Opole – dzieje miasta · 2 I ZABYTKI III2010 OPOLE Opole – dzieje miasta Piszący w połowie IX...

RENOWACJEI ZABYTKI2 III 20

10

OP

OL

E

Opole – dzieje miastaPiszący w połowie IX wieku anonimowy autor źródła, zwanego powszechnie Geografem bawarskim, wśród plemion żyjących na wschód od Łaby i na północ od Dunaju wymienił między innymi Opolan, którzy, według jego wiedzy, mieli posiadać 20 nieziden-tyfikowanych grodów (Opolini civtates XX). Plemię to wspomniane zostało pomiędzy Ślężanami a Gołęszycami i właśnie gdzieś pośrodku, między Wrocławiem a Raciborzem, należy go umiejscawiać.

AnnaPOBÓG-LENARTOWICZ

3RENOWACJEI ZABYTKIIII 20

10

Opole – od opola czy Opolan?Najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie

sięgają setek lat przed naszą erą. Na obszarze Opolszczyzny do tej pory odkryto przeszło 400 stanowisk archeologicznych, datowanych na okres plemienny, to jest od VII do X wieku. W naj-bliższej okolicy Opola odkryto osady między innymi w Czarnowąsach, Dobrzeniu Wielkim i Domecku oraz cmentarzysko kurhanowe ko-ło Izbicka. Słowianie pojawili się na tym tere-nie prawdopodobnie w VII w. Pozostałością po ich plemiennej organizacji są z pewnością opola, czyli wspólnoty terytorialno-sąsiedzkie, posiadające szereg praw i obowiązków. Opola znane były w wielu częściach Słowiańszczyzny, a ich obecność do dziś jest potwierdzona w na-zwach miejscowości. Do jednych z nich może należeć właśnie Opole. Wśród badaczy trwa bo-wiem spór czy nazwa miasta pochodzi od wspo-mnianego powyżej plemienia Opolan, czy też od znajdującej się w jego pobliżu wspólnoty są-siedzkiej, czyli opola. W pierwszym przypadku mielibyśmy do czynienia z dość dużym plemie-niem, funkcjonującym przynajmniej od I poło-wy IX wieku, którego siedziba znajdowałaby się w Opolu, w miejscu, które trudno jednoznacz-nie wskazać, choć niewykluczone, że była to niewielka wysepka, zwana Ostrówkiem.

Stanica na Ostrówku W Polsce jest wiele wysp i wysepek, na któ-

rych rozgrywały się ważne dla naszych dziejów wydarzenia. Nazywano je ostrowami lub ostrów-kami. Znamy Ostrów Lednicki, kilka Ostrowów Tumskich oraz szereg niewielkich ostrówków, które spełniały ważne role polityczne, gospo-darcze i obronne. Nic w tym dziwnego. Już bo-wiem autorzy wczesnośredniowieczni, opisując Słowian, zauważali, że na swe siedziby wybiera-ją miejsca odludne, wśród lasów, na wyspach, otoczone wodą. Taką też wysepką był opolski Ostrówek, leżący w zakolu Odry. Nie wiemy, jaką rolę spełniał do schyłku IX wieku. Być może był stolicą wspomnianego powyżej ple-mienia, a może tylko czołem wspólnoty opol-nej. Prawdopodobnie w 985 r. (według chrono-logii C14) istniejące tam zabudowania zostały zniszczone, a wysepka opanowana przez woj-ska Mieszka I. Wkrótce powstała tam stanica wojskowa obsadzona wojami polańskimi, nie-wykluczone, że także wspierającymi ich najem-nikami normańskimi. Dowodem na to jest od-kryta w trakcie wykopalisk stosunkowo duża liczba zabawek dziecięcych, w kształcie łóde-czek normańskich. Początkowo Ostrówek za-chowywał swój obronny charakter, w miarę jed-nak stabilizacji sytuacji na tym terenie i ugrun-towaniu się władzy piastowskiej nabierał także charakteru administracyjnego. Mógł być także miejscem wymiany towarów z okoliczną lud-nością. Trudno dziś jednoznacznie przesądzić

W miejscu, na którym później stanął zamek książąt opolskich, od końca X w. znajdował się ośrodek władzy książąt polańskich. Tak wyglądał zamek piastowski na początku XX w.

Budowę zamku rozpoczął książę opolski Kazimierz I w trzeciej dekadzie XIII w., a dokończyli jego następcy: Władysław I i Bolko I. Charakterystyczna cylindryczna wieża powstała na początku XIV w. Widoczne tu neorenesansowe skrzydło dobudowano na początku XX w.

Przez długi czas na zamek wiodła tylko jedna droga – przez most obok kościoła oo. Franciszkanów


10

o wielkości osady, bowiem wciąż trwają tam prace wykopaliskowe, które na razie potwier-dzają tylko tyle, że wcześniejsze próby rekon-strukcji osady nie należały do zbyt udanych. Jeśli wierzyć miejscowej tradycji, to u schył-ku X wieku Opole miał odwiedzić biskup pra-ski Wojciech w celu prowadzenia misji chry-stianizacyjnej. Na miejsce nauczania wybrał najwyższe wzniesienie leżące poza grodem, tzw. Górkę, wokół której mogło się zmieścić odpowiednio dużo ludzi. W trakcie ewangeli-zacji udzielał też sakramentu chrztu, a gdy za-brakło mu wody do ochrzczenia wielkiej rze-szy chętnych, uderzył swym pastorałem o ska-

łę i natychmiast wytrysnęło cudowne źródeł-ko. Na tym miejscu powstała później studnia, zwana studnią św. Wojciecha – prawdopodob-nie przez wieki główne ujęcie wody dla miesz-kańców miasta.

Sądząc po znaleziskach archeologicznych, ludność zamieszkująca opolski Ostrówek nale-żała do dość zamożnych, utrzymywała kontak-ty handlowe nawet z odległą Rusią. Świadczą o tym odnalezione ozdoby, zabawki oraz czę-ści ubioru.

Status Ostrówka uległ zmianie wraz z wy-dzieleniem osobnej dzielnicy dla Jarosława, sy-na księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego,

W tym miejscu, przynajmniej od VIII w., funkcjonowała osada słowiańska, odkryta na początku lat trzydziestych XX w. w czasie budowy nowego gmachu rejencji opolskiej (obecnie siedziba Marszałka Województwa i Wojewody Opolskiego).

Widok na lewobrzeżną część miasta. Do początku lat siedemdziesiątych

XX w. miała ona charakter polderu, z tego też powodu powódź z 1997 r.

wyrządziła w tamtejszej infrastrukturze największe straty.


