wartością „miłości”, Autor nie rozmywa się w

142

zwłaszcza na gruncie chrześcijańskiego życia posłużymy się obrazem Biblii. W

tekstach Pisma Świętego natrafiamy na dosłowny opis i analizę takich przeżyć

wartościujących człowieka. Przedstawione doświadczenie dobra, nad którym

chcemy się zatrzymać, należy uznać, jako wydarzenie subiektywne z możliwością

poznawczego obiektywizowania wartości dobra, zgodnie z rozwojem procesu

poznania i formą jego opisu. Należy przyjąć, że zarówno analiza i rozwój występują

w dwu formach: tak co do strony negatywnej „zła”, jak pozytywnej „dobra”, mając

równocześnie ten sam subiektywny podmiot odniesienia ze względu na miejsce

doświadczenia380

. Zaistniała subiektywna przestrzeń nie tylko pozwala na wybór,

dociekaniach, jak przysłowiowy „banknot rozmienia się na drobne”. Podejmując zawsze to co najważniejsze , a więc istotę sprawy, istotę człowieka, czy istotę doświadczanych wartości pozostawia swe myślenie, myśleniem „otwartym”. Jest czymś „zdumiewającym” fakt, iż w całej rozwijanej aksjologii, koncentracji na rzeczach człowieka i Boga oraz uczenia nas „myślenia-według wartości”, niestety, nie ma opracowanej jednolitej systematyzacji wartości. Jakby „przedsmak” tych oczekiwań spotykamy w pracy wprowadzającej w zakres zagadnień „Wobec wartości”, która jest omówieniem rozstrzygnięć aksjologicznej hierarchizacji Maxa Scheler`a i innych w obiektywnym świetle wiary i nauki Kościoła. Za zrozumieniem takiej sytuacji przemawia fakt, że Ks. Tischner ujmował świat wartości wielopłaszczyznowo, pozostając wierny istocie doświadczenia, czyli wartości danej w doświadczeniu jako największej i w taki oto sposób widzi oraz porządkuje sobie ten świat. Podniesienie niniejszego problemu potwierdzają podejmowane sympozja i dyskusje nad filozofią teologią oraz zagadnieniami duszpasterskimi Ks. Tischnera, szczególnie głos Profesora Stróżewskiego dotyczący woli i wolności człowieka, nieraz negatywnie rozumianej w dzisiejszym świecie. Por. W. S t r ó ż e w s k i, O wielkości, szkice z filozofii człowieka,[w:] B. S k a r g a, Dwie dusze, Czytając „O wielkości‟, Tygodnik powszechny, Kraków (8 grudnia 2002), nr49, s. 13; J. T i s c h n e r, KNM, s. 89n. Innym wydarzeniem potwierdzającym powyższe założenia jest praca stwierdzająca aktualny stan badań nad wartościami w ujęciu fenomenologicznym, zadedykowana Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II, w dziesięciolecie Pontyfikatu, której współ-redaktorem jest Ks. J. Tischner. Niestety dobrane teksty, poza znanymi tekstami M. Scheler`a, układają się w szyfr bliżej niewiele wnoszących pojęć o aksjologii, dla współcześnie znanego skądinąd języka wartości tzw. „Wykładów Lubelskich”, a już w latach 1958 w Tygodniku Powszechnym Autora ; felietonów pod wspólnym tytułem: „Elementarz etyczny”, czyli „wiadomości dotyczących podstawowego ludzkiego dobra”. Należy przypuszczać, że poza nazwiskiem zamieszczonym w redakcji Ks. Tischner nie zabrał głosu w treści systematyzujących ujęć „Z fenomenologii wartości” tejże publikacji. Por. W. G a l e w i c z, Z fenomenologii wartości,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, “Teksty filozoficzne” PAT, tł. W. Galewicz, Kraków 1988, s. 8-10, 11-12, 18-45, 85-160; J. T i s c h n e r, Odczyt w Davos dla lekarzy, Ciało jako podmiot dramatu,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, Twarz Innego, “Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1985, s.167-177.

380 J. T i s c h n e r, KNM, s. 6-7. Wprost nadzwyczajnym tekstem subiektywnego doświadczenia

agatologicznego oraz jego poznawczej obiektywizacji, jest własne świadectwo Księdza Tischnera zamieszczone we wstępie książki „Ksiądz na manowcach”. Jest to opis doświadczenia próby w chorobie: Okoliczności zewnętrzne sprawiły, iż praca ta powstała w szpitalu. Kiedy walczono o moje życie, a ja walczyłem z myślami, które mnie nawiedzały „na manowcu‟. (co należy rozumieć jako szczególny rodzaj bezdroży, dróg błądzących i Kapłańskiej gotowości do poświęceń za siebie i z siebie. Jako że ...‟nie sobie żyjemy i nie sobie umieramy‟...) Pod pewnym względem sytuacja była luksusowa: nie miałem już wykładów, ani seminariów, mogłem głowę zanurzyć w problemach, o których pisałem. W tym samym czasie ktoś dbał o kroplówkę, o zastrzyk, o spokojny sen. Nie proszę się nie przerażać. Pierwszy etap choroby nie był bolesny. Wiązał się natomiast z nowym odkryciem: niesłychanego skupienia ludzkiej dobroci, która chce pomóc choremu. „Wiadomo, z jakimi trudnościami boryka się polska służba zdrowia‟. Ale stosunkowo mało wiadomo, ile dobrej woli, wysiłków i poświęceń podejmują ludzie w bieli, by pokonać –chorobę- ten przewrotny wynalazek szatana, którego celem ma być zabijanie miłości do życia. Dlatego niech mi będzie wolno złożyć tę książkę w ręce lekarzy, szczególnie moich lekarzy, moich pielęgniarek, jako wyraz hołdu i wdzięczności za objawienie tej starej, a przecież wciąż nowej prawdy o człowieku, który jako jedyna istota na tym świecie potrafi zło dobrem zwyciężać. Tenże, KNM, s.6 i 7. Dziwnym trafem spotykamy podobne myśli z zakresu Biblistyki Starego i Nowego Testamentu Ks. Profesora Tomasza Jelonka zaczerpniętą z noweli H. Sienkiewicza w opisanym dialogu Tymona, filozofa z Aleksandrii i młodego

143

lecz również na obiektywizację tejże wartości dobra, w miarę jej poznania. Wybrany

tekst Pisma Świętego pozwoli nam zobaczyć doświadczonego cierpieniem

Chrystusa, a także złoczyńców wraz z Nim na śmierć skazanych. Od samego

początku pogłębia się w nas nastrój duchowych wartości subiektywnego

doświadczenia: „jest coś czego być nie powinno!/?” Współ-ukrzyżowani nie są wolni

od zła, ale też nie zostają pozbawieni choćby najmniejszego gestu dobra, które może

zrodzić się we współ-odczuwanym cierpieniu. W Ewangelii Św. Łukasza zapisano:

Gdy przyszli na miejsce, zwane „Czaszką‟, ukrzyżowali tam Jego i złoczyńców,

jednego po prawej, drugiego po lewej Jego stronie(Łk 23, 33). (...) Wypisał też Piłat

tytuł winy i kazał go umieścić na krzyżu. A było napisane: „Jezus Nazarejczyk, Król

Żydowski‟(J 19, 19)381

. Jeden że złoczyńców, których [tam] powieszono, urągał Mu:

„Czy Ty nie jesteś Mesjaszem? Wybaw więc siebie i nas‟. Lecz drugi, karcąc go, rzekł:

‟Ty nawet Boga się nie boisz, chociaż tę samą karę ponosisz? My przecież-

sprawiedliwie, odbieramy bowiem słuszną karę za nasze uczynki, ale On nic złego nie

uczynił‟. I dodał: „Jezu, wspomnij na mnie, gdy przyjdziesz do swego królestwa‟.

Jezus mu odpowiedział: „Zaprawdę, powiadam ci: Dziś ze mną będziesz w raju‟ (Łk

23, 33 i 39-43). Porównując różnorodność redakcyjną oraz subiektywną analizę

doświadczenia dobra jednostkowego powyższy tekst Pisma Świętego łączymy z

krótkim zapisem Św. Mateusza: Tak samo lżyli Go i złoczyńcy, którzy z Nim byli

ukrzyżowani; (Mt 27, 44) . Wtedy Jezus zawołał donośnym głosem: „Ojcze w Twoje

ręce powierzam ducha mojego‟(Ps 31[30], 6). Po tych słowach wyzionął ducha.(Łk

23, 46.) Występująca złożoność i kompleksowość wartości, zapewne utrudnia

jednoznaczną możliwość wykazania czym było i jest doświadczenie subiektywne

„Dobra”. Słowa Ewangelisty Mateusza uczuciowo i emocjonalnie oddają tragizm

tego co się dzieje: jest coś czego być nie powinno! Słowa te mówią nam - wszyscy na

swój sposób złorzeczyli lżąc Go - wyrażają nieporównywalność wydarzenia wobec

tego co cierpiał Chrystus. Jednakże w całej złożoności cierpienia jakie wyraża

patrycjusza rzymskiego Cinny : -„Bo rzecz dziwna, ale czasem mi się wydaje, że gdyby świat nie mieścił w sobie nic nad to, co wiemy i gdybyśmy niczym więcej być nie mogli nad to, czym jesteśmy, to by nie było w nas niepokoju... Tak więc w chorobie czerpię nadzieję zdrowia... Wiara w Olimp i filozofia zmarły, ale zdrowiem może być jakaś nowa prawda, której nie znam‟. Na tym tle bardziej jaśnieje biblijna koncepcja Zbawienia, która wskazuje na właściwe źródło zła, jakim jest grzech, czyli zły użytek z Bożego daru, który także -przede wszystkim- ukazuje Boga Zbawiciela. T. J e l o n e k, Biblijna Historia Zbawienia, PAT, Kraków 1980 (Przedruk 1982), s. 42.

381 Napis umieszczony na Krzyżu, z podaniem winy cytuję zgodnie z sugestią Biblii Tysiąclecia.

Zob. Łk 23, 38; odnośnik z gwiazdką do wiersza nr 38b: Pełny tytuł brzmiał zapewne jak podaje Ewangelia J 19, 19; por. Ps 22[21], 19.

144

„Misterium Pietatis” Chrystusa jest też w nim zawarty rytuał nawiązujący do

czynności Kapłańskich, głównego motywu winy. W sposób bezpośredni nawiązuje

do tego scena uśmierzenia bólu ukrzyżowanego i podania napoju zaprawionego

żółcią z użyciem „hyzopu” o którym jest mowa w Psalmie 51[50], 9-11 łącznie z

odnośnikiem do Księgi Kapłańskiej 14, 4 (por. Bibl. wg. przekładu J. Wujka, Ps

50[51], 8n.), a nie dla przykładu żołnierskiej „włóczni”(por. J 19, 29n.), oprawców

wykonujących poszczególne czynności egzekucji. Chociaż ze względów

poprawnościowych i praktycznych nie wykluczano też użycia „włóczni”, co

zamieszczono w Biblii Tysiąclecia. Natomiast hyzop był powszechnie używany w

spełnianym przez kapłanów rytuale żydowskich oczyszczeń, zwłaszcza trędowatych,

których w początkowym stadium choroby skrapiano siedmiokrotnie kolorującym w

odcieniu karmazynowym wyciągiem dębowym oraz środkami innych drzew

oleistych, najczęściej z gatunku cedrów, używając do tej czynności równie hyzopu,

sporządzonego z krzewiastej trzciny w celu uniknięcia bezpośredniego kontaktu z

chorym (por. Kap 14, 4n.; Wyj 12, 22; Lb 19, 9 i 18; Hbr 9, 13). Wierność tak

ważnego uczuciowo biblijnego obrazu potwierdza w swych apokaliptycznych

wizjach Św. Jan Apostoł. Opisując wygląd wiecznego miasta Jeruzalem

Niebieskiego przygotowanego na „miarę człowieka”, wyrazem czego jest

symboliczna „złota trzcina” w ręku jednego z siedmiu Aniołów czasów ostatecznych

Baranka -nawiązuje do doskonałości dzieła Bożego jakim jest Kościół (por. Ap 21,

15n.). Stąd w Chrystusowej Śmierci znajdujemy wyraźny „ofiarniczy” charakter

cierpienia za nas382

. „Bóg nieskończonego Majestatu, Bóg bezwzględnej

382

Z perspektywy doświadczania i przeżywania wartości, nie można odczytywać tych dwu zestawionych z sobą tekstów (Łk 23, 39-43 i Mt 27, 44 oraz Ps 51[50] i J 19, 29), jako wewnętrznie sprzecznych, czy wykluczających się, gdyż służą ukazaniu wartości Mesjańskiej, Kapłańskiej i Królewskiej Chrystusa. Jego cierpienia, męki Krzyża i Śmierci podjętej za nas –dla Odkupienia Człowieka, w którym mieści się duchowo (jak też i rzeczywistym w rozumieniu wartości duchowych), nasze wyzwolenie z grzechu, zła i śmierci oraz pojednawcze zadośćuczynienie jakie składa poprzez ofiarę Krzyża i Śmierci Chrystus, swemu Ojcu Niebieskiemu za nas. Różnica występująca w opisie, od strony aksjologicznej wykazuje znaczny stopień zaangażowania i uczuciową siłę przeżywania Dobra-Chrystusa w nas i to nawet z perspektywy Jego Zmartwychwstania. Mateusz zdaje się nie widzieć świata poza ukrzyżowanym Jezusem. Stąd też osobisty dramat ucznia przeżywany w całej serze uczuciowej osobowościowej utrudniający przyjęcie nowej rzeczywistości Zmartwychwstania swego Mistrza i Nauczyciela. Inaczej Dobro-Chrystusa dostrzega Łukasz, widząc w Nim pewną Mistyfikację. Obecność i udział choćby najmniejszego dobra wszystkich –każdego pojedynczego człowieka- bo właśnie tutaj dokonuje się powszechne Zbawienie całego stworzenia. W czasach Chrystusa ludzie uczestniczyli fizycznie i duchowo nie w jednym krzyżowaniu. Stary Testament i historia doświadczeń Narodu Wybranego zapewne zna jeszcze większe okrucieństwa cierpień człowieka. A więc na pewno wątek uczuciowy nie jest najważniejszy. W Krzyżu i Chrystusowej Śmierci najważniejszą jest „Wartość” naszego Odkupienia, jakie Bóg wypełnił w swoim Synu Jezusie Chrystusie współistotnym Ojcu, lecz w ludzkiej naturze podobnym nam, Bogu i człowieku. Mówiąc w tym kontekście o krótszej wersji Mateusza, gdzie jego uczuciowy świat zamarł wraz z Chrystusem. Ewangelista nie widzi nikogo kto by czynił dobrze. Wobec tego czy można mówić o jakimś

145

Transcendencji i absolutnej Świętości, bierze w obronę dobro w duchowych

dziejach człowieka i przewiduje środki potrzebne do jego zwycięstwa. W ten

sposób potwierdza Siebie jako Bóg Przymierza, które odtąd będzie

„wielokrotnie” zawierał z ludźmi (MR, Modlitwa Eucharystyczna IV) -

poczynając od Noego po potopie, aż nada mu tę definitywną postać, o której

autor listu do Hebrajczyków powie „novissime locutus est nobis in Filio” (Hbr

1, 2)”383

.

Ten rodzaj pojętej męki dla człowieka jest najważniejszą wartością naszego

Odkupienia, jakiego Bóg dokonał w swoim Synu Jezusie Chrystusie. W całym

Misterium Krzyża, to nie zło wynikłe ze złożoności procesu poznania

wartościującego będzie najważniejsze, lecz samoświadome przeżycie takich wartości

jak dobro, umiłowanie życia, Miłosierdzie, prawda, Odkupienie, współczucie,

współcierpienie. Innymi słowy wszystkie wartości dotyczące życia i duchowej sfery

człowieka. W nich tylko znajdujemy potwierdzenie za dwustronną formą

przeżywania doświadczanego dobra jakim jest fascynacja, pragnienie go oraz lęk

przed jego utratą. W każdej z osób ukrzyżowanych można dostrzec trzy subiektywne

postawy podmiotowych doświadczeń: ofiarniczą, współczująco-solidaryzującą się,

zdruzgotaniu uczuć i posiadanych nadziei, co do tego że wartości, które utożsamiał z ukrzyżowanym Chrystusem? Nawet dzisiejszym świecie przysłowiowo mówimy: świat się przede mną zawalił, nie ma dla mnie dobra... Chyba tak to należy zrozumieć, w związku z „agatologicznym przeżyciem i doświadczeniem Dobra”, o którym mówi jak je widzi Ks. Tischner. Z pewnością nie będzie to żadną nad-interpretacją, a taki stan odczuć, w zakresie subiektywnego doświadczenia dobra człowieka, widzianego od strony przeżywającego potwierdzi wartość człowieka, jako przeżywającego podmiotu i jego niepowtarzalności. Doceniając autonomię i podmiotową wartość człowieka, zauważamy, iż cała działalność Św. Pawła jest naznaczona tym doświadczeniem i będzie rozwiała się na tle Krzyża Chrystusowego oraz Tajemnicy Zmartwychwstania. Nawiązując do myśli Proroków zwłaszcza Izajasza 4 Pieśń o Słudze Jahwe: Jego cierpienia, śmierć i chwała wyraża wiersz piąty. Lecz On był przebity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spadła Nań chłosta zbawienna dla nas, a w Jego ranach jest nasze zdrowie. (53, 5). Wynika stąd, iż Mesjański tekst Zbawienia był tak rozpowszechniony u starożytnych, iż cytowany powyżej z mów Filona zostanie na stałe związany z nurtem myśli chrześcijańskiej. Natomiast konieczność ofiary i Krzyża Chrystusa, wynika uprzedzającego stanu rozumianego jako źródło zła, zły użytek z Bożego daru, jak też ukazuje przede wszystkim Boga Zbawiciela. Gdzie niepokój tego świata przymusza nas do zrozumienia tego kim jesteśmy dla Boga –tak więc w chorobie czerpię nadzieję zdrowia ..., ale zdrowiem może być jakaś prawda, którą poznajemy. W świetle Nowego Testamentu poznaną prawdą jest Chrystus. Słowa: a w Jego ranach jest nasze zdrowie, przejdą na stałe w kanon Ksiąg Świętych. W pierwszym Liście Św. Piotra mają następujące brzmienie: On sam, w swoim ciele poniósł nasze grzechy na drzewo, abyśmy przestali być uczestnikami grzechów, a żyli dla sprawiedliwości -„Krwią Jego zostaliście uzdrowieni (1 P 2, 24). U Święty Paweł przejmie te słowa w Liście do Galatów: Z tego przekleństwa Prawa Chrystus nas wykupił –stawszy się za nas przekleństwem, bo napisane jest: „Przeklęty każdy, którego powieszono na drzewie‟ (Ga 3, 13). W Liście do Rzymian: On to został wydany za nasze grzechy i wskrzeszony z martwych dla naszego usprawiedliwienia (Rz 4, 25). Prawda Krzyża staje się Orędziem Zbawienia w głoszeniu Świętego Pawła, gdzie za pomocą odwołania się do faktów z przeszłości jest wyjaśnieniem zbawczym, umożliwiającym możliwość odpowiedzi na problemy człowieka. Por. T. J e l o n e k, Biblijna Historia Zbawienia, Kraków 1980, s. 42 i 101.


nr 268, s. 1327-1328.

146

ale też sceptyczno-negującą człowieka384

. Jednak zgodnie z duchem Ewangelii

jedynie Chrystus „żyje” tą świadomością, że umiera za człowieka, drudzy ze

sprawiedliwości. Dlatego bez żadnej ujmy w odniesieniu do siebie może przyrzec

współczującemu Łotrowi udział w dobrach Raju życia wiecznego. Zaś dobro w nim

wzbudzone czyni zeń pierwszego Świętego. W tym znaczeniu wszelkie wypowiedzi

względem Chrystusa wespół z Nim na śmierć skazanych, do końca wypełniają treść

Jego ziemskiego życia. Jedynie Chrystus w swojej śmierci staje się pojednaniem.

Tym, który całe misterium i znaczenie męki przeżywa najgłębiej385

. Całkowicie

innym jest subiektywne doświadczenie namiestnika rzymskiego Poncjusza Piłata

skazującego Jezusa, o czym świadczy napis z podaniem winy INRI. Inne

zgromadzonego tłumu -„gdyby nie był złoczyńcą nie wydalibyśmy Go tobie”, inne

uczonych w Piśmie -„mieni siebie Synem Bożym”, inne oprawców -krzyżujących -

otępiałe, wyrażone w chrześcijańskiej tradycji rozważań: „przytępionymi gwoźdźmi

przykowany”. Przywódcy żołnierzy setnika –„zaprawdę ten był sprawiedliwym”.

Maryi matki i Jana -bolejące, przechodzących obojętne, etc. W tym sensie w pełni

nas zobowiązującym jest pytanie o nasze subiektywne doświadczenie i

współprzeżywanie wartości Chrystusa. Jakie jest dla nas dzisiaj? Mimo, iż pozostaje

ono z powodu swej indywidualności odczuć pytaniem otwartym. Jednak Chrystus -

Godzi świat ze sobą, zwłaszcza tych, którzy biernie i z wyroku włączeni są w Jego

Śmierć, przed swoim Ojcem w Królestwie Bożym. W odpowiedzi Ks. Tischner

racjonalizuje tradycyjną i wspólną współczesnej myśl katolicką. Podejmuje trud

dostosowania obecnej świadomości człowieka, do samych wypowiedzi Chrystusa,

opartych na interpretacji intencjonalnych założeń Jego Czynu. A wtórnie także

polegających na zrozumieniu Jego nielicznych jednak znaczeniowo

przeciwstawnych sobie wypowiedzi zawartych w Ewangelii. W Ewangelii

384

Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 286-287; Otóż Autor traktuje wypowiedzi Jezusa (cyt. przyp. jako 'czyny noszące znaczenie'. Interesuje mnie zatem świadomość Jezusa ukryta poza jego 'wypowiedziami', a odsłaniająca przez 'czyn' dążenie). Ibid.

385 Tego rodzaju wyjaśnienie stanu człowieka za pomocą odwołania się do faktów z przeszłości jest

wyjaśnieniem historyczno-etiologicznym, umożliwiając próbę odpowiedzi na istotne dla człowieka pytania, dlaczego obecne położenie człowieka właśnie tak się przedstawia. Są to więc ważne, egzystencjalne pytania. Kim jest człowiek, jaka jest jego natura, dlaczego panuje w nim rozdarcie wewnętrzne, dlaczego skłonny jest do złego, dlaczego cierpi, choruje umiera. Dlaczego wśród ludzi jest tyle sporów i walk, dlaczego tak trudno o zgodę. Dlaczego życie małżeńskie i rodzinne rodzi tyle konfliktów i często się nie układa. Dlaczego praca mająca uszlachetnić człowieka, jest tak ciężka. ... Myślenie Hebrajskie odwołuje się do faktów, które będąc u początku dziejów ludzkości, tłumaczą jej stan obecny. Dlatego tworzy, wprawdzie sui generis ale i historię. T. J e l o n e k, Biblijna Historia Zbawienia, Kraków 1980, s. 101-102.

147

natrafiamy także na wypowiedzi i zdarzenia, których znaczenie możemy odczytać

jako wydarzenia świadczące o czymś całkowicie przeciwnym. Jezus mówi: 'Jam jest

Zmartwychwstanie i Życie'. Mówi: 'Kto we mnie wierzy, choćby i umarł, żyć będzie'.

(...) Jego przeświadczenie (jest wymową tego), że wszystko co kryje ludzka śmierć, jest

Mu poddane. (Jednak), 'jak można uważać siebie zarazem za poddanego i władcę

śmierci?'. Sposobem bytowania Jezusa w stronę śmierci jest pojęta w imię

'tajemniczego Życia' walka ze śmiercią386

. W Śmierci Syna Bożego subiektywna

wartość przeżycia wystąpi, jako stan całkowitego osobistego oddania i wyniszczenia.

Chociaż nie jesteśmy w stanie doprowadzić opisu zagadnienia subiektywności

doświadczenia wartości do całkowitej jednoznaczności, gdyż z konieczności

spotykamy się z „Misterium Boga i człowieka”. Jednak z całą pewnością

przeprowadzonych analiz możemy wskazać na subiektywne przeżywanie wartości

duchowych w perspektywie dobra gdzie: nawet Świętość Boga, doświadczenie Jego

Boskiej Osoby istnieje dla nas. Umacnia nas w tym jak Uczniów Chrystusa

Tajemnica Przemienienia na Górze Tabor: „Et Transfiguratus Est ante eos”(Łk 9, 28-

29b)387

. To właśnie subiektywne doświadczenie istoty Tajemnicy i Świętości Boga,

staje się wewnętrznym cudem objawienia w przestrzeni dobra człowieka, rodząc w

nas dzięki działaniu Bożej łaski wartości wiary, nadziei i miłości, umożliwiające

wszelkie okoliczności duchowego doświadczenia wartości i życie nimi388

. Pytając

zgodnie z przyjętym założeniem: jaką subiektywną wartość doświadcza Syn Boży w

znaczeniu ludzkiego życia i śmierci? przechodzimy do zagadnienia obiektywizacji

procesu poznania zarówno wartości i antywartości śmierci oraz podmiotowo

przeżywanej wartości życia.

Obiektywne wzorce „wewnętrznego” i „zewnętrznego” życia,

zwłaszcza w życiu katolików, są formą uczuciowych odniesień tak do

wartości obiektywnych i subiektywnych zarazem. Ich utrwalenie i

386

T i s c h n e r, ŚLN, s. 293. 387

R. B o g a c z, Foto-ksero Przemienienie Pańskie, Mozaika w Bazylice na Górze Tabor,[w:] K a r d. F. M a c h a r s k i, Kalendarz liturgiczny wydany z polecenia Ks. Kardynała Franciszka Macharskiego Arcybiskupa Metropolity Krakowskiego, red. S. Szczepaniec, Wyd. Św. Stanisława BM, Kraków 2004, s. 0 -okładka.

388 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 286-287; (cyt. przyp. Otóż traktuje je w gruncie rzeczy także jako

szczególnego rodzaju czyny. Każda wypowiedź, jak wiemy z semantyki, znaczy coś, coś oznacza i coś wyraża. Dla mnie tutaj, w przeciwieństwie do współczesnej pozytywizującej egzegezy, najbardziej doniosły moment wyrażenia, dzięki któremu wypowiedzi Jezusa mogą być uznane jako 'czyny noszące znaczenie'. Interesuje mnie zatem świadomość Jezusa ukryta poza jego 'wypowiedziami', a odsłaniająca przez 'czyn' dążenie. Ibid.

148

rozwój widoczny jest w różnych epokach w zobiektywizowanym

świecie. Chcemy zauważyć, że dzisiejszy człowiek w swych

przeżyciach nie tylko wyraża się przez siebie, ale jakby w innym

wymiarze odczuć płynących z wartości dobra sam jest zafascynowany

dobrem. W takiej sytuacji wartościujący nakaz: Miłuj Boga nade

wszystko, a bliźniego, jak samego siebie, staje się bardzo łatwo

wyrażany naszym zafascynowaniem nad dobrem Boga. Jednak jak

zauważa Autor wewnętrzny nakaz miłości nie może przerodzić się w

najzwyklejsze ubóstwienie człowieka: miłuj bliźniego więcej niż siebie

samego, gdzie bogiem może stać się drugi, zwłaszcza człowiek jutra.

Możliwość przybliżenia obiektywizacji powszechnych wartości

duchowych przy pomocy opisowej formy poznania wartościującego

łączy się z uniwersalną wartością „prawdy” i „pokoju” jako warunku

współistnienia wszelkich wartości. Przeżywanie wartości religijnych

Boga zobowiązuje do wyszczególnienia takich wartości jak wiara,

nadzieja, miłość, czy prawda umożliwiająca absolutny warunek pokoju.

W chrześcijaństwie całe życie duchowe Kościoła zaczyna się po

Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. „A gdy rozmawiali o tym, On

sam stanął pośród nich i rzekł do nich: „Pokój wam!‟” (Łk 24, 36)389

.

Najczęściej jednak obiektywna wartość życia Bożego występuje jako

potwierdzenie za Jego istnieniem. Takie jest przekonanie ludzi żyjących

wiarą w Boga i innymi wartościami ducha, które człowiek odczuwa w

swym życiu. Znajduje to również pastoralne odniesienie stając się

zagadnieniem przenikania wartości osoby wiary, uczuć, emocji,

zdolności instynktu, a więc tego kim się jest, w wartości duchowej życia

Bożego, a nawet w wartości intencji ludzkiego czynu we współczesnym

katolicyzmie. Przekazuje nam to działalność Jezusa Chrystusa jako

Słowa, Światłości i Życia, zawarta w Prologu i opisie Paschy Ewangelii

Św. Jana (J 1-2, 25). Od strony duszpasterskiej pomaga nam w tym

ankieta na temat wiary i doświadczenia Boga Ks. Tischnera. Autor

widzi w niej problem przeżywania wiary i duchowego pokoju

Zmartwychwstałego Chrystusa w człowieku i świecie następująco: w

389

Por. Wstęp do Ewangelii Św. Łk s. 1179, Iz 41, 1-11.

