Officia maxima et principes officiorum : problematyka ... · Podsumowanie ..... 135 Rozdział II...

PRAGMATEIA studia pod redakcj Tomasza GrabowskiegoTom I

recenzent:dr hab. Przemysaw Wojciechowski, prof. UMK

Redakcja i korekta:Magorzata Tabaszewska

Copyright by Karol Kodziski Copyright by Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica

ISBN 978-83-62261-46-8

Projekt okadki: Anna Siermontowska-CzajaKrakw, tel. 602 570 073

Skad i amanie:Studio Poligraficzne Dorota SomiskaKrakw, tel. 602 677 488

Druk i oprawa:Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjaskiegoul. Konfederacka 6, 30-306 Krakw; tel. 12 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonicaz siedzib w Instytucie Historii UJul. Gobia 13, 31-007 Krakwwww.iagellonica.com.pl

Spis treci

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Rozdzia IProblematyka bada nad kancelari cesarsk okresu pryncypatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1. Nowoytna terminologia w badaniach nad kancelari cesarsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2. Officium i scrinium a kancelaria cesarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433. Geneza bada nad kancelari cesarsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Rozdzia IISekretariat a memoria w kancelarii cesarzy rzymskich okresu pryncypatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

1. Sekretariat a memoria w historiografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532. Sekretarze a memoria w ujciu prozopograficznym . . . . . . . . . . 1583. Kompetencje sekretarzy a memoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Aneks IChronologiczny wykaz nowoytnych prac (rozdziaw) z drugiej poowy XIX wieku, omawiajcych sekretariaty kancelarii cesarskiej doby pryncypatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Aneks IIWykaz nowoytnych terminw stosowanych przez badaczy z drugiej poowy XIX wieku na okrelenie kancelarii cesarskiej, jej sekretariatw oraz pracujcych w nich sekretarzy . . . . . . . . . . 203

6

Aneks IIIA memoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

rda literackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Wykaz cytowanej literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

7

Wykaz skrtw

AE L Anne pigraphique, Paris 1888BMC Coins of Roman Empire in the British Museum, vol. IVI, ed.

H. Mattingly, London 19681976C. Codex Iustinianus; Corpus Iuris Civilis, recognovit P. Krueger,

II, Berolini 1892C.Th. Codex Theodosianus; Theodosiani Libri XVI cum Constitutionibus

Sirmondianis et Leges Novellae ad Theodosianum Pertinentes, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, I, BeroliniWeidmann 1905

CIG Corpus Inscriptionum Graecarum, IIV, Berolini 18281877CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berolini 1863CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 18281897Dig. Digesta; Corpus Iuris Civilis, ed. Th. Mommsen, I, Berolini

1928Diz. epigr. Dizionario epigrafico di antichita romane, IV, Roma 1886

1997DKP Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, ed. A. Pauly,

W. Sontheimer, Stuttgart 19641975EDL M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic

Languages, LeidenBoston 2008 (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, ed. A. Lubotsky, vol. VII)

FHG Fragmenta Historicorum Graecorum, IIV, Parisiis 18411870ILS H. Dessau, Inscriptiones Latinae selectae, IIII, Berlin 1892

1916 (reprint 1963)OLD The Oxford Latin Dictionary, ed. P.G.W. Glare, OxfordNew

York 1996

8 Wykaz skrtw

P. Oxy. The Oxyrhynchus Papyri, ed. B.P. Grenfell, A.S. Hunt, II, London 1899

PIR Prosopographia Imperii Romani, ed. E. Klebs, H. Dessau, P. von Rohden, Berolini 18971898

PIR2 Prosopographia Imperii Romani, editio altera, Berolini et Lipsiae 19332009

PLRE I The Prosopography of the Later Roman Empire, I, A.D. 260395, ed. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, Cambridge 1971

PS Pauli Sententiae receptae; Fontes luris Romani Anteiustiniani, vol. 2: Auctores, ed. S. Riccobono, J. Baviera, C. Ferrini, J. Furlani, V. Arangio-Ruiz, Florentiae 1940

RE Real-encyclopdie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart 18931978

RIC I The Roman Imperial Coinage, ed. C.H.V. Sutherland, R.A.G. Carson, I, From 31 BC to AD 69, London 1984 (revised edition)

