Panel Ekspertów „KLIMAT” organizowany w ramach Narodowego Programu Leśnego: LASY I DREWNO A ZMIANY KLIMATYCZNE: ZAGROŻENIA I SZANSE

dr inż. Wojciech Cichy

Instytut Technologii Drewna, Poznań

WSPÓŁSPALANIE PALIW KONWENCJONALNYCH I BIOMASY DRZEWNEJ. DYLEMATY POMIĘDZY ZASADAMI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A EKONOMIĄ

W efekcie prowadzonej przez Unię Europejską polityki klimatycznej, a w

szczególności przyjętego przez Parlament Europejski w roku 2008 tzw. „pakietu 3 x 20”,

Polska została zobowiązana do wypełnienia szeregu zadań mających na celu

przeciwstawienie się globalnemu ociepleniu klimatu. Zadania te to: ograniczenie do 2020

roku emisji dwutlenku węgla o 20 procent, zmniejszenia zużycia energii o 20 procent, oraz

wzrost zużycia energii ze źródeł odnawialnych z obecnych 8,5 do 20 procent. Spośród

przyjętych zobowiązań właśnie to ostatnie wydaje się być najtrudniejszym w realizacji, co

wynika ze struktury polskiej energetyki i dominującej roli zakładów spalających paliwa

kopalne. W tej sytuacji zdecydowano by biomasa stanowiła główne źródło energii

odnawialnej. Jak się wydaje najpoważniejszym źródłem tego surowca możliwym do

wykorzystania w charakterze nośnika energii odnawialnej są w Polsce pozostałości z rolniczej

produkcji roślinnej i z przetwórstwa drewna. Dodatkowym aspektem stosowania tego

materiału, wobec problemów z rozbudową zakładów opartych o energię wody, wiatru, słońca,

czy też wnętrza ziemi, jest fakt, że spalanie biopaliw stałych1 (ze względów ekonomicznych)

umożliwia najszybciej wypełnienie przez Polskę międzynarodowych zobowiązań w zakresie

produkcji energii elektrycznej i ciepła ze źródeł odnawialnych. Dodatkowo działania o tym

charakterze są zgodne z zapisami Polityki Energetycznej Polski do 2030 roku (Polityka…

2009), przyjętej przez Radę Ministrów w 2009 roku.

W chwili obecnej obserwuje się w Polsce znaczny deficyt drewna, które może zostać

przeznaczone do otrzymywania energii. Wynika to z ograniczonych zasobów leśnych Polski,

które nie mogą sprostać rosnącym potrzebom rozbudowanego przemysłu zajmującego się

przetwórstwem drewna. Z drugiej strony program rozwoju energetyki opartej na

odnawialnych źródłach energii (OZE) kładzie nacisk głównie na wykorzystanie do tego celu

biomasy różnego rodzaju. Jak dotąd podstawowym rodzajem biomasy wykorzystywanym w

dużych zakładach energetycznych w Polsce są różnego rodzaju odpady pochodzące z

mechanicznej obróbki drewna. Cechą charakterystyczną tego rodzaju paliw jest wysoka

1 Biopaliwa stałe – paliwa stałe otrzymane z biomasy roślinnej

1

czystość chemiczna oraz stosunkowo niska wartość opałowa. Z kolei biomasa roślinna

pochodzenia rolniczego (tzw. Biomasa „agro”), której potencjał w wielu regionach Polski

wydaje się być niemal nieograniczony, sprawia energetykom szereg problemów natury

technologicznej.

Biomasa roślinna, a w szczególności biomasa drzewna była wykorzystywana do

otrzymywania energii już od czasów historycznych. Dzięki wykorzystaniu biomasy drzewnej

możliwe było wprowadzenie rewolucyjnych przemian technologicznych w XVIII i XIX

wieku związanych z wynalezieniem i wdrożeniem silników parowych. Mniej więcej od

drugiej połowy wieku XIX coraz częściej kopaliny wypierały z użytku paliwa biomasowe.