149

postawie „skłóconego stworzenia” i postawie „stworzenia

afirmującego”. W pierwszym przypadku odpowiedź brzmi: Myślę o Nim

w chwilach depresji życiowej, w obliczu klęski, ale wtedy wydaje się być

groźnym Jechową, a nie Dobrym Pasterzem(nr a. 6)390

. W drugim

przypadku, gdzie przejawia się postawa afirmująca, o dużym konflikcie

duchowym człowieka, widzi wiarę w Boga jako umacniającą

motywację, gdzie: zagadnienie Boga staje przed człowiekiem w związku

z problemami naukowymi, ale raczej unikam rozmyślań, by tej reszty,

która mi została, nie utracić (nr a. 35)391

. W takich przypadkach

duchowe wartości nie tyle stają się wypróbowaną mową czy dialogiem

w obecności Boga, ile raczej „intencji czynnym myśleniem”, która

byłaby w stanie przekształcić się w konkretny czyn. Jest tutaj

zarysowany problem osobistego udziału i odpowiedzialności w

duchowych zasługach, a także zaciągniętej winie człowieka.

Zastanawiam się bardzo często; każdy myślący człowiek powinien się

zastanawiać. W chwilach rozterek, w chwilach samotności, zrzucając

winę za nie w pewnym stopniu na Boga, zastanawiałam się głębiej nad

tym, czy On naprawdę istnieje (nr a.14)392

. W pewnych przypadkach

doświadczeń wartości duchowych pokoju, jest mowa o dramatycznych

procesach światopoglądowych, wyrażających się zdolnością do życia

psychicznego i duchowego ... skończoności i nieskończoności, wszelkich

paradoksów natury człowieka (nr a. 17)393

.

Kolejnym przykładem obiektywnego poznania, jest próba udowodnienia

istnienia Boga. Poprzez poznawczy osąd człowiek wyraża swe religijne i duchowe

„pierwotne” myśli o Bogu: Świat jest, jest piękny, mądrze zbudowany..., a więc Bóg

jest, musi być (nr a. 17)394

. Jednak rozwój wypowiedzi obiektywnych wartości

duchowych wiary nie przysłania wartości wewnętrznych samego człowieka gdzie:

390

J. T i s c h n e r, Zagadnienie istnienia Boga w świadomości współczesnego katolika,[w:] W. A u l e y t n e r, S. B a k i n o w s k i, R. B u c h a ł a, J. E s k a, T. M a z o w i e c k i, Przyczynek do badań nad strukturą Polskiego ‟katolicyzmu powiatowego‟, „Więź” Warszawa –Kopernika 34 K.I.K., tłoczono RSW „Prasa”, Kielce 1960, R.III, nr 21/1, s. 67.

391 Tamże, s. 67.

392 Tamże, s. 66.

393 Tamże, s. 66.

394 Tamże, s. 68.

150

wiara a tym samym zagadnienie istnienia Boga nie jest -a przynajmniej w bardzo

małym stopniu- sprawą rozumu, lecz sprawą uczucia i serca (nr a. 9)395

. Człowiek

odczuwa Boga w swym życiu raz silniej raz słabiej, ale zawsze i na każdym kroku

innych dowodów nie potrzebuje (nr a. 17). Niezależnie od różnic zapatrywań

człowieka na źródła wiary w Boga, wspólną naturą wypowiedzi jest wątpliwa ocena

możliwości intelektu w odniesieniu do wartości ducha wiary i poznania Boga. W

większości opinii zawarta jest jednak myśl, że wiara w istnienie Boga jest zgodna z

wnioskami rozumu z zastrzeżeniem, iż można, ale ja bym miał kłopot396

. W praktyce

samo przekonanie na podstawie samych tylko argumentów nieraz utożsamia się z

utwierdzeniem, że Bóg nie istnieje, gdyż na wszystkie argumenty można znaleźć

kontrargument (por. nr a. 17). Nie jest to jednak przekonywanie w sensie właściwym.

Człowiek niewierzący dochodzi do przekonania o istnieniu Boga w czasie i

okolicznościach najmniej spodziewanych dla niego397

. W tym zestawieniu myślenia

obiektywizującego nad wartościami z pogranicza łaski wiary i związanych z tym

trudności doświadczenia i wyznania, jest utarta opinia „deprecjacji” wartości

duchowych w tym wartości Boga. Jest ona uznawana za typową dla podkreślenia

materializmu praktycznego. Zaprzecza racjonalnemu uznaniu wartości duchowych

stawiając je w funkcji podporządkowania wartościom materialnym. Najczęściej jest

podawana w następującym brzmieniu: Kwestia istnienia Boga jest dla mnie jasna i

nawet się nad tym nie zastanawiam. Wg. mnie jest to legenda zmyślona przez pewną

kastę ludzi (zakonników) w ubiegłych stuleciach, potrzebna do ... zdrowej myśli

ludzkiej (nr a. 24)398

.

W takim oto zestawieniu praktycznym mamy zreferowany proces

kształtowania i obiektywizacji poznania wartości. Na podstawie wyprowadzenia z

dwóch skrajności subiektywnych doświadczeń tego, co zarówno w jednej jak i

drugiej opinii brakuje. Bardzo kontrastowym i dramatycznym jest fakt

przeciwstawiania sobie dwu rzeczywistości, sprawy ducha i materii, jakimi są

wartości: dar łaski Bożej i racjonalna oczywistość świata materii. Wiara i rozum399

,

395

Tamże, s. 69. 396

Tamże, s. 69. 397

Tamże, s. 69. 398

Tamże, s. 66. 399

Por. Tamże, s. 66n.

151

są one nie tylko czymś wzajemnie się realizującym, ale przede wszystkim występują

jako wartości bezpośrednio odnoszące się do Boga. Zarówno łaską i wewnętrznym

pokojem napełnia życie człowieka tylko sam Bóg. Ewangeliczne doświadczenie

Bożej obecności jest przeżywane na modlitwie i w sakramencie Eucharystii. W niej

realizuje się wartość uświęcania ludzkiego życia poprzez udział w duchowej

łączności z Bogiem. W duchową wartość „Sacrum et Sanctum” łączą się wszystkie

elementy życia duchowego świeckich jak również ich dorobku kulturowego i

religijnego. Najbliższym przykładem jest tutaj starotestamentalny opis zawarcia

Przymierza z Bogiem, ale nade wszystko wartość Starej i Nowej Paschy, której

wyrazem był symbol: zabitego baranka, a znaki chleba i wina stają się postaciami

obecności życia Bożego Chrystusa. Jako Nowe Przymierze łączy się z darem

wartości Kapłaństwa Chrystusowego w nas. W nauczaniu Kościoła bardzo często

przypomina się posługę Eucharystii: Kapłan pełniący posługę dzięki świętej władzy,

jaką się cieszy w osobie Chrystusa (in persona Christi), sprawuje Ofiarę

eucharystyczną, było już dobrze zakorzenione w nauczaniu Papieży. Sługa ołtarza

działa w osobie Chrystusa jako głowy, który ofiaruje w imieniu wszystkich, ... gdzie:

wyrażenie in persona Christi „znaczy więcej niż w imieniu czy w zastępstwie

Chrystusa. In persona to znaczy: w swoim sakramentalnym utożsamieniu się z

Prawdziwym i Wiecznym Kapłanem, który Sam tylko Jeden jest prawdziwym i

prawowitym Podmiotem i Sprawcą swojej Ofiary. ... ukazuje, że Eucharystia przez

nich sprawowana jest „darem, który przewyższa zdecydowanie władzę

zgromadzenia‟ i w gruncie rzeczy posługa ta jest niezbędna dla ważnego

zjednoczenia konsekracji eucharystycznej z ofiarą Krzyża i Ostatnią Wieczerzą400

.

Uczestnicząc w darze Kapłaństwa Chrystusowego w którym ustanowiona jest

Eucharystia, Ofiara, Uczta dziękczynna Jego Miłości. Dlatego w porządku wiary z

Kapłaństwa Chrystusa wynika dar Eucharystii. Sakrament dla naszego uświęcenia i

zbawienia, który mieści w sobie życie mistyczne Jezusa Chrystusa. Z tej żywej wiary

i obecności Chrystusa w darze Eucharystii rodzi się i tworzy cały Powszechny

Kościół. Zatem dar Kapłaństwa powszechnego i hierarchicznego, jakim jest

uczestniczenie w jedynym Kapłaństwie Chrystusa, sprawowane jest w służbie dla

Eucharystii oraz komunii wiernych. Staje się bezpośrednim przeżyciem wiary i

400

J a n P a w e ł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia, kopia wg. wyd. Wat., Wydawnictwo Św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 2003, s. 35-36.

152

spotkania z Bogiem. Ks. Tischner tak widzi wartość przeżyciową, czyli źródło takich

„spotkań”. Za przykład stawia obraz spotkania – komunii wyrażonego w poezji

Hanki Nowobilskiej z Białki. „Spotkanie ze Świątkiem” „A On stoł przyzgrzybiany,

nic na to mi nie odrzekł, ino popatrzył dziwnie –mioł w ocak smutkow morze. I wtedy

takim blaskiem, co syćkim jest i nicym, poznałak Go odrazu. To mój był Jezusicek. ...

A Jemu wzrok dobrocią ozjaśnił się niezwykłą uśmiechnął się – i naroz zmyk ocow

kajsi zniknął‟. ... Bo Jezus jest jeden, ale kozdy z nos mo swojego. I to jest mój. To jest

ten mój! Taki jeden jedyny! Inksi ni majom takiego. I trzeba, moi drodzy, żeby ten

Jezus Chrystus tak wsed w nase duse, żeby kozdy z nas mioł swojego. To jest ten mój...

Jezusicek jest jedyn – ale biada Ci, jakbyś ni mioł Tego swojego!401

W przeżywaniu Eucharystii przychodzi taki czas kiedy po wysłuchaniu Słowa

Bożego i wyznaniu wiary, bierzemy udział w tajemnicy Konsekracji darów Ołtarza.

A następnie podczas Komunii zbliżamy się do Stołu Pańskiego, aby przyjąć

obecnego w Najświętszym Sakramencie pod postaciami Chleba i Wina mistycznie

obecnego Jezusa Chrystusa, Który stanowi centrum naszego duchowego życia.

„Kapłani ze szczególnego względu, ponieważ poświęceni Bogu nowym sposobem w

momencie przyjęcia święceń, stają się żywymi narzędziami Chrystusa Wiecznego

Kapłana, aby mogli kontynuować przez wieki Jego przedziwne dzieło, które

skutecznością płynącą z wysoka odnowiło cały rodzaj ludzki”402

. Świadomie

wpatrzeni w Najświętszą Hostię z wiarą i radością potwierdzamy nasze przywiązanie

do Boga. Prawda ta zawiera w sobie źródło naszego uświęcenia, pojednania oraz

międzyludzkiego ładu i pokoju403

. W nauczaniu Kościoła Katolickiego, zwłaszcza

ostatnich dwu soborów z całą stanowczością podkreśla się tę prawdę, iż w życiu

religijnym i duchowym człowieka nie przeżywamy Boga, który zatraca życie

401

J. T i s c h n e r, Słowo o ślebodzie, Kazania sopd Turbacza 1981-1997, zebr. i opr.: K. Tischner, Kraków 2003, s. 20-21.

402 S o b ó r W a t y k a ń s k i II, Z dekretu o posłudze i życiu kapłanów „Presbyterorum ordinis‟

Soboru Watykańskiego II (Rdz. III. n 12), Powołanie kapłanów do doskonałości,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, Teksty wspólne o pasterzach, II Czytanie, Editio typica 1982, t. I, s. 1166.

403 Por. S o b ó r W a t y k a ń s k i II, Presbyterorum ordinis, Rdz III, nr12,[w:] C o n g r e g a t i o

p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, Editio typica 1982, t. II, s. 1166-1167. W podobny sposób i prezbiterzy, namaszczeniem Ducha Świętego konsekrowani i posłani przez Chrystusa, ... będą ulegli Duchowi Chrystusowemu, który ich ożywia i prowadzi, umacniają się w życiu duchowym. Przez same bowiem codzienne święte czynności, jak i przez całe swoje posługiwanie, które wykonują łącząc się z biskupem i prezbiterami, zmierzają ku doskonałości (J 3, 5; Mk 16, 15-16). Teksty wspólne o pasterzach, Z dekretu o posłudze i życiu kapłanów „Presbyterorum ordinis‟ Soboru Watykańskiego II, Powołanie kapłanów do doskonałości, ,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, II Czytanie Editio typica 1982, t. II, s. 1166-1167.

153

doczesne i wieczne człowieka, Boga wojny404

, lecz Boga miłości i pokoju, który

wybawia życie ludzkie z grzechu i zła moralnego405

. W encyklice Kościół

Eucharystii, Ojciec Święty zawierza wszystkie sprawy człowieka Bogu, co tym

samym nadaje Jego nauczaniu zastosowanie w pełni duszpasterskie: Bone pastor,

panis vere, Iesu, nostri miserere... Dobry Pasterzu, prawdziwy Chlebie, Jezu, zmiłuj

się nad nami: nakarm nas i strzeż doprowadź nas do wiecznych dóbr w krainie

żyjących. Ty, który wszystko wiesz i możesz, który nas karmisz na ziemi, wprowadź

Twych braci na ucztę niebieską do radości Twoich świętych406

. Te wartości ocalone

przez Zmartwychwstałego Chrystusa ogłasza rok rocznie, wiecznemu miastu

Rzymowi i Światu Ojciec Święty w przesłaniu i błogosławieństwie „Pokoju Ubi et

Orbi”. W sposób szczególny przesłanie pokoju zostało skierowane wobec

uczestników II i III Sesji Specjalnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ poświęconej

sprawie rozbrojenia407

. Ten wewnętrzny splot wartości duchowych człowieka z

ocalającą je prawdą według której Bóg staje się odkupicielem, nie jest nieosiągalnym

ideałem. Zewnętrzny i wewnętrzny pokój nie jest „utopią”, ale oznacza, że osoba

ludzka tylko w Bogu odnajduje właściwą sobie godność i wielkość, dlatego możliwy

dar pokoju jest nie tylko obowiązkiem lecz „odpowiedzialnością najwyższą”408

.

Problem niepowtarzalnej wartości człowieka został przedstawiony w encyklice

„Redemptor hominis” Jana Pawła II. Ojciec Święty mówi: Chrystus-Odkupiciel

objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi. To jest ów –jeśli się tak można

wyrazić- ludzki wymiar Tajemnicy odkupienia. Człowiek znajduje w nim swoją

właściwą wielkość, godność i wartość swego człowieczeństwa409

. Podjęta próba

odpowiedzi rozciąga się na całość wydarzenia historio-zbawczego Chrystusa. W

Nim dla ocalenia człowieka „Bóg wyniszczył samego siebie przyjąwszy postać

404

Por. L. G e r r a, Seminarium, Pag. librres Pasajes Biblicos, para acompañar a una catequesis [en:] CEC, Texto del trabajo, Universidad Catolica de la Santa María de los Buenos Aires, Argentina 1993, nr 2841 i 2843, pp. 1-3, pags., libres.

405

Por. E. L o p e z A z p i t a r t e, La pena de muerte en el nuevo Catecismo , „Razón y fe” 1933 (marzo1993), pp. 265-275[RF], <BF>; E. K a r l i c, La celebrazione del mistero cristiano,[w:] AAVV., Il Catechismo, Paoline 1993, pp. 64-72.[Paoline], <G>.

406 J a n P a w e ł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia, kopia wg. wyd. Wat., Wydawnictwo Św.

Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 2003, s. 74. 407

Por. J a n Paweł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, t. II, s. 648-657 i 664-668; L. G e r r a, Seminarium, Catecismo de la Iglesia Catolica, Historia de la redacción, fechas principales y textos orientadores,[w:] Tenże, Tekst roboczy, Catecismo de la Iglesia Catolica Universidad Catolica de la Santa María de los Buenos Aires, Argentina 1993, CEC 2a1, pags., libres.

408 Por. J a n P a w e ł II, Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, s. 657.

409 J a n P a w e ł II, Enc. Redemptor hominis, s. 3.

154

Sługi, a uznany za człowieka stał się sprawcą Zbawienia wiecznego”. Dlatego

odkupieńcza śmierć Jezusa i jego posłuszeństwo Ojcu wyjaśniają nam zasadniczy

powód dla którego Zbawiciel przedkłada je nad osobistą wartość ziemskiego życia. A

zatem obok wartości Ojcostwa zostaje ukazana wartość jaką jest człowiek wobec

Boga oraz zobowiązanie aby człowiek uczestnicząc w śmierci Chrystusa „umierał

własną śmiercią”410

. Należy jednak nadmienić, że zakreślona odrębność między

biblijnym wymiarem tajemnicy odkupienia, gdzie Syn Boży staje się pojednaniem u

Ojca, a odkupieniem człowieka zrodzonego w bratniej miłości Jezusa do nas

pozwoliło Ks. Tischnerowi do wykazania najbardziej fundamentalnej wartości, jaką

jest duchowa wartość ludzkiej egzystencji411

.

Spośród różnych form doświadczeń grup wartości duchowych, na plan

pierwszy wysuwają się wartości osoby, tak zwane obiektywne wartości egzystencji

ludzkiej. Wartości te w przeciwieństwie do innych, obiektywnych wartości

przedmiotowych, są wartościami pozytywnymi nie mającymi w pełni odpowiednika

wśród wartości negatywnych412

. O osobie ludzkiej nie możemy twierdzić, że jest

anty-wartością. W aksjologicznym świecie człowiek nigdy nie może być wcieleniem

zła. Każde utożsamiane człowieka ze złem stwarzałoby sytuacje aksjologicznej

sprzeczności względem rzeczywistego świata wartości413

. Przymioty stanowiące

wnętrze człowieka, przy pomocy których wyrażana jest cała osoba w swej

niepowtarzalności, czyli „Ja” osoby, jest wartością człowieka. W przekonaniu Ks.

Tischnera podmiot osoby, wewnętrzna wartość „Ja” człowieka, to nic innego jak

swoiste „centrum” postaw i aktów oraz wszelkich odniesień. Należy jednak

pamiętać, iż wartość człowieka nie wynika bezpośrednio z faktu realizowanych

wartości, lecz stanowi jego bezwzględną i niezaprzeczalną rzeczywistość414

. Dzięki

czemu doświadczalny świat wartości pozostaje zawsze w bezpośrednim związku z

osobą ludzką415

. W przekonaniu tym utwierdza nas szereg prac z zakresu etyki, a w

sposób szczególny z badań Ks. Karola Wojtyły, nad wartościami chrześcijańskimi,

czyli nad „zagadnieniem wiary” dzisiejszego człowieka i możliwością zbudowania

410

Por. J. T i s c h n e r , ŚLN, s. 292. 411

Por. Tamże, s. 292n; J a n P a w e ł II, Redemptor hominis, s. 27-32. 412

Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 119-121. 413

Por. Tamże, s. 174-175. 414

Por. Tamże, s.173. 415

Por. Tenże, EWN, dz. cyt., s.64-66.

155

etyki chrześcijańskiej na współczesnych założeniach filozoficzno-etycznych Maxsa

Schelera. Korzystając z rezultatu niniejszych rozwiązań posługujemy się opisem

obiektywnej hierarchii wartości wyszczególnionej i potwierdzonej przez M. Schelera.

Dlatego zadaniem teorii wartości obiektywnych, jak zauważa za Schelerem Ks.

Tischner, jest opisywanie oznak wyższości pomiędzy wartościami oraz rozróżnianie,

które z nich zobowiązują człowieka ponad wszystko, a z jakich nie można i nie

należy zrezygnować416

.

β1. Pewnym zwieńczeniem hierarchicznej struktury wartości obiektywnych jest

wartość Świętości i Chwały Bożej: „Sanctum”- wartość świętości i „Sacrum”-

rozumiana jako wartość bóstwa. Wartości te wypełniają wszelki sens życia i

wartościowania człowieka, tak w znaczeniu świeckim jak religijnym. Kiedy życie

duchowe jest wypełnione łaską Bożą, wówczas jest ono otwarte na zjednoczenie z

Bogiem. W języku Biblii jest nazwane przejawem kontemplacji, trwaniem „Twarzą

w twarz”(por. 1J 2, 3), gdzie Bóg jest bezwzględną pełnią: Dobra, Świętości i

Szczęścia, a człowiek z Nim zjednoczony umacnia się ... przez poznanie i miłość417

.

Natomiast w znaczeniu przeżyciowym o ile realizacji tych wartości odpowiadają

głębsze przeżycia czy uczucia szczęścia, o tyle wartość jest wyższa i jako jakość

godna nie tylko zachowania, lecz przede wszystkim spełnienia w życiu człowieka.

Kościół ukazując Świętość Boga jednoznacznie naucza, jak wartość ta staje się w

rozmaity sposób udziałem zarówno świętych szafarzy i wiernego ludu. Jak jedna

dobroć Boża w rozmaity sposób zachowana jest w stworzeniach, poprzez

uświęcające działanie łaski Bożej. Wskazując Świętość Maryi, podkreśla jej

uczestnictwo w darze łaski Odkupiciela, nazywając Ją Orędowniczką,

Wspomożycielką, Pośredniczką. Rozumie się jednak te tytuły w taki sposób, że

niczego nie ujmują ani nie przydają godności i skuteczności działania Chrystusa,

jedynego Pośrednika. Żadne bowiem stworzenie nigdy nie może być stawiane na

równi ze Słowem Wcielonym i Odkupicielem. Otóż Kościół nie waha się wyznawać

taką podporządkowaną rolę Maryi; ciągle jej doświadcza i zaleca ją sercu wiernych,

aby oni, wsparci tą opieką, jeszcze silniej przylgnęli do Pośrednika i Zbawiciela418

.

416

Por. Tamże, s. 71; K. W o j t y ł a, Wykłady lubelskie, Lublin 1986, s. 161-164; W. S t r ó ż e w s k i, Istnienie i wartość, Kraków 1981, s. 102-105.

417 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 85-86; por. KKK 946.

418 S o b ó r W a t y k a ń s k i II, Teksty wspólne o Najświętszej Maryi Pannie, Konstytucja

dogmatyczna o Kościele, Lumen Gentium,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, Godzina Czytań, II Czytanie, KK nr 61-62, Editio typica 1982, t. I, s. 1075-1076.

156

W tym porządkującym zestawieniu wartości duchowych bardzo ważną rolę

spełnia wewnętrzny związek preferencyjny intencji i woli człowieka. Przez

wewnętrzne pragnienie człowieka oraz dokonany wybór zachowywana jest „zasada

preferencji”, czyli porównywania i wyboru pod względem ważności wartości tej

samej grupy. Wspomniany Max Scheler definiuje istotę preferencji w następujący

sposób: o istocie „wartości wyższej‟ decyduje ta cecha, że jest ona wartością mniej

„względną‟, a o istocie wartości „najwyższej‟, że jest ona wartością „bezwzględną‟419

,

tak od strony jej poznania, jak i realizacji. Tego rodzaju przeżyciom wartości

towarzyszą najrozmaitsze emocje począwszy od zwykłych przeciwieństw i negacji,

aż po odczucia tragedii i rozpaczy. Najwłaściwszą pomocą jest tutaj myślenie

pozytywne i wybór najwyższej wartości, chociaż nie zawsze będzie ona możliwa do

zrealizowania. Warto w tym miejscu przytoczyć tekst Świętego Pawła skierowany

do chrześcijańskiej gminy w Koryncie. Wyszczególniając wartość Odkupienia

wobec umierania i grzechu Apostoł pyta: Gdzież jest, o śmierci, twoje zwycięstwo?

Gdzież jest, o śmierci, twój oścień? Ościeniem zaś śmierci jest grzech, a siłą grzechu

Prawo. Bogu niech będą dzięki za to, że dał nam odnieść zwycięstwo przez naszego

Pana, Jezusa Chrystusa (1 Kor 15, 55-57). Dlatego w duchowej wartości wiary

trzeba nam wziąć pod uwagę omylność człowieka uznając pierwszeństwo łaski

Bożej zarówno w życiu jak i umieraniu, gdyż nie zawsze jest słuszną intencjonalność

ludzkiej woli. Obecny Ojciec Święty widzi i rozstrzyga powstający problem w

następujący sposób: Chodzi mianowicie o to, aby określić pełnię życia duchowego

człowieka, ‟zenit‟ jego możliwości w tej dziedzinie, ... w zakresie dostępnym dla samej

natury człowieka. Objawienie wykracza z granic natury, zakłada spotencjalizowanie i

zdynamizowanie bytu ludzkiego siłami nadnaturalnymi, których podstawą i węzłem

jest łaska uświęcająca. Dlatego dobra duchowe tym się różnią od materialnych, że

posiadane przez jednych mogą być równocześnie posiadane przez innych, bez

żadnego uszczerbku dla swojej istoty420

.

Zatem argument myślenia według wartości powinien być oparty nie tylko na

przejawach racjonalizacji świata, lecz jak zauważa cytowany powyżej Autor na

przejawach elementarnych zasad etyki. Racjonalizacja myślenia nie może pomijać

419

M. S c h e l e r, Wartości „wyższe” i „niższe”,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, Z fenomenologii wartości, “Teksty filozoficzne” PAT, Wybór i tł. W. Galewicz, Kraków 1988, s. 83.

420 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 84 i 98-99.

157

dóbr duchowych i religijnych człowieka, zaczerpniętych z Objawienia. W

rzeczywistości stwarza to jednak możliwość nie zawsze zdrowej polemiki,

dotyczącej dalszej obiektywizacji poznawczej świata wartości. Niejednokrotnie

pojawiające się różne formy ignorowania wewnętrznej współzależności pomiędzy

wartościami przyczyniają się do stwarzania całkowicie sztucznych wzorców

racjonalizacji świata. Pomijając preferencyjną ważność wartości duchowych i

podmiotowych człowieka przyczyniamy się do zatracenia sensu wartości

przedmiotowych w obszarze dzisiejszego świata, który jest naszym „światem

naturalnym”421

. Dlatego w ewangelicznym przesłaniu możemy znaleźć

błogosławieństwo ubogich, miłosiernych. Jak naucza Ojciec Święty dar miłości

spełnia bardzo ważną rolę w życiu człowieka chroni przed jego

uprzedmiotowieniem, stotalizowaniem, czy też wyłącznym zlegalizowaniem422

.

Dalszym przykładem takiego zatracania sensu wartości w imię idei

pozytywistycznych i absurdalnej racjonalizacji jest dosyć dobrze znany nam slogan

dla podkreślenia ważności sztucznie pojętego obiektywizmu, kiedy mówimy, że w

danym przypadku nauka nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa i wiele rzeczy i

zjawisk może z dalszym postępem nauki zostać wytłumaczone, czy ulec dalszemu

rozwojowi. Stąd w ankiecie dotyczącej istoty wartości duchowych Ks. Tischnera,

pojawia się pytanie „monologiczne” nawiązujące do argumentu z „przygodności‟

oraz z „pragnienia szczęścia‟ w sformułowaniu uwspółcześnionym. Nawiązując do

tego argumentu autorka pyta: Czy byt konieczny musi być Bogiem ?(nr a. 14)423

,

skoro świat daje nam na każdym kroku dowody przeczące wszelkiej przygodności.

Rozwijając tę myśl Autor wyjaśnia, iż argument ten nie wskazuje nam wyraźnie

istnienia Boga, tylko tłumaczy, że życie nasze skierowane jest w kierunku Boga. Świat

przygodności byłby światem katastrof, chaosu, kataklizmów, nicości, według

potocznego sposobu rozumienia przygodności i pragnienia szczęścia, kiedy staje się

ono synonimem braku uporządkowania i harmonii424

. Chociaż powyższy przykład

421

J. T i s c h n e r, Ciało jako podmiot dramatu,[w:] B. B a r a n, T. G a d a c z, J. T i s c h n e r, Twarz Innego, “Teksty filozoficzne” PAT, Kraków 1985, s. 173.

422 Por. K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 97.

423 J. T i s c h n e r, Zagadnienie istnienia Boga w świadomości współczesnego katolika,[w:] W. A

u l e y t n e r, S. B a k i n o w s k i, R. B u c h a ł a, J. Eska, T. Mazowiecki, Przyczynek do badań nad strukturą Polskiego ‟katolicyzmu powiatowego‟, „Więź” Warszawa –Kopernika 34 K.I.K., tłoczono RSW „Prasa”, Kielce 1960, R.III, nr 21/1, s. 73.


158

nie ma wprost pastoralnego zastosowania w opisie obiektywnego wartościowania,

stanowi jakby pewne przełożenie między wartościami duchowymi a

„podmiotowymi” wartościami osoby, gdyż głównym odbiorcą wszelkich wartości

jest człowiek.

β2. Dramatyczność ludzkiego życia, obecność cierpienia, tragedii losu i zła,

domaga się swego uzasadnienia i usprawiedliwienia w odwołaniu się do wartości

duchowych. Wskazuje na kolejną płaszczyznę wartości wyrażających wielkość

ludzkiego ducha. Chociaż wartości duchowe jak: dobro, prawda, piękno, odznaczają

się abstrakcyjnością i niezależnością od czynnika materialnego ni podmiotowego, a

więc witalnych wartości człowieka. Jednak wśród wyżej wymienionych warto

podkreślić wartość piękna, ze względu na jej nietypową formę pochodzenia i

występowania. Chociaż tworzą ją jakości należne do wartości duchowych, sama

jednak wartość piękna stanowi podstawę uzewnętrznienia tychże jakości, stając się

źródłem wartości estetycznych. Dla uzasadnienia duchowych elementów wartości

„estetycznych piękna” należy podkreślić, że nawet „piękno duchowe ludzkości”, nie

stanowi jego odniesienia etycznego utożsamianego z wartością „dobra”, które w

całości podlega „interioryzacji”. Założeniem dobra jest wskazywanie i budowanie

wartości, polegającej jakby na sugestywnej ekspresji rzeczywistości podmiotu, czyli

wyrażaniu co wartością jest lub nie dla człowieka, stanowiąc o jego etyce. Z kolei

estetyczna wartość piękna dotyczy całkiem odrębnej grupy: zewnętrznych jakości

podmiotu, stając się wyrazem wartości historycznych, kulturowych i estetycznych.