RSC I Roman Silver Coins, by H.A. Seaby, I, The Republic to Augustus, London 1978 (revised edition)

9

Wstp

Zakoczenie wojen domowych okresu pnej Republiki oraz przejcie wadzy wymagao od Oktawiana szybkich dziaa i decyzji politycznych. By sprawnie zarzdza Imperium Roma-num, pierwszy princeps potrzebowa przede wszystkim skutecz-nej i rozbudowanej struktury administracyjnej, ktra gwaranto-waaby stabilno wadzy publicznej. Wanie od czasw Okta-wiana Augusta administracja zacza stanowi jeden z filarw wadzy cesarskiej1. Jak wykaza wybitny niemiecki badacz Wer-ner Eck, w sferze administracyjnej dziaania podejmowane przez twrc pryncypatu ograniczay si gwnie do Rzymu i jedynie w niewielkim stopniu dotyczyy Italii oraz prowincji2. Dziaania te, przeprowadzane etapowo i w zalenoci od konkretnej sytu-acji, miay na celu przede wszystkim wzmocnienie i zabezpie-czenie wadzy cesarskiej Augusta. Rozbudowana struktura ad-ministracyjna nie powstaa od razu, bya ksztatowana przez stulecia, stopniowo formowana przez cay okres wczesnego Ce-sarstwa Rzymskiego. Argumentw na rzecz susznoci tego twierdzenia dostarczaj zoone dzieje sekretariatw kancelarii cesarskiej. Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e zada-nie opisania rozwoju sekretariatw nie naley do trudnych. Nie-

1 Por. Eck 2000: 238, 245; Eck 2007: 89.2 Eck 1986: 117: Die Manahmen, die Augustus fr den institutionell fixier-

ten administrativen Sektor traf, sind insgesamt nicht sehr zahlreich. Diese betref-fen zudem nur zu einem geringen Teil Italien und die Provinzen, vielmehr in der Mehrzahl die Stadt Rom.

10 Wstp

mniej jednak materia ta w istocie jest niezwykle skomplikowana. Znikoma liczba rde (gwnie inskrypcyjnych oraz w mniej-szym stopniu papirologicznych), a take ich zrnicowany cha-rakter sprawiaj wiele problemw w przypadku bada nad nie-senatorskimi urzdami3. Wprawdzie wspczesny badacz dys-ponuje du liczb inskrypcji, lecz akurat te dostarczajce informacji o poszczeglnych urzdach s stosunkowo rzadko spotykane. Ponadto rda inskrypcyjne wskazuj czsto na funkcjonowanie okrelonych urzdnikw w strukturach admi-nistracyjnych w czasie, w ktrym powstao dane rdo, rzadko za okrelaj czas utworzenia samego urzdu. Mogo upyn wiele dekad midzy faktycznym ustanowieniem danego urzdu a znan nam pierwsz relacj mwic o osobie sprawujcej to stanowisko4. Bazowanie na pojedynczych wzmiankach rdo-wych oraz wysuwanie na ich podstawie uoglniajcych wnio-skw czsto moe prowadzi do nadinterpretacji. Konieczna w tym przypadku wydaje si ostrona analiza wielu elementw skadajcych si na realia administracyjne doby pryncypatu. Do tych elementw nale przede wszystkim: ranga urzdw w hie-rarchii administracyjnej, tytulatura, kariera urzdnicza, wyna-grodzenie, status spoeczno-prawny urzdnikw i polityka per-sonalna cesarzy. Wszystkie te elementy zaleay w duej mierze od indywidualnych decyzji cesarza lub jego doradcw oraz od aktualnych potrzeb administracyjnych. Mogoby si wydawa, e rozwj wszystkich nie-senatorskich urzdw mona postrze-ga wycznie przez pryzmat tego zjawiska, jakim byo przejmo-wanie stanowisk paacowych przez ekwitw. Naley jednak za-razem pamita, e w spoeczno-administracyjny mechanizm nie stanowi oglnej prawidowoci. Czasami utworzenie dane-

3 Por. Eck 2000: 239: This makes the study of the development of these posts and the various policies of individual emperors extremely difficult, if not impos-sible. Bardziej optymistycznie na temat caociowych bada nad admini-stracj okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego zob. Weaver 1979: 70.