10

której stolicą miało stać się Opole. Jak pamię-tamy, po śmierci Bolesława Krzywoustego, w 1138 r. Polska została podzielona na dziel-nice. Śląsk przypadł wówczas seniorowi, któ-rym był Władysław II, ze względu na swe losy zwany później Wygnańcem. Mimo wielu sta-rań i zabiegów, wygnanemu Władysławowi nie udało się powrócić do kraju, a dopiero w 1163 r. zgodę na przyjazd jego synów wyrazili ich stryjowie. Otrzymali oni w posiadanie Śląsk, z tym, że starszy z nich Bolesław Wysoki ob-jął władzę na późniejszym Śląsku Dolnym, ze stolicą we Wrocławiu, a młodszy – Mieszko, zwany do niedawna Plątonogim, a obecnie Laskonogim – otrzymał ziemie na południe od przesieki (a więc te, które potem zostaną określone jako Śląsk Górny), ze stolicą przy-puszczalnie w Raciborzu. Obaj bracia nie po-godzili się z utratą Krakowa na rzecz książąt-juniorów i przez całe życie starali się odzyskać władzę zwierzchnią nad stolicą. Z tego też po-wodu wchodzili w różne koalicje, które miały ich przybliżyć do wyznaczonego celu. Czasami walczyli też między sobą. W trakcie jednego z takich konfliktów, gdy przeciwko Bolesławowi stanęli i jego brat Mieszko i syn Jarosław, zdecy-dował się on wyznaczyć swemu pierworodne-mu osobną dzielnicę, którego stolicą miało być właśnie Opole. Stało się to prawdopodobnie u schyłku XII wieku, na pewno zaś przed 1198 r. W tym bowiem roku Jarosław objął god-ność biskupa wrocławskiego, którą dzierżył aż do swojej śmierci w 1201 r. Nie wiemy, czy po jego śmierci Opole wróciło do Bolesława, czy też przejął je wspomniany Mieszko. Sytuacja zmieniła się wraz ze śmiercią, w grudniu 1201 r., Bolesława Wysokiego. Kilka miesięcy póź-niej dochodzi do walki pomiędzy kolejnym synem Bolesława, Henrykiem Brodatym, a je-go stryjem Mieszkiem Laskonogim. Wynik tej potyczki jest dość zaskakujący. Otóż, mimo iż Henryk odniósł zwycięstwo, to on zobowiązu-je się wypłacić stryjowi 1000 grzywien srebra i wspomagać go w dalszych walkach o Kraków. Na Śląsku utrzymano więc status quo: Henryk rządził Wrocławiem, a Mieszko Raciborzem i Opolem. Powstanie dziedzicznego księstwa opolskiego w 1202 r. uważa się za ostateczne przekształcenie Polski z monarchii w dzielni-cową poliarchię.

Jak powstało Opole?Po śmierci Mieszka Laskonogiego, w 1211

r. władzę w księstwie przejął jego jedyny syn Kazimierz. To on zadecydował o przeniesie-niu centrum swej władzy na opolski Ostrówek. Biorąc przykład ze swojego wrocławskiego kuzyna, Henryka Brodatego, także Kazimierz postanawia sprowadzić na terytorium swego księstwa „gości” (hospites) w celu osadzenie ich na nowym prawie. Prawdopodobnie pierw-

szych „gości” osadzono w Opolu. Miejsce nie zostało wybrane przypadkowo. Naprzeciwko Ostrówka, na drugim brzegu Odry mieliśmy do czynienia z pustką osadniczą. Możliwe, że co jakiś czas teren ten stanowił miejsce wymia-ny handlowej okolicznej ludności. Według nie-których badaczy, na wspomnianej Górce mia-ła znajdować się drewniana świątynia (kapli-ca) założona przez św. Wojciecha. Nie znale-ziono wszakże jej śladów, a jedynie pozosta-łości po dawnym cmentarzu. Był to więc ob-szar, który gwarantował rozwój nowego ośrod-ka miejskiego. Ponieważ nie zachował się do-kument lokacyjny (prawdopodobnie nie był nawet wydany, gdyż swoją wolę książę ogło-sił na wiecu), trudno określić dokładną datę lokacji. Wiemy, że nastąpiła ona między 1211 a 1217 r. W tym ostatnim bowiem roku „goście” w Opolu są już potwierdzeni. Do nowo loko-wanego miasta przesiedlono także ludność za-mieszkującą do tej pory Ostrówek. Ten ostatni zaczął nabierać reprezentacyjnego charakteru po powrocie księcia Kazimierza z V wyprawy krzyżowej, z której dodatkowo przywiózł sobie żonę, pochodzącą prawdopodobnie z Bułgarii, o imieniu Viola.

W centrum nowego miasta wyznaczono rynek, na którym postawiono dom kupiecki. W tym także czasie wytyczono w Opolu typo-wy, charakterystyczny dla miast śląskich układ przestrzenny, widoczny do dnia dzisiejsze-go, a więc prostokątny rynek, z narożnikowo odchodzącymi od niego ulicami, m.in. jedna szła w kierunku nowo postawionego kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża (wezwanie nawiązujące do przywiezionych z wyprawy krzy-żowej przez księcia relikwii Krzyża Świętego), kolejna w kierunku wzgórza zwanego Górką, jeszcze inna – w stronę Ostrówka. W 1228 r. podjęto decyzję o budowie murów miejskich, które ukończono kilkadziesiąt lat później.

Na Ostrówku rozpoczęto budowę repre-zentacyjnej siedziby książęcej. Miała ona na-wiązywać do tego typu budowli wznoszonych na zachodzie Europy, nowością było między in-nymi użycie cegły. Cylindryczna wieża nawią-zywała zapewne do wież z Trnawy, przypusz-czalnie rodzinnego miasta księżnej Violi.

W herbie miasta pojawia nam się od te-go czasu „pół orła, pół krzyża”. Jest to z jed-nej strony nawiązanie do symbolu książęcego orła, z drugiej do relikwii Krzyża Świętego. Patronem Opola został św. Wojciech. I tak jest do dnia dzisiejszego.

Pod rządami książąt opolskichDzięki Kazimierzowi I Opole w krótkim

czasie stało się centrum życia politycznego, re-ligijnego (siedziba archidiakonatu), kultural-nego i gospodarczego całego Górnego Śląska. Politykę ojca kontynuowali jego dwaj synowie:


10

Mieszko II, zwany Otyłym oraz Władysław. Pierwszemu Opole zawdzięcza fundację kolegiaty (przy kościele św. Krzyża) oraz pierw-szą próbę osadzenia franciszkanów. Rychła śmierć młodego księcia spowodowała, że część jego planów dokończył już brat Władysław. Dotyczy to także Opola. To właśnie za cza-sów Władysława I doszło do ponownej lokacji miasta, przypuszczalnie w latach 1246–1248. Sfinalizowana została też fundacja klasztoru franciszkanów. Książę zdecydował się prze-kazać im przypuszczalnie ostatni duży wolny plac w mieście, leżący tuż przy Rynku, na dro-dze wiodącej do zamku na Ostrówku. Naraził się przy tym mieszczanom, którzy mieli wo-bec tego miejsca inne plany. W ten sposób je-dyną niezagospodarowaną częścią miasta była Górka i jej okolice. Nie na długo wszakże, bo-wiem już w połowie lat osiemdziesiątych XIII wieku, syn Władysława – Bolesław – zdecydo-wał się osadzić tam dominikanów. Dzięki sta-raniom Władysława nastąpiło też wzmocnienie obronności miasta poprzez stworzenie forty-fikacji (wały, palisada i fosa), kontynuowano budowę murów miejskich. O ich skuteczności można było się przekonać już w 1273 r., kiedy to udało się powstrzymać odwetową wyprawę księcia Bolesława Wstydliwego na Opole.

Władysław I był ostatnim księciem opol-skim, który miał pod swoimi rządami cały Górny Śląsk. Przed swoją śmiercią wyznaczył dzielnice swoim synom, wspomniany powy-żej Bolko został pierwszym księciem już tyl-ko na Opolu.