Doświadczana wartość piękna organizuje swe odniesienia w hierarchię wyrażanych

wartości zewnętrznych, lecz mimo to nie zawsze pozostaje w zgodności z

przeżywaną wartością ludzkiego dobra. W praktyce oznacza to, iż estetyczna wartość

piękna pełni raczej funkcje pomocniczą dobra, występując z nią w zgodzie. Kiedy

jest pomijana staje się wyznacznikiem własnej hierarchicznej autonomii i środkiem

wyrazu własnej grupy wartości. Dla pełnego scharakteryzowania wartości

estetycznych Ks. Tischner często przytaczał wyznanie jednego z mieszkańców

Łopusznej: Powiedzcie mi, co to jest w cłowieku. Jo kie słysym góralską muzykę to jaz

rosne? Tak przedstawiał swoje duchowe przeżywanie piękna ukrytego w człowieku

mieszkaniec Łopusznej Ludwik Łojas, pierwszy skrzypek zespołu. Pytanie to w

bardzo właściwy sobie sposób dotyczy problematyki zagadnień wartości, jakie

pragnął opisać od strony źródła ich doświadczenia, a więc człowieka Ks. Tischner.

Na uzyskanie odpowiedzi przynajmniej w części, Autor pytania musiał czekać

prawie XXV lat, które potwierdziły wydarzenia obchodów Jubileuszu Zespołu

159

Góralskiego im. „Łojasa”. Jest to pewien czas uwiarygodnienia wartości tegoż

przeżycia o czym mówi treść życzeń: Zdrowia i radości losu łaskawości, dozgonnej

Miłości. Życzy Wojewódzki Ośrodek Kultury „Sokół‟. (Nowy Sącz 30. X 1999)425

.)

Takie jest doświadczenie wartości estetycznej piękna. Wartości duchowe zawsze

mogą jednak współistnieć z innymi przez co są one przejawem ducha cielesnej

kondycji człowieka. Uzasadniają swoją wyższość nad wartościami witalnymi, a

równocześnie stają się motywacją i uzasadnieniem dla wartości niższego rzędu, także

życiowych wartości człowieka426

. Wyrazem obecności wartości duchowych w

naszym życiu jest przyporządkowane uczucie „radości” lub „smutku”, zapału i

zniechęcenia, intencjonalnego przekraczania siebie wobec życiowych wyzwań,

poświęceń. Dążenia do wyznaczonego celu lub rezygnacji, do czego zobowiązują

nas „preferencje” i „powinności”, „wewnętrzne przywiązania”, czyli dla wszelkich

życiowych szans, zamierzonych i niezamierzonych intencji oraz nadziei człowieka.

W nich bowiem wyrażana jest wewnętrzna wartość osoby ludzkiej427

. Wartości

duchowe podobnie jak wartość świętości, którą tworzy i rozwija łaska Boża,

przemieniając rzeczy ziemskie w dobro, miłość, prawdę i pokój, co dzieje się dzięki

wolności osobistej człowieka. Wartości te o tyle są ważne, że niejako promieniując

przenikają wartości przedmiotowe i podmiotowe każdego. Stają się udziałem

425

G m i n n y O ś r o d e k K u l t u r y w Ł o p u s z n e j, Jubileusz XXV lecie Zespołu im. Ludwika Łojasa z Łopusznej,[w:] I n c o g n i t o, Życzenia Jubileuszowe, płaska deseczka w odcieniu ciemnej zieleni, rozdzielająca się w kierunku prawym (na kształt rozdwojonego języka), Nowy Sącz 30 października 1999, miejsce pamiątek w holu wejścia, po stronie prawej.

426 Nawet dla kierunków myślowych wyznających materializm, czy głoszących czysty tzw. reizm-

rzeczywistość przedmiotową życia i istnienia świata pozostają one wzorcami, normami, kodyfikacją prawną zmierzającą do metryzacji świata zgodnie z poznaniem, a także wszelkich przejawów życiowych człowieka, wiary w siebie, motywacji, moralnego doskonalenia siebie, zdobywania perfekcji i lepszych standardów życia. A zatem co łączy się z tzw. progresem i organizowaniem sobie życia. Typowym wyrazicielem takich zapatrywań jest Alfred Gawroński autor dość obszernej krytycznej pracy: Dlaczego Platon wykluczył poetów z Państwa?, zamieszczonej na łamach „Więzi”, Jak wynika z treści pracy, osobisty stosunek autora jest nie tylko krytyczny ale dosłownie miażdżący w odniesieniu do uznania aksjologi przed normatywnym porządkowaniem sobie życia, a w konsekwencji z wyznawanym reizmem. Jednak autor ignorując pierwiastek duchowy „wartości obiektywnych”, nie przyznaje racji nawet samemu sobie, że w gruncie rzeczy musi w coś wierzyć, lub coś potwierdzać –przynajmniej to co pisze! ... Punkty bezpodstawnie krytyczne w odniesieniu do publikacji i prac Ks. prof. J. Tischnera to: s.280; 290; 305; 308; 310; 312-316; 319. Dalej spotykamy się ze szczególnym kwestionowaniem myśli Św. Augustyna, która przez wieki służyła za przykład tak dla pozostałości upadłego Imperium Rzymskiego, jak też rodzącego się na jego gruzach Chrześcijaństwa. Referencje zasługujące na uwagę to: s. 81; 269; 292. Zaś na równym poziomie stawia Św. Tomasza z Akwinu: s. 68; 262; 310; 311; 317; 322-324 i Erazm(a) z Rottrdamu: s. 313 oraz Thomas Moore: s. 216. Nieistniejącymi autorami dla Gawrońskiego są: R. Ingarden; Tatarkiewicz, E. Stein, J. Woroniecki, Stróżewski.

427 Por. J. T i s c h n e r, EWN, dz. cyt., s. 74; W. S t r ó ż e w s k i, Istnienie i wartość, Kraków

1981, s. 61; K. W o j t y ł a, Wykłady lubelskie, Lublin 1986, s. 163-164.

160

każdego człowieka w stopniu w jakim je przeżywamy i próbujemy utrwalić, lub

zrealizować własnym życiem. Dlatego w obliczu pogłębiającego się kryzysu

wartości duchowych, warto nawiązać do właściwych uzasadnień występowania

tychże wartości. Jako przykład i okoliczności wystąpienia posłużyły obchody

Jubileuszu 600 lecia wizerunku M.B. Częstochowskiej z Jasnej Góry, duchowej siły

narodu. Cały Episkopat, jak również Ks. Tischner w swych pracach powraca do

odbudowywania w człowieku wartości najważniejszych. Wobec problemu wiary,

stawia dzisiejszego człowieka przed motywacją płynącą przede wszystkim z

religijnych wartości duchowych. Względem rezygnacji z powierzonych ludziom

wartości jutra, Autor ukazuje Apostołów: którzy oczekując na przyjście Ducha

Świętego, nie są pewni nawet tego, że Duch Święty istnieje. Apostołowie wtedy

modlili się428

. Zatem powołując się na teksty Ewangelii, główne źródło wartości

duchowych postać Św. Augustyna, Tomasza, potem przedstawicieli myśli

nowożytnej. W naszej motywacji za kartezjańskim: „Myślę więc jestem‟, należałoby

powiedzieć: Czyniąc dobro-jestem, przebaczając-jestem. Dlatego i dzisiaj za Św.

428

J. T i s c h n e r, Kazanie wygłoszone w kolegiacie Św. Anny, 17 stycznia 1982,[w:] W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 395-398; Tenże, Etyka Solidarności, s. 62-63; Tenże, Człowiek zniewolony i sprawa wolności,[w:] dz. cyt., s. 123-125. W pogłębiającym się kryzysie iluzji systemowych w narodzie, o czym mówi bardzo szczegółowo Ks. Tischner. Jako przykład zamieszczamy poniższy tekst, wyjaśniający źródło tworzących się iluzji przekłamania „prawdy” w przestrzeni wartości duchowych, co w sposób drastyczny widzimy w sytuacji porewolucyjnej Francji. W opisie wartości obiektywnych, a w szczególności wartości duchowych, które mogłyby stać się pewnym wytworem wyobraźni, przykład ten jest niezbędny. Jako punkt zwrotny w społeczeństwie francuskim i przezwyciężenie iluzji, Autor wskaże swego rodzaju „żywioł myśli prawdziwej”, czyli to, co jest w niej jasne i wyraźne. Najczęściej jest to prawda o sobie jak Kartezjańskie „Cogito ergo sum”, jednak bez porzucania całego znaczenia historycznego i osobowego siebie, bez konieczności radykalnego zwątpienia w siebie, prób amnezji i niepamięci. Dlatego tak rozumianej prawdy każe szukać na gruncie myśli chrześcijańskiej i chrześcijańskiej nadziei. W ten sposób wobec wszelkich zwątpień nadzieja pozostaje motywacją zawsze otwartą i ciągle możliwą. Człowiek popadający w zwątpienie i rezygnację wobec jutra, jest jakby stawiany w miejsce Apostołów: którzy oczekując na przyjście Ducha Świętego, nie są pewni nawet tego, że Duch Święty istnieje. Apostołowie wtedy modlili się. Ale gdy stan rezygnacji i apatii pogłębi się, człowiek nie znajduje już dość siły, dość ochoty na modlitwę. Mówiąc o nadziei, sięgamy do jej źródeł-do Ewangelii. Tekst Ewangelii-tekst nadziei, wnika w człowieka, tam zostaje przepracowany i opracowany przez ludzką myśl i serce po to, ażeby powrócić do ludzi, często pod innym imieniem i nazwiskiem, ale przecież zawsze w tej samej inspiracji. Oprzeć nadzieje na tym co jest, a nie na tym co mogłoby być. Należy sobie przede wszystkim uświadomić, że nie my pierwsi przechodzimy przez tego rodzaju próby i doświadczenia. Jawi się pytanie: jak w podobnych sytuacjach radziły sobie poprzednie pokolenia? Zatem przywołajmy „tekst Ewangelii‟, postać Św. Augustyna, Tomasza, potem przedstawicieli myśli nowożytnej. ... Kartezjusz kiedyś powiedział: „Myślę więc jestem‟ i to jest granica iluzji. Teraz należałoby powiedzieć: „Przebaczam i jestem‟ i to także jest granica iluzji. Zatem idąc za ST. już w księdze Rodzaju mamy odniesienie do ogólnego prawa miłości obecnego u źródeł stworzenia (Rdz 17, 1-15.), a następnie przedstawionego jako zobowiązanie w Dekalogu (Wyj 20, 1-21.). Spełnionych w czasach Mesjańskich w Chrystusie (J 1, 1-18.) oraz podjętych na nowo w czasach Apostolskich Kościoła (Dz 2, 1-22). Dlatego i współcześnie za Św. Janem Ewangelistą i Augustynem, a także Bonawenturą nawiązujemy do prawdy podstawowej, prawdy życia wiary: „Miłuę i jestem‟(1J 4, 8n.), za czym przemawia samo Kazanie z czasu obchodów 600 lecia M.B. Częstochowskiej. J. T i s c h n e r, Kazanie wygłoszone w kolegiacie Św. Anny, 17 stycznia 1982,[w:] W. B o n o w i c z, dz. cyt., s. 395-398.

161

Janem Ewangelistą i Augustynem nawiązujemy do podstawowej prawdy życia

wiary: „Miłuję i jestem”(1J 4, 8n). Umacnia nas w tym przeżywanie bliskości Boga

określanej jako Mistyczna miłość Ludzkości Chrystusa, w niej człowiek poprzez

osobistą mowę serca, pozostaje otwarty na Boga, gdyż jest ogarnięty Jego Miłością i

Świętością. Dzięki wierze i pragnieniu szczęścia, wartość ta jest udziałem wszystkich

grup i kategorii wartości obiektywnych, jak też tworzy podmiotową wartość

człowieka oraz doświadczenia i przeżywania Świętości Boga.

β3. Niższą grupę tworzą wartości nazywane „witalnymi” przykładem której jest

wartość życia człowieka. Pozytywna wartość życia łączy w sobie to co duchowe z

niezależną, a jednak materialną przestrzenią ludzkiego ciała. Wartości te

utożsamiamy ze zdrowiem i tym co służy życiu. W zakres wartości witalnych

wchodzi dar przekazywania życia oraz służby życiu, rodzinie, a także organizowaniu

się i trwaniu świata. To jedyna swego rodzaju naturalna dziedziczność, pamięć

wpisana w genezę jednostkowego życia człowieka. Wszelkie przejawy

negatywności w doświadczaniu wartości życia to najogólniej rozumiane problemy

zewnętrzne i wewnętrzne takie jak: zdrowie, choroba, cierpienie, kalectwo,

umieranie, pamięć i przemijanie. Ogólnie biorąc wartości witalne najczęściej są

wspólną płaszczyzną, pośredniczą w współ-występowaniu wartości duchowych i są

źródłem „radości”, „zadowolenia” oraz „podziwu” człowieka, płynącego z daru

życia429

. Występują w stopniu dość zróżnicowanym i zależnym od właściwych sobie

etapów życia i przeciętnego wieku człowieka, a także okoliczności wewnętrznych i

zewnętrznych, w których żyjemy. Stąd też wszelkie uciążliwości życia są odczuwane

jako „niezadowolenie”, a w wypadku kalectwa rozumiane jako „niedomaganie”, czy

„uciążliwość”. Wyrażają się wewnętrzną walką z sobą, podejmowaną motywacją dla

własnego dobra i wyższych celów człowieka. Odnoszą się zawsze do podmiotu

przeżywającego je oraz są uzasadnieniem i inspiracją dla wartości duchowych

człowieczeństwa i egzystencjalnych świata430

.

β4. Na najniższym szczeblu hierarchii obiektywnych wartości osoby wyróżnia

się wartości odczuwane jako „przyjemne” i „nieprzyjemne”. Przy czym w

realizowaniu tychże wartości należy zachować szczególny umiar. Najczęściej

429

Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 72-73; K. W o j t y ł a, wykłady Lubelskie, s. 163. 430

Por. P. C l a u d e l, Poezje Święty Hieronim, Patron literatów,[w:] H. Malewska, M. Morstin-Górska, S. Świeżawski, S. Stoma, J. Turowicz; red. J. Woźniakowski, S. Wilkanowicz, J. Zalewski, dz. cyt., tł. Z. Kubiak, „Znak” Kraków, (ul. Kazimierza Wielkiego 95) 1960, nr 68-69(2-3), s. 209-211;

162

prezentowane są i rozwijane przez kierunek hołdujący subiektywnym przeżyciom

utożsamianym z tak zwanym hedonizmem etycznym. Łącząc się ze sferą

emocjonalno-zmysłową pragnień i doznań osoby. Jednocześnie stają się one

unaocznieniem niewłaściwego spożytkowania i rozumienia wartości witalnych,

przekładając się również na wartości przedmiotowe i materialne. Przy przesadnym

utylitaryzmie rozumianym też jako konformizm, zawsze stają się zagrożeniem i

zniewoleniem człowieka. W swym pozytywnym znaczeniu odczuwamy je jako

przyjemnościo-twórcze i sprawiające, że życie ludzkie wypełnione jest nieraz tylko

jednostronnie rozumianą formą zmysłowych pragnień i doznań osoby431

. Dlatego iż

czerpią z wartości witalnych, a nawet duchowych i są bardzo łatwe do

usprawiedliwienia. Z samego założenia łączą się one z rezygnacją z realizowania

wartości wyższego rzędu, przejawiając ogólny resentyment uczuć i woli człowieka.

β5. Natomiast najbardziej praktycznymi i koniecznymi w życiu są wartości

„przedmiotowe”. O ich obiektywności i niezbywalności nie trzeba nas przekonywać.

Nasze życie codzienne wypełnione jest wartościami materialnymi, jakie realizujemy

począwszy nieraz od całkiem drobiazgowych zajęć. Wśród nich szukamy

uzasadnienia dla wartości wyższych, koncentrując się na przedmiotach

najważniejszych potrzebnych do życia. Najczęściej towarzyszy im uczucie możliwej

rezygnacji z nich, jak też odczucie konieczności ich posiadania i niezastąpienia.

Chcemy zauważyć, że wytwórcą jak też właścicielem wartości materialnych i

przedmiotowych zawsze jest człowiek. Całe życie zewnętrzne człowieka we

współczesnym świecie, jest zorganizowane na bazie wartości materialnych i

przedmiotowych, choć nie należy mniemać, iż jest całkowicie od nich zależne.

Dlatego chrześcijanin nie może mieć mentalności utylitarysty, która wszystko mierzy

bezpośrednią, łatwo odczuwalną korzyścią432

.

Znaki wyższości i niższości wśród wartości nie tylko wskazują na ich

hierarchiczną ważność, lecz jest w nich również wyróżniona większa lub mniejsza

trwałość. Oprócz cech trwałości istnieje wśród wartości konieczność orientowania ich

wokół „celu”, czy potrzeba nadawania im określonego „sensu” porządkującego te

wartości. Służą one każdemu w ubogaceniu swego człowieczeństwa na miarę jak są

poznawane i realizowane. Takie ustawienie zagadnienia wartości wyjaśnia właściwie

431

Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 71-72. 432

K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 81.

163

rozpatrzenie płaszczyzny wartości obiektywnych oraz podmiotowego odniesienia

człowieka, ukazując przy tym cały zakres wartości przedmiotowych organizujących

życie codzienne każdej społeczności.

„nadprzyrodzone” –„Jezus przypieczętował Krzyżem i Krwią świadectwo

Prawdy. To dziedzictwo pozostawił Kościołowi. Dziedzictwo Prawdy

zbawiającej jest dziedzictwem trudnym. Spełniając je Kościół, jego nauczyciele i

pasterze, a nade wszystko Pasterz Najwyższy, musi stawać się ‘Znakiem

sprzeciwu’. Jest to jak gdyby podstawowa weryfikacja misji Chrystusa –

Znaku, któremu stale się sprzeciwiają. ... ‘Chrystus Pan, Kapłan wzięty spośród

ludzi (por. Hbr 5, 1-5), nowy lud, uczynił Królestwem i kapłanami Bogu i Ojcu

swemu’ (Obj 1, 6) (KK 10). Najgłębsza prawda tej rzeczywistości, wskazuje na

przynależność człowieka i świata do Boga jako swego Stwórcy i Odkupiciela, na

‘sacrificium laudis’ (Ps 49/48, 14), jakie ten stworzony świat nosi w sobie i

niejako powierza człowiekowi, aby on –który zdolny jest dać temu wyraz- stał

się żywym wyrazem chwały Boga (por. Ps 116/115, 17; Hbr 13, 15), wyrazem

tej służby (Rz 12, 1), jaką spełnia całe stworzenie wobec swego Pana (por. Ps

66/65, 4), aby stał się poniekąd pośrednikiem i głosem stworzeń (por. Rz 8, 19-

21)”433

.

Duchowe wartości nadprzyrodzone dotyczą życia religijnego jak również

świeckiego, które jesteśmy w stanie podjąć tylko i wyłącznie ze względu na nasze

odniesienie do Boga: O śmierci wiedział, co wszystkim wiadomo: że nas zabiera i

wtrąca w milczenie, lecz kiedy ona, nie wydarta z domu, nie z jego oczu zdjęta cichym

cieniem, odeszła między nieznajome mary i kiedy czuł, że tam w umarłych kraju,

dziewczęcy uśmiech jej jak księżyc mają i z jej dobroci biorą miary, wtedy mu bliskie

stały się mogiły...434

. W życiu i tradycji chrześcijańskiej spotkanie nadprzyrodzonych

wartości duchowych ma miejsce w wydarzeniu Chrystusowego Zmartwychwstania i

pustego grobu. Misterium Zmartwychwstania staje się wydarzeniem

nadprzyrodzonym wszczepiającym w życie wiary. Z niego rodzi się Kościół, będąc

wyrazem rzeczywistego i mistycznego przebywania Boga w śród swojego Ludu.

Całe zewnętrzne i wewnętrzne życie Kościoła wyrażające się w symbolach i

433

Tenże, „Znak któremu sprzeciwiać się będą”, Rekolekcje w Watykanie, Rzym-Watykan Stolica Apostolska 5-12 III 1976, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1976, s. 98, 100, 102-103.

434 R. M. R i l k e, Wybór poezji, tł. M. Jastrun, cyt. za: J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 273.

164

znakach, którymi są udzielane Sakramenty Święte, jest życiem nadprzyrodzonych

wartości Bożych podkreślających charakter i działanie Trójcy Świętej Boga w

każdym wierzącym. Prawdy te przybliżają nam słowa Ewangelii: I rzekł do nich:

„Tak jest napisane: Mesjasz będzie cierpiał i trzeciego dnia zmartwychwstanie; w

imię Jego głoszone będzie nawrócenie i odpuszczenie grzechów począwszy od

Jerozolimy. Wy jesteście świadkami tego (Łk 24, 46-48). Dlatego dar łaski i życia

Bożego wyrażającego się w każdym z siedmiu Sakramentów Kościoła jest wiernym

realizowaniem wartości nadprzyrodzonych doświadczanych w całej perspektywie

ludzkiego życia. Rzeczywistość darów łaski Bożej i okoliczności przeżywania

nadprzyrodzonego życia Bożego, doskonale ilustruje znany nam przykład spotkania

Marii Magdaleny ze Zmartwychwstałym Chrystusem. Rzekł do niej Jezus:

„Niewiasto, czemu płaczesz? Kogo szukasz?‟ Ona zaś sądząc, że to ogrodnik,

powiedziała do Niego: ‟Panie, jeśli Go przeniosłeś, powiedz mi, gdzie Go położyłeś, a

ja Go wezmę‟. Jezus rzekł do niej: „Mario!‟(J 20, 15-16a). Jak wynika z tekstu

przyjęcie i realizowanie wartości nadprzyrodzonych, którymi są dary Boże –inaczej

mówiąc, różnorakie przejawy życia Bożego wyrażającego się pragnieniem poznania

i miłości- wymaga od nas pewnego duchowego przygotowania, jak też samo staje się

przygotowaniem serca człowieka ze strony samego Boga, umożliwiającego to

spotkanie. A zatem w centrum uwagi Ks. Tischner stawia zasadniczo dwie sprawy:

"istotę człowieka" oraz to co ją wyraża i artykułuje, tworząc własną "mowę dobra".

Na stawiane sobie pytanie odpowiedź jest jedna: "Istotą człowieka jest jego mowa

istotna"435

. Powyższy przykład jest tak przedstawiony, by każdy Samarytanin widząc

umierającego zrozumiał, że w tej właśnie chwili trzeba przyjść z pomocą436

. Święty

Augustyn wskazuje na nasze stałe odniesienie do Boga, iż każde poznanie i pełnienie

woli Bożej jest dobrem człowieka wartym spełnienia ze względu na Dobro

najwyższe437

. Autor starochrześcijański za istotę rzeczy uznaje wartość zbawczą

Jezusa Chrystusa: pamiętajmy o wielkości naszego Zbawienia. Jeśli bowiem

pomniejszamy znaczenie Chrystusa, pomniejszamy również to, co spodziewamy się

otrzymać. Ci, którzy lekceważą otrzymane pouczenia, grzeszą; grzeszymy także i my,

435

Tamże, s. 291n.; Por. Tamże, s. 209. 436

Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 86. 437

Por. S. ABT, Święty Augustyn jako pedagog, ( przedruk za pozwoleniem Kurii Krakowskiej, bez podania autora tł.), Poznań 1930, s. 44-45, Św. A u g u s t y n, De symbolo ad initandos, PL 40, 636, tł. W. B u d z i k, Pisma katechetyczne, Poznań 1929, s. 92.

165

jeśli nie zdajemy sobie sprawy przez kogo, skąd i dokąd zostaliśmy wezwani oraz jak

wiele wycierpiał dla nas Pan nasz Jezus Chrystus. Czymże więc odpłacimy się Panu

?438

A zatem w przekazie tradycji spotykamy się z motywacją intencji do osobistego

uświęcenia i duchowego daru z siebie ze względu na Boga. Jest tutaj zakreślony ten

drugi warunek, jaki w życiu Kościoła stale jest odnawiany i podejmowany, wobec

zła, grzechu i winy, jako udział w „Misterium Chrystusa”. W życiu codziennym jest

nim próba udzielenia odpowiedzi na drugą część chrześcijańskiego wyzwania

względem zła: „Zło dobrem zwyciężaj”. Wewnętrznym walorem tak stawianej

istotnej „mowy sprawczej”, przeradzającej się w czyn, jest osobiste odkrycie i

przekonanie, że zło jest w gruncie rzeczy kruche i staje się niczym wobec wartości

dobra439

. Z tak szczególnym wyróżnieniem daru dobra spotykamy się u Kard.

Karola Wojtyły, który każe nam nie zapominać, że: Jest to wreszcie dobro Boga w

tym znaczeniu: ..., gdzie człowiek działając ... ujawnia co krok doskonałość Stwórcy. ...

Człowiek ma świadomość tego dobra, a wartość bezpośrednio przeżywa440

. Jak

zauważamy, to w perspektywie dobra, mowa odsłaniająca istotę człowieka, zostaje

jakby przemieniona pod wpływem dobra wartościującego, będącego wyrazem

szczególnej „mowy sprawczej”: Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj !

Realizowanie tego duchowego „wezwania” przyjętego jako pewnej mowy

sprawczej spełniania funkcję szczególnej „dewizy życiowej” naznaczonej nieraz

znamionami męczeństwa441

. Podjęcie tego wezwania, jest realizowaniem drogi-

438


439 Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 300; Niech mi to Bóg miłościwy przebaczy - że istnieje po prostu

jakieś sprzysiężenie bogaczy dbających tylko o własne korzyści pod pozorem dobra publicznego. Wystarczy przerwać to sprzysiężenie, by zmienić oblicze ziemi. T. M o r u s, Utopia, Poznań 1947, s. 132; Za J. Tischner, dz. cyt., s. 300.