4 Por. Eck 1979: 5; Eck 2000: 239.

11

go stanowiska oraz jego objcie przez osob z ordo equester nast-powao w tym samym czasie5. Jednake wiele stanowisk, kt-rych sprawowanie przez ekwitw jest potwierdzone duo p-niej, za panowania cesarzy z dynastii julijsko-klaudyjskiej, piastowanych byo przez cesarskich niewolnikw i wyzwole-cw dziaajcych samodzielnie bd jak sdzi Werner Eck pod kierownictwem ekwickich urzdnikw6. Szeroki zakres kompetencji tych ekwickich urzdnikw wraz z postpujcym jeszcze poszerzaniem zakresu ich obowizkw doprowadzi do podziau zada i specjalizacji. Taki proces jest szczeglnie wi-doczny w II wieku w przypadku administracji podatkowej7. W tym czasie obok prokuratorw prowincji, dotd zajmuj-cych si caoci spraw podatkowych, pojawiaj si prokurato-rzy odpowiedzialni za indywidualne podatki (np. procurator he-reditatium od panowania Hadriana)8. Podobny proces mona zaobserwowa w odniesieniu do dziejw cesarskich sekretaria-tw. Rwnie w przypadku cesarskich sekretarzy widoczna jest bowiem najpierw kumulacja bardzo rnych zada w ramach danego stanowiska9, nastpnie za urzdnicza specjalizacja i przydzielenie jednostkowych, konkretnych zada poszczegl-nym, powoanym do ich realizacji, administracyjnym struktu-rom. Co wicej, to wanie ekwici przejmowali od wyzwolecw stanowiska w kancelarii cesarskiej. Podczas gdy od samego po-

5 Tak np. procuratores Kalendarii Vegetiani, Pflaum 1961: 1049.6 Eck 2000: 240.7 Pojawiajce si w niniejszej pracy daty, jeli nie zaznaczono, e jest

inaczej, odnosz si do czasw po narodzeniu Chrystusa.8 Valerius Eudaemon (CIL III 431 = ILS 1449) proc. heredit. et proc. prov.

Asiae; T. Statilius Optatus (CIL VI 31863 = ILS 9011) proc. Aug. heredita-tium. Por. Pflaum 1961: 1025.

9 Cn. Octavius Titinius Capito (CIL VI 798 = ILS 1448) proc. ab epis-tulis et a patrimonio; C. Iulius Celsus (CIL IX 4453; CIL XIII 1808 = ILS 1454) a libellis et censibus; M. Aurelius Papirius Dionysius (CIL X 6662 = ILS 1455) a libellis et cognitionibus. Por. Pflaum 1961: 10201021.

12 Wstp

cztku Cesarstwa wani urzdnicy administracji finansowej w prowincjach (np. procurator patrimonii, rationis privatae), nie-se-natorscy namiestnicy prowincji (np. procurator prov. Asiae, procu-rator prov. Galliae Narbonensis) oraz wielcy prefekci (praefecti pra-etorio, praefecti Aegypti, praefecti annonae, praefecti vigilum) pocho-dzili wycznie ze stanu ekwickiego, to niesformalizowane funkcje i zadania zwizane ze sub osobie cesarza byy wyko-nywane najpierw tylko przez zaufanych niewolnikw i wyzwo-lecw, ktrzy w przeciwiestwie do ludzi wolno urodzonych nadawali si do tego rodzaju suby. Wybitny badacz Theodor Mommsen, analizujc to zagadnienie w odniesieniu do czasw Augusta i jego nastpcw z dynastii julijsko-klaudyjskiej, propo-nowa zreszt okrela tak rozumian sub jako prywatn spraw (Privatsache) cesarza10. Wedug Howarda H. Scullarda wadca jako controller of a vast administrative service, podobnie jak bogaci obywatele, posiada na swoim dworze wielu niewolni-kw i wyzwolecw, ktrzy jako sekretarze, wysannicy oraz sudzy zajmowali si rachunkowoci, zarzdzaniem majtkiem, odpisywaniem na petycje, korespondencj, oglnie rzecz ujmu-jc sub osobie cesarza11. Wpywy polityczne oraz zaufanie, jakim cesarz darzy wyzwolecw-sekretarzy, budziy niezado-wolenie arystokracji senatorskiej12. Najpotniejszymi wyzwo-

