— 1 —

Dzieje Pałacu Staszica

Warszawa 2013

© Copyright by Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie, Warszawa 2013

WydAWCA

Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie ul.NowyŚwiat72,00–330Warszawa,www.apan.waw.pl

Druk i   łamaNie

amaLker ul.Okrzei21,03–715Warszawa,www.amalker.com

iSBN978-83-933188-4-1

TekST i reDakcja

joannaarvaniti—PolskaakademiaNaukarchiwumwWarszawie

receNzja

Hannakrajewska—PolskaakademiaNaukarchiwumwWarszawie Leszekzasztowt—instytutHistoriiNaukiPolskiejakademiiNauk

PrOjekT graf iczNy

mariakaliszczuk-Donaj—amaLker

WSPółPraca

Tomasz Rudzki — Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie

NaOkłaDceWykOrzySTaNO

PałacStaszicapoprzebudowiewedługprojektumichaiłaPokrowskiego, początekXXwieku,aPaN,zf,XXXi–42

PałacStaszica,b.d.,kLz PałacStaszicaipomnikmikołajakopernika,lata60.,kLz PałacStaszica,22lipca1953,aPaN,zf,i–50

SP iS SkRóTóW

APAN — Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie BuWgr—BibliotekauniwersytetuWarszawskiegogabinetrycin kLz—kolekcjaLeszkazasztowta zaB—zbioryannyBujnowskiej zf—zbiórfotografii zm—zbiórmedali

kaplicamoskiewska,1620,[w:]marianchudzyński,Prawda i legenda o zamku gostynińskim, Płock-gostynin2007,s.52

ZANIM ZBUDOWANO PAŁAC STASZICA1620–1823

Pałac Staszica należy do tych szczęśliwych budowli, które przetrwały burze dziejowe, wrastając w krajobraz miasta nie tylko swoją piękną klasycystyczną sylwetką, ale również i przeznaczeniem.

Hannakrajewska,2007

Prawdopodobnie w miejscu centralnej części obecnego Pałacu Staszicakról zygmunt iii Waza kazał w  1620 roku wznieść prawosławną kaplicęgrobową (architektmatteocastelli lubgiovanni Trevano) jakomauzoleumzmarłegow 1612rokunazamkuw gostyniniezdetronizowanegorosyjskiegocaraWasylaiVSzujskiego,jegobrataDymitrai żonyDymitrakatarzyny,którzydostalisiędoniewolipolskiej(wrazz najmłodszymcarewiczemiwanem)pobitwiepodkłuszynemw 1610roku. kaplicamoskiewska—panteonchwały

orężapolskiegoi triumfukrólazygmuntaiii Wazy — była potężnym gmachem,dobrze widocznym dla delegacji zagra-nicznychzmierzającychdozamkukrólew-skiego, zbudowanym u  bramWarszawyna skrzyżowaniu trzech prestiżowychtraktów: królewskiego (obecna ulicakrakowskie Przedmieście), zakończonegoprojektowanym forum Vasorum, solec-kiego (obecna ulica kopernika i  Tamka),prowadzącegonaruś,i drogidoczerska(obecnaulicaNowyŚwiat).W 1635rokuposelstworosyjskie(książętaLwowi Proje-stiew) uzyskało zgodę królaWładysławaiVnaprzewiezienietrumienzezwłokamiSzujskich do moskwy. Posłowie rosyjscymieliw raziekoniecznościzapłacićtylkozaciałocaraWasylaSzujskiegonawet10000rubli.króljednakoświadczył,żew Polscenie handluje się ludzkimi zwłokamii  nakazał zwrócić trumny ze szcząt-kami Szujskich. W  1668 roku król jankazimierz przekazałmauzoleum domini-kanom obserwantom. W  jego miejscuwzniesiono około 1700 roku najpierw

— 1 —

zygmuntVogel,Rozbiórka kościoła Dominikanów Obserwantów,1818,aPaN,zf, X–199

drewniany,potemmurowanykościółpodwezwaniemmatkiBoskiejzwycię-skiej— jakowotum za triumf nad Szwecją— i  klasztor (architekt Tylmanz gameren).mauzoleumzostałowłączonejakokaplicagrobowadopowsta-łegokompleksu.W latach1725–1742kościółprzebudowano,w roku1760otrzymałpiękną fasadęprojektuefraimaSchrögera.W XiXwiekuw czasieprzemarszuwojskpodupadłąświątynięwykorzystywanonakoszary.W 1816rokuadministratorkościołaksiądzjózefDanikowskisprzeniewierzyłpieniądzeprzeznaczone na jego renowację i  — uniesiony honorem— popełnił naołtarzusamobójstwo.Sprofanowanatakimczynemświątynianiemogłajużbyćmiejscemkultu.W 1818rokuzdecydowanosięnajejrozbiórkę.