440 K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny, [w:] dz. cyt., s. 73.

441 Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 73, 376 - 377 i 475 - 476; Chociaż tylko analogicznie, ale

nie bezpodstawnie możemy powiedzieć, że Ks. Tischner w kolejno dojrzewających pracach pisał scenariusz własnego życia, jaki wobec nas wypełnił. Przy czym łatwo możemy dostrzec, jak Jego siła woli i życia-nawet w chorobie-przybierała szlachetnie ludzkich cech, względem przeciwności tworzących jej karykaturalność, co stawało się tym większym świadectwem, ale i ciągle wzrastającą ofiarą z siebie. Sam tak pisze: Gabrielowi Marcel‟owi - za Twoją walkę o życie ludzi. Zanim jednak będę mógł dotknąć tego zagadnienia, trzeba mi przedstawić w ogólnym zarysie szereg spraw związanych z filozofią śmierci w ogóle. ... W przypadku ludzkiego umierania natrafiamy na charakterystyczne przeciwstawienie dwu istotowo ze śmiercią człowieka związanych momentów - sensu (niem. Sinn) i znaczenia (niem. Bedeutung) śmierci. Śmierć może przybierać dla człowieka różne znaczenia, np.: znaczenie heroiczne, ... męczeńskie. ... proste odejście od kłopotów, ... własnej lub cudzej śmierci. Tenże, ŚLN, s. 270. Innym miejscem potwierdzającym, mającym wiele wspólnego (wiele cech i elementów wspólnych), z powyższym założeniem są teksty „pisane Życiem” Jana Pawła II. Jednak ta tragiczność śmierci, czy karykaturalność dramatycznych scen życia wypełnionego

166

życiowej w wolności od braku, którym najczęściej określane było zło. Jego wyraźne

określenie i nazwanie, czyli pewne „definitas”442

, przy szczególnym świadectwie

apostolskim, mimo swej dramatyczności staje się stale ponawianą próbą

przezwyciężania tego, co sprzeciwia się człowiekowi w dążeniu do Boga. Łatwo

więc zauważyć, że w tej przestrzeni dobra nic tutaj nie jest podejmowane

samoczynnie, lecz staje się wydarzeniem spełnienia woli Bożej dla podjętego daru

dobra, z uzdalniającym udziałem łaski Bożej, jako niezastąpionego daru Boga. To

właśnie orędzie mesjańskie Jezusa Chrystusa staje się przyczyną fascynacji dla

przyjmujących je, jak też powodem odrzucenia Jego nauki włącznie z odkupieńczą

męką Chrystusa, Zbawiciela świata. Pozwoliłem wam zobaczyć wiele dzieł dobrych,

jakie otrzymałem od Ojca. Za które z nich chcecie mnie ukamienować(Jn 10, 36).

przeciwnościami, która u Ks. Kard. J. Ratzingera przejawia się w formie stawianych pytań wobec „misterium iniquitatis”, u Ks. J. Tischnera sposobem dociekania na bazie bardzo mocnego kontrastu zdarzeń, zaś u Ojca Św. Jana Pawła II zarówno zagadnienie śmierci, jak i doświadczenie tragiczności życia przyjmują wyraz łagodnego pietyzmu wyrażanego w poezji, ze szczególnie pogłębioną intuicją przeżyciową. Najbardziej widocznym tego przykładem jest: „Tryptyk Rzymski”. W poemacie „Ruah” czytamy: Co mi mówisz górski strumieniu? w którym miejscu ze mną się spotkasz? ze mną, który także przemijam - podobnie jak Ty ... czy podobnie jak Ty? I dalej: „zatrzymaj się! -masz we mnie przystań‟ „we mnie jest miejsce spotkania z Przedwiecznym Słowem‟- „zatrzymaj się, to przemijanie ma sens‟ „ma sens ... ma sens ... ma sens!‟ J a n P a w e ł II, Strumień,[w:] Tenże, Tryptyk Rzymski, Kraków 2003, s. 8 i 10. Tę samą myśl tylko odczytaną w nieco innej perspektywie znajdujemy w „Medytacjach, Na progu Kaplicy Sykstyńskiej”. Ludzie, którym troskę o dziedzictwo kluczy powierzono, zbierają się tutaj, pozwalają się ogarnąć sykstyńskiej polichromii, wizji, którą Michał Anioł pozostawił. Tak było w sierpniu, a potem w październiku pamiętnego roku dwóch Konklawe i tak będzie znów, gdy zajdzie potrzeba, po mojej śmierci. ... Oto widzę siebie pomiędzy Początkiem a Kresem, pomiędzy Dniem Stworzenia i Dniem Sądu. Tamże, s. 14; Źródłem Biblijnym wzmacniającym powyższe założenia wymienionych Autorów, jest tekst bliski życiu Kapłana, jakim jest Proroctwo Izajasza o „Cierpiącym Słudze Jahwe” (Iz 49, 1-13) oraz treść Psalmu 64 Modlitwy Brewiarza. Jest on odmawiany tylko jeden jedyny raz w ciągu roku - w Jutrzni na Wielką Sobotę, kiedy spełnia się wydarzenie P a s c h a l n e obejmujące „Misterium Pietatis” Syna Bożego Jezusa Chrystusa dla Zbawienia „człowieka” i świata. Treścią rozpamiętywaną dnia jest Śmierć Chrystusa, Zstąpienie do Otchłani „Piekieł”. Jego martwe ciało spowija Całun doznanej męki, a całość stworzenia wydaje się czekać, jakby w kamiennym bezruchu na wyrwanie spod „władztwa” grzechu i śmierci: Namawiali się, żeby ukryć sidła, mówili: „Któż je obaczy?‟ Wymyślili nieprawość, umęczyli się głębokim szukaniem. Przystąpi człowiek do serca głębokiego, a Bóg wywyższony będzie. ... Strwożyli się wszyscy, którzy ich widzieli i uląkł się wszelki człowiek. Będzie się weselił sprawiedliwy w Panu i będzie w Nim nadzieję miał i będą chwaleni wszyscy prawego serca. Zapożyczenie tego Psalmu w modlitwie Kościoła nastąpi w Godzinie czytań wspomnienia o Apostołach. K s i ę g a P s a l m ó w, Księga II, Ps, 63(64), 1-11,[w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 619; Święte Triduum Paschalne Męki i Zmartwychwstania Pańskiego, Wielka Sobota, Starożytna homilia na Świętą i Wielką Sobotę, II Czytanie,[w:] C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Liturgia Godzin, Editio typica 1982, t. II, s. 386-387. Jako przykład pośredni, wyrażony w imieniu innych osób, który wskazuje na powyższy tok rozważań, jest homilia przypadająca na dzień modlitw za pracowników Uczelni. Ks. Prof. Stefan Koperek w swym tekście okolicznościowym zawarł bardzo łagodny „wątek przeżyciowy” zaczerpnięty z refleksji i wskazań Ojca Świętego, jak też zagadnienie pewnego „Misterium” człowieka i Boga, co jest wspólne niniejszym analizom. S. K o p e r e k, , Polecając Miłosierdziu Bożemu,[w:] J. M a j k a, Z. W o ź n i a k o w a, Vita Academica, Biuletyn Informacyjny PAT, Kraków 2003, nr 2, s. 11.

442 Por. W. B o n o w i c z, Tischner, s. 375-377; Odpowiedzią jest tutaj definicja chrześcijańskiej

postawy wobec zła i świadectw męczeństwa, wyrażona w listach Św. Pawła, a zrealizowana w sposób „dosłowny” w minionym półwieczu przez O. M. Kolbe i Ks. J. Popiełuszko. J a n P a w e ł II, Przemówienia - Homilie (2 VI 1979 - 10 VI 1979, Znak), Kraków 1979, s. 198; W. B o n o w i c z, Tischner, s. 73,402 i 476.

167

Czemu mówicie-zbluźnił, temu którego Ojciec „uświęcił‟ i posłał na świat, dlatego, że

powiedział: „Ja jestem synem Bożym‟. Wszystkie te znamiona objawienia Bożego

przejmuje Kościół w spełnianiu tego przesłania przez apostołów, dla wypełnienia

woli Bożej względem każdego człowieka. Zatem orędzie Bożego objawienia w

swym centralnym doświadczeniu zawiera wewnętrzną wartość człowieka rodzącą

się w uświęcającej wartości Chrystusowego wyniszczenia dla nas. Tą wartość

wewnętrzną człowieka pozwala nam przeżywać liturgia Kościoła. Rok rocznie

Kościół katolicki i Apostolski, przeżywając najważniejsze Wydarzenia Zbawcze z

życia Chrystusa, nie tylko uczestniczy w sakramentach odrodzenia, lecz nadto czerpie

ze skarbca Chrystusowej nauki treści, które stają się przesłaniem wartości, jakie są

najistotniejsze dla Kościoła i życia wiernych. Coś z wewnętrznego życia Boga, z jego

treści, z jego struktury, przenika do duszy ludzkiej za pośrednictwem łaski oraz cnót

nadprzyrodzonych i kształtuje życie człowieka w Boży sposób. ... Człowiek wierzący

wierzy nie tylko w Boga żywego i żyjącego, ale też w nadprzyrodzony, więc Boski

charakter swego własnego życia duchowego443

. Orędzie jest więc wezwaniem

skierowanym do całego świata ze względu na cel ewangelizacyjny chce

przeciwstawiać problemom wartości objawienia. W ten sposób czas i miejsce oraz

życie ludzkie zostaje na nowo wypełnione nieprzemijającymi wartościami z życia

Chrystusa. Chodzi mianowicie o to, aby określić pełnię życia duchowego człowieka,

‟zenit‟ jego możliwości w tej dziedzinie, ... w zakresie dostępnym dla samej natury

człowieka. Objawienie wykracza z granic natury, zakłada spotencjalizowanie i

zdynamizowanie bytu ludzkiego siłami nadnaturalnymi, których podstawą i węzłem

jest łaska uświęcająca. Skoro człowiek ma przez nią realne uczestnictwo w naturze

samego Boga, wobec tego stanowi ona też o udziale człowieka w życiu, czyli w

wewnętrznym działaniu tego Boga. Bezpośrednio służą temu wartości tzw. cnoty

boskie: wiara nadzieja i miłość, poprzez które człowiek w swym ziemskim życiu ...

dąży do zjednoczenia z Bogiem samym444

. W praktykowaniu Miłosierdzia Bożego w

takim wymiarze, w jakim rozumiała je Siostra Faustyna Kowalska445

realizuje

wszystkie „cnoty moralne” oraz uczy je zachowywać innych. W tym kontekście stają

się jasne i bardziej możliwe do spełnienia poznane prawdy katechizmowe

443

K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 85. 444

Tenże, s. 84 i 98-99. 445

Por. S w. M a r i a F a u s t y n a K o w a l s k a, Dzienniczek, Miłosierdzie Boże w Duszy mojej (zeszyt 1, 2, 3, 4, 5, 6), Warszawa 2000, odnośnik nr 1182.

168

wskazujące na praktykę „uczynków Miłosierdzia co do ciała i co do duszy”. Że

światem ducha wiąże się problem walki w znaczeniu tylko analogicznym. Jeżeli

człowiek „walczy‟ o wiedzę lub cnotę, jeżeli walczy o Boga, to nigdy jednak

zasadniczo nie walczy o te dobra z innymi ludźmi jako przeciwnikami, ale zawsze

przede wszystkim z sobą, że swoją słabością i ułomnością446

. Objawienie

Miłosierdzia Bożego, jakie najpełniej uwydatnione zostało w życiu człowieka

poprzez postać Siostry Faustyny. Usposobiona przez szczególną wrażliwość

duchową w praktykowaniu „Miłości Miłosiernej Jezusa Chrystusa” wypełniała ją tak

w uczynkach, jak i głoszeniu Miłosierdzia słowami samego Chrystusa. Osobiste

życie modlitwy, a także duchowe przeżycia swych natchnień i objawień woli Bożej

stają się wyrazem doświadczeń jej nadprzyrodzonego życia w Łasce uświęcającej. Jej

niezwykły dar życia duchowego staje się przyczyną promieniowania nieskończonej

łaski Bożego Miłosierdzia dla współcześnie żyjących, zwłaszcza w trudnościach a

nieraz w całkowitym opuszczeniu człowieka. Nadprzyrodzony charakter wartości i

cnót życia Bożego staje się nową, pogłębioną rzeczywistością przeżywania Boga,

Który w swej Miłości przebaczenia i pokoju jest zatroskany o Zbawienie każdego

człowieka w Kościele swojego Syna Jezusa Chrystusa.

Czy "mowa istotna" i "czyn dobra" człowieka wiary zawsze winna poprzedzać

intencja i nadprzyrodzony charakter nastawienia woli - "ze względu na Boga" ?

Cały szereg zagadnień zawartych w pytaniach wyznacza jednak to, co jest im

wspólne. Elementy tej mowy tworzy ideał odsłaniający wartość, ujmowaną nieraz

jako „wartość sprawczą” oraz szczera intencja zmierzająca do jej osiągnięcia

(pozyskania), będąca zarazem motywacją i wymaganiem preferencyjnym, dla

którego w ogóle „coś warto”. Czymże więc odpłacimy się Panu ?447

.

powinności -„wolontes”, wpływające na życie wewnętrzne człowieka.

„Godność osoby ludzkiej ma swą podstawę w sumieniu, w posłuszeństwie

wewnętrznym wobec obiektywnej zasady, która ludzkiej ‘praxis’ pozwala

oddzielać dobro od zła. Przed złem przestrzega, a dobro stara się czynić

udziałem człowieka. Stara się nie tylko doraźnie związać człowieka z dobrem,

ale ugruntować go w dobru: uczynić dobrem jako człowieka, nie dopuścić do

446

K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 99. 447


169

zmarnowania tego zasadniczego talentu, tego dobra, jakim jest po prostu samo

człowieczeństwo”448

. Dodatkowym uzasadnieniem zmierzającym w tym kierunku

jest analiza doświadczenia wartości z uwzględnieniem uprzedniego założenia

uwydatniającego rolę woli, czyli intencji osoby. Generalnie nastawienie woli

wzmacnia, lub osłabia każdą z realizowanych wartości, przyczyniając się do jej

poznawczego zdefiniowania i wyboru449

. Tak u Ks. Tischnera rodzi się zasadnicze

pytanie czy człowiek w swym heroizmie wartości ma porzucić siebie, aby w oparciu

o ufność innym ludziom budować własne człowieczeństwo i nowe nadzieje. Pytanie

jest tak pomyślane, iż angażuje wolność i wartości duchowe człowieka, które mają

stać się nowym tworzywem pełnego „człowieczeństwa”. Dlatego zagadnienie

powinności i woli jest rozległym nurtem spraw i idei wolnościowych, jak również

nieustanną pracą nad umocnieniem duchowym człowieka. Ważne jest by nie

zaprzepaszczano zbiorowych wysiłków na rzecz odnowy moralnej i duchowej. W

kazaniach okolicznościowych wygłoszonych na Turbaczu, zwłaszcza jednym z nich:

„Chcem Wom dodać ducha!‟ Ks. Tischner tak mówi o człowieku. „Kieby sie ino cłek

umioł nieba uchwycić, kieby umioł z nieba na ziem spojrzeć, ... „S cłowiekiem by nie

miało być nika źle, kieby umioł ducha utrzymać! Jak cie duch odstąpi, to juz

nogorse450

. Nawiązując do opowiadania Stanisława Witkiewicza Cem ludzie zyjom,

mówi: „Kieby ino sie miłowali, a mieli rozum‟. Wsłuchojcie sie, ... w głos tego anioła,

boskiego posłańca, ten głos, co prowdy Boskie na serca ludzkie kładzie:451

I upytoł

anioł, coby móg przyjąć na sie ciało ludzkie i z tym ludzkim ciałym między ludzi iść,

ucyć sie ludzkik spraw. A piyrso była tako: nie wiedzioł janioł, cego ludziom nie dano.

...A anioł, ze janielskie oczy mioł, uwidzioł za panym drugiego janioła –janioła

śmierci. I zrozumioł janioł, cego ludziom nie dano. Nie dano ludziom wiedzieć, kie

zyńdom z tego świata. A drugo ..., ze nie wiedzioł janioł cym ludzie zyjom. ...ze nie

samym chlebem, ba zyjom tym, co sie cłek dlo cłowieka poświęco. A trzecio ..., ze nie

wiedzioł ... co w cłeku jest. ...ze w cłeku jest miłość. ... „Kie pudymy stela to nos będzie

skoda, po górak, dolinak płakać będzie woda‟. „Kieby sie ino miłowali, a mądrzy

448

K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1348n.

449 Por. J. T i s c h n e r, Gnozeologiczny podmiot poznania,[w:] dz. cyt., s. 10-11; KKK 1763.

450 J. T i s c h n e r, Słowo o ślebodzie, Kazania sopd Turbacza 1981-1997, zebr. i opr.: K. Tischner,

Kraków 2003, s. 58; por. Tamże, s. 51-60. 451

Tamże, s. 30.

170

byli‟452

. Jak wynika z tekstu, powinności wynikają z ludzkiej codzienności. Są to

nieraz sprawy oczywiste jak własne postanowienia, że powinienem coś zrobić w

wolnym czasie, jak czemuś zaradzić, czy to ludzkiej biedzie, lub czyjemu

nieszczęściu. Na ogół wiemy, kiedy jesteśmy wewnętrznie wezwani do spełniania

jakiegoś dobra, dlatego dobro to czynimy unikając zła. Przypominają nam o tym

najprostsze zasady chrześcijańskiego życia jak modlitwa, sakrament spowiedzi,

niedzielna Eucharystia, które kształtują duchowo każdego z nas. W tym

międzyludzkim zawierzeniu najważniejszych nadziei człowieka, istnieje szczególnie

ważne doświadczenie odpowiedzialności zobowiązującej. Doświadczenie to mieści

w sobie dar zaufania tak do oczekiwań innego człowieka, jak do pewności siebie w

podejmowanych wyborach. Powinności wobec człowieka wyróżnia jakieś

wewnętrzne zobowiązanie: ktoś powierzył mi nadzieję, w której cały był sobą, ...Ja

powierzyłem komuś moją nadzieję, czyniąc go jej ludzkim oparciem. Rozwijając swą

myśl Autor wypowiada bardzo mocne słowa. Są one wyzwaniem tak dla szeroko

rozumianego humanizmu, jak i dla chrześcijaństwa: Wtedy odpowiedzialność za

nadzieję jest odpowiedzialnością za człowieczeństwo konkretnego człowieka.

...Wszyscy jako chrześcijanie musimy pozostać wierni tej nadziei, ponieważ jest ona ni

mniej ni więcej, lecz właśnie samym faktem międzyludzkiej komunii, tym o co

dopomina się dziś nasz świat453

.

Według Ks. Tischnera jest czymś zupełnie niewystarczającym stawianie pod

„rozwagę” zagadnienia powinności, odpowiedzialności, ważności ludzkich spraw,

czy poszukiwań nowych wzorców pastoralnego oddziaływania. Tym co naprawdę

jest ważne to odnajdywanie siebie w całym bogactwie własnego człowieczeństwa.

Dla opisania takiego sposobu na życie niech nam posłuży cytowany przez Autora

zbiór myśli chłopskich spisanych przez Witkiewicza w opowiadaniu: Kaby ino cały

naród, ka jaki cłek, od małego do wielkiego, cy spomiędzy chłopów, cy z bab, cy z

panów, cy ta z rzędu, cy ziandary, cy Zydy, cy Miemce, a choć ta i filance, kaby ino

syćka wzieni się wraz, kazby ta nasła sie siła, coby ik przewładała! Nie mówcie nic!

Syćko to nic nie płaci: ani woda, ani ogień, ani pieron, ani wiater, ani chorość –syćko

nic nie płaci proci tyj siły. Wode wezmom w takie jazy, wiater w takie młyny, co

bedom śnik ino rzekomo, pachołki, pieronem bedom na ostatek fajki zapalować, o

452

Tamże, s. 25; por, Tamże, s. 25-30. 453

Tenże, ŚLN, s. 106.

171

chorości ani by gwary nie było, aby ludzie o się stoli, jeden o drugiego, a mieli rozum.

Mówiłem wam! Kaby ino się miłowali, a mieli rozum454

. Z przytoczonego tekstu

wynika jednoznacznie, jak wyższe wartości duchowe stają się motywacją dla

powinności, które choć bezpośrednio nie łączą się z nimi stają się wewnętrzną siłą

zobowiązującą człowieka. Zatem występująca tutaj zależność wartościująco

normatywna, staje się przestrzenią ludzkiego wnętrza zdolną oceniać jak też i chronić

obiektywny świat wartości w którym żyjemy.

sumienie a wina455

, w swych analizach nad własnościami przeżyciowymi

„dobra” wyraża się zdaniem Autora ta prawda wartości, która nie jest jakimś tylko

wewnętrznym impulsem, czy “intuicją wiodącą”, jak instynkt ale o wiele większą

właściwością wewnętrzną człowieka. Tajemnica człowieka: sumienie, jak naucza

Ojciec Święty Jan Paweł II jest osobistym „‘munus regale’ człowieka , które wiąże

istotną problematykę człowieka z nauką o troistym posłannictwie Chrystusa.

‘Munus regale’ to nie przede wszystkim prawo do sprawowania władzy nad

innymi, ale ujawnienie ‘królewskości’ człowieka. Ta ‘królewskość’ wpisana jest

w człowieczeństwo, w strukturę osoby. Cała praca ludzka, cała nawet twórczość

człowieka: ‘actus personale’456

, kształtuje człowieczeństwo, buduje osobowość

ludzką, nie przez samą swoją przedmiotową treść, ale przez wartość moralną,

która w całym działaniu człowieka, ... wszelka auto-realizacja, samo-tworzenie

siebie, ma swoje źródło w sumieniu ludzkim, w duchowym centrum

człowieczeństwa. Człowiek bowiem ma w swym sercu wypisane przez Boga

prawo, wobec którego posłuszeństwo stanowi o jego godności i według którego

będzie sądzony (por. Rz 2, 14-16). Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i

sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego

wnętrzu rozbrzmiewa. ... W posłuszeństwie wobec sumienia leży klucz wielkości

moralnej człowieka i istotna postawa jego ‘królewskości’, owego panowania,

które w zasadniczym –humanistycznym i personalistycznym- wymiarze jest

przede wszystkim samo-panowaniem. Ono też stanowi dla chrześcijanina o

autentycznym uczestnictwie ‘in munere regali Christi’: ‘Tej władzy –czytamy w

454

S. W i t k i e w i c z, Opow. Jędrek Cajka, cyt. za: J. T i s c h n e r, Słowo o ślebodzie, s. 29-30. 455

Por. W. B o n o w i c z , Tischner, s. 490,491; KKK 1776, 1791. 456

Por. K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Osoba i czyn, Kraków 1969, cyt. za: Tenże, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1349, przyp. nr 25.

172

Lumen gentium- udzielił uczniom, aby i oni posiedli stan królewskiej wolności i

przez zaparcie się siebie oraz przez życie święte pokonywali w sobie samych

panowanie grzechu (por. Rz 6, 12)’ (KK 36). Ono też z kolei, posłuszeństwo

sumieniu, które samo jest posłuszne Boskiemu Prawu Miłości, prowadzi do

tego, o czym mówi tenże soborowy tekst, że ‘służyć Chrystusowi w bliźnich to

znaczy panować’(KK 36)”457

.

Wspaniałym przykładem w naszej rodzimej tradycji chrześcijańskiej z tego

rodzaju posłuszeństwa sumieniu oraz Bożemu Prawu Miłości możemy się

poszczycić życiem Świętej Jadwigi Królowej. Ona to od najmłodszych lat swą

władzę Królowej starała się zamienić w służbę, przyjmując za dewizę swego życia

słowa Chrystusa: „Tobie służyć, to znaczy królować‟458

. W tym znaczeniu

wewnętrzna intuicja poznania dobra i zła nie jest jedynie wewnętrzną władzą

sądzenia utożsamianą z sumieniem. Funkcją sumienia staje się całościowy “osąd”

zamiarów i czynów człowieka. W tym znaczeniu własnością dobra będzie

wprowadzanie w “ogląd wartościujący”, w jakim dobro nie tylko niepokoi i

zachwyca, ale nade wszystko proponuje siebie, stanowiąc niezaprzeczalną wartość

człowieka. Wtedy prawdziwe dobro odsłania nam siebie i demaskuje zło, to

wszystko, czego być nie powinno. Poznanie dobra, wyraża się jakby

przedrozumieniem sumienia przeduczynkowego, swoistym-ratio459

odsłaniającym

agatologiczne “ja” wewnętrznych doświadczeń wartościujących człowieka. Aby w

sposób jak najbardziej dosłowny podąć charakterystykę doświadczenia

agatologicznego należy wykazać, iż dobro zdumiewa właśnie, dlatego, że “jest coś,

czego być nie powinno”, a skoro jest, więc swą obecnością apeluje o uznanie lub

odrzucenie. A ponieważ w sposób wewnętrzny lub zewnętrzny jest obecne, tym

bardziej apeluje o uznanie i tym bardziej przetrwa, jeśli ponownie zostanie wybrane.

Analiza ta wyjaśnia nam dlaczego czynimy rachunek sumienia jednocześnie z

„dobra” zaniedbanego. Nie chodzi tutaj bezpośrednio o konkretną decyzję lub czyn

człowieka, ale o wewnętrzną czystość intencji podlegającej ocenie. Wartość dobra

457

K a r d y n a ł K. W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1348-1349.

458 Por. K u r i a M e t r o p o l i t a l n a w K r a k o w i e, Obrazek z modlitwą Modlitwa ku czci

Świętej Jadwigi Królowej na Wawelu, Kraków 1989, s. 2. 459

J a n P a w e ł II, Enc. Fides et ratio, Pallottinum 1998, nr 33, s. 51.

173

jakby postuluje o dobrą wolę460

człowieka, jednocześnie potwierdzając ją. Wszelkie

wybory płynące z wewnętrznego nastawienia, jakim jest dobra wola, łączą się z

pewną obiektywizującą je normą preferencyjnego zmysłu moralnego człowieka,

domagając się konfrontującej je oceny. Wewnętrzny dialog sumienia z samym sobą,

to ciągłe poszukiwanie możliwego dobra. Stąd głos sumienia, oceniając zawsze

kładzie nacisk na realizację dostrzeganego i upragnionego dobra461

. Sumienie, jak

mówi Autor, coś nam „odsłania”. Jest w nim odsłaniana cała osoba, zwłaszcza jej

odniesienia do realizowanych wartości. Dlatego najczęściej uświadamiamy sobie, że

sumienie odsłania „bądź winę, bądź dobrą wiarę człowieka”462

. Dzięki sumieniu

człowiek odczuwa swój prawdziwy stan wewnętrzny, ponieważ powstałe

niewłaściwe odniesienie co do wartości wyciska jakieś piętno winy na jego życiu. Na

co dzień mówimy, że: sumienie jest zasadniczo nieomylne w tym znaczeniu, gdyż

„przypisując człowiekowi winę lub przyznając mu dobrą wiarę, nie może być

sprawdzone za pomocą żadnego innego „narzędzia‟ niż ono samo”463

. Dobra wola

człowieka, zmysł moralny i sumienie warunkują poczucie odpowiedzialności. Po

części ukierunkowują one całe życie osoby. Wartość jaką jest odpowiedzialność,

tworzy nie tylko przestrzeń woli, lecz dotyczy chcenia i „możliwości działania”464

.

Ks. Tischner twierdzi, że odpowiedzialność to nic innego jak przekonanie, że jest się

rzeczywistym sprawcą czynu moralnego i jego skutków465

. Przekonanie to wyrażają

następujące uwarunkowania jak: odkrycie co dobre, co lepsze co najlepsze. Rola

właściwie ukształtowanego sumienia i odpowiedzialności w odniesieniu do siebie i

realizowanych wartości potwierdzamy przykładem uwidaczniającym wewnętrzny

proces wartości w życiu człowieka. Jest nim „zaświadczenie” należące do rodzinnej

biografii Ks. J. Tischnera. Wydarzenie jest o tyle ważne iż w pełni odzwierciedla

obecnie niespotykane, a nawet utracone walory sumienia i wartości duchowe

człowieka. Wspomniane zaświadczenie wydane zostało w zastępstwie świadectwa

ukończenia pierwszej klasy z 1937 na 1938 rok. Stwierdza rozpoczęcie nauki w

460

J. T i s c h n e r, MWW, s. 200; Trzeba zmienić wewnętrznie całego człowieka (...). Rozwój cywilizacji współczesnej domaga się proporcjonalnego rozwoju moralności i etyki. Ibid.

461 Por. Tamże, s. 201.

462 Tenże, EWN,[w:] dz. cyt., s. 58n.

463 Tamże, s. 58-60.

464 Por. Tamże, s. 86n.

465 Por. Tenże, s. 59.

174

Szkole Publicznej w Łopusznej, rok przed nastaniem czasu wojny i okupacji.

Dotyczy syna Weroniki i Józefa Tischnerów, którzy równocześnie jako rodzice

pełnili funkcje wychowawcze będąc nauczycielami tej samej szkoły. Ojciec na

stanowisku Kierownika, matka Weronika jako Opiekunka. Treść zaświadczenia jest

następująca: Józef, Stanisław Tischner urodzony 12 marca 1931 w Starym Sączu ... ,

był w roku szkolnym 1937/8 uczniem klasy pierwszej publicznej. Niżej podpisani:

Weronika Tischnerowa, Opiekunka. Józef Tischner, Kierownik466

. Przedstawiony

przykład zasługuje na kilka słów komentarza, gdyż wydaje się być sprzeczny ze

współczesnym wizerunkiem zadań rodzicielskich i wychowawczych. Nie do

pomyślenia jest w chwili obecnej łączenie tych funkcji. Nawet najbardziej

przykładnych rodziców pozbawia się ich bezpośredniego wpływu na edukacyjne

przygotowanie dzieci, zwłaszcza w zakresie szkolnego programu nauczania

powszechnego. Dlatego niezmiernie ważną rzeczą jest tutaj rola sumienia i własnych

wymagań, a nawet pewnej dyscypliny wewnętrznej osoby, aby w ten sposób nie

został zatarty wzorzec matki, ojca i nauczyciela. Jest czymś oczywistym, że postać

wychowawcy krystalizuje w nas pojęcie możliwego dobra i zła. Często przenosi się

na dostrzeżenie siebie w odniesieniu do pozornego dobra i minimalizowanego zła, a

tym samym uświadomienie sobie własnych możliwości działania. Ta tak bardzo

złożona i charakterystyczna życiowa konieczność kształtowania sumienia, co i kiedy

należy czynić w przestrzeni wybranego celu, każe nam rozważyć rożne możliwości,

które mimo wyznaczonego celu nie zawsze wydają się słuszne467

.

Kiedy mówimy bezpośrednio o odpowiedzialności za niezrealizowane

wartości, wówczas dotykamy przeżyć łączących się z poczuciem winy człowieka. W

swych analizach Autor zauważa, iż niewłaściwym jest mówienie o winie bez uznania

jej względem siebie oraz odniesień do drugiego człowieka. Natomiast powstające w

tym względzie napięcie uczuciowo-emocjonalne ma jakby za zadanie wykazać to:

466

J. T i s c h n e r, W. T i s c h n e r o w a, „Zaświadczenie”, Publiczna Szkoła stopnia-pierwszego w Łopusznej. pow. Nowy Targ. Rok szkolny 1937/8,[w:] J. T i s c h n e r, Pamiątki rodzinne, Izba Pamięci Ks. Tischnera, Łopuszna 27 VI 2004, s. 1. Niedziela-uroczystości poświęcenia i otwarcia, którym przewodniczył w Eucharystii i wygłosił homilię Ks. Bp. T. Pieronek, Rektor Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, przy licznym udziale Rodziny Ks. Tischnera, Współpracowników, Przyjaciół, Zespołu Góralskiego Łopusznej i okolic, przedstawicieli Władz Regionalnych oraz Duchowieństwa. Równocześnie z otwarciem należy uwzględnić obiegową nazwę miejsca utrwaloną w pamiątkowej pieczęci z napisem „TISCHNERÓWKA ŁOPUSZNA” i wizerunkiem fundacji przypominającym „logo”.