10 Mommsen 1877: 809.11 Por. Scullard 2011: 192.12 Jeszcze w pierwszej poowie III wieku senator Kasjusz Dion (Cass.

Dio 52, 33, 5), przytaczajc mow C. Maecenasa adresowan do Augusta, twierdzi, e jedynie pomocnicy i asystenci, pochodzcy ze stanu ekwickie-go, powinni zajmowa si sprawami zwizanymi na przykad z kwestiami prawnymi, listami czy petycjami osb prywatnych. Ze wspomnianej mowy C. Maecenasa (Cass. Dio 52, 37, 58) dowiadujemy si rwnie, e cesarscy wyzwolecy maj by przez cesarza wynagradzani w zalenoci od za-sug, a w razie przewinie odpowiednio karani. Z pewnoci jednak nie powinni mie zbyt duych wpyww politycznych. Wydaje si, e przy-toczone w mowie Maecenasa rady odnosiy si do czasw wspczesnych Kasjuszowi Dionowi, czyli do realiw politycznych pocztku III wieku.

13

lecami-sekretarzami okresu pryncypatu byli dziaajcy za pa-nowania Klaudiusza ab epistulis Narcyz, a libellis Kallistus oraz a rationibus Pallas13. W duej mierze wanie przez pryzmat ich szczeglnej pozycji na dworze oraz rozlegych wpyww poli-tycznych naley ocenia rzdy tego cesarza14. Warto jednak pod-kreli, e niektre paacowe stanowiska za panowania Klaudiu-sza, jak i wczeniej obsadzane byy take zaufanymi ekwitami, a nie wycznie wyzwolecami15. Wzrost bezpieczestwa i umoc-

Szerzej na temat mowy C. Maecenasa zob. Millar 1964: 102118. Nie-ch do cesarskich wyzwolecw wyrazicie zaznaczaa si take w wia-domoci opinii publicznej w IV wieku. Opisujcy w pozytywnym wietle senat i senatorw brewiarzysta Aureliusz Wiktor (Aurel. Vict., Caes. 4, 12), odnoszc si do panowania Klaudiusza, napisa: Ita liberti potestatem nacti summam stupris exilio caede proscriptionibus omnia foedabant (W ten sposb wyzwolecy, zdobywszy cakowit wadz, habili wszystko nierzdem, wygnaniem, zabjstwem, proskrypcjami, tum. P. Nehring, B. Bibik).

13 Narcissus, PIR2 N 23; Lindsay 1994: 465; C. Iulius Callistus, PIR I 154; Samonati 1957: 825; M. Antonius Pallas, PIR P 49; Friedlnder 1888: 172; Oast 1958: 113139.

14 Mouritsen 2011: 95. W II i III wieku aden z cesarskich sekretarzy nie mia tak wielkiego wpywu na polityk Cesarstwa, jaki cechowa wy-zwolecw Narcyza czy Pallasa. W okresie tym due znaczenie polityczne, ktre ju nie szokowao wczesnych historiografw oraz opinii publicznej, mieli wyzwolecy-kubikulariusze, tacy jak Saoterus za Kommodusa, Ca-stor za Septymiusza Sewera czy te Festus za Karakalli. Por. Millar 1967: 15; Millar 1977: 82. Przypadek ogromnych wpyww politycznych wyzwo-leca, a nastpnie ekwity, Cleandra, dziaajcego za czasw Kommodusa jako a cubiculo et a pugione, naley raczej uzna za wyjtkowy na tle II i III stulecia. Por. Kodziski 2010a: 5577.