Jeszcze w drugiej połowie XX wieku wykorzystywanie drewna w charakterze paliwa

uznawane było za symbol zacofania technologicznego. Do dnia dzisiejszego w wielu krajach

Trzeciego Świata powszechnie stosuje się różnego rodzaju biomasę jako paliwo do

ogrzewania domostw i przyrządzania posiłków [Rosillo-Calle i in. 2007]. Jeszcze w obecnych

czasach obserwuje się znaczące różnice związane z wykorzystaniem biomasy do wytwarzania

energii pomiędzy krajami rozwijającymi się (około 38%), a krajami uprzemysłowionymi –

około 3% [Lewandowski 2006].

Wobec zagrożeń związanych z globalnym ocieplaniem klimatu Parlament Europejski i

Rada Europy przyjęły dokument [Dyrektywa…2001], którego celem było przede wszystkim

wspieranie zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej.

Zapisy tego dokumentu spowodowały szereg istotnych zmian w działaniach związanych z

wytwarzaniem energii w naszym kraju. Efektem przyjętej przez władze naszego kraju polityki

było wdrożenie szeregu aktów prawnych mających na celu wsparcie wytwarzania energii ze

źródeł odnawialnych. Przykładem może być niedawno zmienione Rozporządzenie Ministra

Gospodarki z dnia 9 listopada 2012 r. [Dz.U.2012.1229] w sprawie szczegółowego zakresu

obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia

opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych

źródłach energii oraz obowiązku potwierdzenia danych dotyczących ilości energii

elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii.

Omawiana problematyka jest o tyle istotna, że w ostatnim okresie obserwuje się

olbrzymie zainteresowanie biomasą drzewną stanowiącą nośnik energii odnawialnej. Sytuacja

taka wynika z międzynarodowych zobowiązań Polski w tej dziedzinie zawartych m.in. w

Protokole z Kioto. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, iż zapotrzebowanie to może

zostać niezaspokojone wobec stosunkowo niskiej podaży drewna na krajowym rynku oraz

ograniczeń prawnych w stosowaniu drewna leśnego do wytwarzania energii. Właściwa

2

klasyfikacja i ocena biopaliw jako odnawialnego nośnika energii mogłyby przynajmniej

częściowo przysłużyć się rozwiązaniu problemu niskiej podaży odnawialnych nośników

energii na rynku krajowym.

W latach 2009-2011 wykonywano pod kierunkiem specjalistów z Instytutu

Technologii Drewna w Poznaniu badania, których celem było określenie kierunków badań

naukowych, priorytetowych dla wzrostu innowacyjności i rozwoju przedsiębiorstw polskiego

sektora drzewnego do 2020 roku2. W badaniach prowadzonych metodami Foresight

bioenergia stanowiła jeden ze zidentyfikowanych obszarów badawczych [Ratajczak i inni

2010, 2011]. W efekcie prac przeprowadzonych metodą Delphi w tym obszarze określono

kilka dominujących nurtów badawczych, z których zdaniem uczestników badania trzy

zasługują na największą uwagę:

„Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu”,

„Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego”,

„Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej” [Ratajczak i inni 2010, 2011].

Jak z powyższego wynika najważniejsze, zidentyfikowane przez wykonawców

projektu, kierunki przyszłych badań w drzewnictwie związanych z bioenergią, ściśle łączyły

się z przewidywanymi działaniami mającymi na celu zwiększenie efektywności

wykorzystania surowców drzewnych, co ma i mieć będzie niebagatelne znaczenie dla

rozwoju całej branży. Rozpatrując kierunki prowadzonych przyszłych badań do roku 2020 w

odniesieniu do bioenergii w scenariuszach rozwoju [Ratajczak i inni 2010] zaproponowano

kilka priorytetów badawczych, z których część bezpośrednio wiązała się otrzymywaniem

energii:

Badania nad wielokierunkowym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy drzewnej sprzyjającym zrównoważonemu rozwojowi gospodarki (Makropriorytet: Społeczeństwo i środowisko);

Nowoczesne technologie spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (Makropriorytet: Baza surowcowa).