467 Por. Tamże, dz. cyt., s.1

175

„kim człowiek jest” w danej chwili czyniąc „to”, czy „tamto”468

. Jego pierwotne

możliwości poznawcze przez winę stały się niewystarczalne, wprowadzając w nim

głęboki nieład. Następnie odkrycie winy postuluje o jej uznanie, charakteryzujące się

tą z prawidłowości, że „wpatrując się w to, co w nas samych jest ciemne i mroczne”

nie pozbędziemy się szacunku dla siebie469

. Zatem uznanie winy niesie pewne

wartości, którymi są wewnętrzna prawda i dobroć woli człowieka. To one

wyznaczają nam drogę postępowania względem poznawanych wartości i celów.

Wewnętrzna prawda i dobra wola człowieka stają się naszym zwróceniem do Boga,

ku temu co stałe i nieprzemijające470

. Pośrednim łączącym się z poprzednim

przykładem skłaniającym do wewnętrznej oceny przed i po-uczynkowej naszego

sumienia jest wydarzenie z codziennego życia lekarza, który spiesząc z pomocą

choremu nie zawsze jest w stanie sprostać czekającym go wyzwaniom. Wewnętrzną

analizę i niepokój sumienia oddaje następujący zapis: Wydział Zdrowia Pogotowie

Ratunkowe Warszawa, Hoża. „Zaświadczenie‟ Zaświadcza się, że w dniu 6. XII. 53

godz. 7.20 był zbadany ob. Gałczyński Konstanty i stwierdzono zgon – Rodzaj

pomocy ... Pogotowie Ratunkowe Lekarz Dyżurny Dr Jerzy Godziński471

. W

zaświadczeniu zobiektywizowano w sposób indywidualny stan przeżyciowy

sumienia lekarza, który w jakiś sposób utożsamia się z wykonywanym zawodem,

okolicznościami zajścia w jakich w żaden sposób nie może już wpłynąć na życie ni

zdrowie pacjenta. Spotkana postać człowieka, którego być może znał osobiście i w

poranek dnia Świętego Mikołaja poeta i pisarz Konstanty Indefons Gałczyński w

swym egzystencjalno-duchowym wymiarze doświadczenia śmierci, przynosi tutaj

niełatwy do rozwikłania splot wartości witalnych i duchowych człowieka. Nawet w

468

J a n P a w e ł II, katecheza, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, Libreria Editrice Vdticana, Vaticano 1989, s. 21. ”W iluzji zła, jakie wybrał w miejsce Bożej prawdy, doświadcza własnego grzechu”. Natomiast przewrotność zła, czyli uległość w pokusie, stała się winą człowieka. Dlatego doświadczenie grzechu wyklucza udział w łasce i świętości Boga. Człowiek uczestnicząc w grzechu zaciąga winę, stając się w swym wnętrzu przedmiotem jakiejś bliżej nieokreślonej odrazy. Czując się pomniejszony we własnych oczach, tym bardziej wydaje się być niegodny Boga. Zapewne ten stan winy ma na myśli Autor, kiedy mówi, iż człowiek: „zobaczył siebie oczyma grzechu”. Jego pierwotne możliwości poznawcze przez winę stały się niewystarczalne, wprowadzając w nim głęboki nieład. Por. Tamże, s. 22n.


Vaticano 1989, s. 23n. 470


J. G o d z i ń s k i, „Zaświadczenie”, opracował W. Szymański: Małe rzeczy foremne,[w:] W. A u l e y t n e r, S. B a k i n o w s k i, R. B u c h a ł a, J. E s k a, T. M a z o w i e c k i, Powojenna twórczość K. I. Gałczyńskiego – cz. II, „Więź”, Warszawa –Kopernika 34 K.I.K., RSW „Prasa”, Kielce 1960, R.III, nr 21/1, s. 112.

176

płaszczyźnie spostrzeżeń przedmiotowych, wcześniej chorujący pacjent jako martwa

postać, jest i go nie ma, przestał żyć swym życiem. Umęczone wiekiem, chorobą,

codzienne życie człowieka jakby przybrało nagle znany nam z kalendarza, duchowy

charakter dnia szóstego grudnia kończącego się pięćdziesiątego trzeciego roku, stając

się duchową wartością dla tych, którzy ją przejmą. Zatem nie bez znaczenia jest tutaj

przebijająca się z zapisu tekstu obiektywna zawartość świeckich walorów życia

uwydatniona (-) myślnikiem, stwierdzającym nieodwracalny stan rzeczy oraz (...)

trójpunktową sytuacją bezradności, które to, mimo wszystko składają się na nowo

zaistniałą duchową wartość życia i rozpoczynającego się dnia. Całe wydarzenie stara

się niejako upominać o te prawidłowości, którymi są wartości i ludzkie sumienie.

Znów sama nieobecna już na skutek śmierci postać, dziwnym zbiegiem samych

tylko okoliczności „uczuciowo istnieje w nim nadal – jak dzień Świętego Mikołaja

istnieje w świadomości dzieci. Duchowy związek uczuciowy w tym wypadku

wydaje się być daleki od tragizmu i bólu śmierci, a w szczerze rozweselającym

klimacie „niewiarygodności” przezwyciężenia śmierci w sposób naturalny wszczepia

wartość nadziei życia i wiary chrześcijańskiego Zmartwychwstania. Staje się

religijnym wypełnieniem tego o co w sposób modlitewny za życia zabiega Psalmista

Pański w słowach: Niech Twoje Oblicze, Panie zajaśnieje nad Twym sługą. ...

Zapomnieli o mnie w sercach, jak o zmarłym, stałem się jak wyrzucone naczynie. ...

Ja zaś pokładam ufność w Tobie Panie: „Tyś Bogiem moim‟. W Twoim ręku są moje

losy (Ps 31, 17.13.15)472

. Dlatego pewnym uzupełnieniem przeżywanych

duchowych wartości laickich niech będzie wypowiedź –choć nie zawsze słuszna -

uczestnika „rekolekcji” z Jasnej Góry z Częstochowy: nigdy nikomu nie starałem się

dowieść istnienia Boga. Uważam to za stratę czasu (nr a. 53)473

. W wypowiedzi na

temat wiary jest tu zapewne zawarta wielka wolność na działanie nieskończonej

tajemnicy łaski Bożej, którą jest „wiara” człowieka. Rodzi się pytanie, czy

przytoczona wypowiedź nie jest przejawem „resentymentu” duchowego o czym

przestrzega nas Ojciec Święty w wykładach dotyczących wartości pokory i

472

C o n g r e g a t i o p r o C u l t u D i v i n o, Poniedziałek drugiego tygodnia, Psalm 31,13-17, Liturgia Godzin, Godzina czytań, Editio typica 1982, t. I, s. 690.


u l e y t n e r, S. B a k i n o w s k i, R. B u c h a ł a, J. E s k a, T. M a z o w i e c k i, Przyczynek do badań nad strukturą Polskiego ‟katolicyzmu powiatowego‟, „Więź” Warszawa –Kopernika 34 K.I.K., RSW „Prasa”, Kielce 1960, R.III, nr 21/1, s. 65.

177

właściwego „sumienia”474

. Nie chodzi nam tutaj o próbę wykazania błędu w

wypowiedzi, lecz o podkreślenie wieloznaczności uczuć i roli sumienia w ludzkim

życiu. Zatem nie zawsze zagadnienie wartości sumienia dotyczy dobrej woli, czy

winy kogokolwiek, lecz bardziej uwydatniać będzie wolność człowieka oraz

indywidualny charakter podejmowania sądów i decyzji.

Oprócz własnego poczucia winy istnieje też problem „winy drugiego

człowieka”. Otóż wina innej osoby nie pozostaje tylko cudzym odczuciem, lecz jej

ślad nosi również osoba zraniona475

. Zazwyczaj wina drugiego jest raną, jaką zadaje

mojej osobie, nie licząc się ze swym sumieniem. Stanowią ją dwie płaszczyzny

zachowań. Jedna dotyczy wartości jakie zostały człowiekowi bezprawnie odebrane i

domaga się sprawiedliwości według zasady: „oddaj każdemu co mu się należy”476

.

Kolejną z płaszczyzn o wiele trudniejszą wyznacza sprawa nawiązania właściwych

kontaktów z człowiekiem, który jest „winowajcą”. Według chrześcijańskiej praktyki

„Bożego Miłosierdzia”, będącej niemal całkowitym zaprzeczeniem „zła” i jego

przemianie w dobro. Chociaż jest wskazaniem najtrudniejszym i po ludzku

nieosiągalnym bez pomocy łaski Bożej, jest jednak czymś najistotniejszym osobiste

odniesienie się do dobroci Boga i zrozumienie siebie, winnego i jego winy. Jest to

zarazem akt przebaczenia ze względu na niezgłębioną dobroć Boga, jak też

wspaniałomyślną pomoc drugiemu, by mimo wszystko nawet w złym czynie

dojrzeć dobrą wolę człowieka477

. Uogólniając warto zaznaczyć, że w sumieniu,

wbrew wszystkiemu, człowiek usiłuje potwierdzić swoją wiarę przynajmniej wobec

samego siebie. Niniejsze zagadnienie pragniemy zamknąć krótką wypowiedzią z lat

sześćdziesiątych na pytanie ankiety Ks. Tischnera: „Czy wiarę w Boga opierasz na

tobie tylko dostępnym przeżyciu?”

Na podstawie śmierci ojca, przed którą miał sny i przeczucia i które go umocniły

w wierze w Boga. Matka mi opowiadała o tym, bo była przy ojcu do ostatniej chwili.

(Słowa ślusarza w wieku dwudziestu lat, nr a. 13)478

.

474

Taka pochopność do poniżania idei wielkiej dlatego, że człowiek nie może jej podołać, zyskała sobie nazwę: resentyment. K. W o j t y ł a, Elementarz etyczny,[w:] dz. cyt., s. 81.

475 Por. Tamże, s. 81n.

476 Por. J. T i s c h n e r, EWN,[w:] dz. cyt., s. 87n.



u l e y t n e r, S. B a k i n o w s k i, R. B u c h a ł a, J. E s k a, T. M a z o w i e c k i, Przyczynek do badań nad strukturą Polskiego ‟katolicyzmu powiatowego‟, „Więź” Warszawa –Kopernika 34 K.I.K.,

178

b) Myślenie i wartość siebie.

Myślenie umożliwiające poznanie wartości i podmiotową wartość siebie;

wyznacza jedno z głównych założeń Ks. Tischnera. Już w księgach Starego

Testamentu znajdujemy najwyższą pochwałę na rzecz mądrości. Autorzy ksiąg

mądrościowych nie tylko poszukują mądrości lecz usiłują dociec jej źródła. Nadają

jej wielorakie przymioty, w tym przymiot samego Boga. Mówią o tym Psalmy (6, 1-

11; 7, 1-18; 45) opiewające Mądrość Bożą, jej pochwałą jest Księga Mądrości (7, 7-9

i 24-28. 30) i Eklezjastesa (8, 1; 9, 7-10). Dlatego już na początku chcemy zwrócić

uwagę na słowa Kardynała Karola Wojtyły te zaczerpnięte jeszcze sprzed

pontyfikatu, jak i te kończące Jego pasterską posługę na Stolicy Piotrowej.

Najbardziej zobowiązuje nas do tego sam czas korzystania z Jego myśli i nauk w

trakcie którego od nas odchodzi z dniem 2 IV 2005479

. Tym duchowym spełnieniem

Jego myśli i pragnień jest osobiste „pożegnanie” –duchowy testament jaki nam

pozostawił: „W Imię Trójcy Przenajświętszej –Amen”. Spotykamy tutaj dwa

współistniejące ze sobą zagadnienia. Pierwszym jest przyjęte założenie możliwości

„myślenia wartościami”, które uwzględniałoby przeżywane wartości, drugim jest

„podmiotowa wartość siebie” -wartość człowieka. Wyrażając się językiem

spełnienia, samego „Réquiem Boga”, a także spełniającym się „perfectum opus

laudis”480

. W próbie opisu pewnym usprawiedliwieniem tych dążeń o cechach

tłoczono RSW „Prasa”, Kielce 1960, R.III, nr 21/1, s. 73.

479 Por. Ks. Abp. S. D z i w i s z, Kalendarz liturgiczny wydany z polecenia Ks. Arcybiskupa

Stanisława Dziwisza Metropolity Krakowskiego, red. S. Szczepaniec, Wydawnictwo Św. Stanisława BM, Kraków 2005, s. 87; Warto wspomnieć, że rocznicę śmierci Ks. bp J. Pietraszki, zmarłego 2 III 1988 roku, obchodzono miesiąc wcześniej od śmierci Jana Pawła II. Ibid., s. 78.

480 Przez zapis czcionką pogrubioną chcemy uwydatnić uczuciową i intencjonalną więź w

odczytywaniu wartości o których mówi tekst zasadniczy z Rekolekcji Watykańskich Ks. Kardynała Karola Wojtyły i zmarłego w chwili obecnej Ojca Świętego Jana Pawła II. Dla zobrazowania niniejszych treści warto przytoczyć słowa Psalmu 94/95, 10-11, wzywającego do modlitwy brewiarzowej w wersji łacińskiej. Jest w nim wyszczególniony swego rodzaju udział w Réquiem Boga, łączącym się z Misterium Pietatis i Redemptionis Bożego Syna Jezusa Chrystusa, jakie ma stać się uczestnictwem każdego człowieka przez wzgląd na wielkie Miłosierdzie Boże względem Ojców naszych: „Quadragínta annis teduit me generatiónis illíus, et dixi: Pópulus errántium corde sunt isti. Et ipsi non cognovérunt vias meas; ídeo iurávit in ira mea: Non introíbunt in réquiem meam‟. Congregatio pro Cultu Divino, Liturgia Godzin, Ps 95/94, 10-11; Wezwanie, Editio typica 1982, przetłumaczone na j. polski, t. I, s. 568-569; Textus Communes, Ad Invitatorium, Ps 94/95, 10-11, (dodatek –w takim układzie Psalmów, jaki mamy w przekładzie Wujka) s. 1 i 2; por. Traduction Oecuménique, Ľancien et le Nouveau Testament, Editions du Cerf, Paris 1988, Ps 95/94, 10-11, z przypiskiem do wiersza 11x(z uwzględnieniem pojęć „serment de Dieu” –wyroczni Boga oraz „mon lieu de repos”, co w Ps poprzednim 94/93, 17, w przypisku przekłada się na: „Si le Seigneur ne m' avait secouru –le Silence: désignation poétique du séjour des morts, comme en 115, 17; co pretensionalnie jest wyrażone w Ps 6, 6 –„Car chez les morts, on ne prononce pas ton nom. Aux

179

„nadwartości” i „nadprzyrodzoności”, a więc nadzwyczajnego działania łaski Bożej

jest tekst rekolekcyjnych rozważań Ks. Kard. Karola Wojtyły: „Działanie Boże –jak

widzimy od samego początku- pozostawia wolność człowiekowi, zezwala

niejako na to, ażeby wypróbował wszystkie swoje koncepcje i rozwiązania,

dopuszcza także zło, ażeby z każdej ludzkiej dziejowej inicjatywy wydobyć tę

cząstkę dobra, jaka tam się zawiera. Równocześnie owo Boże działanie w

świecie, Boża Ekonomia (por. 1 Tym 1, 4) w dziejach człowieka, prowadzi przez

wszystkie te zawiłości, dewiacje, a także autentyczne osiągnięcia człowieka do

kształtu, jaki człowiek i świat ma przyjąć: a przyjmie go w konsekwencji tej

rzeczywistości, że dzieje człowieka i świata toczą się niejako w objęciach Ojca,

Syna i Ducha Świętego, że Bóg ogarnia i przenika świat, ‘bo w Nim żyjemy,

poruszamy się i jesteśmy’ (Dz 17, 28)”481

. „... A jeżeli obecnie, po Soborze II

Watykańskim i wobec straszliwych doświadczeń, przez jakie przeszła i wciąż

przechodzi wielka (jak nigdy dotąd ) rodzina ludzka, Jezus Chrystus jawi się

ludziom na nowo jako światłość świata –to czyż w tym samym okresie dziejów

nie stał się On także owym znakiem, któremu, bardziej niż kiedykolwiek,

okazują sprzeciw?” 482

Niemożliwość całkowitego odrzucenia myślenia wartościami nie tylko

dowartościowuje dobrą wolę człowieka, ale wyznacza nam sposób właściwego

kierowania się wolnością, możliwością zawierzenia i odpowiedzialnością. Ponadto

przeprowadzenie analizy myślenia wartościami, dowartościowuje sam podmiot.

enfers, qui te rend grace?” Natomiast w N.T. jest zachowana szczególna proporcja w skuteczności „gniewu Bożego” spełnionym na tym pokoleniu w perspektywie „Ziemi Obiecanej”, a także szczęśliwości „Raju”, gdzie zewnętrzne cierpienie Ludu Wybranego, jest przejawem duchowego cierpienia Boga nad niestałością, a nawet odstępstwem człowieka. O tym znajdujemy wyraźne nawiązanie u Św. Pawła, w Liście do Hebrajczyków 3, 18). We współczesnej myśli teologicznej Boży ból i współczucie nad niestałością „serca” człowieka, rozpatrywane jest jako: „Cierpienie Boga”, co zresztą słusznie wskazuje wersja łacińska Ps 94, 11 –wprowadzenia i udziału w „Réquiem Boga”. Boga, Który jak mówi Kar. K. Wojtyła –jest władny wprowadzić człowieka, w tak przedziwny sposób do swojej chwały „Perfectum opus laudis”. Zagadnieniu „cierpienia Boga” w wymiarze udziału całej Trójcy Świętej, poświęcił swoją rozprawę Ks. Szczurek: Tajemnica Trójcy Świętej w Teologii współczesnej, (Tekst roboczy wyłącznie do użytku słuchaczy!) Wykład monogr. sem. I roku akad. 2002/2003, s.1-30. Z podobną tematyką rozważań spotykamy się również w życiu potocznym wierzących, jak na przykład w zwyczajach wiernych Ameryki Łacińskiej, gdzie „ira de Dios” –zagniewanie Boże, jest przeciwstawiane bezczeszczeniu Sakramentów Kościoła, zwłaszcza Eucharystii. Natomiast w naszej rodzimej kulturze i sztuce teatralnej mamy to zachowane i upamiętnione w dziele dramatu R. Brandstetera pod tytułem: „Dzień Gniewu”.

481 K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje

Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1358-1359 482

Tamże, s. 1361.

180

Sposób przeprowadzania analizy uzasadnia, że najwłaściwszym doświadczeniem

wolności i prawdy o sobie samym, jest wydarzenie „spotkania” z drugim

człowiekiem i z Bogiem. Doświadczenie to jest spójne obydwu Autorom. Tak w

rozważaniach Watykańskich, jak i w spotkaniu drugiego, u Ks. Tischnera

doświadczenie wartości, staje się nie tylko wydarzeniem inicjującym myślenie

wartościami, ale także nośnikiem różnych sytuacji życiowych ukazującym nam

prawdziwy wizerunek człowieka w jego tragiczności483

. Charakterystyka

zagadnienia „myślenia według wartości”, każe nam rozpatrzyć zasadność tego

myślenia i jego ewentualny przebieg w sytuacji spotkania z drugim człowiekiem.

Dlatego występowanie wartości oraz rzeczywista sytuacja każdego dana nam w

wydarzeniu spotkania są warunkami koniecznymi dla rozwoju myślenia

wartościami. Ukazując przebieg całości wydarzenia spotkania, w tym dobra

przeżywanego wraz z drugim człowiekiem Ks. Tischner zwraca uwagę na trzy etapy

kształtowania się wydarzenia wartościującego człowieka:

Teza pierwsza; to co agatologiczne daje do myślenia.

Teza druga; to co aksjologiczne budzi szukanie i nim kieruje.

Teza trzecia: to co zawarte w myśleniu jest projekcją przyszłości 484

.

α) Na podstawie tych dwóch współzależnych odniesień, między jednym

twierdzeniem a drugim, Autor wykazuje naturalny schemat myślenia wartościami.

Jednocześnie wystąpienie tezy pierwszej, jest niezbędnym warunkiem zaistnienia

możliwości i inspiracji myśli, jaka ma swój rozwój w twierdzeniu tezy drugiej. Drugi

etap kształtującego się myślenia wartościującego charakteryzuje już wskazany

kierunek szukania wśród wartości. Zatem twierdzenie pierwsze jest warunkiem

drugiego, ponieważ doświadczenie dobra oraz możliwość realizowania wartości

najważniejszych stawia przed nami dramatyczność i tragiczność życia jakiej

chcielibyśmy zaradzić. Każde takie wyjście naprzeciw zmusza do podjęcia ryzyka

myślenia wartościami i zaradzenia ludzkim problemom485

. Czy na tym polegałaby

racjonalność myślenia Odkupienia? W rekolekcyjnych wskazaniach Ks. Kard.

Wojtyły czytamy: „Z chwilą bowiem Wcielenia Słowa –Syna Przedwiecznego za

483

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 491; KKK 1779, 1789,1797. 484

J. T i s c h n e r, MWW, s. 491. 485

Por. Tamże, s. 491n.

181

sprawą Ducha Świętego został urzeczywistniony zupełnie nowy wymiar

obecności Bóstwa w ludzkości i w świecie, działania Żywego Boga w ludzkości i

świecie. Została też ustalona zupełnie nowa proporcja doczesności do wieczności

i tego, co historyczne od tego , co eschatologiczne. Dlatego też Nowy Testament

stawia nam przed oczyma o wiele pełniejszy i wiele jaśniejszy obraz

Ostatecznego Spełnienia niż to czynił Stary Testament. Jego pojęciom w tym

względzie brakowało tej pełni Przyjścia Boga do człowieka i świata, która

stwarza fundament Dojścia człowieka i świata do Boga –czyli właśnie

Ostatecznego Spełnienia”486

.

Racjonalny sposób ujednolicenia, wzajemnie podlegających sobie warunków

myślenia wartościującego prowadzi do poznania zaistniałych przyczyn problemu dla

zrealizowania dobra daru człowieka. Naturalny rozwój myślenia wartościami zależeć

będzie przede wszystkim od osobistej wrażliwości każdego na podstawowe wartości

ogólnoludzkie, a także od zdolności wyzbycia się iluzyjnych i ideologizujących

zależności myśli. Natomiast tragiczność ludzka rozumiana jest tutaj jako ruchomy

splot „dobra ze złem”, przeżywanej dobroci człowieka z tym, co może jej zagrażać, a

nawet zniszczyć487

. Autor mówi, że doświadczeniu tragiczności można przypisać

takie przeżycia, jak szczęście z równocześnie doznanym nieszczęściem. Dlatego

dramatyczność wyrażająca się w spotkaniu z drugim człowiekiem związana jest z

przeżyciową misterioryzacją bycia. Pogłębienie wewnętrznych przeżyć w sensie –

wolę dobro niż zło- poprzez myślenie wartościujące odsłania najgłębszą prawdę

człowieka. Przykład misterioryzacji znajdujemy zarówno w Starym jak i Nowym

Testamencie: „‘Znak, któremu sprzeciwiać się będą’. Wraz z tymi słowami

starca nasz wyrok przenosi się z Syna na Matkę, z Jezusa na Maryję.

Przedziwna jest tajemnica tej więzi, jaką została Ona z Chrystusem: ‘Znakiem,

któremu sprzeciwiać się będą’ (Łk 2, 34). Maryja posiada w Objawieniu, w

Piśmie Świętym, jakby dwa wymiary. Jeden to jest ten właśnie wymiar prostej,

ukrytej i cichej Córy Izraela (por. Sof 3, 12. 14 16-17), której Bóg uczynił rzeczy

wielkie. To jest Ta, którą znamy z Ewangelii Św. Łukasza i Św. Jana. ... To

wszystko Ona. Maryja. (...) Wchodzimy jednak i w drugi wymiar Maryjnej

486

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1357-1358.


182

prawdy. Ta pokorna Służebnica Pańska, Dziewica –Matka z Nazaret, ukryta w

tajemnicy swego Syna, w Planie Bożym, wykracza niejako poza skromne

granice swej historycznej egzystencji. Prawda o Niej sięga do samych

początków człowieka. To przecież wówczas zostały wypowiedziane słowa o

Niewieście –Matce Syna, która zdepcze głowę węża (Rdz 3, 15), a do tych słów

odwołuje się ponownie Magisterium Soboru II Watykańskiego (KK 55).

Maryja jest w dziejach Zbawienia od początku – i trwa w nich do końca”488

.

Chcemy podkreślić, że takim wydarzeniem misterioryzacji jest każda sytuacja

spotkania. Jej okoliczności zewnętrzne i wewnętrzne, stany przeżyć człowieka nigdy

do końca nie są wyrażalne, nawet jeśli doświadczeniem jest jakieś wspólne dobro. Do

tego stanu przeżyć prowadzi nas już samo środowisko naturalne, w którym spotkanie

się wydarza. Z konieczności uświadamiamy sobie różnorodność międzyludzkich

powiązań, które mogą prawdziwie zaistnieć lub nie wydarzyć się w ogóle. Jak

zaznacza Autor spotkanie jest takim wydarzeniem, którego sytuację wewnętrzną

nigdy do końca nie można przewidzieć. Stąd z niemożliwości zrealizowania

własnego, jak też cudzego dobra rodzi się potrzeba pogłębienia wewnętrznego

przeżyć, do których przy innej sytuacji i w innych okolicznościach powracamy.

Obecna w spotkaniu z drugim człowiekiem problematyka: to podstawowy przejaw

funkcjonującej idealności. Wobec przeżywanej wartości dobra, człowiek nie

pozostaje obojętny w swym myśleniu, lecz racjonalizuje wewnętrzny ideał

wydarzenia tej wartości dla jej zrealizowania. Jest to jak gdyby „ideał istnienia”, tego

co może wydarzyć się przy współudziale innych. „Chrystus Maryja, Właśnie w

tych okresach, których Chrystus a więc i Kościół Chrystusa –a więc i Papież i

Biskupi i Kapłani i Zakony i wszyscy Wierni- stają się ‘Znakiem’, który budzi

najbardziej zacięty sprzeciw, Maryja staje się szczególnie bliska Kościołowi,

ponieważ Kościół jest zawsze Ciałem Jej Chrystusa: i tego z Betleem i tego z

Kalwarii i tego Zmartwychwstałego. ... Na ten właśnie czas (wielkiej Próby i

wielkiej zarazem Nadziei) został nam dany znak: Chrystus –‘Znak, któremu

sprzeciwiać się będą’ (Łk 2, 34). I Niewiasta obleczona w słońce: ‘Znak wielki na

niebie’ (Ap 12, 1)”489

. W doświadczeniu dobra rodzące się myślenie wartościami

488

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1362.

489 Tamże, s. 1363.

183

nie pozostaje tutaj jako możliwość udzielenia odpowiedzi, lub jej braku, lecz chce być

wierne względem poznawanej wartości. Dlatego Ks. Kardynał pyta o zasadność

występującego rozróżnienia pomiędzy przeżywaną idealnością wartości dobra, a jej

stanem faktycznym. Następnie stwierdza Ks. Tischner, że pytanie to dotyczy całego

człowieka: Jak to jest możliwe aby żadna widzialna istota nie osiągała swej pełni,

swego istnienia490

. „Spełnienie, które jest zasadniczą podstawą soborowej

Eschatologii, wyrasta z samej Tajemnicy Trynitarnej, która została niejako

definitywnie otwarta w wymiarach człowieka i świata ‘przez Chrystusowy

Krzyż’491

. ... Oto definicja Ostatecznej Rzeczywistości, owego ‘Eschatόn’ –

Ostatecznego Spełnienia. Pierwszym podmiotem tego Spełnienia nie jest świat

ani człowiek. Jest nim Chrystus. On poddaje wszystko Ojcu. A to ‘poddanie’

jest niejako ogarnięte, jest przeniknięte Jego Synowskim ‘oddaniem’ względem

Ojca, bo ‘wy jesteście Chrystusa, a Chrystus Boga’, jak uczy Apostoł (1 Kor 3,

23)”492

. Wspomniany ideał istnienia dotyczyć będzie w tym przypadku zarówno

teologicznego ujęcia osoby ludzkiej, jak też wartościujących cech osobistej

doskonałości czego przykład mamy w Chrystusie. Konkludując należy stwierdzić, że

ten szczególny rodzaj „idealizacji myślenia” będącej potwierdzeniem wartości bycia,

weryfikuje „myślenie według wartości”. Jednak w przestrzeni wartościującej dobra

pozostaje ono pewną formą preferencyjnego buntu przeciwko tragiczności człowieka

i świata, rozumianego jako konieczność przezwyciężenia napotkanych trudności w

sytuacji spotkania z „naszym bliźnim”.

β) Zanim przejdziemy do omówienia drugiej z wcześniej wysuniętych tez

składających się na zagadnienia „możliwości myślenia według wartości”, chcemy

przypomnieć występującą zależność stawianych przez Ks. Tischnera twierdzeń.

Doświadczenie wartości dobra, odsłania w nas jego wartość i wyzwala nasze

myślenie. Przykładem jest tutaj opis wartościowania Kardynała Wojtyły. „Chwała

Boża jest pierwszym prawem rzeczywistości, a jej dokonanie będzie stanowiło o

Spełnieniu wszystkiego. Chwała jest blaskiem dobra, jest refleksem wszelkiej

doskonałości. Jest ona jakby wewnętrznym klimatem, atmosferą Bóstwa i

490

J. T i s c h n e r, MWW, s. 495. 491


492 Tenże, „Znak któremu sprzeciwiać się będą”, Rekolekcje w Watykanie, Rzym-Watykan Stolica

Apostolska 5-12 III 1976, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1976, s. 133.