On, król, pamiętając o  wspólnym człowieczym przeznaczeniu, rozkazał kości ich przenieść tutaj i  złożyć je pod tym, wzniesionym ku powszechnej pamięci potomnych i dla chwały swego panowania, pomnikiem.

inskrypcjanatablicynagrobnejw kaplicyprawosławnej (tłumaczeniez łaciny)

— 2 —

Widok Krakowskiego Przedmieścia ku ulicy Nowy Świat,[w:]Dietrich f.,12 widoków Warszawy 1827–1829,BuWgr, 1032,k.1

DOM TOWARZYSTWA KRÓLEWSKIEGO WARSZAWSKIEGO PRZYJACIÓŁ NAUK

1823–1832

W dniu 28 września 1820 roku o godzinie 21/2 z południa na placu Akade-micznym, w pobliżu św. Krzyża w Warszawie, zebrało się w komplecie grono członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gdzie prezes Staszic założył kamień węgielny pod budowę nowego gmachu Towarzystwa. We flaszy szczelnie zamkniętej złożono „różne stare i nowe pieniądze, medale rozmaite, tudzież na arkuszu pergaminowym wypis dyplomów, ustalających byt Towarzystwa, oraz nazwiska wszystkich jego członków”.

aleksanderkraushar,1904

StanisławStaszicsprzedałradzieadministracyjnejkrólestwaPolskiegonapotrzebyzamkukrólewskiegokamieniczkinakanoniachnr86,87,88,którebyłydotychczassiedzibąTowarzystwakrólewskiegoWarszawskiegoPrzyjaciółNauk,a zauzyskanepieniądzenamiejscuświątynii z połowycegiełpozosta-łych po jej rozbiórce (drugą połowęwykorzystano na budowę kościoła św.aleksandranaplacuTrzechkrzyży)wzniesionow latach1820–1823domTPN,zaprojektowanyw  stylu klasycystycznymprzezmłodegoabsolwentaflorenc-kiejakademiiSztukPięknychantoniacorazziego.Byłotopierwszemonumen-

— 3 —

talnedziełotegowarszawianinaz wyboru,któryprzybyłdoPolskiw celuzapro-jektowaniasiedzibyTPN,a pozostałtuaż27lat.Na terenie samej Warszawy (nie licząc okolicy) Corazzi wykonał 45 prac przeważnie architektonicznych (PiotrBiegański,1951). Popowrociedoflorencjinie zajmował się jużpracązawodową, można więc śmiało powiedzieć, że był wyłączną własnościąPolaków.kosztbudowygmachuwyniósł347400złpolskich,z czegoStanisławStaszic,drugipojaniechrzcicielualbertrandimprezesTPN,zapłacił200000.PałacStaszicastanowićmiałpowszeczasymiejscespotkań„mężównauki”,pomieścićzbioryrękopiśmienne i biblioteczneTPNorazkolekcjęautografów,militariów,dziełsztuki i pamiątekofiarowanychw testamenciew 1818rokuTowarzystwuPrzyjaciółNaukprzezgenerałajanaHenrykaDąbrowskiego.Na 1. piętrze Pałacu Staszica, na które prowadziły marmurowe schody

z poręczamiz lanegożelaza,byłagłównasalaposiedzeń,salaDąbrowskiego,trzysalebiblioteczneorazdwiesaleprzeznaczonenazbiorymineralogiczne.Wnętrzabyłybogatowyposażonew dziełasztukigromadzoneprzezTPNprzezwielejużlat.W „przedsionku”gmachu,przyschodach,zajęłapoczesnemiejscesłynnapamiątkastarożytnościnazwanaw podaniuludowym„babąchęcińską”— ogromna, z marmuru tamecznego wyrobiona, naga, przepasana dębowym liściem i z wiankiem liściowym na głowie,którącytowanyzorianDołęga-cho-dakowski znalazłw chęcinachw 1817 roku. ŻyczeniemStanisława Staszicabyło,abytawspaniałaprzedhistorycznafigura—obokposąguz piaskowcakazimierza Wielkiego, znalezionego niegdyś we wsi Lesznowola, leżącegorycerzaz ciemnożółtegomarmurui płytkamiennychz herbamidawnejrzeczy-pospolitej — zdobiła „przedsionek” domu Towarzystwa Przyjaciół Nauk.W  „przedsionku” wystawiona była też tablica marmurowa z  proklamacjąpotwierdzającąistnienieTowarzystwafryderykaaugustaz 23września1807roku.W saligłównejposiedzeńwisiałydwaportrety—caraaleksandra ipędzlajanaantoniegoBlankai księciafryderykaaugustapędzlamarcellaBacciarel-lego—orazstałydwapopiersia—janachrzcicielaalbertrandiegoi StanisławaStaszica—a przyścianachbocznychbyłosiedemnaścierzeźbprzedstawiają-cychinnychzasłużonychczłonkówTPN.W saliDąbrowskiegoznajdowałysięjegozbiory,w tympięćarmat,jednaz 1794roku,naścianachzaświsiałabroń,czterysztandaryLegionówPolskichorazchorągiewmahometazdobytaprzezjanaiiiSobieskiegopodWiedniemw 1683roku,wizerunekbramytriumfalnejz 1809rokuksięciajózefaPoniatowskiego,portretjanaHenrykaDąbrowskiegoi wieleinnychobrazów,w ichliczbiezaśpodobizny:Stanisławakonarskiego,bracizałuskich,janakochanowskiego,Stefanaczarnieckiego.Naparterzebyłyskładybiblioteczne i mieszkania oficjalistów.W  części dochodowej gmachu,odstronyNowegoŚwiatu,byłymieszkania,w tymlokalStanisławaStaszica,w którymprezesTPNnigdyniezamieszkał.