Jakkolwiek prace prowadzone w tym projekcie odnosiły się do sektora drzewnego to,

zdaniem autorów, poprzez fakt rosnącego niezmiennie od wielu lat popytu na surowiec

2 “Foresight w drzewnictwie – scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do roku 2020” – projekt POIG 01.01.01-30-

022/08

3

drzewny w naszym kraju i ograniczonej jego podaży, działania mające na celu zastępowanie

części sortymentów drzewnych pochodzenia leśnego innymi rodzajami biomasy drzewnej,

spowodować mogą zwiększenie dostępności tego surowca dla (szeroko rozumianego)

przemysłu drzewnego [Development…2009].

Z chwilą podpisania traktatu akcesyjnego Polska została zobowiązana do wdrażania

unijnej polityki klimatycznej, której podstawowe zasady odnoszące się do wytwarzania

energii elektrycznej określono w wysokiej rangi dokumentach takich jak opracowana przez

Ministerstwo Gospodarki Polityka Energetyczna [Polityka…2009]. Po przeanalizowaniu

uwarunkowań geograficzno-gospodarczych stwierdzono, że najszybszym sposobem

wywiązania się z zobowiązań wobec UE w tym zakresie będzie wykorzystanie w szerokim

zakresie biomasy jako nośnika energii. Niezwykle istotnym czynnikiem, który bezpośrednio

wpłynął na podjęcia takiej decyzji była struktura energetyki w Polsce – w ponad

dziewięćdziesięciu procentach opartej na spalaniu paliw kopalnych (węgla kamiennego i

brunatnego). Uznano, że w początkowym okresie wytwarzanie energii z udziałem

odnawialnych jej nośników (różnych postaci biomasy) będzie można prowadzić dzięki

wspólnemu spalaniu dotychczasowych, konwencjonalnych paliw i biomasy. Taki system, nie

wymagający znaczących inwestycji, miał być stosowany w okresie przejściowym do czasu

wybudowania instalacji przeznaczonych do spalania paliw biomasowych tzw. instalacjii

dedykowanych dla biomasy. Oczekiwano, że procesy współspalania pozwolą ograniczyć

koszty kapitałowe i eksploatacyjne, przy uzyskaniu większej sprawności elektrycznej i

większej elastyczności paliwowej [Rybak 2006]. Dodatkowym aspektem tych posunięć miała

być redukcja emisji zanieczyszczeń, którą spodziewano się uzyskać jako efekt tzw. działań

reburningowych. Potwierdzeniem przewidywanych efektów były doniesienia literaturowe

dokumentujące doświadczenia zagranicznych ośrodków naukowych i przedsiębiorstw

energetycznych [Biomass…2010]. W tym czasie w samej Europie funkcjonowało około 100

instalacji współspalających biomasę z węglem [Współspalanie…2007].Oczekiwania te nie do

końca sprawdziły się w polskich warunkach.

ROZWIĄZANIA TECHNICZNE

Rozróżnia się trzy zasadnicze warianty wytwarzania energii poprzez współspalanie

biomasy (bądź otrzymanego z niej biogazu) z paliwami konwencjonalnymi:

współspalanie bezpośrednie – mamy z nim do czynienia w sytuacji gdy proces

spalania zachodzi w jednej komorze spalania (do spalania doprowadzane są strumienie

węgla i biomasy bądź gotowa mieszanka węgla i biomasy);

4

współspalanie pośrednie – ma miejsce w sytuacji gdy spalanie biomasy zachodzi w

przedpalenisku, a entalpia spalin wykorzystywana jest do generacji ciepła w

wymiennikach ciepłowniczych; albo otrzymany w gazogeneratorze z biomasy gaz jest

spalany w komorze spalania razem z węglem;

współspalanie w układzie równoległym – z którym mamy do czynienia w sytuacji gdy

paliwo węglowe i biomasowe spalane są w osobnych komorach spalania z zachowaniem

wymaganych parametrów technologicznych procesu. Jego szczególnym przypadkiem jest

tzw. układ hybrydowy, w którym elementem wspólnym jest dopiero kolektor parowy

[Biomass…2010, Współspalanie…2007, Przewodnik…2007].