184

Boskości. Bóg żyje w chwale. I Bóg przenosi tę chwałę we wszystko, co czyni.

Wszystkie Jego dzieła pełne są chwały: stworzenie, odkupienie, uświęcenie,

spełnienie. W szczególny sposób Bóg przenosi tę chwałę na człowieka: ‘Chwałą

Bożą jest żywy człowiek, chwałą Bożą jest, aby człowiek żył’. Bóg też prowadzi

człowieka do chwały. I On Jeden jest władny objawić chwałę stworzenia,

objawić chwałę człowieka –w zwierciadle swojej Prawdy, a więc w wymiarach

tego ostatecznego Spełnienia, które stanowi zarazem ‘perfectum opus

laudis’”493

. Opis grupy wartości nadprzyrodzonych przedstawionych przez Ks.

Kard. K. Wojtyłę pomaga nam zrozumieć jak po pierwszym następuje jego drugi

etap. Czyli w jaki sposób to co wartościowe budzi szukanie i nim kieruje. Jak odkryta

i przeżywana wartość rodzi szukane, a poprzez wystąpienie preferencji kieruje

myśleniem. Wydarzenie wartościujące wyznacza w tym względzie sposób

przeżywania, budzi poszukiwanie realizowanych wartości. Ks. Tischner stwierdza, że

w osobistym doświadczeniu sam motyw przejścia i współzależności między

doświadczeniem dobra oraz myśleniem wartościami, jest nadzwyczaj ważny

ponieważ to właśnie w samym sposobie przejścia można zakwestionować lub nie,

prawdę myślenia i jej rozwój.

Potrzebę dialogiczności między przeżywanym dobrem a wartościami w życiu

religijnym wyznacza tekst Ks. Kard. K. Wojtyły: „Pomyślmy o wszystkim, co

przeżywa świat i człowiek współczesny. (...) W rozległej panoramie czasów, w

których żyjemy, epoki, do której należymy, zdaje się ze specjalną mocą

rozbrzmiewać proroctwo Symeona o Jezusie Chrystusie: ‘Znak, któremu

sprzeciwiać się będą’ (Łk 2, 34). ‘Signum Magnum –Znak Wielki”. ... Minęło

już prawie dwa tysiące lat, a słowa wówczas wypowiedziane wciąż na nowo

zyskują na swej aktualności. Coraz bardziej też staje się oczywiste, że te właśnie

słowa streszczają w sposób szczególnie trafny całą prawdę o Jezusie Chrystusie,

Jego posłannictwie i Jego Kościele”494

.

Porzucenie współzależności między wydarzeniem dobra, czyli

doświadczeniem „agatologicznym”, a wartościującą formą szukania i preferencji, tak

zwanym doświadczeniem „aksjologicznym” myślenia wartościami, wprowadza nas

493

Tenże, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1360.

494 Tamże, s. 1361.

185

w problem, traktowania wartości jako „dodatku do myślenia”. Przed tym Autor

przestrzega nas mówiąc, iż jest to początek traktowania wartości duchowych na

równi z przedmiotowymi, stając się procesem przeciwnym prowadzącym do

uprzedmiotowienia. Nie pomijając uwag dotyczących błędnego przedmiotowego

przyporządkowania sobie wartości podmiotowych oraz źródła tworzącej się iluzji

poznania, należy podkreślić preferencyjny charakter prawdy w myśleniu

wartościami. Konieczność „preferencji” i sposób takiego myślenia przedstawia nam

biblijny obraz znaku: „W Apokalipsie, wróci zaś w pełnym kontekście tych

eschatologicznych zmagań, które mają być udziałem Kościoła do końca

wieków. ‘Potem wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta w słońce obleczona i

księżyc pod Jej stopami, a na Jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu. A jest

brzemienna. I woła cierpiąc bóle i męki rodzenia. I inny znak się ukazał na

niebie: oto wielki Smok barwy ognia, mający siedem głów i dziesięć rogów –a

na głowie jego siedem diademów- i ogon jego zmiata trzecią część gwiazd

niebieskich: i rzucił je na ziemię. I stanął Smok przed mającą rodzić Niewiastą,

ażeby skoro porodzi, pożreć Jej Dziecię. I porodziła Syna –mężczyznę, który

wszystkie narody będzie pasł rózgą żelazną. I zostało porwane Jej Dziecię do

Boga i do Jego tronu’ (Ap 12, 1-5)”495

. Wspomniana możliwość zagrożenia

błędem w preferowaniu właściwego obrazu występuje wtedy, gdy w nadzwyczaj

prosty sposób dokonujemy obiektywizacji wartości, bez właściwego odniesienia ich

do dobrej woli i świadomego przeżycia człowieka. W takim wydarzeniu

uprzedmiotowiona wartość podmiotowa, jest traktowana jako pewnego rodzaju

dodatek do myślenia, gdzie konsekwencją jest porzucenie preferencji kierowanej

prawdą myślenia. Rozważając ważność powyższego zagadnienia należy stwierdzić,

że: Po pierwsze, myślenie nie może być w sprzeczności z prawdą o wartościach

będących jego źródłem. Po drugie, myślenie według wartości nie może stać się

uprzedmiotowieniem wartości człowieka. Dlatego mając na uwadze niniejsze

spostrzeżenia przystępujemy do rozważenia centralnego twierdzenia tezy drugiej Ks.

Tischnera: To co aksjologiczne budzi szukanie i kieruje nim 496

.

495

Tenże, „Znak któremu sprzeciwiać się będą”, Rekolekcje w Watykanie, Rzym-Watykan Stolica Apostolska 5-12 III 1976, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1976, s. 149.

496 J. T i s c h n er, MWW, s. 493.

186

W samej naturze myślenia zawarty jest nie tylko preferencyjny bunt, ale też

akceptacja poszczególnych prawd i wartości. Jak wynika z analizy tekstu, Autor

buduje drugie twierdzenie w odniesieniu do przeżywania wartości siebie i drugiego w

wydarzeniu spotkania. Stąd myślenie rodzi się jako akceptacja, gdyż powstaje ono ze

względu na wartość prawdy w nas samych. Ten rodzaj myślenia, nie tylko dąży do

tego, by odróżnić prawdę od nieprawdy, ale pozostając jej wierne umacnia ją i

buduje. Jak twierdzi sam Tischner: prawda to idealna wartość tego myślenia497

. W

myśleniu wartościującym spełnia ona podwójną funkcję. Najpierw jest to funkcja

pośrednia względem myślenia. Orientuje go według wybranych wartości staje się jej

uwierzytelnieniem. Jednocześnie prawda występując w swym drugim znaczeniu,

jako wartość sama w sobie, a także jako wartość człowieka, przekracza wartość

zrealizowaną. W tym przypadku Autor wylicza wartości „transcendentaliów: dobra,

prawdy, piękna. Należy również podkreślić, że prawda ma tutaj o tyle właściwe

zastosowanie o ile jest „prawdą człowieka”. Podobnie jak w poprzednio stawianej

tezie analiza dotyczy sytuacji spotkania. Dlatego jakby odwracając problem pytamy

o jego treść wyjaśniającą wartość prawdy. Pytając o „idealną wartość myślenia”

chcemy przypisać wartość prawdy tym osobom, które porządkują poszczególne

wartości między sobą, budując na nich swoje myślenie. Jako przykład Autor

kontynuuje: Aby rozpoznać prawdę, aby zrozumieć spotkanego człowieka, trzeba mu

pozwolić być, trzeba wejść z nim w dialog, zapytać, co myśli; szukać odpowiedzi, gdy

zada pytanie498

. Myślenie winno potwierdzać siebie samo, czyli kształtującą się

hierarchię prawd i najistotniejszych wartości, które je wyznaczają. Charakterystyczną

cechą spotkania jest sposób naszego uczestniczenia we wspólnej myśli względem

określonej wartości prawdy.

Warto przy tym zwrócić uwagę na wartości religijne. Są nimi podstawowe

prawdy wiary i naszego zjednoczenia z Bogiem. Przy wyrażeniu głównych prawd

wiary posłużymy się opisem Kardynała K. Wojtyły, który w doskonały sposób

wykazuje ideał chrześcijańskiego myślenia: „Tajemnica Trynitarna : Jedność

Bóstwa –Najdoskonalszej ‘Communio Personarum’: zjednoczenie Ojca i

Słowa w Darze Niestworzonym pozostaje w swej Boskiej Transcendencji

wobec świata. Bóg nieskończonego Majestatu. A równocześnie ta sama

497

Tamże, s. 493. 498

Tamże, s. 493

187

Tajemnica Trynitarna staje się ostateczną miarą dziejów człowieka i świata,

który poprzez poddanie wszystkiego ze strony Syna w Duchu Świętym Ojcu,

odnajduje swój pełny udział w Tajemnicy Boga, gdyż Bóg będzie ‘wszystkim

we wszystkich’ (1 Kor 15, 28). W tej tajemnicy Ostatecznego Spełnienia trzeba

szukać definicji nieba - i łatwo ją tam znaleźć. Ale trzeba w niej szukać także

definicji piekła. I ona także należy do Tajemnicy Ostatecznego Spełnienia

Człowieka i świata w Chrystusie. ... Tajemnica odrzucenia tłumaczy się tylko i

wyłącznie na gruncie tej prawdy, że człowiek jest wezwany do zjednoczenia, do

uczestnictwa w Trynitarnej Pełni Bożego Życia, in ‘Communione

Personarum’. Odrzucenie jest przeciwieństwem Zjednoczenia”499

.

Jak zauważamy myślenie według prawdy bycia polega na czymś więcej niż

ogólny akt świadomości przejawiający się w „dobrej woli” człowieka. To właśnie w

imię idealnej wartości prawdy, myślenie w swej przestrzeni wartościowania może

okazać się preferencyjnym wyborem „prawdy” nad „nieprawdą”. Myślenie będąc

ruchomym splotem własności spotkania, charakteryzujących tragiczność ludzką,

stale uwidacznia nam, że prawdy należy szukać w spotkaniu z drugim człowiekiem i

Bogiem. Oczekiwany oraz możliwy tutaj dialog stałby się „zapośredniczeniem”

pomiędzy ideałem prawdy, a tym co istotne dla przebiegu spotkania i właściwości

międzyludzkich odniesień osoby500

. Ks. Tischner, wskazując na problem prawdy

człowieka oraz możliwych przeciwności spotkań człowieka z człowiekiem: ludzką

grą, ułudą, fantomem i maską , a ludzką twarzą –ideałem prawdy człowieka, może

być poznawany w dialogu. Głównym celem stanie się wówczas rozpatrzenie

najtrudniejszych zdarzeń i prawd w naszym myśleniu wartościującym. Poprzez

dialog podjęty z drugim człowiekiem, jako w naturalnej potrzebie konfrontacji, a

także jako w perspektywie wspólnego szukania właściwych odpowiedzi dla

uniknięcia możliwych złudzeń. Zatem międzyludzki element myślenia wyraża

idealną prawdę człowieka. W wydarzeniu jakim jest spotkanie w swej przestrzeni

wartościującej zawsze preferuje prawdę nad ułudą prawdy501

. Autor dodaje, iż

właściwy dialog rozprasza możliwość międzyludzkich uprzedzeń i złudzeń. Ważne

499

K a r d y n a ł K a r o l W o j t y ł a, Znak, któremu sprzeciwiać się będą...,Rekolekcje Watykańskie 5-12 III 1976,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s.1359.


501 Por. Tamże, s. 494.

188

jest tutaj dla człowieka wierzącego życie wewnętrzne z Bogiem. Prawda zawsze jest

tutaj wartością dialogiczną tak w charakterze poznania intencji oraz zamiarów, jak też

przy odróżnieniu poszczególnych złudzeń rzeczowych i idealizujących pomyłek502

.

Bowiem nic szczególnego nie zachodzi w tego rodzaju myśleniu wartościującym,

które nie dąży do własnej subiektywizacji. Nawet kiedy pozostaje myśleniem

otwartym –ubogaconym obiektywizmem myślenia drugiego człowieka nie powstaje

w pełnym dialogu spotkania. Z dotychczasowych rozważań wiemy, że myślenie

aksjologiczne kształtuje stałą możliwość „preferencji” prawdy człowieka, dlatego

wyróżnia się ono ciągłym szukaniem wartości najważniejszych w tym samego

Boga503

.

γ) To co zawarte w myśleniu jest projekcją przyszłości. Dialogiczna

„preferencyjność” ludzkiej myśli i nieustannie z nią związane szukanie powoduje, że

myślenie staje się „myśleniem projekcyjnym”, czyli myśleniem wybiegającym w

przyszłość. Zawiera ono w sobie zasadnicze dążenie rozwikłania tragiczności

problemu, lub pragnienie osiągnięcia poznania jako wartości najwyższej504

. Już nie

tylko w twórczej wyobraźni postępującego myślenia rodzić się będzie projekt

wydarzeń wartościujących człowieka, potwierdzając jego najgłębszą prawdę życia,

ale stanie się ono w swym rozwoju aksjologicznym właściwym „myśleniem według

wartości”. W ten sposób rodzi się możliwość rozwoju myślenia w sytuacjach

międzyludzkich odniesień tragiczności, lecz przede wszystkim żywego udziału w

radości spotkań. Tak więc, pod pozorem „błahego wątku‟ odkrywamy sprawy „istotne

człowieka‟, zależnego od swej kondycji jako stworzenia. Człowiek, jako istota

rozumna, musi kierować się „pierwotną prawdą‟, która jest również prawdą jego

istnienia 505

. Sprawy najważniejsze człowieka jako wydarzenia kierują jego

wewnętrzną prawdą, są też „darem” takich czynności myślenia jak preferencyjność.

Przedkładanie jednych wartości i prawd nad inne, jest nam dane w różnych

sytuacjach i okolicznościach, ale najpełniej w spotkaniu. Właściwością stałą

preferencji, jest zawarte w niej szukanie i kierowanie pragnieniem poznania prawdy

502

Por. Tamże, s. 494. 503

Por. Św. A u g u s t y n, Wyznania, Księga I, akapit 1; Stworzyłeś nas dla siebie Panie i niespokojne jest serce moje dopóki nie spocznie w Tobie. Ibid.

504 Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 495; KKK 1783, 1785.


Vaticano 1989, s. 22.

189

dotyczącej jedynego dobra człowieka. Jest dążeniem do wyznaczania określonych

zadań dla siebie innych, przyczyniając się do zrealizowania samej możliwości

myślenia względem występujących wartości. To myślenie projekcyjne, na jakie

składają się osobowe wartości międzyludzkich spotkań, tworzy sytuację

przewidywania wydarzeń. Jego rzeczywistym ukierunkowaniem na wartości według

przyjętego „projektu”, staje się sam przebieg i trwałość wydarzenia. Jeśli

wydarzeniem nie jest tylko zewnętrzna czynność myśli, lecz rzeczywistość spotkania

z drugim, wydarzenie to jak zauważa Autor, zawiera nie tylko swe ustalone „apriori”,

że ku czemuś zdąża, ale również należy przyjąć, iż jest ograniczone swym

„aposteriori”, tym co go kończy, czyli własnym wynikiem spotkania. Te właśnie

elementy wydarzeń wartości spotkania nie tylko stają się formą myślenia, ale też ze

względu na swój początek i koniec są samą naturą prawdy myślenia wartościami.

Myślenie to jest także swobodną „odpowiedzią ducha”506

. Należy jednak pozbyć się

tutaj wszelkich naleciałości gnostyckich, pozytywizujących i materialistycznych. Jego

szczególną treścią jest odpowiedź na prawdę ludzkiego ducha. Istotą myślenia

pozostaje wydarzenie spotkania, a wartość tragiczności otwiera aksjologiczny

horyzont istnienia człowieka507

.

W całym wydarzeniu myślenia, jak zauważa Ks. Tischner, należy nawiązać do

poprzedzających nas i współczesnych myślicieli podejmujących problem spotkania i

myślenia wartościami. Wydarzenie spotkania zawiera pewne uprzedzające elementy.

Żadne międzyludzkie spotkanie nie osiąga pełni swej prawdy i nad każdym ciąży

cień możliwego rozstania. Autor pyta: Czyżby w ten sposób Tajemniczy los

przygotował człowieka na najprawdziwsze ze wszystkich spotkań? Z tym pytaniem o

aktualność i siłę aksjologii, ale też o jej możliwy kryzys łączy się wartość spotkania i

myślenia wartościami508

. „I On Jeden jest władny objawić chwałę stworzenia,

objawić chwałę człowieka –w zwierciadle swojej Prawdy, a więc w wymiarach

tego ostatecznego Spełnienia, które stanowi zarazem ‘perfectum opus laudis’. A

to wszystko jest możliwe – i to wszystko stanie się rzeczywistością, gdy ujrzymy

Go twarzą w twarz, jak sami jesteśmy przez Niego widziani: w całej Prawdzie i

506

Por. J. T i s c h n e r, MWW, s. 495. 507

Por. Tamże, s. 495. 508

Por. Tamże, s. 496.

190

z całą Miłością”509

. Na tak stawiane pytanie Autor nie widzi możliwie trafnej

odpowiedzi, pozostawiając miejsce dla misterium wydarzenia. Przytacza w tym

przypadku sam problem „uwewnętrznienia” spotkania. Potwierdzeniem mogą stać

się przykłady analiz „czystej świadomości”, Ks. Tischnera, A. Kępińskiego,

Heideggera, Gadacza i innych. Problem ten najogólniej należy rozpatrywać jako

problem otwarty w szerokim znaczeniu. Zarówno misterioryzacja spotkania, słowa

istotnej mowy człowieka, a także łaski Bożego życia w nas rozważane są przy

uwzględnieniu możliwości religijnych człowieka. W tego rodzaju przykłady bogata

jest równocześnie filozofia jak i teologia. Zatem mówiąc o tajemnicy i wartości

spotkania w wymiarze ziemskiego życia, a przede wszystkim spotkania w

wieczności, o czym wspomina Ks. Józef, należy uwzględnić ten szczególny „język

transcendencji łaski”. Czyli posługując się nawet odległymi przykładami Tradycji

Kościoła, orzekania o łasce Boga, która przygotowuje misterium spotkań człowieka z

Bogiem, uwzględniamy pytanie- „Kim jest Bóg zawsze większy od świata? (...)

Jednak w obecności gdy się nam objawia jako Ów Zapowiedziany wszystkie

ludzkie domysły milkną. I milkną ludzkie wyobrażenia, milkną umysły, ludzkie

domysły i rachuby. Pozostaje tylko jedna pewność: Bóg jest ‘Całkiem Inny’. I

to, co wnosi Sobą od początku, przychodząc na świat, potwierdza Go jako Syna

współistotnego Ojcu właśnie przez to, że jest ‘Inny’, niepodobny do ludzkich

wyobrażeń ni rachub. Nie ma w sobie nic z wodza ni króla –chociaż od

pierwszych dni będą Go ścigać jako pretendenta do tronu Izraelskiego. Jest

bezbronny tak, jak bezbronna jest Jego Matka i jak bezbronny jest Ów Cieśla,

któremu Ojciec niebieski powierzył nad Nim ziemską ojcowską pieczę (por. Mt

1, 18-25; 2, 13-15; Mk 6, 7). Jest bezbronny i już w pierwszą noc ziemskiego

bytowania –bezdomny, a potem zaraz wygnany, a przez całe życie ubogi i przez

większość lat tego życia ukryty, pozbawiony jakichkolwiek środków, które

zapewniałyby Mu doczesne panowanie i potęgę” 510

.

509


510 Tenże, „Znak któremu sprzeciwiać się będą”, Rekolekcje w Watykanie, Rzym-Watykan Stolica

Apostolska 5-12 III 1976, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1976, s. 44n.

191

Zakończenie

W niniejszej pracy poruszyliśmy wiele zagadnień dotyczących posługiwania się

wartościami. Na ogół wartości te występują w naszym codziennym życiu. Bardzo

często w sposób bezpośredni posługujemy się i myślimy tymi wartościami. Jednak

kiedy idzie o refleksyjne używanie wartości w życiu, czynimy to w sytuacjach

„projektowania” naszego myślenia oraz wyboru niezbędnych wartości dotyczących

nadchodzącego „jutra”. Tak myślimy i postępujemy w codziennym życiu, dając

pierwszeństwo wartościom najważniejszym. Do takich wartości na polu wiary należą

„nadwartości”. Są to wartości nadprzyrodzone, które swym życiem wyznaje i

realizuje w zakresie swej duchowości każdy katolik. Nadwartości więc dotyczą

doświadczenia wiary i Boga, stając się wartościami nieodzownymi w życiu

człowieka. Wartości nadprzyrodzone dotyczące doświadczenia Boga, a także

duchowych wartości wiary, nadziei i miłości zawsze są przeżywane jako dobro

najważniejsze dla człowieka. Do nich też na polu wiary należy „Słowo Boże”, w

jakie wierzymy i realizujemy w swym życiu. Słowo Boże, jako objawione przez

Boga, jest starannie rozważane i realizowane przez chrześcijan.

Niestety w obiektywnym świecie, tej nadprzyrodzonej wartości „Słowa

Bożego” przeciwstawiana jest antywartość –słowo negacji wynikające ze zła

obiektywnego. Tak w świecie wiary spotykamy się ze „Słowem i anty-słowem”,

wartościami i antywartościami. Jednocześnie chcemy zaznaczyć, że w swoich

rozważaniach o wartościach i nadwartościach zarówno Ks. Kardynał Karol Wojtyła,

jak również i Ks. Józef Tischner dają pierwszeństwo wartości dobra doświadczonego

od Boga. Rozważając tę prawdę, że człowiek bierze udział w tej nadprzyrodzonej

wartości „Słowa i anty-słowa”, gdzie czymś jakby twórczym w człowieku staje się

„jego mowa istoty”. W taki oto sposób Autorzy stwierdzają, że „istotą człowieka jest

jego mowa istotna”. Dlatego więc o dobru i złu decydować będzie to skąd człowiek

mówi i jakim się staje czyniąc to, czy tamto. Słowo kształtować będzie osobowość

człowieka i jego istotę (zob. s. 59). Dobro zawarte w człowieku czyni człowieka

dobrym. Zaś wszelkie przekłamanie „Bożego Słowa” czyni człowieka złym. Stąd

rodzi się świętość i nikczemność postępowania człowieka.

A zatem zło nie poznajemy z definicji, ale po treści słów. Gdzie pod pozorem

błahego wątku odkrywamy sprawy istotne człowieka (zob. s. 189). Taka jest pokusa

zła, a kiedy człowiek popełnia zło umniejsza i przekreśla siebie. Na ogół nie

192

akceptujemy siebie, kiedy popełniamy zło, a stan wyrzutów sumienia stawia nas w

sytuacji, kiedy człowiek „widzi siebie oczyma grzechu”. Jest to początkiem zmagań i

walki ze złem, gdzie podejmujemy się wszelkich starań, aby „nie dać się zwyciężyć

złu, ale by zło dobrem zwyciężać”. To właśnie w taki sposób przeżywamy pokusę do

zła i tak też dzieje się z odkrywaniem wartości.

W naszej pracy zajęliśmy się też opisem przestrzeni wrażliwości osoby na

przeżywane wartości, jakimi są: doświadczenie i poznanie wartości oraz ich

odniesienie obiektywno-subiektywne do człowieka. Omówiliśmy takie zagadnienia

jak postulat oddziaływań duszpasterskich w zakresie myślenia i życia wartościami,

gdzie przedstawiliśmy problematykę doświadczenia i realizowania wartości. W

naszym zagadnieniu przybliżyliśmy prawdę o tajemnicy zbawienia, rozumianej jako

rzeczywistość życia wiarą. Rozważyliśmy też problem człowieka jako twórcy

względem najrozmaitszych przeciwności, którego celem samym w sobie jest

realizowanie dobra. Następnie scharakteryzowaliśmy dar życia łaski Bożej każdego i

jej bezgranicznego związku w zawierzeniu Bogu i drugiemu człowiekowi.

Przedstawiliśmy preferowanie dialogicznej obecności wartości w miejsce

aksjologicznej wymierności świata i życia człowieka w łączności z Bogiem. W tym

opracowaniu chodzi nam głównie o to, aby nasza wiara, nadzieja i miłosierna miłość

nie uległy zmaterializowaniu we współczesnym świecie. Dlatego też zwróciliśmy

uwagę głównie na wartość myślenia w przewidywaniu wydarzeń i spotkań z drugim

człowiekiem oraz duchowym życiem łaską Bożą wyrażającą się w czynieniu dobra.

Jako rozwinięcie tematu przedstawiliśmy zagadnienia takich wartości jak: obecność,

dialog, modlitwa, duchowa wolność i nasze chrześcijańskie dążenie do ostatecznego

spotkania z Panem Bogiem (zob. s. 116).

193

ANEKS

Wypowiedzi i rozszerzenia przypisów

Ad. 66 [Nb. W doświadczeniu agatologicznym należałoby podkreślić ważność etycznego doświadczenia

dobra samego siebie i odpowiedzieć jaką przestrzeń osoby wypełnia duchowo przeżywane dobro człowieka. Być

może, że przy takim opisie agatologiczne „Ja” równałoby się z ocalającym działaniem łaski Bożej, odbudowującej w

wymiarze duchowym człowieczeństwo- człowieka.]. Ten temat Ks. Tischner podjął w bardzo wczesnej twórczości o

„Gnozeologicznym podmiocie poznania”, w roku 1969. Opisując podmiot samo poznawczy od strony metafizyki i

ontologii czyni wyraźne rozróżnienie aktu świadomości, zarówno przed-refleksyjnej jak i refleksyjnej, od

samopoznania podmiotu. Jednak w żadnym przypadku nie utożsamia sprawy poznania z podmiotowym

doświadczeniem „ja” aktu poznania. Zaś rozstrzygając zagadnienie poznania w aspekcie „gnozeologicznym

podmiotu” zauważa, iż potrzebuje ono w każdym przypadku „potwierdzenia” w wymiarze świadomości,

świadomości potwierdzającej powstałej nieraz na bazie domniemania w przestrzeni bytu, a także na bazie realności i

rzeczywistości jego zaistnienia. Założenie to jest ważne dla rozwoju dalszej refleksji, podjętej w niniejszej pracy dla

jasności rozumienia koncepcji osoby: Niekiedy sądzi się, iż podmiotem aktu poznania jest tak zwane „ja‟ aktu. Nie

wchodząc w szczegóły zaznaczam tylko tyle, że nie wydaje mi się słuszne twierdzenie, iż podmiotem gnozeologicznym

jest jakiekolwiek „ja‟. Należy przyjąć, że treść „ja‟ jest relatywnie ostateczną treścią „współ-domniemaną‟ w aktach

przedmiotowych twierdzeń i to nie wszystkich . Nie jest natomiast konscjentywnością (po)twierdzającą się Jako

argument może służyć ta okoliczność, że poznanie ze swej natury zmierza do tego, by być a-egotycznym, a-

osobowym, jakby niczyim oraz to, że treść „ja‟ w aktach refleksji (samoświadomości) może być przedmiotem

stwierdzeń (ja wsobne), podczas gdy konscjentywność (po)twierdzająca nie może nim być w żadnym wypadku. Tak

więc gnozeologiczny podmiot poznania jest w swej kwalifikacji immanentny, całkowicie nie-egotyczny. Tenże,

Gnozeologiczny podmiot poznania, [w:] E. Florkowski, C. Kłósak, L. Smereka, Studia Philozophico –Theologica,

edita a professoribus Cracoviae, “Analecta Cracoviensia” 1969 r. s. 19. Z założenia wynika, że jest możliwa refleksja

„ja” aksjologicznego („ja” ego-superego), jednak do końca niepoznawalnego na sposób obiektywny, a równocześnie

potwierdzającego wewnętrzne „misterium” człowieka. I chociaż Autor nie wkracza w swych analizach w zakres

samej teologii, jednak Tischnerowskie założenia dają wspaniały fundament dla teologii „Łaski Bożej” działającej w

zbliżeniach objawiając człowieka Bogu oraz misterium człowieka i misterium Boga..

Ad. 138 W pogłębiającym się kryzysie iluzji systemowych w narodzie, Ks. Tischner powróci do

odbudowywania prawdy w człowieku, który coraz częściej pada ofiarą rezygnacji i utraty wartości najważniejszych.

Jako przykład i źródło tworzących się iluzji przekłamania „prawdy” wskaże sytuację porewolucyjną Francji. Jako

punkt zwrotny i przezwyciężenie iluzji wskaże swego rodzaju „żywioł myśli prawdziwej”, czyli to, co jest w niej

jasne i wyraźne. Najczęściej jest to prawda o sobie jak Kartezjańskie „Cogito ergo sum”, jednak bez porzucania

całego kontekstu historycznego i osobowego siebie, bez konieczności radykalnego zwątpienia w siebie, amnezji i

wymazywania pamięci. Dlatego tego rodzaju prawdy każe szukać na gruncie chrześcijańskiej nadziei. W ten sposób

wobec wszelkich zwątpień nadzieja pozostaje motywacją zawsze otwartą i ciągle możliwą. Człowieka, który popada

194

w stan rezygnacji jutra, stawia w sytuacji Apostołów: którzy oczekując na przyjście Ducha Świętego, nie są pewni

nawet tego, że Duch Święty istnieje. Apostołowie wtedy modlili się. Ale gdy stan rezygnacji i apatii pogłębi się,

człowiek nie znajduje już dość siły, dość ochoty na modlitwę. Mówiąc o nadziei, sięgamy do jej źródeł-do Ewangelii.