—4—

Dochód ze sprzedaży „Śpiewów historycznych” (28000 zł) Niemcewicz przeznaczył na dofinansowanie budowy domu TPN. W nagrodę za to Towarzy-stwo postanowiło zawiesić w  sali obrad jego portret jako tego, „który bez przerwy przyczyniał się do sławy i dobra TPN”.

LeonPrzemski,1966

Z Pałacem Staszica związany był epizod z dzieciństwa Stanisława Moniuszki. W 1827 roku sześcioletni Staś przeniósł się do Warszawy z Białorusi wraz z rodzi-cami — Czesławem Moniuszką i Elżbietą z Madżarskich. Najpierw zamieszkali na Żoliborzu, gdzie zabudowa była luźniejsza, więcej zieleni, a przedmiejska atmosfera sprawiała, że przybysze z prowincji łatwiej mogli zaaklimatyzować się w  stolicy. Rok później przeprowadzili się do samego serca miasta, czyli Pałacu Staszica. Staś przygotowywany był do nauki w czwartej klasie szkoły pijarów, uczył się też muzyki u organisty Augusta Freyera. Problemy finansowe sprawiły, że w 1830 roku Moniuszkowie musieli powrócić do Mińska Litew-skiego (dziś Białoruskiego).

jerzyS.majewski,2009

PO POWSTANIU LISTOPADOWYM1832–1914

Odkąd książę Czernyszew w dniu 6 kwietnia 1832 roku napisał do księcia Paskiewicza, że „cesarz raczył uznać Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie za nieistniejące”, prześladowania mające na celu całkowite zniszczenie tej placówki zostały konsekwentnie przeprowadzone. Pozostał jednak budynek, aczkolwiek wnętrza jego całkowicie ogołocono z bogatych i cennych pamiątek narodowych, skonfiskowanych i wywiezionych do Rosji.

marianLalewicz,1932

Po powstaniu listopadowym i  rozwiązaniu Towarzystwa królewskiegoWarszawskiego Przyjaciół Nauk przez pewien czas była w  Pałacu StaszicaDyrekcja Loterii, która zajęła dwadzieścia dwa pokoje z  osiemdziesięciudziewięciu, a  reszta pomieszczeń została wynajęta na lokale czynszowe.W roku1857umieszczonotuakademięmedyko-chirurgiczną,a w 1862roku—Pierwszegimnazjummęskie,powszechniezwane„ruskim”,wrazz  inter-natem.PoprzebudowiePałacuStaszicaw stylubizantyjsko-ruskim(1892–1893)według projektu rosyjskiego architektamichaiła Pokrowskiego, dla upamięt-nienia rosyjskiej przeszłości tegomiejsca, ulokowano tu z  inicjatywy i  dziękistaraniom aleksandra apuchtina, kuratora Okręgu Naukowego Warszaw-skiego, cerkiewśw.Tatianyrzymianki.PałacStaszica, całkowicieodbiegającyodklasycystycznegopierwowzorui nielubianyprzezwarszawiaków,przetrwał

—5—

Pierwszegimnazjummęskie,początekXXwieku,kLz

akademiamedyko-chirurgicznaw Warszawie,1857–1862,aPaN,zf,XiV–230

w takiejpstrejgroteskowejformiedo1.wojnyświatowej.

W  roku 1857 namiestnik Gorczakow oddaje pałac na użytek mającej się otworzyć w  Warszawie Akademii Medyko-Chirurgicznej, lecz prezes nie jest zadowolony z pomiesz-czeń, które zdaniem jego nie nadają się ani na potrzeby nauczania, ani nauki.

PiotrBiegański,1951

W  szczególności duża sala, najwi-doczniej była sala posiedzeń Towarzy-stwa Przyjaciół Nauk, gnębi owego rektora [profesora rogińskiego]. „Jest ona za wielka, jak pisze, głos nauczy-ciela rozbija się po sali i dopiero echo pomieszane z  samym głosem jego dochodzi do uszu uczniów. Nadto w  czasie najmniejszych mrozów, pomimo dwóch pieców i  dobrego kilkakrotnego na dzień palenia, dzieciom i nauczycielowi w tej sali jest zimno”.

marianLalewicz,1932

—6—

PałacStaszicazkopułącerkwiśw.Tatianyrzymianki,początekXXwieku,kLz

Na zlecenia Apuchtina architekt Pokrowski wykonuje w 1893 roku projekt przebudowy całości i przedstawia go do akceptacji w Petersburgu. Dołączona do tego jest opinia profesora Cwietajewa, w której podano, iż „wobec niezbicie potwierdzonych przypuszczeń, że kaplica carów Szujskich znajdowała się właśnie w tym miejscu, gdzie obecnie stoi Pierwsze Gimnazjum Męskie, wydaje się szczególnie pożądanym, aby elewacja tego Gimnazjum w  stylu rosyjskim wykonana została oraz powstała w tym budynku cerkiew prawosławna”.