Za rządów Bolka I Opole nabrało swego rezydencjonalnego charakteru, który przetrwa przez kilka następnych wieków. Ostrówek stał się siedzibą rodziny książęcej. U schyłku XIII wieku ukończono budowę zamku wraz z cha-rakterystyczną okrągłą wieżą. W lochu tej wie-ży przetrzymywano przez jakiś czas uprowa-dzonego z Krakowa wójta Alberta. Na począt-ku XIV wieku rozpoczęto budowę nowego kompleksu franciszkańskiego. Tu, najpóźniej w 1313 r., powstała kaplica św. Anny, zwana dzisiaj Piastowską, która wkrótce stanie się nekropolią książąt opolskich (w samej kapli-cy, jak i w jej podziemiach pochowanych jest w sumie 14 miejscowych władców). Niemal w tym samym czasie powstał prowizoryczny kompleks klasztorny na Górce, na potrzeby osadzonych tam dominikanów.

Następca Bolka I, również o imieniu Bolesław, kontynuował politykę ojca dotyczącą upiększania miasta. Dotyczyło to zwłaszcza re-prezentacyjnej siedziby książęcej na Ostrówku. To za jego czasów wybudowano tam między innymi tzw. „budynek bramny”, „wdowi dwór” (siedzibę dla księżnych opolskich) oraz staj-nie, mogące pomieścić nawet 80 koni. W poło-wie XIV wieku dokończono też budowę fran-

Rynek Opolski został wytyczony w trakcie lokacji miasta, w I połowie XIII w. Charakterystyczne renesansowe kamieniczki to efekt późniejszej przebudowy.

Tak jak w średniowieczu, tak i w czasach współczesnych rynek służył przede wszystkim wymianie handlowej. Tu: dzień targowy w Opolu na początku XX w. Warto zwrócić uwagę na charakterystyczny strój kobiet śląskich.

Przed II wojną światową w Opolu było 140 sklepów, z tego większość koncentrowała się wokół rynku. Tu: widok na dzisiejszą ul. Książąt Opolskich


10

Ze szczytu Wieży Piastowskiej do dziś zobaczyć można najpiękniejszą panoramę Opola

Kościół oo. Franciszkanów ufundowany w połowie XIII w. wkrótce stał się nekropolią książąt opolskich


10

ciszkańskiego kościoła pw. Św. Trójcy. Nowa świątynia miała charakter budowli gotyckiej, znacznie odbiegający od założeń skromne-go budownictwa minoryckiego. Różniła się w sposób znaczący od innych tego typu ko-ściołów śląskich. To właśnie za sprawą opol-skich książąt Bolka I i II od samego począt-ku nabrała charakteru kościoła dworskiego. Jednym z synów Bolka II był książę Władysław Opolczyk, znany chociażby z fundacji klaszto-ru na Jasnej Górze. Po śmierci ojca przypadła mu ta część Opola, na której znajdowała się Górka. Mimo iż większość życia spędził po-za rodzinnym miastem, przebywając już to na Węgrzech, już to na Rusi lub w innych da-rowanych mu terytoriach (ziemia kujawska, wieluńska i inne), nigdy nie zerwał związków z Opolem i spędził tu ostatnie lata swego ży-cia. Jeszcze w połowie XIV wieku zdecydował się na budowę nowej, odpowiedniej dla siebie siedziby, która powstała na Górce, tuż obok funkcjonującego klasztoru dominikanów. Był to tzw. zamek górny, zwany we współczesnych źródłach „nowym” w odróżnieniu od zamku starego na Ostrówku). Jakkolwiek oba zamki zostały usytuowane na dwóch przeciwległych

stronach miasta, to jednak łączyła je prosta ulica biegnąca od Ostrówka, obok klasztoru franciszkanów, przez rynek ku Górce, swo-ista via ducata. Władysław Opolczyk nie za-pomniał także o sąsiadujących z nim domi-nikanach, pobudował dla nich nowe, muro-wane zabudowania klasztorne, z jego pewnie środków powstała też nowa świątynia klasz-torna. Zamek powstał w najwyższym punkcie Opola i dzięki staraniom księcia Władysława został włączony w system fortyfikacji miej-skich, podobnie jak to miało miejsce w przy-padku innych górnośląskich rezydencji ksią-żęcych w tym okresie. Według tradycji, zbu-dowany przez Władysława Opolczyka barba-kan miał być bardziej okazały od krakowskie-go, niestety, do dzisiaj zachowały się jedynie jego fragmenty. Musiał jednak odznaczać się wysokimi walorami obronnymi, skoro prze-trwał w 1396 r. atak wojsk Władysława Jagiełły na miasto.

Za czasów rządów Bolka III i Władysława Opolczyka zmieniło się także centrum miasta. Po pożarze w 1351 r. wiele domów było znisz-czonych, wiele działek niezagospodarowanych. Z inicjatywy książąt doszło do uporządkowa-nia przestrzennego miasta. Niewykluczone, że był to większy plan inwestycyjny, związany z budową nowej siedziby władz miejskich, bo-wiem w II połowie XIV wieku na rynku opol-skim powstał też pierwszy ratusz, który swą gotycką formę uzyska w wieku następnym. Prawdziwym dobrodziejem dla miasta stał się syn Bolka III, bratanek Władysława Opolczyka, książę Jan Kropidło. Ten wykształcony w Bolonii książę, dzięki koneksjom stryja, bardzo szybko wspiął się na szczyty kariery duchownej, zo-stając biskupem kilku kolejnych diecezji (po-znańskiej, włocławskiej, kamienieckiej, cheł-mińskiej), był też nominatem na arcybiskupa gnieźnieńskiego. W Opolu rezydował na zam-ku górnym i jako jedyny z opolskich Piastów kazał się pochować w sąsiadującym z jego sie-dzibą kościele dominikanów. W testamencie przepisał miastu 600 grzywien groszy pra-skich, z przeznaczeniem na budowę murowa-nych domów (o ściśle określonym wyglądzie). W pierwszej kolejności przebudowane miały być domy w rynku, a potem roboty budow-lane miały objąć sukcesywnie pozostałe uli-ce. Wszystkie te działania podyktowane były chęcią uczynienia z Opola miasta na wskroś europejskiego. Zapewne też z tego powodu z inicjatywy biskupa Kropidły na ratuszowej wieży zawisł pierwszy zegar. W tym samym czasie powstał też w Opolu pierwszy szpital, pw. Św. Aleksego, była to fundacja mieszcza-nina opolskiego Kuncze Kromera.

W II połowie XV wieku książę Mikołaj I sfi-nalizował jeszcze jedną fundację kościelną, jaką był klasztor franciszkanów obserwantów

Wieża zamku górnego, jedyna pozostałość po okazałej siedzibie księcia Władysława Opolczyka z II połowy XIV wieku


10

(bernardynów), mieszczący się przy drewnia-nym kościółku św. Barbary, tuż przy bramie Bytomskiej, poza murami miasta.

