Otwarte modele komunikacji naukowej w Polsce i na świecie

Jakub Szprot, Centrum Otwartej Nauki, ICM UW

jszprot@icm.edu.pl

Seminarium podsumowujące projekt pt.: „Leśne Centrum Informacji – platforma informacyjna monitoringu środowiska przyrodniczego”, 9 kwietnia 2014 r., Instytut Badawczy Leśnictwa

Otwarta nauka

✔ Otwarty dostęp

✔ Otwarte dane badawcze

✔ Open notebook science

✔ Otwarty proces peer review

✔ Nauka obywatelska

Otwarty dostęp

✔ Słabości tradycyjnego systemu dystrybucji publikacji naukowych

✔ Nowe technologie

✔ Specyfika publikacji naukowych

Otwarty dostęp

„Przez „otwarty dostęp” rozumiemy dostępność treści za darmo i w publicznym internecie, co

pozwala każdemu czytać, ściągać, kopiować, rozprowadzać, drukować, przeszukiwać, zamieszczać

odnośniki do pełnych wersji tekstów, indeksować, przekazywać jako dane do oprogramowania oraz

używać w dowolnym innym, zgodnym z prawem celu – bez barier fi nansowych, legalnych czy

technicznych innych niż te związane z uzyskaniem dostępu do samego internetu. Jedynym ograniczeniem

kopiowania i dystrybucji treści, oraz jedyną rolą, jaką w tym obszarze odgrywa prawo autorskie, powinno

być zapewnienie autorom kontroli nad integralnością ich utworów oraz prawa do odpowiedniego uznania

ich autorstwa i cytowania ich prac”

Budapest Open Access Initiative, 2002

Otwarty dostęp gratis

„Darmowy i otwarty dostęp – rozpowszechnianie utworu lub przedmiotu prawa pokrewnego w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym oraz możliwość nieodpłatnego i nieograniczonego technicznie korzystania z nich zgodnie z właściwymi przepisami o dozwolonym użytku lub o innych wyjątkach przewidzianych w przepisach prawa.”Wdrożenie otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych. Praktyki światowe a specyfka polska. Przewidywane koszty, narzędzia, zalety i wady, Warszawa: ICM, 2011

Otwarty dostęp libre

„Wolny i otwarty dostęp – rozpowszechnianie utworu lub przedmiotu prawa pokrewnego w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym wraz z udzieleniem każdemu licencji na nieograniczone, nieodpłatne i niewyłączne korzystanie z nich oraz z ich ewentualnych opracowań; licencja może zawierać postanowienia nakładające na korzystającego zobowiązania nie naruszające istoty uprawnienia do nieograniczonego, nieodpłatnego i niewyłącznego korzystania, takie jak obowiązek przekazania odbiorcy informacji o twórcy, producencie lub wydawcy, przedmiocie licencji oraz o jej postanowieniach, lub obowiązek udostępnienia odbiorcom przedmiotu licencji lub jego opracowania na takiej samej licencji.”

Wdrożenie otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych. Praktyki światowe a specyfka polska. Przewidywane koszty, narzędzia, zalety i wady, Warszawa: ICM, 2011

Otwarty dostęp

✔ Zwiększenie dostępności, widoczności i łatwości wyszukiwania publikacji naukowych

✔ Zwiększenie liczby cytowań i oddziaływania publikacji naukowych

✔ Ułatwienie i przyśpieszenie procesu komunikacji naukowej

✔ Ułatwienie współpracy między różnymi podmiotami

✔ Umożliwienie dostępu do treści naukowych osobom i instytucjom spoza środowiska naukowego

✔ Realizacja zasady publicznej dostępności zasobów finansowanych ze środków publicznych

✔ Zwiększenie zwrotu z inwestycji w badania naukowe

✔ Ułatwienie procedur zarządzania wiedzą i jej ewaluacji

✔ Promocja instytucji prowadzących i finansujących badania naukowe

✔ Archiwizacja i długoterminowe przechowywanie treści w postaci cyfrowej

Złota droga - czasopisma w otwartym dostępie

✔ Directory of Open Access Journals: 9 709 czasopism ze 133 krajów, 1 599 869 artykułów (nie są to wszystkie otwarte czasopisma!)