PiotrBiegański,1951

W ten sposób osiągnięto cel. Usunięto z oczu Polaków dokument historii świadczący o wysokim poziomie kultury i sztuki polskiej.

PiotrBiegański,1951

W XIX wieku Krakowskie Przedmieście było kręgosłupem komunikacyjnym ówczesnej Warszawy, a zarazem jej najbardziej reprezentacyjną ulicą. Nie jest więc dziwne, że pierwszy tramwaj pojawił się tu już 11 grudnia 1866 roku. […]W krótkim czasie Krakowskie Przedmieście stało się najbardziej ruchliwą ulicą Warszawy. W 1883 roku ulicą tą przebiegało 7 z  11 istniejących linii tramwajowych, a w 1899 roku 9 z 17.[…]W dniu 26 marca 1908 roku na Krakowskie Przedmieście zawitał po raz pierwszy (liniowo) tramwaj elektryczny — linia 3 przebiegająca krótkim odcinkiem od Miodowej do Królewskiej.

—7—

[…] Po 2. wojnie światowej ruch liniowy na Krakowskim Przedmieściu na krótkim odcinku przywrócono w maju 1946 roku. […] Po wybudowaniu nowego połączenia centrum miasta z Żoliborzem ulicą Nowotki i po likwidacji pętli na placu Teatralnym w 1948 roku[…] po prawie 82 latach tramwaj zniknął z najbar-dziej reprezentacyjnej ulicy stolicy. Pozostałości szyn tramwajowych zlikwidowano dopiero w czasie remontu Krakowskiego Przedmieścia w 2007 roku.

http://www.werttrew.fora.pl/warszawa-na-szynach,24kwietnia2008

1. WOJNA ŚWIATOWA I ODBUDOWA PAŁACU STASZICA1914–1939

Wojna niosła nie tylko klęski, ale i upajające nadzieje. W roku 1915 wraz z  władzami carskimi ewakuowała się także z  Warszawy Pierwaja Mużskaja Gimnazija. Do opuszczonego Pałacu Staszica wprowadził się co prawda niemiecki Soldatenheim, można było jednakże w ciągu następnego roku usunąć z dachu złoconą kopułkę i poobijać fasadę z kolorowych bizantyjskich cegiełek.

Stefankieniewicz,1946

Po 1. wojnie światowej Pałac Staszica przedstawiał sobą upiorną bezkształtną masę muru, pokrytą trupio szarą powłoką klejowej farby. Gmach wymagał więc przebudowy dla przywrócenia mu choćby w  przybliżeniu wyglądu, jaki miał za czasów Staszica.

WacławSierpiński,1947

W  czasie 1. wojny światowej Pałac Staszica przez pewien czas pełniłrolę Deutsches Soldatenheim. Podczas działań wojennych został całkowiciezburzony.zawiązanyw 1924rokukomitetgłównyOdbudowyPałacuStaszicawraz z  powołanym przez siebie komitetem Wykonawczym z  franciszkiemPułaskimnaczelerozpocząłpodkierownictwemprofesoramarianaLalewiczaprzebudowę Pałacu Staszica. Trwała ona kilkanaście lat, aż do wybuchu2.  wojny światowej. Profesor Lalewicz miał przywrócić Pałacowi Staszicawyglądpierwotny,w  rzeczywistości jednakodplanówcorazziegow niektó-rych szczegółach odstąpił, podwyższył arkady i  powiększył kopułę gmachu.W marcu1931rokuzarządTowarzystwaNaukowegoWarszawskiegowydałdramatycznąodezwędopolskiego społeczeństwaw  sprawie składaniaofiarna dokończenie odbudowy Pałacu Staszica:Mamy nadzieję, że społeczeń-stwo nasze nie będzie żałowało trudów, by akcję tę rozwinąć jak najszerzej, aby każdy choćby najskromniejszą ofiarą mógł się przyczynić do odbudowy

—8—

Odezwa w sprawie odbudowy Pałacu Staszica, 1931,materiałyTNW,aPaN,i–2,j. 30,k.199

— 9 —

Planpiwnicw PałacuStaszica,1921,materiałyTNW,aPaN,i–2,j.174,k.6

Pałacu Staszica, a  tym samym do rozwoju nauki polskiej. [...] Wierzymy, że Towarzystwo Naukowe Warszawskie nie dozna zawodu i że znajdą się środki na dokończenie odbudowy Pałacu Staszica, a dostarczy ich świadome swoich obowiązków wobec nauki polskiej społeczeństwo polskie.

SIEDZIBA TOWARZYSTWA NAUKOWEGO WARSZAWSKIEGO1918–1939

Pałac Staszica […] stanowić będzie po wsze czasy widomy znak kultu dla nauki ojczystej, symbol czci dla jej dostojeństwa i zrozumienia jej potęż-nego znaczenia dla życia i wielkości narodu polskiego. A ponad tym gmachem unosić się będzie duch jego twórcy, wielkiego obywatela Polaka — Staszica.