Z oczywistych względów największą popularność w polskich warunkach zyskał

wariant bezpośredniego współspalania. Wynikało to głównie z relatywnie niskich kosztów

inwestycyjnych związanych z przystosowaniem instalacji do spalania dwóch rodzajów paliw

(węgla i biomasy). Wariant ten jednakże budzi olbrzymie kontrowersje wśród ekspertów w

kraju i za granicą [Rozmowa…2013].

WŁAŚCIWOŚCI BIOMASY JAKO PALIWA

Porównując właściwości węgli energetycznych i biomasy (w tym biomasy drzewnej)

stwierdzić można znaczne różnice w zawartości pierwiastków elementarnych. W biomasie

występuje około dwukrotnie mniej węgla pierwiastkowego, czterokrotnie więcej tlenu i dużo

mniej siarki i azotu (w zależności od rodzaju biomasy). W efekcie paliwa biomasowe

charakteryzują się wysokim (w porównaniu do węgli energetycznych) udziałem tzw. części

lotnych. Czynnik ten wpływa bezpośrednio na zachowanie się biomasy w trakcie spalania

wymuszając stosowanie odpowiednich technologii spalania. Inną cechą wyróżniającą paliwa

biomasowe jest jej wysoka hydrofilność, co sprawia że często cechuje się ona wysoką

zawartością wilgoci spowodowaną oddziaływaniem czynników atmosferycznych podczas jej

składowania. Efektem tego jest niska wartość opałowa w stanie roboczym. Inną niekorzystną

cechą biomasy jest jej stosunkowo niska gęstość (gęstość nasypowa) wpływająca

bezpośrednio na koszty jej transportu z miejsca pozyskania do elektrowni oraz na koszty

składowania. Właściwości te powodują, iż koszty energii wytworzonej z biomasy są

wielokrotnie wyższe w porównaniu z paliwami węglowymi. Dopiero system wsparcia w

postaci tzw. „zielonych certyfikatów” sprawia, że działalność ta staje się opłacalna.

Skoro zakłady energetyczne zobowiązane zostały do wytwarzania energii ze źródeł

odnawialnych a wyższe koszty wytwarzania tej energii są im rekompensowane poprzez

mechanizmy wsparcia rodzi się pytanie: dlaczego tak wiele jest kontrowersji wobec tego

5

rodzaju działalności oraz dlaczego tak wielu specjalistów sprzeciwia się wspieraniu

wytwarzania „energii odnawialnej” z wykorzystaniem procesów jej wspólspalania z węglem?

Argumentów przytoczyć można co najmniej kilka:

1. Współspalanie w warunkach polskich stosowane jest w głównej mierze na

kilkudziesięcioletnich instalacjach, a co za tym idzie o stosunkowo niskiej sprawności

energetycznej nie przekraczającej często 30% przy spalaniu paliw konwencjonalnych.

Spalając w takich urządzeniach paliwa biomasowe o niskiej wartości opałowej (wysoka

wilgotność + zanieczyszczenia mineralne) obniżamy tę sprawność jeszcze bardziej. W

efekcie tylko niewielka część energii chemicznej zawartej w spalanych paliwach jest

przekształcana w energię elektryczną. Można powiedzieć, że technologia ta obniża

efektywność spalania paliwa węglowego. Dla porównania nowoczesne instalacje

dedykowane do spalania biomasy osiągają sprawność sięgającą 80%.

2. Ponieważ najbardziej poszukiwanym rodzajem biomasy przeznaczonej do

wytwarzania energii jest biomasa drzewna, wysoki popyt na ten rodzaj surowca

spowodował wzrost cen drewna nawet w odniesieniu do (jak by się wydawało) najmniej

wartościowych jego sortymentów. Z tego punktu widzenia działania związane ze

współspalaniem uderzają bezpośrednio w przemysł drzewny, choć niedoceniany, stanowi

jeden z filarów polskiej gospodarki. Niska sprawność współspalania w polskich

warunkach powoduje, iż potrzeby surowcowe energetyki są wielokrotnie wyższe, niż by

się to mogło wydawać. Należy nadmienić, iż uznawane za materiał drzewny gorszej

jakości zrębki i trociny tartaczne oraz tzw. drobnica leśna to podstawowy surowiec

przemysłu płyt drewnopochodnych.