Tekst Ewangelii-tekst nadziei, wnika w człowieka, tam zostaje przepracowany i opracowany przez ludzką myśl i

serce po to, ażeby powrócić do ludzi, często pod innym imieniem i nazwiskiem, ale przecież zawsze w tej samej

inspiracji. Oprzeć nadzieje na tym co jest, a nie na tym co mogłoby być Należy sobie przede wszystkim uświadomić,

że nie my pierwsi przechodzimy przez tego rodzaju próby i doświadczenia. Jawi się pytanie: jak w podobnych

sytuacjach radziły sobie poprzednie pokolenia? Zatem przywołajmy „tekst Ewangelii”, postać Św. Augustyna,

Tomasza, potem przedstawicieli myśli nowożytnej. Kartezjusz kiedyś powiedział: „Myślę więc jestem” i to jest

granica iluzji. Teraz należałoby powiedzieć: „Przebaczam i jestem” i to także jest granica iluzji. Zatem idąc za Starym

Testamentem już w księdze Rodzaju mamy odniesienie do ogólnego prawa miłości obecnego u źródeł stworzenia.

(por. Rdz 17, 1-15.), a następnie przedstawionego jako zobowiązanie w Dekalogu (por. Wyj 20, 1-21.). Szczególna

odnowa tej wartości nadprzyrodzonej Miłości, ma miejsce w czasach Mesjańskich spełnionych w Chrystusie (por. J

1, 1-18.) oraz na nowo podjętych w czasach Apostolskich Kościoła (Dz 2, 1-22). Dlatego i współcześnie za Św.

Janem Ewangelistą i Augustynem, a także Bonawenturą nawiązujemy do prawdy podstawowej, prawdy życia

wiary: „Miłuję i jestem” (por. 1J 4, 8n.), za czym przemawia samo Kazanie z czasu obchodów 600 lecia M.B.

Częstochowskiej. Por. J. T i s c h n e r, Kazanie wygłoszone w kolegiacie Św. Anny, 17 stycznia 1982,[w:] W. B o n o

w i c z, dz. cyt., s. 395-398.

Ad. 154 [Nb.: zamieszczony znak pytający i wykrzyknik, oznacza dwie różne formy wyrażenia i wartościowania (+

pozytywne i - negatywne), co określamy jako: dodatek, ubytek, równowartość, niepewność, przybliżenie, niewykonalność

(niemożliwość dalszego rozwijania działania), sprzeczność]. Są to wartości „intelektualne” podmiotu, czyli zdefiniowane i przyjęte

wartości „metryczne”, podkreślające wymierność, ponieważ ściśle opisują i wyrażają poprzez symbolikę umownych i

abstrakcyjnych znaków wymierny świat materii. Umożliwiają tak zwane przełożenie rzeczy materialnych oraz życiowych

czynności człowieka, na wartości osobiste (w tym i osoby), na wartości poznawcze (intencjonalne, intelektualne, wolitywne), jakie

uzasadniają i motywują ich istnienie. W tej przestrzeni wartości „intelektualnych” znajdują się wartości wymienne, kształtujące się

według: naturalnych, życiowych i duchowych potrzeb człowieka, będącego ich racjonalnym wytwórcą, odbiorcą i

użytkownikiem. Stwierdzamy, że bez ogólnego występowania, poznania i przeżywania wartości jakikolwiek postęp człowieka,

jego rozwój duchowy i intelektualny, jego postęp techniczny i naukowy, wpisany w przemianę życia i świata byłby niemożliwy,

jak też niemożliwym byłyby jego ewolucja, niszczenie, czy występowanie katastrof. Każda epoka, każdy etap historii życia

ludzkiego ma pod tym względem swoich przedstawicieli intelektualnego kształtowania się „wartości metrycznych” przyjętych

jako zdolności poznawcze umysłu, jakimi są: Pitagoras, Kopernik, Darwin, który jak gdyby poddał analizie-(aposteriori),

kształtowanie się życia człowieka na ziemi w wewnętrznej zgodzie z zastosowaniem metrycznym „pionu” u organizmów cztero i

dwu nożnych. Czyli kształtowania się postawy horyzontalnej i wertykalnej, wypadkowej przyciągania ziemskiego i odśrodkowego

ruchu kuli ziemskiej o czym mówi Teilhard de Chardin. A zatem jest oczywistym, że nasz świat zewnętrzny i wewnętrzny, jest

„aksjologicznie uporządkowanym światem”. Jednocześnie wartość podmiotu człowieka, jest autonomiczną i niezależną pod

względem duchowym „świadomą siebie wartością” zdolną odbierać, porządkować rozumieć i przetwarzać, tak zewnętrzny jak i

wewnętrzny świat materialny. Podkreślając ważność „Ja” aksjologicznego, jakie jest tożsame z „Ja” duchowym, Ks. Tischner

195 mówi: Istotą człowieka jest jego mowa istotna. Mowa istotna, czyli wypływająca z jego głębi, dotycząca istoty rzeczy i

kształtująca jego istotę. Przykładem są tutaj następujące myśli: coś mi myśli... obok -z- /do kogo, z kim, dla kogo/ (Ja aksjologiczne)

Coś mi myśli‟ coś mi...myśli obok – z - do kogo, z kim, dla kogo”. J. T i s c h n e r, Parafraza-ironia, Fotografia i tekst okładki,[w:]

W. B o n o w i c z, Tischner,„Znak”, Kraków 2001, (obwoluta), s. I. Jeśli powyższy zapis nie jest czystym poetyckim

„fantazjowaniem ani majakiem”, lecz skrótem myślowych dążeń. Wtedy zauważamy w nim pewien podsumowujący abstract

poszukiwań wokół roli tworzenia sensu, a w tym funkcji i udziału świadomości człowieka. Przemawia za tym codzienność w

Kapłańskim „Ordo”, gdzie we wspomnieniu, tekstach wspólnych na poświęcenie Kościoła w propozycji drugiego czytania

znajdujemy dwa wyjątki z Kazań Św. Augustyna. Jest to o tyle ważne, że każdy kapłan spotyka się w swoich rozważaniach z tym

tekstem i nie może nie ulec jego jasnym i oczywistym prawdom. Jest w nich zawarta cała nauka o roli „świadomości” człowieka i

jej udziale w życiu Bożym, które po ludzku jest nam trudno „sobie wyobrazić”(Trzeba przy tym pamiętać, że naukę o Życiu

Bożym czerpiemy z Objawienia, uwzględniając w niej przestrzeń dla Misterium Życia Bożego, jakie przekłada się również na

misterium życia człowieka). Św. A u g u s t y n, Kazanie, 337, 4-5. Wyraża następujące prawdy: Z wiarą, nadzieją i miłością

budujcie świątynię ducha, czyniąc dobro teraz, bo tam już go nie zabraknie. Raz jeszcze i to z całą intensywnością ducha

przywołane zostaje często powtarzane pragnienie Św. Augustyna o niespokojnym sercu człowieka: niespokojne jest serce moje

dopóki nie spocznie w Tobie Panie. Odnajdujemy tutaj nie tylko prawdę o trudach i przeciwnościach ludzkiego życia, ale o jej

wypełnieniu w przyszłym życiu wraz z całym naszym wewnętrznym pragnieniem poznania Boga. Tenże, Wyznania, Księga 1,

akapit 1.

Ad. 199 Główna myśl Ojca Świętego dotycząca wewnętrznej przestrzeni „sporu” człowieka, a nawet całej Ludzkości, ma

znamiona „sporu z Bogiem zamiast współpracy ze Stwórcą”. Tak staje się terenem zaspokojenia zewnętrznych pragnień

człowieka. Próba zobiektywizowania wartościującego „sporu” nie tylko zawiera w sobie znamiona grzechu, odwrócenia się od

Boga i ukrycia się przed Nim, lecz znacznie więcej wskazuje na nieokreślony bliżej przedmiot roszczeń. Czym Bóg jest, a człowiek

nie. Co Bóg posiada i zachowuje, a co człowiek utracił czy zaniedbał bez współpracy z Nim. Spór ten ma wyraźne znamiona

człowieka skłóconego z sobą, który na ile potrafi odnaleźć siebie na tyle traci Boga. Ten dziwny „paradoks” w absolutyzowaniu

„zaistnienia” człowieka, przebiega jego wewnętrznej sprzeczności odniesień do Boga. Zatem Bóg dawca wszelkiego istnienia, staje

się przedmiotem roszczeń, a nawet prób egzystencjalnego zawłaszczenia istnienia przynajmniej w jego wymiarze doczesnym. W

tym znaczeniu Ojciec Święty rozwija swoją myśl, wskazując na całkowicie niepojętą sprzeczność w człowieku, który obdarowany

darem istnienia występuje przeciwko Dawcy Bogu, żądając w sposób niedojrzały absolutnego spełnienia „daru”. W ten sposób

„anty-Słowo raz wypowiedziane musi iść jeszcze dalej i sięgać jeszcze dalej, po linii swej pierwotnej inspiracji”. Wyraża się to na

różny sposób w przyjmowanej przez człowieka postawie „non serviam”. W tym sensie ma swoje znaczenie dociekliwe pytanie

Ks. Tischnera: jak to jest możliwe, że człowiek do końca nie może zaistnieć swoim własnym istnieniem? Inspiracją do natarczywie

powtarzanego pytania staje się ten krótki tekst nazwany „terenem sporu” człowieka z Bogiem, stając się terenem kuszenia,

odwracania go od Boga. Tej sugestii zwrotu, pokusy zatrzymania się we własnych rozważaniach nad pełnią człowieczeństwa bez

należnego odniesienia go do Boga będzie ulegał Ks. Tischner, zwłaszcza w tych tekstach w których podejmie myśl polityczną. Na

ile będzie podkreślał wolność i autonomię człowieka od zniewolenia systemów, na tyle narazi się na niezrozumienie i podążanie w

niewłaściwym kierunku. Stąd powtarzane pytanie w dyskusjach z Mieczysławem Gogaczem, Mieczysławem Krąpcem w sporze

z Fryderykiem Nietzsche, Jean-Paul Sartre‟m, polemizując z fatalistycznymi interpretacjami „wolności jako sposobu istnienia

dobra”: „jak to jest możliwe, by żadna istota nie osiągnęła swej pełni?' oraz drugie pytanie: 'Jak jest możliwa różnica między istotą a

istnieniem ?'. Z kolei 'bunt i zdumienie' to podstawowa preferencja myślenia, które pobudził do życia (zaistnienia) 'agatologiczny

196 ideał istnienia'. (...) Dlatego Myślenie jako akceptacja, jest myśleniem ze względu na wartość prawdy 'dobra' (...) wynika ze zdolności

do poświęceń; aby myśleć trzeba coś z siebie poświęcić. (...) Jest sposobem przejawiania się 'dobrej woli' człowieka. Jednak po

przezwyciężeniu 'agresji i pokus ucieczki' (...), żyje tragicznością wydarzenia. 'Inaczej zdradziłoby własną istotę' (...). Kryje w sobie

myśl o 'jakimś darze' (...)”. J. T i s c h n e r, MWW, s. 490, 491, 492, 493, 494, 495, 496 i 497, 491 i 492. Ten głęboko etyczny i

egzystencjalny „spór o człowieka” Wojciech Bonowicz w swojej książce Tischner mówi o pracach Autora nad „Sporem o

istnienie człowieka”, które zakończył w sierpniu 1998 roku. Główny problem istnienia został przedstawiony następująco: nawet

jeśli „człowiek umarł‟, jak chcą niektórzy strukturaliści, to znaczy, że istniał, a jeśli istniał, to znaczy, że może się narodzić. Wciąż

obracamy się w polu ogromnych możliwości. To dużo, zwłaszcza gdy się uwzględni poglądy tych, którzy sądzą, że nie ma już

żadnych możliwości. Spór toczył się w ramach wysuniętych tez egzystencjalizmu personalistycznego wobec głoszonego poglądu

o „śmierci podmiotu”. Pytał Dlaczego człowiek unicestwił sam siebie? „Ponieważ odkrył, że nie jest w stanie być dobry. Czy to ze

słabości, czy z niewiedzy, ale zawsze jako człowiek będzie nosicielem jakiegoś zła‟. A skoro jako człowiek nie jest w stanie być dobry,

to nie powinien chcieć być wolny. Po co mu wolność, jeśli dobro zostało mu odmówione? W tej sytuacji lepiej wycofać się w grę.

Czy można ten proces odwrócić? Czy można z gracza uczynić człowieka? Można, jeżeli się pokaże , że z wnętrza jego gry

wydobywa się tęsknota za tym, co naprawdę dobre i tęsknota ta poprzez wolność szuka dla siebie przestrzeni.... W ten sposób

wobec fatalistycznych koncepcji wolności rozwijał analizę ‟wolności jako sposobu istnienia dobra‟ dążąc do przezwyciężenia

sprzeczności między ludzką wolnością a łaską wiary kierującą nas ku Bogu. W. B o n o w i c z, Tischner, „Znak” Kraków 2001, s.

470; Por. L. F e u e r b a c h, Wykłady o istocie religii, Warszawa 1953, PWN, s.318, Cyt. za Kardynał Karol Wojtyła, Rekolekcje

Watykańskie,[w:] dz. cyt., „Znak” Kraków 1976, nr 268, s. 1326.

Ad. 207 Warto przytoczyć związane z wyborem wcześniejsze wydarzenia na Uniwersytecie w Tybindze Kardynała

Ratzingera, jak nominacja i otrzymanie sakry Kardynalskiej z rąk Papieża Pawła VI, Pasterza doskonale zorientowanego w

problemach środowisk robotników oraz zatroskanego o życie religijne i moralne w wielkich aglomeracjach i środowiskach

miejskich. Podobnie Kardynał Ratzinger podtrzyma to doświadczenie w swych praktykach duszpasterskich. Następnie powołany

na Prefekta Kongregacji Nauki Wiary i rozstając się ze środowiskiem Uniwersyteckim napisał wstęp do książki swego kolegi,

również Kardynała, nieżyjącego już Leona J. Suenns‟a, wykładowcy i egzegety na Uniwersytecie w Tybindze o tytule „Żegnaj

diable‟ (...). Już jako Prefekt tak pisał we wstępie książki swego kolegi i Kardynała Suenns‟a: Książka ta nie jest „katolicka‟, bowiem

„argumentacja, jaką się posługuje, jest oparta na fałszywym założeniu‟, iż „w Nowym Testamencie koncepcja diabła została

umieszczona w miejsce koncepcji grzechu‟; diabeł zaś jest wyłącznie „obrazkiem, symbolem‟. Taki symboliczny dialog pozostał,

jako wspomnienie tamtego pożegnania, które mimo wszystko zaowocowało ogłoszeniem całemu Światu –„Gaudium magnum”-

wyboru Benedykta XVI i „Ingresem” Ojca Świętego na Stolicę Piotrową. Tamże, s. 123.

Ad. 215 Uzasadnienie jest następujące: Postawa zła stała się kiedyś dramatycznym problemem Św. Augustyna. Święty

Augustyn wyszedł z manicheizmu, od którego przejął "głęboką i konsekwentną wizję wszechmocy zła". Podjął ogromny wysiłek,

aby tę wizję przezwyciężyć. Przezwyciężył ją w chwili, gdy odkrył że zło "nie istnieje samoistnie", lecz jest "brakiem dobra" w

człowieku. Tamże, s. 122; T i s c h n e r, Świat ludzkiej ..., Kraków 1975, s. 286-287, przyp. nr 145; Za pełniejszym zrozumieniem

zagadnienia zła i jego Augustiańskiego wizerunku, przyczynia się treść Psalmu 109. „Przekleństwo niech wróci na zdrajcę

złorzeczącego”. Psalmista posługuje się przewrotnością intencji w swym życzeniu wobec wroga. W TH, czytamy: „Postaw

przeciw niemu bezbożnika, i oskarżyciel niech stoi po prawicy jego‟. Bezbożnik i oskarżyciel to jedna osoba. „Diabeł‟, w TH:

„satan‟[(por. Ps 34, 22-25; Jako potwierdzenie takiego nauczania w bardzo rozpowszechnionej tradycji Ojców Kościoła

znajdujemy w pismach Starochrześcijańskich „Objaśnienia Psalmów” Św. Augustyna, gdzie czytamy: Jam jest twoim

197 zbawieniem. ...nie milknij wobec mnie Ps 34, 3. Przeciwieństwem jego odwołania się do Boga jest: Księga Joba 34, 1-37).

Cokolwiek by się działo życie Hioba jest w ręku Boga. Kusiciel może tylko dopełnić miary swego „zła” jakiemu poddany zostaje

sprawiedliwy.] Dni jego niech będą krótkie, a urząd jego niech weźmie inny! -Synowie jego niech się staną sierotami, a żona jego

wdową! Niech się tułają dzieci jego błędne i niech żebrzą i niech będą wyrzucone z mieszkania swego! Niech przetrząśnie lichwiarz

wszystką majętność jego i niech rozchwycą obcy pracę jego! Niechaj nie ma pomocnika i niech nie będzie, kto by się zlitował nad

sierotami jego! Dzieci jego niech poginą, w jednym pokoleniu niech wygaśnie imię jego! Niech przyjdzie na pamięć przed oczyma

Pańskimi nieprawość ojców jego i grzech matki jego niech nie będzie zgładzony; niechaj będą przed Panem zawsze i niech wyginie

z ziemi pamiątka ich, -‟przeto‟, że nie pamiętał czynić „miłosierdzia‟ i prześladował człowieka niedostatniego i żebraka i

skruszonego w sercu, aby go umorzyć! Umiłował przekleństwo i przyjdzie nań; nie chciał błogosławieństwa i będzie oddalone od

niego. I oblókł się w przekleństwo jak w szatę i weszło jak woda we wnętrzności jego, a jak oliwa w kości jego. Niechże mu będzie

jak odzienie, którym się okrywa i jak pas, którym się zawsze opasuje! Takie jest u Pana dzieło tych, którzy źle mówią przeciw duszy

mojej. W dalszych wierszach następuje powołanie się na „Pana”, „Boga”. Wspomóżże mię, Panie, Boże mój, zbaw mię według

„miłosierdzia swego‟! A niech poznają, że to ręka twoja, i żeś ty, Panie, uczynił to! Oni będą złorzeczyć, a Ty racz błogosławić! Ci

którzy powstają przeciwko mnie, niech będą zawstydzeni, a sługa twój będzie się weselił! Niechaj ci, którzy mi uwłaczają, obleczeni

będą sromotą i niech się przyodzieją jak płaszczem zelżywością swoją! -Będę sławił Pana bardzo usty mymi i w pośród wielu

chwalić Go będą, iż stanął po prawej stronie ubogiego, aby wybawić od prześladowców duszę moją. Psalm 108(109)

przypisywany jest Dawidowi, podobnie jak Ps 89(90) jest Mojżeszowym. Ma trzydzieści jeden wierszy - co nie jest bez znaczenia i

jest przeciwieństwem Psalmów Mesjańskich. W Psalmie 108 w „przypisku” do wiersza ósmego -b-, czytamy: Główny wróg

psalmisty piastował widocznie jakiś urząd. Według Dz 1, 20; był on typem Judasza, który złem za dobre odpłacił Chrystusowi i

został pozbawiony swego urzędu. - To, co się zawiera w wierszu ósmym i następnych, są to skutki wyroku skazującego. W

wierszach od szesnastego do dwudziestego podany jest powód zdrady: ... ponieważ sam wyzbył się z serca swego

błogosławieństwa i zżył się z przekleństwem, niech ono przez słuszną karę pozostanie przy nim. I dalej: „Dzieło‟ dokonane, owoc

pracy, czyli „zapłata‟. ... Odmieniło się na gorsze, TH: „wychudło‟. „Od oleju‟: z braku oleju. Warto też dla zobrazowania

przytoczyć przypowieść o Synu Marnotrawnym. Ma ona jednak wydźwięk pozytywny spotkania ojca z synem; podobnie jak w

Pieśni nad pieśniami oblubieńca i oblubienicy w Księdze IV. Księga Psalmów, Księga V, Ps, 108(109), 8-20, 26-31, [w:] K u r i a

M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś

T.J., Kraków 1956, s. 658, przypisek., 8b, 16-20 i 24; U Św. Augustyna pismach Starochrześcijańskich „Objaśnienia Psalmów” w

Psalmie 30, 23; czytamy: Ja rzekłem w mojej ekstazie: Odrzucony zostałem sprzed oczu Twoich. Powiedziałem w moim

przerażeniu: Odrzucony zostałem sprzed Twego oblicza. s. 49 i 136. „Czyż nie powiedział do wszystkich swoich uczniów: „Ja

wybrałem was dwunastu, a jeden z was jest diabeł‟. Czyż nie znał go od samego początku? Dlaczego zatem pokładał w nim

nadzieję, jeżeli nie dlatego ..., że wielu wiernych pokładało nadzieję w Judaszu. ... Był bowiem taki, jak inni. Czyż i wy chcecie zostać

Jego uczniami?‟. A oni, opowiada Ewangelia „złorzeczyli Mu mówiąc: Ty bądź Jego uczniem‟. ... „Szepcą między sobą przeciwko

mnie wszyscy nieprzyjaciele moi, przeciw mnie obmyślają zło‟. ..., ponieważ „sobie zgromadzili nieprawość‟. Wszak i diabeł pragnął

Chrystusa zabić i Judasz chciał Jego śmierci. Po zabiciu zaś Chrystusa i Jego zmartwychwstaniu, my zostaliśmy ożywieni. A diabeł

i Judasz odebrał zapłatę złej woli, a nie naszego zbawienia. Św. A u g u s t y n, Objaśnienia Psalmów, (Ps 40,9-11.)[w:] Tenże,

Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, tł. J. Sulowski, Corpus Christianorum,Series Latina, Turnholti 1956, Tomus XXXVIII,

ATK Warszawa 1968, s. 399. W tym tak szeroko widzianym kontekście „zagadnienia zła”, koniecznym jest właściwe osadzenia

historyczne tego typu doświadczeń i wydarzeń, jakie w ludzkich przeżyciach dość często na nowo odżywają. Powracającym

198 tematem bywa inkwizycja, na tle sporów teologicznych w samym Kościele; spustoszenia ikonoklazmu, zaś w ramach krucjat -

tragedia uczestniczących w niej dzieci: Krucjata dzieci (1212) miała swoich głosicieli i przywódców, we Francji Stefana z Cloeys,

w Niemczech Mikołaja z Kolonii, chłopców powołujących się na swoje wizje „chcą iść przez morze do Jezusa”. Z Francji ok. 30

tyś., Niemiec ok. 20 tyś., od lat 10 do 18. Pierwsza grupa w Marsylii, nie wiedząc o tym, dostała się w ręce handlarzy niewolników,

chętnie oferujących przewiezienie dzieci do Egiptu. Dwa okręty zatonęły w pobliżu Sardynii, pięć dotarło do Egiptu, lecz dzieci

zostały sprzedane muzułmanom w niewolę. Druga grupa szła przez Alpy, gdzie wielu wyginęło, reszta dotarła do Brindisi, by

wsiąść na okręty, lecz tamtejszy biskup im nie pozwolił. Papież Innocenty III, gdy Mikołaj z kolonii udał się z nimi do Rzymu,

odesłał ich do domu, ... M. B a n a s z a k, Średniowiecze, [w:] E. Suchocka, Historia Kościoła Katolickiego ATK, Warszawa 1989,

s. 176.

Ad. 257 Biskup Hippony naucza w pytaniach, iż transcendelnego zła nie należy widzieć w człowieku, choć całkowicie

ludzkim jest jego grzech i zaciągnięta wina: „Sprawiedliwy radować się będzie‟ nie ze świata, ale „w Panu‟ ... Jakże jednak możemy

radować się w Panu, jeśli Pan jest daleko od nas? Nie jest daleko! A jeśli jest to z twojej winy. Miłuj Go, a będzie blisko; miłuj, a

zamieszka w tobie. Chcesz wiedzieć, w jaki sposób jest z tobą?, jeśli Go miłujesz. „Bóg jest Miłością‟. (...) Co miłujemy? Dobro

niewysłowione, Dobro wspaniałomyślne, Dobro, które jest Stwórcą wszelkiego dobra. (...) Nie mówię o grzechu, bo tylko grzechu

nie masz od Niego. Z wyjątkiem grzechu masz od Niego wszystko, co posiadasz (în habitus). Ibidem, (zob. przypisy 138, 139, 140,

147, 153). Por. J. T i s c h n e r, ŚLN, s. 240. Należy dodać, że bardzo bliski duchowi światła „łaski” i osobistego doświadczenia

Boga Św. Augustyna, jest Św. Anzelm Kantuareński, którego „wyjaśnienie” co do dokonanego „zadośćuczynienia” dla naszego

Zbawienia, ma charakter konkretny podjęty w ciele ludzkim Chrystusa. Ze względu na miłość do człowieka mimo, iż nią

wzgardził, a także przez miłość Syna do Ojca, jaka jest „obecna we wnętrzu Trójcy Świętej”, aby jak mówi Św. Paweł: całe

stworzenie „na nowo doprowadzić do Boga”. Postacią symboliczną dla genezy współczesnej filozofii człowieka jak twierdzi Ks.

Tischner, jest bez wątpienia Św. Augustyn. Już sama idea, by mówić o człowieczeństwie, o jego upadkach i wzlotach, o dramacie

jego istnienia - językiem w pełni ludzkim, zdradza swe augustiańskie pochodzenie. Np.: w generalnej wizji człowieka u Hegl̀ a,

Bergson‟a. W opisach poznania emocjonalnego: „przez serce‟ u Pascal‟a i „przez miłość‟ u Scheler̀ a. W analizach wewnętrznych

świadomości, tak doniosłych dla Husserl̀ a i Heidegger̀ a, myśl ta jest kontynuacją badań augustiańskich. Tamże, s. 124. Do tej

konkluzji Autor w swoich rozważaniach nad świadomie przeżywaną wolnością, nawiąże do odkryć Hegl̀ a z „Fenomenologii

ducha”: Kiedy myślę, jestem wolny, ... jestem bezwzględnie u siebie (bei mir selbst), a przedmiot, który jest dla mnie „istotą‟, jest

moim bytem dla mnie w nierozdzielnej we mnie jedności. Dlatego „wolność jest sama w sobie negatywnością i jako taka musi przed

nami wystąpić‟ (chodzi tutaj o wolność jako możliwość w kierunku zła, któremu stałaby się uległa) . Tamże, s. 140n. Łącząc myśli

Hegl̀ a z Heidegger̀ em pyta o wolność jako wartość człowieka do której został powołany. Lecz po niepewnych analizach Sartre‟a,

Kierkegaard̀ a: okazuje, że wolność nigdy nie może być wartością absolutną. Tamże, s. 147. Jednak jako pozytywny wymiar

wolności przytacza przykład Husserl̀ a i Heidegger̀ a: gdzie wolność to nie tylko „moja moc‟, ale mój ład wewnętrzny, ...

przywracający utraconą harmonię. ...To właśnie wolność u Heidegger̀ a, spełnia się jako podjęcie dziedzictwa. ... jest afirmacją

wartości pozytywnych. Tamże, s. 156 i 157. Stawiając pytanie czym jest owa afirmacja wartości, szuka odpowiedzi u Maxa

Scheler̀ a i wskazuje na „wspaniałomyślność‟ - to co warte istnienia. Co ma w sobie coś z „miłującej mądrości‟. Tamże, s. 158.

Następnie przechodzi do wolności transcendentalnej. Ibid., s. 159-161. W dalszych analizach wartości i teorii świadomości

człowieka określa za Romanem Ingardenem, że miłość jest komunikacją, lepiej - komunią, jaka rozwija się na płaszczyźnie

aksjologicznej indywidualności. ... „Ja duchowego, Ja ojca i Ja matki‟ ... słowem którejś z odmian schelerowskiego Ja społecznego.

... Modlitwą, którą jestem, rzekłbym nawet - przewrotną: ona spełnić się nie chce, bo „woli być sobą‟ „Trwaniem niby modlitwa‟.

199 Tamże, s. 178, 179, 181. Wbrew wszelkim urealnieniom wewnętrzna wartość człowieka pozostaje Ja irrealnym i

transcendentnym: Gdy jakaś sfera „świata‟ utraci dla człowieka wszelką wartość, zostaje natychmiast objęta horyzontem „pozoru

egzystencjalnego‟, w którym trwa na pograniczu bytu i niebytu. ... Na kontekst ten składa się konkretny zespół wartości, do realizacji

których jest „hic et nunc‟ powołany. Tamże, s. 179. Postępując w kontekście rozwijanej myśli spotykamy u Tischnera cały artykuł z

1968 r., będący pewnego rodzaju wotum wdzięczności Gabrielowi Marcel‟owi – „za Twoją walkę o życie ludzi” „Prolegomena

chrześcijańskiej filozofii śmierci”. Tamże, s. 269 - 293. Dalej do G. Marcel‟a, powraca mianując go „strażnikiem człowieka i

chrześcijaństwa”: „W istocie rzeczy, wychodząc od refleksji nad problemem „zła‟ i nad sposobem, na jaki nie powinien on być

stawiany - zostałem doprowadzony do myśli, że trzeba nam się zrzec pojmowania Boga jako przyczyny, ... gdy tymczasem

rozważanie teologiczne powinno, jak mi się wydaje, skoncentrować się przede wszystkim na „idei Boga świętego‟, to znaczy na idei

transcendencji‟. ... Tak więc trzeba odczuć życie jako niewolę, dopiero wtedy dusza może być wrażliwa na „blask tajemniczego

światła które płonie (...), w samym ognisku nadziei‟. Tenże, MWW, s. 164 i 165.