Leonkryński,1925

21maja1924rokuradaministrówuchwaliłaoddaniePałacuStaszica,czylinieruchomościnrhip.1319,1320,1321,w dzierżawęTowarzystwuNauko-wemuWarszawskiemunaokres36latzasymbolicznązłotówkęrocznie,w myśluchwałySejmuz 26lipca1919rokui nawarunkachuzgodnionychw zakresiepotrzebnaukowychz ministerstwemWyznańreligijnychi OświeceniaPublicz-negoorazw sprawachmaterialnychz ministerstwemSkarbu.20 stycznia1926

— 10 —

rokuumieszczononafrontowejścianiedomupolskiejnaukigranitowątablicęna pamiątkę 100. rocznicy śmierci fundatora gmachu Stanisława Staszica.Wzorowanananiejtablicaumieszczonazostałanaścianie„przedsionka”Pałacuw 2013rokudlauczczenia60.rocznicypowstaniaPolskiejakademiiNauk.W odbudowywanymPałacuStaszicadawnącerkiewśw.Tatianyrzymianki

przekształcononagłównąsalęposiedzeńTowarzystwaNaukowegoWarszaw-skiego,a nadniąulokowanomuzeumerazmamajewskiego.Byłatonajtrud-niejszacześćprzebudowy,wymagającazburzeniastropów,zmianyustawieniaścian,słupów,rozstawieniaokien.Salaposiedzeńotrzymałaformępotężnejbazyliki,skaląprzerastającejarchitekturęzewnętrzną.W 1925rokuminister-stworobótPublicznychprzyznałoTowarzystwuNaukowemuWarszawskiemusubwencjęnaodbudowęPałacuStaszicaw wysokości300000zł,a magistratm.st.Warszawy—50000zł.W okresiemiędzywojennymw PałacuStaszica,opróczTowarzystwaNaukowegoWarszawskiego,miałyswojesiedzibym.in.następujące instytucje: instytut geologiczny, instytut francuski, kasa im.józefa mianowskiego, koło Polek, muzeum archeologiczne, Państwowyinstytutmeteorologiczny,Polskaakademiaumiejętności,TowarzystwoPolsko- -amerykańskie,częśćzakładównaukowychuniwersytetuWarszawskiego.

Jeżeli się uprzytomni, że się miało do czynienia z  lokalami o  innym poprzednim przeznaczeniu, że prócz przeróbek budowlanych powstawała konieczność nie tylko zmian systemów ogrzewań, ustrojów wodociągowo- -kanalizacyjnych i gazowych, szczególnie niefortunnie rozplanowanych, oraz przerobienie prawie całkowite poprzedniej elektrycznej sieci oświetleniowej, przedstawiającej typowy zastępczy produkt czasów wojennych, to stanie się zrozumiałym, że samo tylko zapoczątkowanie przesunięć, umożliwiających rozpoczęcie odbudowy Pałacu Stasica, pociągnęło za sobą znaczne i zupełnie niewidzialne i nieuchwytne na pozór wydatki.

marianLalewicz,1932

Tak jak w okresie budowy, jak i przy odbudowie Pałacu Staszica Komitet walczył z  trudnościami finansowymi, a  na domiar złego z  przypadkowymi lokatorami, którzy swoją obecnością w  gmachu utrudniali rozpoczęcie i prowadzenie robót.

PiotrBiegański,1951

I  tu Zarząd Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, powołując się na intencje swych założycieli i wyrażone przez nich wielokrotnie uznanie dla Kasy Pomocy Naukowej im. Dr. J. Mianowskiego, znajdujące też wyraz w „Ustawie Towarzystwa Naukowego” (art. 44), oraz na decyzje Zarządu TNW sprzed czterech lat, pragnie w restytuowanym nauce polskiej Pałacu Staszica dać godną i odpowiadającą bujnemu i pożytecznemu rozwojowi Kasy im. Mianowskiego stałą dla niej siedzibę. Towarzystwo Naukowe Warszawskie czyni to nawet przed

— 11 —

OdpisuchwałySejmurPw sprawieodzyskaniapo1.wojnieświatowejprzezTNWPałacuStaszica,1919,materiałyTNW,aPaN,i–2,j.173,k.267

— 12 —

Władysławzakrzewski,Warszawa, Krakowskie Przedmieście,b.d.,kLz

zaspokojeniem własnych potrzeb i w szerszym niż dla siebie rozmiarze, a czyni to w przeświadczeniu, że Kasa Pomocy Naukowej im. Dr. J. Mianowskiego jest także instytucją z tradycji Staszicowskich zrodzoną, a posiadającą wiekopomne zasługi dla nauki polskiej w szczególności w okresie największego ucisku rosyj-skiego z czasów cięższych niż te, w których powstało później TNW.