15 Pflaum 1961: 1020; Millar 1977: 8587; Demougin 1988: 726727. Za rzdw cesarza Klaudiusza cesarski lekarz, ekwita C. Stertinius Xenophon (PIR S 666; Demougin 1992: 396397, nr 487) piastowa sekretariat ad respon-sa Graeca. Z kolei urzdnikiem ad legationes et responsa (lub rescripta) Graeca by syn sawnego astrologa Thrasyllusa, ekwita Ti. Claudius Balbillus (PIR2 C 813; Demougin 1992: 447449, nr 538). Ponadto ekwita T. Caesonius Pri-scus (PIR C 163; PIR2 C 211; Pflaum 1961: 1024; Demougin 1992: 250, nr 290) by a voluptatibus cesarza Tyberiusza, Suet., Tib. 42, 2.

14 Wstp

nienie si pozycji cesarzy rzymskich doprowadziy z czasem do zmiany charakteru trzech najwikszych sekretariatw kancelarii cesarskiej: ab epistulis, a libellis oraz a rationibus, ktre straciy do-tychczasow suebn specyfik, stajc si akceptowanymi przez wolno urodzonych i powszechnie cenionymi, wanymi urzda-mi administracyjnymi o rozbudowanej strukturze oraz o szero-kim zakresie kompetencji. Przekazanie ekwitom officia maxima nie byo wic ju wwczas dla nikogo zaskoczeniem. Ju The-odor Mommsen zauway, e w okresie od panowania Nerona a po rzdy Hadriana ekwici przejmowali z rk wyzwolecw najwaniejsze sekretariaty kancelarii cesarskiej16. Wedug Tacyta w 69 roku cesarz Witeliusz przekaza ekwitom ministeria princi-patus17. Potwierdzeniem powyszej relacji jest kariera wojskowe-go oficera i urzdnika Sex. Caesiusa Propertianusa, ktry by cesarskim procurator a patrimonio et hereditatibus et a libellis18. Wy-daje si, e Witeliusz, podejmujc decyzj o przekazaniu wspo-mnianych urzdw ekwitom, chcia si wyranie odci od stylu rzdw Nerona, ktre cechowa wzrost politycznego znaczenia wyzwolecw, zauwaalny szczeglnie w ostatnim etapie pano-wania tego cesarza19. Z kolei za panowania Othona, w tym sa-mym, przeomowym dla Cesarstwa Rzymskiego roku, wspo-mniany przez Tacyta w Dialogus de Oratoribus, pochodzcy z Ga-lii orator i przyjaciel Kwintyliana, ekwita Iulius Secundus

16 Mommsen 1887: 55.17 Tac., Hist. 1, 58: Vitellius ministeria principatus per libertos agi solita in

equites Romanos disponit ([] rozdziela Witeliusz urzdy dworskie, ktre zwyczajnie wyzwolecy sprawowali, midzy rzymskich rycerzy, tum. S. Hammer).

18 CIL XI 5028 = ILS 1447; PIR C 158; PIR2 C 204; Stein 1897: 1316; Pflaum 1960a: 89, nr 37; Demougin 1992: 611, nr 711; Rpke, Glock 2005: 845, nr 1030.

19 Por. Pflaum 1960a: 89, nr 37.

15

sprawowa funkcj ab epistulis20. Prawdopodobnie przyczyny po-stpowania Othona, decydujcego si powierzy wspomniany urzd wanie ekwicie, byy identyczne z motywami dziaa Wi-teliusza21. Z kolei po roku 69, za panowania cesarzy z dynastii flawijskiej wyzwolecy ponownie objli stanowiska w kancelarii cesarskiej22. Oparte jedynie na analizie treci inskrypcji ukazuj-cych karier ab epistulis et a patrimonio Cn. Octaviusa Titiniusa Capito23 zdanie Wernera Ecka, jakoby w tym czasie wyzwolecy ci suyli pod ekwickim prokuratorem posiadajcym taki sam urzdniczy tytu jak libertini24, jest moim zdaniem nieprzekonu-jce. Jednake kariera Titiniusa Capito z pewnoci dowodzi tego, e za panowania cesarzy z dynastii flawijskiej nie tylko wy-zwolecy sprawowali paacowe urzdy25. Sam Swetoniusz napi-sa, e cesarz Domicjan mianowa na niektre najwiksze stano-

20 Plut., Otho 9; Tac., Dial. 2; 14; Quint., Inst. 10, 1, 120; PIR I 363; De-mougin 1992: 606607, nr 708.

21 Z kolei wedug Theodora Mommsena postpowanie Witeliusza w tym wzgldzie nie uprawnia nas jeszcze do wniosku, jakoby Othon ucieka si do takich samych praktyk. Mommsen 1870: 322 przyp. 1: dass von Vitellius hervorgehoben wird, er habe dergleichen eigentlich fr Freigelass-ene bestimmte Posten an rmische Ritter bertragen (Tacitus hist. 1,58), schliesst nicht aus, dass Otho gleichzeitig ebenso verfuhr.