Wiek XV nie okazał się zbyt pomyślny dla Śląska, także i Opola. W latach dwudziestych tego stulecia niemal cały Śląsk był widownią najazdów husyckich, dotknęły one też księ-stwo opolskie, tym bardziej dotkliwie, że je-den z książąt opolskich, Bolko V, wyraźnie sprzyjał najeźdźcom, z tego też powodu na-zywano go „Husytą”. W drugiej połowie te-go wieku książęta opolscy lawirowali pomię-dzy władcami walczącymi o rządy na Śląsku, zwłaszcza po śmierci króla czeskiego Jerzego z Podiebradów. Zarówno książę opolski Mikołaj I, jak i jego synowie – Mikołaj II i Jan, zwany Dobrym – starali się utrzymywać do-bre stosunki zarówno z Jagiellonami, jak

Podominikański kościół pw. NMP i św. Wojciecha na opolskiej „Górce”, w formie murowanej postawiony w II połowie XIV w., po sekularyzacji klasztoru zamieniony w Szpital św. Wojciecha. Po lewej stronie dawne kolegium jezuickie, obecnie gmach Muzeum Śląska Opolskiego

To właśnie tu, na opolskiej „Górce” miał nauczać św. Wojciech w czasie swego

pobytu w Opolu u schyłku X w. W czasach Władysława Opolczyka

(II poł. XIV w.) kościół został włączony w system fortyfikacji miejskich.

Tu: widok z lat 30.XX w.


10

i z pretendującym do władzy na Śląsku królem węgierskim Maciejem Korwinem. Niestety, nie ustrzegło ich to od oskarżeń o zdradę ze stro-ny obu przeciwników. W takiej atmosferze do-szło do zjazdu książąt górnośląskich w Nysie, który zakończył się tragiczną śmiercią księcia opolskiego Mikołaja II. Mimo iż przebieg wy-darzeń relacjonowały współczesne mu źródła, nie do końca jasne są przyczyny tej tragedii. Wiemy tylko, że książę opolski Mikołaj II, po-dejrzewając zdradę i obawiając się aresztowa-nia, rzucił się z nożem na księcia cieszyńskiego Kazimierza oraz biskupa wrocławskiego Jana Rotha, raniąc ich kilkakrotnie. Książę został pojmany, a nazajutrz, przez sąd ławniczy mia-sta Nysy, bezprawnie skazany na śmierć przez ścięcie mieczem. Wyrok natychmiast wyko-nano. Nie wiemy też dlaczego z pomocą nie pospieszył brat księcia – Jan — który pozo-stał wtedy w Opolu. Wyprawił mu za to wspa-niały pogrzeb – Mikołaj, jak jego przodkowie, spoczął u opolskich franciszkanów.

Choć nic tego nie zapowiadało (Mikołaj I miał dziesięcioro dzieci), Jan Dobry był ostatnim księciem opolskim. Przeżył bo-wiem wszystkich swoich braci, natomiast sam nie założył rodziny. Rządy Jana Dobrego ucho-dzą za okres największej prosperity Opola i księstwa opolskiego. Dzięki zręcznie prowa-dzonej polityce, nabytkom i układom o prze-życie udało mu się znów połączyć w rękach książąt opolskich cały Górny Śląsk. Książę starał się zmodernizować księstwo na wzór monarchii polskiej i czeskiej. Przyjaźnił się zresztą z oboma Jagiellonami: Władysławem na tronie czeskim i Zygmuntem (Starym) na tronie polskim. Reorganizacja księstwa dotyczyła kwestii ustrojowych (wydanie tzw. Wielkiego Przywileju Ziemskiego, zwanego także Przywilejem Hanuszowym), sądowni-czych (utworzenie wyższego sądu apelacyj-nego z siedzibą w Opolu i Raciborzu), go-spodarczych (zwłaszcza ustawa górnicza, tzw. Ordynek Gorny), społecznych (ścisłe okre-ślenie praw i obowiązków poszczególnych grup społecznych) i religijnych (w trakcie je-go rządów do głosu doszły idee reformacji). Warto przypomnieć, że przy wielu wydawa-nych przez siebie aktach prawnych podkre-ślał rolę Opola jako stolicy księstwa, obejmu-jącego swym zasięgiem terytorium niemal ca-łego Górnego Śląska. Inwestował także w sa-mo Opole. Najwięcej zawdzięcza mu kolegiata opolska, w której, jako jedyny książę opolski, polecił się pochować. Okazały charakter uzy-skał także opolski ratusz, wykończony w sty-lu gotyckim. Prowadził też prace budowlane na zamku na Ostrówku (gdzie rezydował) oraz w kościele franciszkanów. W chwili jego śmierci, w 1532 r., Opole należało z pewno-ścią do największych miast Górnego Śląska.

Według źródeł, zarówno pisanych (urbarze), jak i ikonograficznych (najstarsza panorama mia-sta namalowana w 1536 r.) Opole było otoczo-ne murami, posiadało 2 zamki (na Ostrówku i nowy na Górce), 8 baszt (z tego 5 przy bra-mach miejskich: Gosławickiej, Bytomskiej, Odrzańskiej, Zamkowej i Mikołajskiej – ta ostatnia, według tradycji, miała zostać zamu-rowana po pogrzebie Mikołaja II), 3 świąty-nie, ratusz, szpital oraz przeszło 260 domów, a drugie tyle znajdowało się bezpośrednio za murami miejskimi. Miasto posiadało też browar, łaźnię miejską i kilka młynów. Liczbę ludności miasta szacuje się wówczas na oko-ło 2000–2500 mieszkańców.

Pod rządami HabsburgówNiedługo przed śmiercią, książę Jan

Dobry podpisał układ o przeżycie z Jerzym Hohenzollernem. Ponieważ książę opolski, jak już wspomniano, umarł bezpotomnie, bezpo-średnio po jego śmierci do zamku na Ostrówku wkroczyli przedstawiciele nowego właściciela miasta, Jerzego Hohenzollerna. Zachował się opis przedmiotów znajdujących się na zamku, w tym zwłaszcza tzw. „skarb książęcy”, na któ-ry składały się: złoto, duża ilość monet (reń-skich, węgierskich, śląskich, czeskich i pol-skich), złote zastawy stołowe, przeszło 300 różnego rodzaju złotych wyrobów przecho-wywanych w skrzyniach, beczkach i kufrach. Uderza też duża ilość broni u księcia, który właściwie nie prowadził żadnych wojen (przy-puszczalnie była to broń gromadzona na wy-padek ataku Turków, którego groźba krążyła na Śląsku po bitwie pod Mohaczem w 1526 r.). Wszystkie kosztowności i przechowywane w skarbcu pieniądze zostały kilka dni po śmier-ci księcia wywiezione do Pragi i wszelki ślad po nich zaginął.

Jerzy był faktycznym władcą Opola aż do swojej śmierci w 1543 r., jakkolwiek w mie-ście przebywał sporadycznie, przekazując rzą-dy staroście krajowemu. Po jego śmierci księ-stwo opolsko-raciborskie formalnie przeszło pod panowanie Ferdynanda Habsburga, póź-niejszego cesarza. W wyniku różnych ukła-dów sukcesyjnych w 1551 r. przekazał on wła-dzę nad Opolem Izabelli, wdowie po Janie Zapolyi, córce króla polskiego Zygmunta Starego. Jej rządy spotkały się jednak z nie-zadowoleniem stanów opolskich i w wyniku zwołanego w 1557 r. do Opola zjazdu stanów księstwa, władza ponownie przeszła w ręce cesarza Ferdynanda. Pod rządami kolejnych cesarzy z dynastii Habsburgów Opole pozo-stawało aż do 1742 r.