3. Wprowadzony w Unii Europejskiej system wsparcia miał za zadanie rekompensować

wysokie koszty wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych i stymulować wdrażanie

nowych technologii wytwarzania energii z OZE. Jak wynika z publikowanych w mediach

informacji („Dziennik Gazeta Prawna”, powołując się na dane Instytutu Energetyki

Odnawialnej) w 2012 r. prawie 70% wsparcia w postaci tzw. „zielonych certyfikatów”

trafiło do dziewiętnastu największych polskich elektrowni. Dziesięć z nich produkowało

energię odnawialną współspalając węgiel z domieszką biomasy.

4. Jak wynika z informacji zebranych przez „Dziennik Gazeta Prawna” na rynku

pojawiła się spora nadwyżka tzw. „zielonych certyfikatów” przyznawanych za każdą

megawatogodzinę wyprodukowanej energii z OZE. W efekcie ich cena spadła o

kilkadziesiąt złotych sprawiając, iż w wielu wypadkach wsparcie produkcji energii z

6

wykorzystaniem OZE przestało kompensować wysokie koszty jej wytwarzania także dla

innych (poza biomasą) jej nośników.

5. Z raportu Instytutu Energetyki Odnawialnej ( www.ekonomia.rp.pl stan na dzień

04.06.2013) pt. "Ocena skutków ekonomicznych utrzymania wsparcia dla technologii

współspalania węgla z biomasą" wynika, że utrzymanie obecnego poziomu wsparcia dla

technologii współspalania biomasy w blokach węglowych oznacza, że w 2020 r. Polska

będzie musiała kupić za granicą drogą "zieloną energię" za 6 mld zł. Obecnie około 50%

energii wytworzonej w OZE w Polsce pochodzi z procesów współspalania biomasy z

węglem. Specjaliści z IOE uważają, współspalanie w takim wydaniu blokuje obecnie

rozwój innych technologii odnawialnych w Polsce.

6. Zdaniem wielu specjalistów z krajowych i zagranicznych "Energetyka odnawialna” to

przede wszystkim „Energetyka rozproszona”, przetwarzająca surowce odnawialne w

energię jak najbliżej źródeł ich powstawania. Działania takie ograniczają do minimum

koszty związane z transportem paliw (biomasy), obniżają straty związane z przesyłem,

ograniczają import biopaliw, generują nowe miejsca pracy. Idea zrównoważonego

rozwoju w kwestiach „Energii odnawialnej” odnosi się właśnie do takich działań. W taki

właśnie sposób wspiera się rozwój OZE w innych krajach. Dla przykładu w Niemczech

systemem wsparcia objęte są jedynie źródła energii odnawialnej o mocy nie

przekraczającej 20 MW.

PODSUMOWANIE

Potrzebą chwili jest jak najszybsze uchwalenie Ustawy o Odnawialnych Źródłach

Energii. Brak stabilnych rozwiązań prawnych związanych z OZE znacząco utrudnia, a

nawet uniemożliwia podejmowanie racjonalnych decyzji związanych z wytwarzaniem

energii odnawialnej, szczególnie w zakresie nowych inwestycji.

Niezwykle ważną kwestią jest dobrze funkcjonujący system prawny. Przemyślane i

poddane konsultacjom społecznym rozwiązania powinna cechować niezmienność i

stabilność co do istoty. Ma to niezwykle istotne znaczenie szczególnie w odniesieniu

do działań inwestycyjnych, z natury rzeczy rozłożonych w czasie.

Poziom wsparcia dla technologii współspalania powinien być w uchwalonej Ustawie o

OZE znacznie zredukowany w odniesieniu do aktualnego projektu. System wsparcia

zapisany w Ustawie powinien uwzględniać koszty dostępu do zasobów energii

odnawialnej a także postępujący spadek kosztów technologii związanych z OZE.