22 Np. CIL VI 8604 = ILS 1519; CIL VI 8610; CIL VI 8611; CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326; CIL VI 8599; CIL VI 8598.

23 CIL VI 798 = ILS 1448; AE 1934, 154 = CIL VI 40489; PIR2 O 62; Pflaum 1960a: 143145, nr 60; Sablayrolles 1996: 483484, nr 9.

24 Eck 2000: 254.25 Por. Mrozewicz 2010: 16. Z okresu panowania Flawiuszy nie znamy

adnego ekwickiego a libellis. rda potwierdzaj jedynie, e w tym okresie odpowiedzialni za sekretariat do spraw petycji byli dwaj wyzwolecy, En-tellus oraz Hermeros, Liebs 2006: 139149; Kodziski 2011: 118. Natomiast za panowania Wespazjana jedynym znanym nam ekwickim sekretarzem a rationibus by ojciec Claudiusa Etruscusa, ktry jako niewolnik rozpocz swoj karier ju za rzdw Tyberiusza, Weaver 1972: 290; Mouritsen 2011: 97. Ekwita Claudius Etruscus polubi nawet siostr konsula, Stat., Silv. 3, 3, 111118. Zdaniem Weavera (1979: 101) to nie cesarz Klaudiusz, lecz wa-

16 Wstp

wiska paacowe zarwno wyzwolecw, jak i ekwitw26. Z kolei wedug pnoantycznej Historia Augusta dopiero cesarz Hadrian jako pierwszy przekaza ekwitom sekretariaty kancelarii cesar-skiej: ab epistulis i a libellis27. Jak wykazano wyej, argumenty, ja-kich dostarczaj dziea Tacyta, Swetoniusza i Plutarcha, oraz przedstawione w treci inskrypcji kariery Caesiusa Propertianu-sa czy Titiniusa Capito przecz przywoanej pnoantycznej re-lacji. Okazuje si jednak, e nie tylko antyczne opisy, ale rwnie ustalenia nowoytnych uczonych wymagaj weryfikacji. Niech powysze stwierdzenie zilustruje wybrany przykad z dziejw rozwoju naukowej refleksji, dotyczcej jednego z sekretaria-tw a rationibus. Wrd XIX-wiecznych badaczy za bezsporn uchodzia teza, e funkcjonowanie prokuratorskiego urzdu a rationibus zwizane jest z reform, przeprowadzon wanie przez nastpc Trajana, ktry oprcz stanowisk ab epistulis i a li-bellis przekaza ekwitom take wspomniany sekretariat do spraw rachunkowoci28. W wietle ustale wspczesnej historiografii nie byoby jednak moliwe obronienie tego do oglnego twier-dzenia, bowiem o czym przekonuj najnowsze ustalenia prokuratorski sekretariat a rationibus ju przed panowaniem Ha-driana, tj. za Wespazjana, piastowany by przez ekwit, ojca

nie Wespazjan i jego nastpcy, Tytus i Domicjan, odpowiedzialni byli za biurokratyzacj i centralizacj rzymskiej administracji.

26 Suet., Dom. 7: quaedam ex maximis officiis inter libertinos equitesque Romanos communicavit (Niektre z najwaniejszych urzdw dworskich przydzieli wyzwolecom i rycerzom rzymskim, tum. J. Niemirska-Plisz-czyska). Zdaniem Demougin (1988: 726) i osia (1996: 279) cesarz Domi-cjan definitywnie przekaza ekwitom zarzd nad paacowymi sekretariata-mi. Por. Pflaum 1950: 50.

27 HA, Hadr. 22, 8: Ab epistulis et a libellis primus equites Romanos habuit (Pierwszy powierzy ekwitom rzymskim urzd sekretarza kancelarii cy-wilnej i urzd rozpatrujcy petycje kierowane do cesarza, tum. H. Sze-lest). Por. Kodziski 2011: 114.