jankochanowski,kazimierzStołyhwo,1924

W  dziedzicznej siedzibie nauki polskiej — w  Pałacu Staszica — odbyło się wczoraj uroczyste doroczne zebranie. Piękną salę zebrań przybrano we wspaniałe dywany i kilimy, kryjąc nimi pozostałości wschodnie po przejścio-wych, za czasów niewoli Polski, gmachu tego posiadaczach. Dostojne a liczne grono osób zaproszonych przybyło, jak zazwyczaj, w strojach wieczorowych. Przed prezydialnym stołem trzy fotele zajęli: Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, Jego Eminencja ksiądz kardynał Aleksander Kakowski i marszałek pierwszego Sejmu suwerennego Wojciech Trąmpczyński. Opodal zajęli fotele przedstawi-ciele duchowieństwa, wśród nich zaś poseł ksiądz arcybiskup J. Teodorowicz, ksiądz biskup Godlewski, ksiądz biskup Szelążek, kanonicy, liczni wojskowi z  jenerałem Iwaszkiewiczem i  jenerałem Jacyną, przedstawiciele zarządu miasta i organizacji naukowych zarówno polskich, jak zagranicznych, litera-tury, sztuki i  prasy. Stół prezydialny miał za tło ścianę zieleni cieplarnianej, pośród której ustawiono marmurowe popiersie fundatora gmachu, wieko-pomnego Stanisława Staszica.

„kurierWarszawski”,1920

— 13 —

PałacStaszicazniszczonyw czasie2.wojnyświatowej,1944,aPaN,zf,XXXi–35

2. WOJNA ŚWIATOWA I ODBUDOWA PAŁACU STASZICA1939–1952

Zbombardowany, spalony, w  wielu miejscach rozbity, dzięki wspaniałej grubości murów, dzięki silnej konstrukcji, utrzymał się na powierzchni miasta, dumnie górując nad pogorzeliskiem warszawskim, nad Krakowskim Przedmie-ściem i Nowym Światem.

PiotrBiegański,1951

Wewrześniu1939rokuw PałacStaszicauderzyłabombai zniszczyłacałąjegoprawąstronęnawysokościdrugieji trzeciejkondygnacjiodulicyNowyŚwiat,a budynekzostałokaleczonykulami i pociskami.gestapoopieczę-towałogmachi zabrałoaktapersonalneczłonkówTNWorazmateriałydoroczników za lata 1938 i  1939.W  czasie powstaniawarszawskiego, takjak wiele domów stolicy, gmach pełnił rolę placówki powstańczej (bazazgrupowania „Harnaś”, uczestniczącego m.in. w  udanej akcji na gmachkomendy Policji i  kościół św. krzyża, oraz żołnierzy z  rozbitegow  czasieatakównauniwersytetWarszawskizgrupowania„krybar”).PałacStaszicazostał6 wrześniaopanowanyprzezNiemcówi popowstaniuwarszawskimspalony.

—14—

Widokz okienPałacuStaszicanakrakowskiePrzedmieściew czasiepowstaniawarszawskiego,1944,materiałyjadwigiBraun-Domańskiej,aPaN,iii–367,b.p.,fot. SylwesterBraun,pseud.kris

Dzięki staraniom ówczesnego sekretarza generalnego TowarzystwaNaukowegoWarszawskiegoprofesorajulianakrzyżanowskiegopowołanopod honorowym patronatem prezydenta Bolesława Bieruta komitetOdbudowy Pałacu Staszica z  prezesem TNW profesorem WacławemSierpińskim na czele. komitet, uzyskawszy pomoc finansową ze stronypaństwai społeczeństwa,rozpocząłdziałalnośćjużw 1946roku,a zakoń-czyłw roku1950.Domnaukipolskiejzostałodbudowanypodkierunkiemprofesora Piotra Biegańskiego. Ponieważ zamiarem kOPS było przywró-cenie domowi TPN pierwotnej, klasycystycznej formy, a  nie zachowałysię żadne szkice,projekty, rysunki ani inneniezbędnemateriały,przedsię-wzięcie to okazało się niezwykle trudne, wymagające nie tylkownikliwejanalizytwórczościantoniacorazziego,alei zbadaniaproporcjii konstrukcjigmachu.Tymczasem23listopada1948rokudombyłjużgotowy(w 50%)naprzyjęcieswoichdostojnychwłaścicieli.

Dopiero po wejściu wyżej […]można spojrzeć na „plecy” Mikołaja Koper-nika, na kościół św. Krzyża, pokrywany właśnie dachem z blachy miedzianej, i dalej na wejście do Uniwersytetu, na odbudowującą się dwupiętrową kamie-nicę, i w końcu na tramwaj sunący powoli Krakowskim Przedmieściem.

„ŻycieWarszawy”,1947

—15—

PałacStaszica,rokkopernikowski,17maja1953,aPaN,zf,i–50

SIEDZIBA POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1952–1981

Jako warszawianin mam szczególny sentyment do Pałacu Staszica, który pamiętam z mego dzieciństwa, jeszcze z czasów, kiedy fasada jego miała formy nadane mu przez Corazziego.

WacławSierpiński,1951

Odbudowa Pałacu Staszica w roku sprawozdawczym była związana z organizacją PAN. Uzyskane na ten cel fundusze pozwoliły nam wykończyć wg projektu prof. P. Biegańskiego salę główną, w której brak tylko ostatecznej instalacji elektrycznej. Sala ta stanowi — nie ulega kwestii — jedno z najpięk-niejszych wnętrz w stolicy.