Zielona droga - otwarte repozytoria

✔ Repozytoria dziedzinowe i instytucjonalne

✔ Registry of Open Access Repositories: 3623 repozytoria

✔ Directory of Open Access Repositories: 2624 repozytoria

Otwarte repozytoria na świecie

Źródło: Repository66.org Repository Maps, http://maps.repository66.org/

Otwarte mandaty

✔ Instytucje przyjmujące mandat: jednostki naukowe i badawcze, instytucje finansujące badania (w tym instytucje rządowe)

✔ Osoby zobowiązane mandatem: pracownicy naukowi, beneficjenci grantów

✔ Treści, których dotyczy mandat: recenzowane artykuły naukowe, prace dyplomowe, inne utwory naukowe, dane badawcze

✔ Zobowiązanie: umieszczanie i udostępnianie treści w otwartych repozytoriach (instytucjonalnych lub dziedzinowych)

Otwarte mandatyROARMAP (Registry of Open Access Repositories Mandatory Archiving Policies):

✔ 207 mandatów przyjętych przez instytucje

✔ 44 mandaty przyjęte przez części instytucji

✔ 9 mandatów przyjęty przez grupę instytucji

✔ 89 mandatów przyjęte przez instytucje finansujące badania

✔ 110 mandatów dotyczących prac dyplomowych

Otwarte mandaty - przykłady

✔ Uniwersytet Harvarda

✔ Massachussetts Institute of Technology

✔ Princeton University

✔ Eidgenössische Technische Hochschule Zürich

✔ National Institutes of Health

✔ Wellcome Trust

✔ UK Research Councils

✔ European Research Council

✔ Komisja Europejska

Otwarty dostęp na szczeblu krajowym - przykłady

✔ Stany Zjednoczone: (1) NIH Public Access Policy; (2) zobowiązanie agencji federalnych zajmujących się sprawami pracy, edukacji, zdrowia i pomocy humanitarnej, posiadających budżety na badania naukowe przekraczające 100 milionów dolarów, do zapewnienia otwartego dostępu do wyników badań finansowanych z budżetu federalnego (Consolidated Appropriations Act, 2014)

✔ Agentyna: wszystkie instytucje działające w ramach argentyńskiego systemu nauki są zobowiązane do stworzenia repozytoriów umożliwiających otwarty dostęp do prac naukowych i danych badawczych; badacze korzystający z państwowych funduszy są zobligowani do zdeponowania w tych repozytoriach (lub do wyrażenia zgody na zdeponowanie) końcowych wersji swoich prac najpóźniej sześć miesięcy po publikacji i danych badawczych najpóźniej pięc lat od ich zgromadzenia (Ley 26899: Creación de Repositorios Digitales Institucionales de Acceso Abierto, Propios o Compartidos, 13 listopada 2013 r.)

Polityka otwartego dostępu Komisji Europejskiej

Wytyczne European Research Council (2007)

Pilotaż Open Access w ramach Siódmego Programu Ramowego (od 2008)

Zalecenie Komisji z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji naukowej i jej ochrony

Otwarty dostęp jako ogólna zasada w programie ramowym w zakresie badań i innowacji na lata 2014-2020 Horizon 2020

Pilotaż Open Access w 7PR

✔ Od 2008 roku

✔ Siedem obszarów nauki: energetyka, środowisko (łącznie ze zmianami klimatycznymi), zdrowie, techniki informatyczne i komunikacyjne (systemy poznawcze, systemy interakcyjne, robotyka), infrastruktura badawcza (e-infrastruktura), nauka w społeczeństwie, nauki socjologiczno - ekonomiczne oraz nauki humanistyczne