Ferdynand I wprowadził nowy system zarządu księstwem, który przetrwał aż do ro-ku 1740. Na czele księstwa stał starosta krajo-wy, podlegał mu burgrabia. Majątkami ziem-


10

skimi zarządzał nadrejent, a wszyscy oni byli podlegli Komorze Śląskiej we Wrocławiu.

Od tego czasu Opole tak naprawdę nie posiadało gospodarza, który by się tak trosz-czył o miasto, jak dawni książęta piastowscy. Z tego też powodu coraz częściej znajdujemy w źródłach informacje o powolnej degradacji miasta. W II połowie XVI wieku Opole znala-zło się wprawdzie na liście miast śląskich ce-sarza Rudolfa II, które miały zostać wzmoc-nione w obawie przed najazdem tureckim, ale jak wynika z późniejszych wzmianek zarówno mury i baszty wymagały remontu. W efekcie tego w 1583 r. zapadła się część muru miej-skiego, a prośby o wsparcie finansowe ze strony cesarza ciągnęły się przez następnych kilka lat i zostały pomyślnie zakończone do-piero za rządów kolejnego cesarza Macieja I. Podobny los spotkał wiele innych budowli w mieście. Kilka lat trwały pertraktacje z ce-sarzem w sprawie budowy nowego ratusza, który u schyłku XVI wieku groził zawaleniem. W 1590 r. udało się postawić nowy murowa-ny ratusz wraz z nowym domem kupieckim. Część jednak robót została zniweczona przez pożar, który wybuchł w mieście w 1615 r. Był to jeden z najbardziej niszczących pożarów w mieście, który doprowadził między inny-mi do spalenia zamku na Ostrówku. Zamek nie został właściwie po pożarze odbudowany. Remontu wymagały też inne obiekty użytecz-ności publicznej, takie jak łaźnie (z powodu ich stanu wprowadzono nawet zakaz kąpieli) czy mosty (naprawiano je najczęściej w sytu-acji zagrożenia powodzią).

Jeszcze za rządów Jana Dobrego na te-ren Śląska zawitały idee reformacji, któ-re – mimo iż książę do śmierci stał wiernie przy Kościele katolickim – zdobywały coraz więcej zwolenników. W ciągu kilku następ-nych lat oba opolskie klasztory opustoszały, a ich kościoły zostały przejęte przez prote-stantów. Ta sytuacja utrzymywała się do koń-ca wieku XVI. Zmieniła się dopiero w czasie wojny trzydziestoletniej, po objęciu władzy przez Ferdynanda II. Wyrazem zmian reli-gijnych w mieście jest powrót dominikanów do ich klasztoru na Górce. W 1612 r. przed bra-mą Odrzańską z inicjatywy mieszkańców po-wstał też nowy drewniany kościółek pod we-zwaniem Świętego Krzyża.

Wraz z przejęciem władzy przez Ferdynanda II księstwo opolskie przeszło na krótko w ręce księcia Siedmiogrodu Gabora Bethlena, a po nim rządy w mieście formalnie sprawowali krewni Ferdynanda, najpierw je-go brat, Karol (wówczas biskup wrocławski), a potem jego syn Ferdynand Ernest. To spra-wiło, że Opole zostało włączone w wir wojny trzydziestoletniej, toczącej się pomiędzy obo-zem katolickim a protestanckim. Miasto wielo-

krotnie musiało utrzymywać stacjonujące woj-ska raz jednej, raz drugiej strony. Szczególne straty przyniosło bombardowanie miasta przez Szwedów w 1633 r. (na miasto miało wtedy spaść ponad 300 bomb). Szwedzi wraz z wspie-rającymi ich Sasami przez kilka lat stacjono-wali w mieście, rabując i biorąc kontrybucje, także od chłopów z okolicznych miejscowości. Poddali miasto dopiero w 1644 r. Rok później księstwo opolskie zostało oddane w zastaw królowi polskiemu Władysławowi IV Wazie, który następnie przekazał je swojemu sy-nowi Zygmuntowi, a po jego rychłej śmier-ci kolejny król polski – Jan Kazimierz – od-dał je swojemu bratu Karolowi Ferdynandowi Wazie, wówczas biskupowi wrocławskiemu. Dla Opola oznaczało to okres względnego spokoju, bowiem księstwo zaczęto trakto-wać jako neutralne. Po najeździe Szwedów na Polskę król Jan Kazimierz uciekł na Śląsk. Przybył najpierw do Opola, ale okazało się, że zamek na Ostrówku jest tak zrujnowany, że nie nadaje się do zamieszkania. Król więc razem z całą świtą przyjął gościnę hrabiego Jerzego v. Oppersdorfa w Głogówku. Z Opola jednak wydał uniwersał wzywający Polaków do walki ze Szwedami.

Jeszcze za czasów Władysława IV Wazy pojawili się w Opolu jezuici, którzy osiedlili się tu na stałe w 1668 r. Zajęli zabudowania po zamku na Górce, kupili też kilka domów wzdłuż ówczesnej ulicy Żydowskiej (obecnie św. Wojciecha). Wkrótce, w budynku dzisiej-szego Muzeum Śląska Opolskiego, utworzyli własne gimnazjum. W kościele jezuitów przez kilka lat znajdował się obraz Matki Boskiej Piekarskiej, który został wywieziony z Piekar z obawy przed Szwedami (w czasie wojny sied-mioletniej, na początku XVIII w.). Po ustąpie-niu jezuitów obraz został przeniesiony do ko-ścioła Św. Krzyża, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego, pod zmienionym wszakże tytu-łem Matki Boskiej Opolskiej. Jezuici przeby-wali w Opolu do roku 1773, kiedy to przeję-to ich dobra po wydanej 3 lata wcześniej ka-sacie zakonu przez papieża Klemensa XIV. Prowadzili jeszcze swoje kolegium, ale już jako „kapłani królewskiego instytutu szkolnego”. Ostatni opolski jezuita zmarł w 1797 r.

Oprócz pożarów, które cyklicznie na-wiedzały miasto (1682, 1684, 1722 i 1739 r.) oraz powodzi, nie omijały Opola także zara-zy. Najstraszliwsze żniwo przyniosła dżuma, która wybuchła w 1679 r. i pochłonęła oko-ło 900 osób, co stanowiło blisko połowę ów-czesnych mieszkańców miasta. Po ustąpie-niu zarazy mieszczanie opolscy postanowili wznieść kościółek ku czci św. Sebastiana jako antidotum przeciwko epidemiom. Kościółek ten w okresie międzywojennym służył mieszkającym w Opolu Polakom, od 1990 r.


10

odbywają się w nim msze dla mniejszości nie-mieckiej oraz tzw. msze trydenckie.

Jeśli chodzi o topografię miasta, to nic w tym względzie się nie zmieniło, bowiem Opole ciągle zamknięte było w swych śre-dniowiecznych obwarowaniach. Następował jedynie rozwój przedmieść, głównie zaodrzań-skiego i gosławickiego. Liczba mieszkańców miasta przed wielkim pożarem z 1739 r. zbli-żała się do dwóch tysięcy. Po pożarze spadła do około 1200 osób, zamieszkałych w 243 domach.