Ad. 258 Rozważanie jest o tyle ważne, że chodzi w nim o nakreślenie i obronę właściwej wizji człowieka. Cytuję: Już jako

Prefekt Kongregacji Nauki Wiary napisał wstęp do książki swego kolegi, również Kardynała, Leona J. Suenns‟a, wykładowcy

egzegezy na Uniwersytecie w Tybindze o tytule „Żegnaj diable‟ (...). Książka ta nie jest „katolicka‟, bowiem „argumentacja, jaką się

posługuje, jest oparta na fałszywym założeniu‟, iż „‟w Nowym Testamencie koncepcja diabła została umieszczona w miejsce

koncepcji grzechu‟‟; diabeł zaś jest wyłącznie „obrazkiem, symbolem‟. Tamże, s. 123. Dalej: Aniołowie, o których należy pamiętać

[w:] Tamże, s. 130; Chodzi tutaj o właściwe nazwanie zła obiektywnego: Tajemnica nieprawości musi zostać włączona w

podstawową perspektywę chrześcijańską - w Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa i Jego zwycięstwo nad siłami zła. W tej

perspektywie wolność chrześcijanina i jego wewnętrzny spokój, który usuwa lęk (1J 4,18) - prawda wyklucza lęk, a przez to

pozwala poznać siły zła. Ponieważ dwuznaczność jest charakterystyczną cechą demonicznego zła, to istotą walki chrześcijaństwa z

nim jest żyć każdego dnia w świetle jasności wiary. Kontynuując, Kardynał - Prefekt posługuje się znanym nam obrazem

przeciwieństwa zła względem dobra, przenosząc doświadczenie w wymiar transcendentalny. Rzeczywistym przeciwstawieniem

demoniczności zła jest Trzecia Osoba Trójcy Przenajświętszej, to znaczy Duch Święty. „Szatan jest w pełnym tego słowa znaczeniu

sprawcą podziałów - kimś, kto niszczy wszelkie relacje: ... co do siebie i ... co do innych ludzi. Jest on najdokładniejszym

przeciwieństwem Ducha Świętego - „‟Pośrednika absolutnego‟‟, zapewniającego ten związek, na którym opierają się wszystkie

inne i z którego też wynikają: ... w którym Ojciec, Syn i Duch Święty są jednym, jeden Bóg w jedności Ducha. Tamże, s. 131; J. M.

G a r r i g u e s, Czy w Bogu jest obecne pojęcie zła?, [w:] M. A. Babraj, J. A. Kłoczowski, A. M. Staszewski, „W drodze” (138)

1985, nr 2, s. 16n; Autor już w samym tytule książki „Dieu sans idée du male”, stawia problem społeczeństwa francuskiego i nie

tylko, pojmowania Boga bez idei zła. Powołując się na biblijny obraz (Łk 19,42-44 i Rz 5,8). Odwieczna sprawiedliwość winna

być określona, nie tyle jako tajemniczy gniew, lecz jako tajemnicza cierpliwość Boga, który cierpi dlatego, że Jego miłosierdzie

zostaje ostatecznie odrzucone, że stworzenie na zawsze poprzez własny wybór staje się bogiem dla samego siebie. Tamże, s. 26-27

i 28; J. T i s c h n e r, Rozważania o Kainie i Ablu, czyli co po nas zostanie? [w:] M. A. Babraj, J. A. Kłoczowski, A. M. Staszewski,

„W drodze” (138) 1985, nr 2, s. 31. Aby wiedzieć co po nas zostanie, trzeba wpierw wiedzieć, co jest w człowieku? Jest jakaś

sprzeczność: człowiek może zabić drugiego człowieka i może też pozwolić, by drugi go zabił. Aby wiedzieć, co ewentualnie po

nas zostanie, musimy dobrze przyjrzeć się i zrozumieć tę podwójną postawę: Kaina i Abla, a także Adama i Chrystusa. Ibid.; (Jako

kontynuacja zob. pow. odnośnik. nr 154.

Ad. 280 Zło wciąga . W łonie świadomości „jestem zdradzony” gnieździ się ukryte wartościowanie – „lepiej by mi było,

abym się nie narodził”. Lepiej nie istnieć, niż istnieć istnieniem zdradzonym. W przeświadczeniu tym jest zawarty sens ogólny,

200 który dotyczy nie tylko mnie, ale wszystkich istniejących istnieniem zdradzonym. Moja indywidualna prawda ma znaczenie

ogólne. Ale jak ogłosić prawdę o zdradzie, żeby stała się przekonująca? Jest jeden sposób: samemu zdradzić. (...) W ten sposób

wraz z prawdą o złu dzieje się samo zło. Nie wystarczy proklamować zło, trzeba je realizować. Tamże, s. 217-218; W tym

swoistym „dialogu kuszenia”, zapewne już o prawdę nie chodzi, lecz jedynie o „perswazję”. Zaś perswazja ta - jest obietnicą

przewrotną, w której obiecuje się dobro, a ofiaruje zło. Tamże, s. 179. Tego rodzaju myśl wydaje się zawierać Psalm 58, jako

zwięzły zapis przeżyć i uczuć człowieka. Nadto nie występuje w Liturgii Godzin kapłańskiego Brewiarza podobnie jak Ps. 109,

czy 83. Jest on jakby wielkim „krzykiem”: „Nie zatracaj‟. ... Jeśli po prawdzie sprawiedliwość głosicie, sądźcież sprawiedliwie,

synowie człowieczy! Albowiem w sercu popełniacie nieprawości, na ziemi ręce wasze układają niesprawiedliwości. Odstępcami są

grzesznicy od łona, pobłądzili od żywota, mówili kłamstwo. ... Pierwej, niźli ciernie wasze poczuły tarń jako żywych pochłonie ich w

gniewie. Będzie się weselił sprawiedliwy, kiedy ujrzy pomstę; ręce swe umyje we krwi grzesznika. Zaś odsyłacz (w przypiskach) w

wierszu 11, jest o niezmiernie mocnej wymowie: „Będzie się weselił‟, że sprawiedliwości stało się zadość, „Ręce‟ TH: „nogi‟ -umyje

we krwi bezbożnika, ponieważ go pokonał. Księga Psalmów, Księga II, Ps, 57(58), 1-4, 10 i 11, [w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a,

Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s.

616; Dla porównania odsyłamy do objaśnień Psalmów Św. Augustyna gdzie mówi: spójrz na umierającego bezbożnika i oczyść

się z grzechu. Więc „ręce swe umyj w krwi grzesznika‟. Św. A u g u s t y n, Objaśnienia Psalmów,[w:] Tenże, Pisma

Starochrześcijańskich Pisarzy, tł. J. Sulowski, Corpus Christianorum,Series Latina, Turnholti 1956, Tomus XXXVIII, ATK

Warszawa 1968, s. 399.

Ad. 282 Gdy Syn Boży „zadośćczyni‟ za grzech człowieka, to sam ów akt zadośćuczynienia nie jest niczym innym, jak

początkiem przebóstwienia człowieka. Tak więc nie można zrozumieć idei „równowartościowego zadośćuczynienia‟, jeśli się nie

zrozumie, w jakim kierunku zmierza jej podstawowa intencja - jeśli się nie uchwyci splecionej z nią i za nią podążającej intencji

przebóstwienia ... . Koncepcji „równowartościowego zadośćuczynienia‟ ... , jak skończony człowiek może obrazić Istotę

Nieskończoną? Jak obraza dokonana przez istotę skończoną może mieć charakter nieskończony? Jak można poddawać Miłość

kalkulacjom, w których „oblicza się‟ ciężar obrazy i ciężar zadośćuczynienia? Teoria ta nie jest dogmatem, co najwyżej próbą

„wyjaśnienia‟ dogmatu, nie wymaga więc bezwzględnego aktu wiary. Mimo to sprawa wciąż we mnie siedziała. Dopiero

zapoznanie się ze źródłami, z myślą samego Anzelma, uwzględnienie elementów „teorii wartości i teorii świadomości”, a przede

wszystkim - czego nie chce się już rozwijać - odkrycie, że zaproponowane wyjaśnienie jest częścią filozofii Dobra (widzianej, jako

wartości stwarzającej), a nie bytu, otwarło drogę rozumieniu. Nie twierdzę, że wszystko stało się już jasne. Rozumiem jednak kłopot.

Wiem też, że za ów kłopot „ponoszą odpowiedzialność” również ci dogmatycy, którzy chcą uprawiać dogmatykę wedle wzorca...

matematyki. Kombinują, kalkulują, przeliczają, a zapominają, że zasadą interpretacji nie jest ekonomia, lecz miłość. Śmierć

prowadzi do zmartwychwstania. Największy wróg człowieka został pokonany. Umieranie Chrystusa dzieje się więc dla człowieka,

przez człowieka i ze względu na człowieka. Bóg tak umiłował człowieka, że zechciał stać się człowiekiem. Wyjaśnienie Św. Anzelma

przyjęło inny kierunek. Oprócz miłości do człowieka jest jeszcze - obecna we wnętrzu Trójcy Świętej - miłość Syna do Ojca. Czy

znieważonemu Ojcu - znieważonej przez grzech ojcowskiej miłości – „nie „należy się‟ jakieś „zadośćuczynienie‟” J. T i s c h n e r,

KNM., s. 98, 99 i 100. Bóg umiłował, a człowiek - wzgardził. (Wyobraź sobie czytelniku, że chodzi o ciebie. Pokochałeś i ktoś

odrzucił twoją miłość.) Wyobraźmy sobie, że ty „wszystko rozumiesz” nie szukasz odwetu, „usiłujesz” być „wspaniałomyślny”.

Czy jednak mimo to wszystko „jest w porządku”? Jak można gardzić miłością? Bóg Ojciec jest przecież nieskończoną, ojcowską

Miłością. Zło człowieka - zło „grzechem” zwane - ugodziło w Miłość. Czy nie „wypadałoby” zatem, ażeby Miłości tej dać jakieś

możliwie „doskonałe” zadośćuczynienie? Jak to zrobić? Syn Boży znajduje rozwiązanie: oto sam stanie się człowiekiem, by stało

201 się to, co stać się powinno. Wyjaśnienie - jak widać - biegnie wzdłuż promienia miłości Syna do Ojca.(nb. widać można się posłużyć

sugestią obrazu Miłosiernego Chrystusa, Który w taki sam sposób jak dla człowieka, pała Miłością Miłosierną wobec Ojca). Syn

Człowieczy bierze na siebie winy świata; swą ludzką i zarazem Boską Ofiarą, daje jedyne w swoim rodzaju zadośćuczynienie.

Obydwa wyjaśnienia zakładają miłość. Zakładają również wolność. Toczy się jakaś „gra o wartości”, jakiś dramat

wartości. Oczywiście, to Bóg ustanawia „Wartości”. Ale ustanawia w ten sposób, że się im w wolny sposób poddaje. Mamy więc

dwie intencje wyjaśniające: jedna idzie w kierunku człowieka, druga w kierunku Boga. Na pierwszy rzut oka wygląda to na

sprzeczność. Czy jednak te dwie intencje miłości rzeczywiście są sprzeczne? Czy nie można jednocześnie tak miłować człowieka,

żeby się stać człowiekiem i tak miłować Ojca, by dopełnić pragnienie zadośćuczynienia Ojcu? Czyż w miłości do Ojca nie zawiera

się również miłość do tego, co miłuje Ojciec, a więc miłość do ludzkości? Słowo „zadośćuczynienie” tym się wyróżnia, że łączy w

jedno obydwa kierunki wyjaśnień. Tak oto stoimy wobec potrzeby pogłębienia naszego rozumienia słowa „zadośćuczynienie”. J. T

i s c h n e r, KNM., s. 98, 99 i 100. Jest jednak rzeczą konieczną ukazać trudności w ofiarnej praktyce chrześcijańskiego

zadośćuczynienia, którego zachowanie sprowadza się do sprawiedliwości zwłaszcza względem bliźnich. Niemożnością jest jej

rzeczywiste wypełnienie Ofiary Chrystusa dla Boga i za człowieka. Natomiast jest obecne nasze uczestniczenie w Niej. Dlatego dla

zrozumienia naszej postawy, możliwości i ograniczeń w praktyce „zadośćuczynienia”, ofiary poświęceń dla siebie i innych

przytaczamy słowa z „listu do studentów”: Przyszliście do nas aby studiować ... Poświęcicie tej sprawie kawałek swego życia. Czy

poświęcenie to nie pójdzie na marne? Pamiętajcie: nie ma dziś dla was piękniejszego zadania, niż zadanie zrozumienia i oddania

sprawiedliwości cudzej myśli. Jeśli nie rozmiłujecie się w tym zadaniu, Wasze studia mogą skończyć się nieoczekiwaną porażką. ...

Wierzcie mi, że na niczym mi dziś tak nie zależy, jak na uchronieniu Was przed tym niebezpieczeństwem. W. B o n o w i c z,

Tischner, s. 480-481. Tu rodzi się jeszcze jedno wyjaśniające pytanie by właściwie zrozumieć rolę „zadośćuczynienia” w życiu

duchowym człowieka. W innym miejscu Ks. Tischner sam o tym mówi w ten sposób: Staram się pytać, jak musi być zbudowany

człowiek i jak muszą wyglądać jego stosunki z innym człowiekiem, by mógł być przestrzenią działania Bożej Łaski?. Ksiądz Józef

dodaje, że sam nie i tym usilniej będzie szukał odpowiedzi. Dochodzi do takich rozstrzygnięć: wie, że łaska Boża jest Tajemnicą, że

jest odblaskiem i światłem Dobroci i Miłości Bożej. Dlatego domaga się w człowieku przestrzeni „podobnej” z tym większą

słusznością ponieważ jest „darem”. Łaska wznosi człowieka na nowy „poziom życia‟. Nie niszczy wolności, lecz umożliwia jej

istnienie „na nowym poziomie‟. Dzięki wolności, która stała się „darem łaski‟. ... –łaska „objawia‟ i „usprawiedliwia‟, odsłania

człowiekowi jego miejsce i jego drogę wśród ludzi. Łaska otwiera na sens. Jej przestrzenią staje się wspaniałomyślna wolność i

dobra wola człowieka. Konkretna ludzka wolność jest „owocem rodzenia‟. Ona jest przede wszystkim „wyzwoleniem‟, które „rodzi

się‟, rośnie i dojrzewa w bezustannej wymianie między tym „d l a kogo‟ i tym „d z i ę k i komu‟. Powołując się na myśli Augustyna i

innych Autor dodaje: Cokolwiek by się rzekło o tym przezwyciężeniu, jedno jest pewne: ze wszystkich Ojców Kościoła Św. Augustyn

miął najgłębszą intuicję przewagi zła nad siłami ludzkimi. Mógł pierwszy powiedzieć: „Poznanie człowieka rodzi rozpacz‟. Tylko

Bóg może nas uratować. Ale Bóg -jak widać z samej obserwacji świata- daje łaskę tylko wybranym; cała reszta to massa damnata.

Bóg jest wspaniały. Wspaniali nie są do niczego zobowiązani. Kościół jest „Świętym Ciałem Chrystusa‟. Ale i w Kościele jest „wielu

wezwanych, ale mało wybranych‟ J. T i s c h n e r, KNM, s. 253, 275, 274 i 252, 238. Bardzo ważnym doświadczeniem

intuicyjnym i intelektualnym Augustyna jest zrównoważona świadomość misterium zła, które nie należy mylić z predestynacją i

poddaniem woli człowieka, lecz ze słabością grzechu i stąd wynikającymi skłonnościami, tak zwanym bezładem woli. Precyzując

swe myśli w sposób wewnętrznie bulwersujący czytelnika Ks. Tischner chce spowodować w nas choćby minimum

dociekliwości, a także zainteresowania pracami Św. Augustyna. Na pewno Księdzu Józefowi nie zależy na analizie wielkich dzieł i

traktatów lecz raczej na ostatnich streszczeniach, katechezach i poprawkach, jakie stały się życiowym testamentem Świętego. Jedną

202 z takich prac jest Pedagog, gdzie w katechezie chrzcielnej w jednym z przypisów mamy klauzulę odnoszącą się do „mocy zła” i

siły grzechu o czym również naucza Św. Paweł. Por. S. ABT, Święty Augustyn jako pedagog, ( przedruk za pozwoleniem Kurii

Krakowskiej, bez podania autora tł.), Poznań 1930, s. 44-45. Łaska wpływa na wolność człowieka. Po otrzymaniu takiej łaski

człowiek idzie za głosem Boga. Gdy otrzyma jedynie łaskę dostateczną, za głosem Boga nie idzie. Wtedy jednak nie Bóg lecz on sam

jest sobie winien. Jeśli jednak łaska nieodparta, zwana również „uprzednio skuteczną‟, wywołuje zawsze zamierzony skutek, to

powstaje pytanie o wolność człowieka. Gdzie jest miejsce na wolność? Kto chce zachować wolność musi zmienić jej „definicję‟,

musi powiedzieć: wolność polega na „na konieczności działania wedle łaski‟. Cóż to jednak ma być za wolność, jeśli wyklucza ona

możliwość czynienia zła?‟ Na tak stawiane pytanie Ks. Tischner odpowiada z punktu widzenia Kołakowskiego prowadząc wprost

do skrajnych rozróżnień jak błędy kalwinizmu czy molinizmu. Jednak należy podkreślić, że właściwą odpowiedź w nauczaniu

Kościoła znajdujemy właśnie pośrodku: wola człowieka ku wiecznemu przeznaczeniu nie jest bierna. Dobra wola człowieka i

Boża postępują razem, lecz ta druga prowadzi, [jest maîtresse] źródłem, przyczyną, przewodniczką przyczyną pierwszej i działa

niezawodnie wybierając Boga. ... Jest jednak nieprzeniknionym sekretem Boga i Jego „niezgłębioną Tajemnicą‟. W kluczowej

sprawie wolności i łaski to: „wolność wyzwolona przez łaskę‟. Łaska nie niszczy wolności, wolność nie odrzuca łaski –łaska

wyzwala wolność. J. T i s c h n e r, KNM, s. 239-240, 274 i 252. W tym kontekście łatwiejsze jest zrozumienie Misterium Życia

wewnętrznego Boga. Tak bardzo ważnego studium o Bogu-Miłości, o Bożym Miłosierdziu i zadośćuczynieniu dopełnionym w

Synu Bożym wobec Ojca, za człowieka dla przywrócenia i uzupełnienia braku miłości i dobra konkretnego „zła”. Zadość

uczynienia Miłości zranionej, Dobru utraconemu przez grzech i winę człowieka wobec Boga. Autor poprzez postawione pytania o

Wartość Miłości Bożej o wyjaśnienie intencji zadośćuczynienia i dopełnienia Miłości Ojca w Synu Bożym, który zna Miłość Ojca

oraz wie, co miłuje Ojciec. Dopełnienie Tej Miłości, jest Ofiarna Miłość ludzkości w Chrystusie w takim stopniu by stać się

Człowiekiem i z człowiekiem wypełnić pałającą Miłość Ojca. Tak oto stoimy wobec potrzeby pogłębienia naszego rozumienia

słowa „zadośćuczynienie”. Przyjrzyjmy się więc bacznie temu słowu. Tamże, s. 99-100.

Ad. 284 Autor doskonale ilustruje, czym zatem jest iluzja zła. W sferze religijno-doktrynalnej, jest przejawem integryzmu,

którego iluzyjnym reprezentantem, mówiąc przez analogię, był abp. Marcel Lefebvre, krytyk Soboru Watykańskiego II, ...

Skrajność Lefebvre‟a nosi zdecydowanie francuskie piętno. Jest on wyrazem świadomości tej części społeczeństwa francuskiego -

która nigdy nie pogodziła się z rewolucją. Powstanie republiki jest moralną klęską narodu i katolicyzmu: republika oznacza nie

tylko koniec panowania „pomazańca bożego‟, ale również koniec „społecznego panowania naszego Pana Jezusa Chrystusa‟.

Tamże, s. 140 i 142; Pozostając w przestrzeni doświadczeń religijnych przykładem iluzji psychologizująco-destrukcyjnych,

względem doktryny Kościoła jest tzw. „sprawa Drewermanna” środowisk germańskich. Por. E. D r e w e r m a n n,

Tiefenpsychologie und Exegese, t. 2, Traum, Mythos, Märchen, Sage und Legende, Olten/Freiburg 1984, 1985. Cytuję za: H. W a l

d e n f e l s, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele-Dzisiaj,(Tytuł oryginału: Kontextuelle Fundamentaltheologie2, Paderborn;

München; Wien; Zürich 1988, tł. A. Paciorek, Katowice 1993, (bibliografia) s. 499; Na gruncie odniesień międzyludzkich Tischner

mówi: Każdy Faust ma swego Mefista. Demon zła „wyzyskuje„ człowieka. Każdy człowiek chętnie kłamie w potrzebie, a kto kłamie

w potrzebie, ten też łatwo ulega kłamstwu - nawet bez potrzeby. Ale ten, kto uległ kłamstwu, nie przyzna, że dał się okłamać, powie

raczej, że uległ iluzji. Ulegać kłamstwu - to wstyd, ulegać iluzji to rzecz ludzka. Przyjmujemy zatem: Kłamstwo było i jest

nieszczęściem. Np. wypowiedź J. M. Jackowskiego: „Tischner‟ jest nieukiem, a poza tym to, co twierdzi, nie ma nic wspólnego z

nauką Kościoła. Tischner puentuje: „Samarytańskie miłosierdzie krzyżuje się z leninowskim pryncypializmem‟. Tenże, KNM, s. 229

i 160 oraz 155; Chantal Delsol, mówi: Utraciliśmy „bezpieczeństwo ducha‟. Po „śmierci Boga‟... Ci, którzy „przezwyciężyli religię‟,

prowadzą rozmowy z duchami zmarłych, rehabilitują gnozę płacą wysokie haracze szarlatanom, a także popełniają zbiorowe

203 samobójstwa na życzenie kapłanów nowych „bóstw‟. Wojna odbiera człowiekowi „bezpieczeństwo ciała‟, nasz dzisiejszy

podminowany niepokojem pokój odebrał nam „bezpieczeństwo ducha‟. Tamże, s. 173; Na tym jednak nie koniec. Oto w 1993r.

ukazała się Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej o interpretacji Pisma Świętego w Kościele.(...) Jan Paweł II wzywa do

interpretacji tekstów natchnionych z uwzględnieniem ich „historyczno-kulturowego kontekstu‟. Papież uważa, że „... fałszywe pojęcie

Boga i Wcielenia skłania niektórych do pójścia w przeciwnym kierunku‟. I wyjaśnia: „Bóg Biblii nie jest Bytem absolutnym, który

miażdży wszystko, czego się tknie, nie szanując żadnych różnic ani odcieni‟. Tamże, s. 162

Ad. 301 Chociaż tylko analogicznie, ale nie bezpodstawnie możemy powiedzieć, że Ks. Tischner w kolejno

dojrzewających pracach pisał scenariusz własnego życia, jaki wobec nas wypełnił. Przy czym łatwo możemy dostrzec, jak Jego siła

woli i życia-nawet w chorobie-przybierała szlachetnie ludzkich cech, względem przeciwności tworzących jej karykaturalność, co

stawało się tym większym świadectwem, ale i ciągle wzrastającą ofiarą z siebie. Sam tak pisze: Gabrielowi Marcel‟owi - za Twoją

walkę o życie ludzi. Zanim jednak będę mógł dotknąć tego zagadnienia, trzeba mi przedstawić w ogólnym zarysie szereg spraw

związanych z filozofią śmierci w ogóle. ... W przypadku ludzkiego umierania natrafiamy na charakterystyczne przeciwstawienie

dwu istotowo ze śmiercią człowieka związanych momentów - sensu (niem. Sinn) i znaczenia (niem. Bedeutung) śmierci. Śmierć

może przybierać dla człowieka różne znaczenia, np.: znaczenie heroiczne, ... męczeńskie. ... proste odejście od kłopotów, ... własnej

lub cudzej śmierci. Tenże, ŚLN, s. 270. Innym miejscem potwierdzającym, mającym wiele wspólnego (wiele cech i elementów

wspólnych), z powyższym założeniem są teksty „pisane Życiem” Jana Pawła II. Jednak ta tragiczność śmierci, czy karykaturalność

dramatycznych scen życia wypełnionego przeciwnościami, która u Ks. Kard. J. Ratzingera przejawia się w formie stawianych

pytań wobec „misterium iniquitatis”, u Ks. J. Tischnera sposobem dociekania na bazie bardzo mocnego kontrastu, zaś u Ojca Św.

Jana Pawła II zarówno zagadnienie śmierci, jak i doświadczenie tragiczności życia przyjmują wyraz łagodnego pietyzmu

wyrażanego w poezji, ze szczególnie pogłębioną intuicją przeżyciową. Najbardziej widocznym tego przykładem jest: „Tryptyk

Rzymski”. W poemacie „Ruah” czytamy: Co mi mówisz górski strumieniu? w którym miejscu ze mną się spotkasz? ze mną, który

także przemijam - podobnie jak Ty ... czy podobnie jak Ty? I dalej: „zatrzymaj się! -masz we mnie przystań‟ „we mnie jest miejsce

spotkania z Przedwiecznym Słowem‟- „zatrzymaj się, to przemijanie ma sens‟ „ma sens ... ma sens ... ma sens!‟ J a n P a w e ł II,

Strumień,[w:] Tryptyk Rzymski, Kraków 2003, s. 8 i 10. Tę samą myśl tylko odczytaną w nieco innej perspektywie znajdujemy w

„Medytacjach, Na progu Kaplicy Sykstyńskiej”. Ludzie, którym troskę o dziedzictwo kluczy powierzono, zbierają się tutaj,

pozwalają się ogarnąć sykstyńskiej polichromii, wizji, którą Michał Anioł pozostawił. Tak było w sierpniu, a potem w październiku

pamiętnego roku dwóch Konklawe i tak będzie znów, gdy zajdzie potrzeba, po mojej śmierci. ... Oto widzę siebie pomiędzy

Początkiem a Kresem, pomiędzy Dniem Stworzenia i Dniem Sądu. ... Tamże, s. 14; Źródłem Biblijnym wzmacniającym

powyższe założenia wymienionych Autorów, jest tekst bliski życiu Kapłana, jakim jest Proroctwo Izajasza o „Cierpiącym Słudze

Jahwe” (Iz 49, 1-13) oraz treść Psalmu 64 Modlitwy Brewiarza. Jest on odmawiany tylko jeden jedyny raz w ciągu roku - w Jutrzni

na Wielką Sobotę, kiedy spełnia się wydarzenie P a s c h a l n e obejmujące „Misterium Pietatis” Syna Bożego Jezusa Chrystusa dla

Zbawienia „człowieka” i świata. Treścią rozpamiętywaną dnia jest Śmierć Chrystusa, Zstąpienie do Otchłani „Piekieł”. Jego

martwe ciało spowija Całun doznanej męki, a całość stworzenia wydaje się czekać, jakby w kamiennym bezruchu na wyrwanie

spod „władztwa” grzechu i śmierci: Namawiali się, żeby ukryć sidła, mówili: „Któż je obaczy?‟ Wymyślili nieprawość, umęczyli się

głębokim szukaniem. Przystąpi człowiek do serca głębokiego, a Bóg wywyższony będzie. ... Strwożyli się wszyscy, którzy ich widzieli

i uląkł się wszelki człowiek. Będzie się weselił sprawiedliwy w Panu i będzie w Nim nadzieję miał i będą chwaleni wszyscy prawego

serca. Zapożyczenie tego Psalmu w modlitwie Kościoła nastąpi w Godzinie czytań wspomnienia o Apostołach. K s i ę g a P s a l

m ó w, Księga II, Ps, 63(64), 1-11, [w:] K u r i a M e t r o p o l i t a l n a, Pismo Święte Starego Testamentu, przekład W. O. Jakuba

204 Wujka T.J., Wydanie II, komentarz, Ks. St. Styś T.J., Kraków 1956, s. 619; Święte Triduum Paschalne Męki i Zmartwychwstania

Pańskiego, Wielka Sobota, Starożytna homilia na Świętą i Wielką Sobotę, [w:] Congregatio pro Cultu Divino, Liturgia Godzin, II

Czytanie, Editio typica 1982, t. II, s. 386-387. Jako przykład pośredni, wyrażony w imieniu innych osób, który wskazuje na

powyższy tok rozważań, jest homilia przypadająca na dzień modlitw za pracowników Uczelni. Ks. Prof. Stefan Koperek w swym

tekście okolicznościowym zawarł bardzo łagodny „wątek przeżyciowy” zaczerpnięty z refleksji i wskazań Ojca Świętego, jak też

zagadnienie pewnego „Misterium” człowieka i Boga, co jest wspólne niniejszym analizom. S. K o p e r e k, , Polecając

Miłosierdziu Bożemu,[w:] J. M a j k a, Z. W o ź n i a k o w a, Vita Academica, Biuletyn Informacyjny PAT, Kraków 2003, nr 2, s.

11.

PAPIESKA AKADEMIA TEOLOGICZNA - img.oferia.pl · 1 PASTORALNE IMPLIKACJE ... Tenże,...

Documents

Transcript of PAPIESKA AKADEMIA TEOLOGICZNA - img.oferia.pl · 1 PASTORALNE IMPLIKACJE ... Tenże,...