7

System wsparcia powinien generalnie wspomagać rozwój (wdrażanie) nowych

technologii generowania energii z użyciem odnawialnych jej źródeł, a w przypadku

biomasy technologie charakteryzujące się wysoką efektywnością.

W odniesieniu do biomasy drzewnej w pierwszej kolejności powinien zostać

zaspokojony popyt przemysłu przetwarzającego drewno (przemysł celulozowo-

papierniczy, producenci płyt drewnopochodnych). Dopiero po tym należałoby

próbować spełnić oczekiwania energetyki.

BIBLIOGRAFIA

Development and promotion of a transparent European Pellets Market. Creation of a European real-time Pellets Atlas. Deliverable 5.1, Final report on producers, traders and consumers of mixed biomass pellets. (2009), This report is available at the pellets@las (http://www.pelletsatlas.info (stan na dzień 12 maja 2013 r).

Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych. Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich nr L.283/33 z 27.10.2001 r.

Energia odnawialna na Pomorzu Zachodnim.(2003), S. Flejterski, P. Lewandowski, W. Nowak (red.), Wydawnictwo Hogben, Szczecin.

Energia odnawialna na Pomorzu Zachodnim. Energia z biomasy szansą rozwoju. Uwarunkowania i prognozy. (2005), P. Lewandowski (red.), Wydawnictwo Hogben, Szczecin.

Foresight w drzewnictwie – Polska 2020. Obszar badawczy: Bioenergia (2011), E. Ratajczak (red.), Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań.

Hikiert M. A. (2005), Gdzie przebiega granica rodzaju surowca drzewnego, którego spalanie jest gospodarczo uzasadnione. II Międzynarodowa Konferencja Procesorów Energii: Eco-Euro-Energia, Materiały Konferencyjne, Zeszyt 1, s.135-139, Bydgoszcz.

Lewandowski M. L. (2006), Proekologiczne odnawialne źródła energii. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.

Nowe kierunki wytwarzania i wykorzystania energii. Zrównoważone systemy energetyczne. (2005), W. Wójcik (red.) Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin.

Nowoczesne technologie pozyskiwania i energetycznego wykorzystania biomasy. Monografia. (2010), P. Bocian, T. Golec, J. Rakowski (red.), Instytut Energetyki, Warszawa.

Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 r., http://www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Energetyka/Polityka+energetyczna (stan na dzień 12 maja 2013 r).

Przewodnik Metodyczny. Procedury bilasowania i rozliczania energii wytworzonej w procesach współspalania. (2007), M. Ściążko, J. Zuwała, A. Sobolewski (red.), Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla i Towarzystwo Gospodarcze Polskie Elektrownie, Warszawa – Zabrze.

Rosillo-Calle F., de Groot P., Hemstock S. L., Woods J. (2007), The Biomass Assessment Handbook. Earthscan, London - Sterling.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 listopada 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii. (Dz.U.2012.1229).

Rozmowa z dr inż. Markiem Gaworem, DBFZ. http://www.oze.pl/biomasa/rozmowa-z-dr-inz-markiem-gaworem-pracownikiem-naukowym-niemieckiego-centrum-badan-nad-biomasa-dbfz,354.html (stan na dzień 6 czerwca 2013 r).

Rozwój energii odnawialnej na Pomorzu Zachodnim. (2004), P. Lewandowski, W. Nowak (red.), Wydawnictwo Hogben, Szczecin

8

Rybak W. (2006), Spalanie i współspalanie biopaliw stałych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.

Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie. (2010), E. Ratajczak (red.), Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań.

Taubman J. (2011), Węgiel i alternatywne źródła energii. Prognozy na przyszłość. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

The Handbook of Biomass Combustion and Co-firing. (2010), S.van Loo, J. Koppejan (red.), Earthscan, London – Washington DC.

Współspalanie biomasy i paliw alternatywnych w energetyce. (2007), M. Ściążko, J. Zuwała, M. Pronobis (red.), Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla i Politechnika Śląska, Zabrze.

Informacje prasowe pozyskane ze stron internetowych związanych z Energią Odnawialną. (2013).

9