Pod rządami Prus i NiemiecW 1742 r., w wyniku przegranej przez

Austrię I wojny śląskiej, Opole znalazło się pod panowaniem króla pruskiego Fryderyka II. Rozpoczął się nowy okres w dziejach miasta, który trwał aż do zakończenia II wojny świa-towej. Początki nowych rządów nie były dla miasta pomyślne, w Opolu stacjonowały ko-lejno wojska austriackie, węgierskie, rosyjskie, pruskie, dwukrotnie uprowadzono burmistrza miasta, z powodu dalszych działań wojennych od mieszkańców pobierano kontrybucje, urzę-dy obsadzano obcokrajowcami.

Sytuacja nie zmieniła się wraz z nowym stuleciem, które rozpoczęło się pod znakiem wojen z Napoleonem. W Opolu w tym czasie stacjonowały na przemian wojska pruskie, fran-cuskie, bawarskie, wittenberskie, ponownie pruskie, w końcu rosyjskie. W związku z wy-sokimi kosztami prowadzonych walk, w 1810 r. skasowano wszystkie kolegiaty i klasztory w państwie pruskim. W ten sposób zarówno oba klasztory opolskie (dominikanów i fran-ciszkanów), jak i kolegium kanoników przy ko-ściele św. Krzyża przestały istnieć. Kolegiata zachowała swe dawne prawa kościoła para-fialnego. Kościół pofranciszkański przekaza-no gminie ewangelickiej, służył jej aż po ko-niec II wojny światowej, w 1945 r. ponownie oddany franciszkanom, którzy przebywają tam do dnia dzisiejszego. Kompleks podominikań-ski przez wiele lat stał pusty, dopóki w poło-wie XIX wieku, z inicjatywy kanonika wrocław-skiego Alojzego Gärtha, w 1851 r. nie utworzo-no tam Fundacji Szpitali im. św. Wojciecha. Był to efekt epidemii cholery, która w latach 1849–1850 szalała na Śląsku, w tym także w Opolu. Szpital przetrwał na tym miejscu aż do końca lat osiemdziesiątych XX w., po czym zrujnowa-ne budynki oddano na potrzeby powstającego Uniwersytetu Opolskiego. Obecnie, po reno-wacji, znajduje się tam Rektorat Uniwersytetu wraz z Wydziałem Filologicznym. Wraz z ota-czającym go wzgórzem, pełnym starych i no-wych rzeźb, stanowi jeden z najpiękniejszych zakątków miasta.

W 1816 r. dla Opola rozpoczął się no-wy, ważny etap – decyzją króla Fryderyka

Wilhelma III utworzona został rejencja opol-ska, z siedzibą w Opolu. Po prawie 300 latach Opole znów stało się miastem stołecznym, co zadecydowało o szybkim rozwoju miasta. Z te-go też powodu już 1818 r. położono kamień węgielny pod nowy gmach ratusza, ukończo-nego cztery lata później. Napływ do miasta rzeszy urzędników państwowych spowodo-wał konieczność znalezienia dla nich odpo-wiednich parceli budowlanych. W tej sytuacji podjęto decyzję o wyburzeniu średniowiecz-nych baszt miejskich. I tak, w pierwszej kolej-ności wyburzono bramę Groszowicką, potem Gosławicką, w końcu Mikołajską i kilka po-mniejszych baszt. Do końca XIX wieku prze-trwała jedynie brama Odrzańska, którą prze-budowano na więzienie. W połowie XIX w. wyburzono obmurowania otaczające zamek na Ostrówku. Był stąd już tylko krok do wy-burzenia murów miejskich, które od lat znaj-dowały się w opłakanym stanie. Już od schył-ku XVIII w. rozrastały się przedmieścia w kie-runku wschodnim i południowym.

Jednocześnie prowadzono szereg dal-szych prac budowlanych, co spowodowało, że liczba domów w Opolu wynosiła 412 (wie-le z nich było wielokondygnacyjnych), liczba ludności osiągnęła dotąd niespotykaną wiel-kość – 6, 5 tysiąca osób. Powierzchnia mia-sta wynosiła 800 ha. Na początku lat czter-dziestych XIX w., Opole znalazło się na tra-sie budowanej górnośląskiej linii kolejowej i sukcesywnie uzyskiwało połączenia kolejo-we z kolejnymi miastami na terenie Śląska. Na początku XIX w. w Opolu ponownie za-częli osiedlać się Żydzi (wcześniej obecni już w XIV wieku, osiedlili się na Małym Rynku i musiało to być skupisko dość znaczne, sko-ro ulicę wiodącą do kościoła na Górce zwano wtedy Żydowską), którzy mieli ożywić miej-scowy handel i usługi. Początkowo było ich około 100, w 1900 r. już siedmiuset. Żydzi posiadali w Opolu swój cmentarz, a od po-łowy XIX w. – synagogę z własnym rabinem. Najsłynniejszym z nich był rabin Leo Baeck, wybitny niemiecki naukowiec, jeden z lide-rów judaizmu liberalnego.

Rangę miasta podnosiły z pewnością wi-zyty króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, który gościł w Opolu w 1846 r., dwukrotnie w 1853 r. oraz w 1854 r. (wtedy przejechał przez bramę Mikołajską – brama ta od końca XV w. była zamurowana, dopiero na przyjazd Fryderyka Wilhelma zrobiono w niej wyrwę, samej bramy później nie odtworzono, tylko ją wyburzono). Od połowy XIX wieku syste-matycznie kładziono chodniki, początkowo na i wokół rynku, później na pozostałych uli-cach. Od kilkudziesięciu już lat miasto było oświetlane przez uliczne latarnie. W tym cza-sie w Opolu było 5 ulic głównych i przeszło 20


10

Odra zawsze stanowiła „okno na świat” dla mieszkań-ców Opola, tu też od końca XIII w. funkcjo-nowały pierwsze opolskie młyny. Transportowa funkcja rzeki nie uległa zmia-nie po przekształceniu tej jej odnogi w kanał zwany Młynówką.

Stare koryto Odry, obecnie kanał Młynówka, swą nazwę zawdzięcza funkcjonującym tu do schyłku XIX w. młynom

Znajdujący się tuż nad Odrą (obecnie kanałem) szpital św. Aleksego to najstarsza fundacja mieszczańska w Opolu ( z 1401 r.)


10


10

Ten malowniczy zakątek miasta od dawna nazywany

jest „opolską Wenecją”, wartą obejrzenia zwłaszcza w nocy, dzięki efektownemu

systemowi podświetleń


10

pobocznych. U schyłku XIX w. zainstalowa-no w mieście sieć wodociągową i rozpoczęto budowę sieci kanalizacyjnej. Podłączono też sieć gazową oraz oświetlenie elektryczne. W II połowie tego stulecia liczba ludności miasta wzrosła do 12 tysięcy, w 1900 r. opo-lan było już 30 tysięcy, a w 1918 r. – 35 tysięcy (w tym duża grupa żołnierzy, bowiem od 1860 r. w Opolu znajdował się garnizon).

U schyłku XIX wieku włączono w ob-ręb miasta wyspę Pasiekę, część Nowej Wsi Królewskiej i Zakrzów. Przed I wojną świa-tową powiększono obszar miasta o Zaodrze i wyspę Bolko. W ten sposób obszar miasta wzrósł do prawie 1700 ha.