SprawozdaniesekretarzageneralnegoTNW,1951

W  1952 roku, po wchłonięciu Towarzystwa Naukowego WarszawskiegoprzezPaN,PałacStaszicazostałprzekazanyPolskiejakademiiNaukjakospadko-bierczyninajszczytniejszychtradycjinaukipolskiej.15grudnia1981rokuNSzz„Solidarność”proklamowałw PałacuStaszica

akcję protestacyjną, która była pierwszym strajkiem środowiska naukowegopodczasstanuwojennego.Strajkwywołałlicznearesztowania,a PałacStaszicaznalazłsięnaliściemiejscbędącychpodszczególnymnadzoremSłużbyBezpie-czeństwaPrL,natomiastpracownicymogliwchodzićdogmachutylkozaokaza-niemodpowiedniejprzepustki.

—16—

PałacStaszica,salaLustrzana,36.rocznicarewolucjipaździernikowej,1953,aPaN,zf,i–50

PałacStaszica,1963,kLz

—17—

Przepustka do Pałacu Staszica, 1981–1982,zaB

SIEDZIBA POLSKIEJ AKADEMII NAUK I TOWARZYSTWA NAUKOWEGO WARSZAWSKIEGO

1981–2013

Pomimo dramatycznych przeżyć Pałac Staszica trwa — w formie zewnętrznej jako budynek, który na stałe wpisał się w pejzaż miasta, zaś jako idea jest skarb-nicą wiedzy zgromadzonej i przechowywanej w Archiwum Polskiej Akademii Nauk i  bibliotekach instytutów PAN, miejscem pracy i  spotkań naukowych oraz regularnych wystaw, realizujących muzealne posłannictwo. Przeznaczenie wypełnia się przez wierność tradycjom przodków, przez poszanowanie dla ich dorobku i przez służbę nauce. Trwa po to, aby tak zaczęte wzniosłe dzieło mogły nieustannie realizować kolejne pokolenia.

Hannakrajewska,2007

Pałac Staszica od 1981 roku stanowi siedzibę Polskiej akademii Nauki TowarzystwaNaukowegoWarszawskiego.mieszcząsię tu instytuty i  zakładyWydziałui PaN,w tym:archiwum,instytutBadańLiterackich,instytutfilozofiii Socjologii, instytutHistoriiNauki, instytut językaPolskiego—PracowniaPol- szczyzny kresowej, instytut Nauk ekonomicznych, instytut Nauk Prawnych,instytut rozwojuWsi i  rolnictwa, instytut Slawistyki— SlawistycznyOśrodek

—18—

klatkaschodowa,PałacStaszica,2009,fot.joannaarvaniti

Wydawniczy, rada języka Polskiego, redakcja „Państwa i  Prawa”, instytutkulturŚródziemnomorskichi Orientalnych,a takżetowarzystwai inneplacówkio charakterzenaukowym,m.in.:kasaim.józefamianowskiego,PolskieTowarzy-stwofilozoficzne,PolskieTowarzystwoSocjologiczne,TowarzystwoLiterackieim.adamamickiewicza,orazzakładDziałalnościPomocniczej.NaostatnimpiętrzegmachuusytuowanajestrestauracjaPaNclub,a naparterzePracowniaBadańProfilaktycznych. W  Pałacu Staszica znajdują się piękne historyczne wnętrzaozdobioneportretamii popiersiamiwielkichPolaków,wyposażonew zabytkowemeblei żyrandole.aulewprawdzieodbiegająodpierwowzorucorazziańskiego,alezachowałyswójniepowtarzalnystarodawnycharakter.Najpiękniejszesaleto:Lustrzana (200miejsc),marii Skłodowskiej-curie (90miejsc),Okrągłego Stołu(70miejsc),StanisławaStaszica(60miejsc),Hugonakołłątaja(40miejsc)oraznowoczesnasala022(70miejsc),zaopatrzonaw najnowszysprzętnagłaśniający,multimedialny,kabinydlatłumaczyi rzutniki.

Widzisz ten dom, co inne powagą zwycięża?Jest to pomnik jedyny jedynego Męża.On go muzom poświęcił, w nim schronienie mają,Którzy nauki, cnotę, Ojczyznę kochają.

janLeszczyński,1826

— 19 —

SalaLustrzana,PałacStaszica,2009,fot.Tomaszrudzki

Sala022,PałacStaszica,2009,fot.joannaarvaniti

— 20 —

Salaim.mariiSkłodowskiej-curie,PałacStaszica,2009,fot.joannaarvaniti

Salaim.Hugonakołłątaja,PałacStaszica,2009,fot.joannaarvaniti

— 21 —

SalaOkrągłegoStołu,PałacStaszica,2009,fot.joannaarvaniti

Salaim.StanisławaStaszica,PałacStaszica,2009,fot.joannaarvaniti

— 22 —

DZIEJE POMNIKA MIKOŁAJA KOPERNIKA1810–2013

Pomnik Mikołaja Kopernika to symbol najwyższy nauk i  umiejętności zrodzonych na ziemi polskiej, który był świadkiem wielkich tragedii narodo-wych i walk o wolność myśli i ducha polskiego.