✔ 20% budżetu 7PR

✔ Zobowiązanie do do umieszczania zrecenzowanych artykułów naukowych albo ostatecznych wersji autorskich artykułów, będących rezultatem projektów finansowanych z 7PR, w dostępnych on-line repozytoriach

✔ Otwarty dostęp do publikacji ma być zapewniony po upływie sześciu (dla pierwszych pięciu obszarów) lub dwunastu (dla pozostałych dwóch obszarów) miesięcy od daty publikacji

✔ Koszty publikacji w otwartym dostępie (tzw. złota droga) kwalifikowane od początku 7PR we wszystkich projektach (w czasie trwania projektu)

Dokumenty Komisji Europejskiej z 17 lipca 2012 r.

✔ Komunikat „Wzmocnione partnerstwo w ramach europejskiej przestrzeni badawczej na rzecz doskonałości i wzrostu gospodarczego”

✔ Komunikat „W stronę lepszego dostępu do informacji naukowej. Zwiększanie korzyści z inwestowania środków publicznych w badania naukowe”

✔ Zalecenie Komisji z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji naukowej i jej ochrony

Zalecenie Komisji z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji

naukowej i jej ochrony

Horizon 2020

✔ Otwarty dostęp jako ogólna zasada

✔ Pilotaż dotyczący otwartych danych (Open Research Data Pilot)

Horizon 2020„Open access to scientific publications

Each beneficiary must ensure open access (free of charge, online access for any user) to all peer-reviewed scientific publications relating to its results.

In particular, it must:

(a) as soon as possible and at the latest on publication, deposit a machine-readable electronic copy of the published version or final peer-reviewed manuscript accepted for publication in a repository for scientific publications;

Moreover, the beneficiary must aim to deposit at the same time the research data needed to validate the results presented in the deposited scientific publications.

(b) ensure open access to the deposited publication — via the repository — at the latest:

(i) on publication, if an electronic version is available for free via the publisher, or

(ii) within six months of publication (twelve months for publications in the social sciences and humanities) in any other case.

(c) ensure open access — via the repository — to the bibliographic metadata that identify the deposited publication.”

(Horizon 2020 Model Grant Agreement)

Otwarty dostęp w Polsce - repozytoria

✔ Directory of Open Access Repositories - http://www.opendoar.org/: 85 polskich repozytoriów

✔ Registry of Open Access Repositories - http://roar.eprints.org/: 113 polskich repozytoriów

✔ W większości są to biblioteki cyfrowe

✔ Agregator CeON - http://agregator.ceon.pl/: 14 repozytoriów

✔ Badanie CeON: 23 repozytoria (nie wszystkie i nie w pełni otwarte)

Otwarty dostęp w Polsce - czasopisma

✔ Badanie CeON obejmujące polskie czasopisma punktowane według wykazu czasopism naukowych z dnia 20 grudnia 2012 r. (1925 czasopism)

✔ 947 czasopism, czyli ok. 49%, udostępnia w sposób otwarty swój ostatni numer

✔ 212 czasopism, czyli ok. 11%, stosuje embargo

✔ 1304 czasopisma, czyli ok. 68%, udostępnia w sposób otwarty przynajmniej jeden cały numer podlegający ochronie prawnoautorskiej (majątkowej)

✔ 319 czasopism w otwartym dostępie w prowadzonej przez CeON Bibliotece Nauki (http://bibliotekanauki.ceon.pl)

Otwarty dostęp w Polsce – działania na szczeblu krajowym

✔ 2004: podpisanie przez Polskę deklaracji OECD Declaration on Access to Research Data from Public Funding

✔ 2010: program Springer Open Choice dla polskich autorów

✔ 2011: zamówienie przez MNiSW przygotowanej w ICM ekspertyzy Wdrożenie otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych. Praktyki światowe a specyfka polska. Przewidywane koszty, narzędzia, zalety i wady

✔ Deklaracje dotyczące priorytetów MNiSW

Dziękuję za uwagę