W połowie XIX w. pojawiły się w Opolu pierwsze zakłady przemysłowe: wypalania wap-nia (4), fabryki cygar i tytoniu (3), cegielnie (2). W połowie XIX w. rozpoczęły działalność pierwsze cementownie (w sumie do I wojny światowej uruchomiono ich 8). Miasto zaczę-ło nabierać charakteru uprzemysłowionego. Oprócz tego rozwijały się tradycyjne usługi, na początku XX wieku było w Opolu 140 skle-pów (głównie spożywczo-kolonialnych oraz tekstylnych), 6 hoteli, a oprócz tego pracownie fotograficzne, gabinety lekarskie, dentystycz-ne i inne. Długotrwały okres pokoju sprzyjał rozwojowi miasta. Może dlatego na począt-ku XX wieku mamy w Opolu przeszło 140 róż-nego rodzaju lokali gastronomicznych: restau-racji, jadłodajni, barów, wyszynków, piwiarni itp. Oprócz tego powstaje cała infrastruktu-ra sportowa: kręgielnie, korty tenisowe, ujeż-dżalnia koni, na Odrze urządzano rejsy gon-doli, w zimie czynne były ślizgawki.

Na początku XX wieku Opole odwiedza-ją kolejne osobistości: cesarz Wilhelm I, król Wirtembergii czy król Saksonii.

Od II połowy XIX wieku następu-je na Górnym Śląsku wyraźny wzrost na-strojów propolskich. Wyrazem tych dzia-łań jest założenie w Opolu w 1890 r. przez Bronisława Koraszewskiego „Gazety Opolskiej”. Funkcjonowały też inne stowarzyszenia i orga-nizacje o charakterze polskim, chociaż w sa-mym mieście zdecydowaną większość stano-wiła ludność pochodzenia niemieckiego.

Wybuch I wojny światowej powstrzymał dalszy rozwój miasta. Mężczyźni zostali powo-łani do wojska (w sumie na różnych frontach zginęło niemal 800 opolan), zaczęły się kon-trybucje, w mieście ponownie stacjonowało wielotysięczne wojsko, które trzeba było utrzy-mywać. Koniec wojny nie oznaczał spokoju na terenie Śląska, w tym także Opola. O losie tej ziemi zadecydować miał plebiscyt. W celu obserwowania przygotowań i przebiegu ple-biscytu powołano Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową, na czele z francuskim generałem Henri Le Rondem. Jej siedzibą sta-

ło się Opole. W tym samym czasie w Opolu przebywał jako legat papieski biskup Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI.

W wyniku plebiscytu Opole pozostało w granicach państwa niemieckiego. W 1922 r. zostało stolicą Prowincji Górnośląskiej, a przez to także siedzibą blisko 30 nowych urzędów i instytucji. Z tego też powodu zmienił się cha-rakter miasta, stawało się ono coraz bardziej urzędnicze. Warto wspomnieć, że od 1931 r. w Opolu działał polski konsulat.

W mieście, mimo światowego kryzysu, przeprowadzono wiele inwestycji, między innymi wybudowano stadion sportowy, pły-walnię, wymieniano chodniki, rozwijano ka-nalizację i wodociągi. Warto też wspomnieć o wybudowaniu nowego kościoła pw. św. św. Piotra i Pawła. Zlikwidowano małe cmentarze w obrębie miasta, w zamian powstał nowy cmentarz na Półwsi, który funkcjonuje do dnia dzisiejszego. W 1928 r. władze miasta zade-cydowały o zburzeniu zamku na Ostrówku. Właściwie nie wiemy, co legło u podstaw tej decyzji, bowiem zamek, przez długi czas stra-szący swym wyglądem, kilka lat wcześniej, dzięki przeprowadzonemu remontowi, odzy-skał swój dawny wygląd. Ocalała jedynie cy-lindryczna wieża, która do dziś jest symbolem miasta. Na miejscu zamku wybudowano nowy gmach rejencji opolskiej. Przy okazji odkryto także słowiańską osadę na Ostrówku, która jednak, w wyniku prowadzonych prac budow-lanych, została częściowo zniszczona (resztę zniszczenia dopełniła rozbudowa amfiteatru w latach siedemdziesiątych XX w.).

Wraz z dojściem do władzy w 1933 r. Adolfa Hitlera, również Opole nabrało nazistowskie-go charakteru. Jeszcze przed II światową zdo-łano w mieście doprowadzić do końca wiele inwestycji, między innymi wybudowano we-wnętrzną obwodnicę miasta (dla zwiększa-jącego się ruchu samochodowego), oddano do użytku nowy most na Odrze, a po zawa-leniu się w 1934 r. ratusza, bardzo szybko, bo w dwa lata, go odbudowano.

Podobnie, jak na terenie całej Rzeszy, tak i w Opolu nasiliły się wystąpienia antyży-dowskie, które swój punkt kulminacyjny osią-gnęły w czasie słynnej Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 r., kiedy to zdewastowa-no sklepy żydowskie i podpalono nową, wy-budowaną w 1897 r., synagogę.

Czasy współczesne (1945–2010) Życie codzienne w Opolu w okresie II woj-

ny światowej nie uległo jakimś istotnym zmia-nom, jeśli nie liczyć mężczyzn sukcesywnie powoływanych do armii niemieckiej. Pierwsze oznaki wojny mieszkańcy odczuli dopiero na jesieni 1944 r., kiedy to podczas bombar-dowania miasta przez aliantów zniszczonych


10

zostało kilka budynków. Większość mieszkań-ców zgodnie z wydanymi rozkazami postano-wiła się ewakuować. Z 50 tysięcy mieszkańców w mieście zostało niecałe 300. Gdy w stycz-niu 1945 r. wojska II Frontu Ukraińskiego pod dowództwem Iwana Koniewa weszły do Opola, zastały więc miasto opustoszałe, ale nie zniszczone. Straty przyszły dopiero póź-nej wraz ze stacjonującymi w mieście wojska-mi radzieckimi. Wówczas to, między innymi, część kamieniczek w Rynku uległa zniszcze-niu w wyniku zaprószenia ognia przez żołnie-rzy. Zniszczone były mosty, sieć wodociągo-wa i kanalizacyjna, do Związku Radzieckiego wywożono wyposażenie opolskich zakładów przemysłowych, wiele obiektów użyteczno-ści publicznej palono, grabiono i dewastowa-no. 24 marca 1945 r. Opole zostało przejęte przez polską administrację. Stało się siedzi-bą starostwa, a władzę w mieście objął pre-zydent. Do 1950 r. miasto wchodziło w skład województwa śląsko-dąbrowskiego. Od tego roku stało się stolicą województwa i – z ko-rektami granic, wynikającymi z kolejnych re-form administracyjnych – jest nim do dnia dzisiejszego.

Na wiosnę 1945 r. do Opola zaczęły przy-jeżdżać pierwsze transporty Polaków wysie-dlonych z Kresów Wschodnich, wracała też część dawnych mieszkańców. W ten sposób

oblicze miasta całkowicie zmieniło swój cha-rakter. W 1950 r. 78% mieszkańców stanowili przybysze z różnych części Polski. Podobnie jak w czasach wcześniejszych, także i teraz Opole stało się miejscem odwiedzin wielu wy-bitnych osobistości. W kwietniu 1946 r. w mie-ście przybywał Stanisław Mikołajczyk, pół ro-ku później, w ramach obchodów Dożynek Śląskich do Opola przyjechał Bolesław Bierut wraz z Władysławem Gomułką.