PiotrBiegański,1951

W 1810 roku StanisławStaszic zwrócił się do rodakówz prośbąo finan-sowewsparciebudowypomnikamikołajakopernika.Spośródprojektówposąguzachowałysięm.in.rysunkiz pomysłemPiotraaigneraz roku1810(kolumnazeznakamizodiaku)czyHilaregoSzpilowskiegoz roku1815(obeliskzbliżonydostojącegonaplacuśw.Piotraw rzymie).Powstałoażjedenaścieprojektówcokołupomnika,m.in.autorstwazygmuntaVogla(kulapodtrzymywanaprzezatlanty). zdecydowano sięnapomysładama idźkowskiego. zastanawiano sięteż nadwyboremmateriału (marmur, granit czy brąz) i miejsca usytuowaniamonumentu(plackazimierzowskiczyakademiczny).StanisławStaszicofiarowałnabudowęposągu100000złpolskich,a 70000dodatkowozapisałw testa-mencie.NawykonawcęprojektuwybrałduńskiegorzeźbiarzaBertelaThorvald-sena, który akuratpracowałnadprojektempomnika księcia józefa Poniatow-skiegoi przyjechałz wizytądoWarszawy.umowęz duńskimmistrzempodpi-sanow 1820 roku, a gipsowymodel (postaćmikołajakopernika siedzącanakrześle,w todzeakademickiej,z oczamiwzniesionymikuniebui sferąarmilarnąw dłoniach)miałbyćprzysłanydoWarszawyw ciągu18miesięcy.Thorvaldsenzmieniłniecoprojekt(postaćkopernikaumieściłnaskale)i przysłałmodeldużopóźniej,takżesprawawystawieniapomnikaciągnęłasięaż20lat.Odlewwykonałfrancuskibrązownik,wspólnik janaNorblina janBaptystagrégoire,a po jegośmierciw lutym1829roku—ojciecklaudiuszfranciszeki bratemil.W czasieuroczystościodsłonięciapomnika11maja1830rokumowęwygłosiłprezesTPNjulianursynNiemcewicz.rozprawęo wielkimpolskimastronomiemiałodczytaćjanŚniadecki,leczz przyczynzdrowotnychniemógłprzyjechaćnaceremonię;orkiestrapoddyrekcjąjózefaelsnerazagrałahymnskomponowanyspecjalnienatęokazjęprzezkarolakurpińskiego.Legendagłosi,żetegodniabyłopochmurno,ale w  najważniejszym momencie uroczystości zajaśniało słońce i  oświetliłowspaniałedziełoduńskiegomistrza.W 1894rokupomnikodnowiono—wymie-nionocokółi stopnienawykonanez granitufinlandzkiego.Wokółmonumentuzałożonokwietnikz ogrodzeniem,którerozebranow czasachmiędzywojennych,kiedykrakowskiePrzedmieścieposzerzono,a pomnikprzesuniętobliżejPałacuStaszica.W czasie2.wojnyświatowejpolskinapiszasłoniętobrązowątablicązesłowamiw językuniemieckim.Podczasbrawurowejakcji11 lutego1942roku

— 23 —

zygmuntVogel, Niezrealizowany projekt pomnika Mikołaja Kopernika,aPaN,zf,XXXi–55

aleksy Dawidowski zdjął ciężką, przymocowaną czterema śrubami niemieckąpłytę.uszkodzonyw czasiepowstaniawarszawskiegopomnikNiemcywywieźliz Warszawyw  celu przetopienia. Powojnie został onodnaleziony na Śląsku,w 1945rokuprzywiezionydoWarszawyi prowizorycznieustawionyprzedznisz-czonymPałacemStaszica.Postacikopernikabrakowałopleców,szatyi lewejręki.Pomnikpoddanogruntownej restauracji podkierunkiemprofesoraStanisławajagminaw odlewni„Braciałopieńscy”(dorobiono28fragmentów,wklejono108łat,zanitowano168dziur)i odsłonięto22lipca1949roku.W czasieremontukrakowskiego Przedmieściaw  2007 rokuwokół pomnikamikołaja kopernikaumieszczonomapęniebaz zaznaczonyminaniejplanetami(projektantoniegograbowskiego). W  2008 roku nieznany sprawca wyjął z  rąk kopernika sferęarmilarną,którąnadrugidzieńpodrzucił.

Sława narodowa Kopernika wymaga po nas, by go nam obcy nie wydzierali.StanisławStaszic,1815

Stajesz więc, Wielki Mężu, Kapłanie niegdyś Najwyższego, Chwało Naszej Ziemi, przed tym przybytkiem nauki i  umiejętności! Strzeż go od wszelkich złych przygód!

julianursynNiemcewicz,1830

—24—

StanisławSawiczewski,Pomnik Mikołaja Kopernika na tlenieistniejącegopałacukarasia,b.d.,kLz

Pomnikmikołajakopernikazniszczonyw czasie2. wojnyświatowejnatlezburzonegopałacuzamoyskiego, 1945,kLz

Hannajelonek,Towarzystwo Przyjaciół Nauk. 200. rocznica założenia,2000,aPaN,zm,966

iSBN978-83-933188-4-1

WidokzlotuptakanaPałacStaszicaipomnikmikołajakopernika, lata70.,kLz