Już w kwietniu 1945 r. zaczęto tworzyć polskie placówki oświatowe i kulturalne. Utworzono sieć szkół wszystkich szczebli, mu-zeum (obecnie Muzeum Śląska Opolskiego; oprócz niego w Opolu działają obecnie Muzeum Wsi Opolskiej, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych oraz Muzeum Diecezjalne), bi-blioteki (oprócz miejskiej, także wojewódz-ka i pedagogiczna), Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaczął działać teatr (od począt-ku lat siedemdziesiątych w nowym budynku jako teatr im. J. Kochanowskiego, prócz tego dużymi sukcesami może poszczycić się Teatr Lalki i Aktora im. A. Smolki, warto też wspo-mnieć, że w latach 1958-1964 w Opolu dzia-łał Teatr 13 Rzędów kierowany przez Jerzego Grotowskiego), orkiestra symfoniczna (obec-nie Filharmonia Opolska im. J. Elsnera), wyszły pierwsze opolskie gazety (od 1952 r. „Trybuna Opolska”, która po modyfikacjach tytułu

„Domek lodowy” – miejsce spotkań i rekreacji Opolan, tak w zimie, jak i w lecie. W tle kopuła nowej synagogi, zniszczo-nej w czasie Nocy Kryształowej w 1938 r.


10

Neoklasycystyczny budynek opolskiego starostwa, z lat 60.XIX w. Po wojnie siedziba Urzędu Bezpieczeństwa.

Okazały budynek opolskiej poczty, wybudowany w II połowie XIX w. W tle budynek dworca kolejowego.

Widok na ratusz od strony obecnego Placu Wolności. Charakterystyczna wieża ratuszowa „w stylu f lorenckim” pochodzi z lat trzydziestych XX w. Postawiono ją po zawaleniu się części ratusza w 1934 r.


10

ukazuje się do dnia dzisiejszego). W 1954 r. za-padła decyzja o przeniesieniu do Opola wro-cławskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Tym samym rozpoczął się nowy etap miasta jako ośrodka akademickiego. W 1966 r. powstała kolejna wyższa uczelnia, tym razem Wyższa Szkoła Inżynierska. Obecnie ma tu swoją siedzi-bę 6 wyższych uczelni, wśród których najwięk-szą liczbę studentów ma Uniwersytet Opolski (17 tys.). Oprócz tego istnieje możliwość stu-diowania na Politechnice Opolskiej, w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji, w Wyższej Zawodowej Szkole Medycznej, Wyższej Szkole Bankowej, Szkole Wyższej im. B. Jańskiego.

Z czasem zaczęto także odbudowywać zniszczone zakłady przemysłowe, powstawały też nowe. Największy rozwój miasta przypada na lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte, kiedy to przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej i prezydentem Opola był Karol Musioł, zwa-ny powszechnie „Papą Musiołem”. To jemu Opole zawdzięcza swą popularność jako sto-lica polskiej piosenki. Z entuzjazmem odniósł się bowiem do pomysłu Jerzego Grygonulasa i Mateusza Święcickiego, by właśnie w Opolu odbywał się co roku festiwal polskiej piosenki (pierwszy w 1963 r.). Z inicjatywy Papy Musioła powstało też wiele kolejnych budowli miej-skich. Miasto zaczęło się rozrastać. Powstają nowe osiedla mieszkaniowe: „Malinka”, ZWM (obecnie AK), a na zachodnim brzegu Odry – przy ulicach Dambonia, Niemodlińskiej, Koszyka, Prószkowskiej, Łąkowej, Wrocławskiej. Część z nich powstała na terenie dawnych po-lderów, co okazało się brzemienne w skutkach w czasie wielkiej powodzi z 1997 r., kiedy to większość domów zostało zalanych do wyso-kości I piętra. Całkowitemu zniszczeniu uległo opolskie ZOO, a także wiele obiektów uży-teczności publicznej (między innymi biblio-teka uniwersytecka, siedziba Polskiego Radia, Instytut Śląski, szkoła muzyczna, liceum pla-styczne, wicekonsulat niemiecki i wiele in-nych). Do połowy lat siedemdziesiątych przy-łączono do Opola 10 okolicznych miejscowo-ści, tym samym powierzchnia miasta wzrosła do 96 km2, a liczba ludności przekroczyła 100 tysięcy. W ten sposób miasto zostało podzie-lone Odrą na dwie części, połączone ze sobą jedynie dwoma mostami (co na co dzień od-czuwają dotkliwie kierowcy przemieszczający się z jednej strony miasta na drugą). Warto dodać, że w nowych dzielnicach sukcesyw-nie budowano nowe kościoły.

W 1999 r. w wyniku kolejnej reformy administracyjnej Opole stało się stolicą po-wiatu grodzkiego oraz powiatu ziemskiego. Oprócz Urzędu Wojewódzkiego zaczął też działać Urząd Marszałkowski. Obie instytucje mają swą siedzibę w budynku dawnej rejen-cji na Ostrówku. Widzimy więc, że obecnie

ośrodek władzy znajduje się w tym samym miejscu, jak przeszło tysiąc lat temu, za cza-sów Mieszka I. Przy tej okazji opolanie poka-zali swoją jedność, walcząc w obronie utrzy-mania swego województwa.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku w Opolu zaprzestało działalności większość tutejszych dużych zakładów przemysłowych (jakkolwiek ciągle działa tu blisko 20 tysięcy firm, a prawie 25% mieszkańców zatrudnio-nych jest w sektorze przemysłowym). Z czte-rech cementowni została do dzisiaj tylko jed-na. Opole przekształca się w miasto akade-mickie, centrum kultury, turystyki i wyso-kich technologii.

Obecnie mieszka tu 127 tysięcy miesz-kańców. Opole składa się z 16 dzielnic. Jego powierzchnia wynosi 96 km2. Od wielu lat znajduje się w czołówce rankingu najbogat-szych miast w Polsce oraz miast przyjaznych dla biznesu kapitału zagranicznego.

Tak jak przez wieki jest miastem wielo-kulturowym, otwartym na turystów, nowych mieszkańców z różnych stron Polski, jak rów-nież na nowinki naukowe, techniczne i kultu-ralne. Jest po prostu „miastem bez granic”.

Anna Pobóg-Lenartowicz

Fotografie: E. Hardt, P. Pomykalski;reprodukcje pocztówek ze zbiorów

Muzeum Śląska Opolskiego

Literatura:

F. Idzikowski, Opole. Dzieje miasta do 1863 r., tłum. A.

Skoberla, Opole 2002; Opole. Monografia miasta, red.

W. Dziewulski i F. Hawranek, Opole 1975; B. Czechowicz,

Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku

średniowiecza, Warszawa 2005; Sacra silentii provin-

cia. 800 lat dziedzicznego księstwa opolskiego (1202–

2002), red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2002; Jak po-

wstawało Opole? Miasto i jego książęta, red. A. Pobóg-

Lenartowicz, Opole 2007; Miasto czyni wolnym. W 790-le-

cie lokacji Opola, red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2008;

Opolanie znani i nieznani, red. A. Pobóg-Lenartowicz,

Opole 2009.

Opole – dzieje miasta · 2 I ZABYTKI III2010 OPOLE Opole – dzieje miasta Piszący w połowie IX...

Documents

Transcript of Opole – dzieje miasta · 2 I ZABYTKI III2010 OPOLE Opole – dzieje miasta Piszący w połowie IX...