28 Tak np. Friedlnder 1888: 171172; Hirschfeld 1877: 32, 201; Liebe-nam 1886: 51.

17

Claudiusa Etruscusa29; nastpnie za, w okresie rzdw Trajana, urzd ten sprawowao a dwch ekwitw-sekretarzy: L. Vibius Lentulus oraz Cn. Pompeius Homullus, natomiast za rzdw Hadriana jeden T. Statilius Optatus30. Ponadto po okresie pa-nowania Hadriana urzd a rationibus piastowali nie tylko ekwici, ale take wyzwolecy-prokuratorzy, tacy jak na przykad T. Au-relius Aphrodisius31. Std tytu procurator a rationibus nie by za-rezerwowany wycznie dla ekwickich prokuratorw, jak wcze-niej sdzi chociaby Hirschfeld. Z powyszych rozwaa wy-nika, e wysuwanie generalizujcych tez w badaniach nad rzymsk administracj moe stanowi pewne naduycie32. Tezy takie dziki szczegowej analizie rde, zwaszcza tych in-skrypcyjnych, atwo jednak mog zosta zweryfikowane i pod-waone.

Po okresie rzdw Hadriana znaczenie omwionych wyej sekretariatw wci roso w hierarchii urzdniczej. Sekretarze ab epistulis i a libellis za panowania Septymiusza Sewera, za a ratio-nibus ju za rzdw Marka Aureliusza osignli roczne wyna-grodzenie w wysokoci 300 000 sestercji (trecenarii), znajdujc si tym samym prawie na szczycie ekwickiej hierarchii urzdniczej33. Z pewnoci w II wieku paacowi sekretarze odgrywali wan

29 Stat., Silv. 3, 3. Por. Weaver 1965a: 145154; Weaver 1972: 290.30 Pflaum 1961: 1019.31 Weaver 1972: 263. Por. CIL XIV 2104 = ILS 1475; CIL XV 7443 = ILS

1476; CIL IX 2438.32 Jerzy Kolendo (Kolendo 1972: 361), recenzujcy monografi Esclaves

et affranchis imperiaux sous le Haut-Empire romain. Rle politique et admini-stratif autorstwa Boulverta, w pierwszej poowie lat siedemdziesitych XX wieku napisa: Generalizowanie wnioskw opartych na rdach od-noszcych si do servi i liberti cesarza jest absolutnie niemoliwe.

33 Por. Pflaum 1957: 12511257. Warto zaznaczy, e prawdopodob-nie od czasw Marka Aureliusza bd ju kilka dekad wczeniej ekwitom w zalenoci od rangi i sprawowanego urzdu przysugiway okrelone tytuy: vir egregius (kratistos), vir perfectissimus (diasemotatos) oraz vir emi-nentissimus (exochotatos), np. CIL IX 2438; CIL XIII 12057 = ILS 9000; CIL

18 Wstp

rol w administracji Cesarstwa. W tym bowiem czasie principes officiorum obok prefektw pretorianw byli znaczcymi doradcami cesarzy34. Do dzi aktualne wydaje si oglne stwier-dzenie, dotyczce pozycji administracyjnej paacowych sekreta-riatw, ktre ponad sto lat temu sformuowa Harold Mattingly: Roughly speaking, they occupied an intermediate position between the ordinary procuratorships and the equestrian praefecturae, []35. Ponadto wypada take podkreli, e charakterystyczn cech osb sprawujcych sekretariaty ab epistulis i a libellis byo ich zna-komite wyksztacenie w zakresie literatury, filozofii czy prawa36. Zdolnoci literackie sekretarza ab epistulis Swetoniusza nie pod-legaj dyskusji, podobnie jak znajomo prawa przez C. Iuliusa Celsusa, a libellis Hadriana, czy przez P. Taruttienusa Paternusa, ab epistulis Marka Aureliusza. Co interesujce, tego typu kompe-tencjami za wyjtkiem Ti. Claudiusa Vibianusa Tertullusa nie wyrniali si sekretarze a rationibus37. Urzdnicy ci nie byli literatami czy prawnikami, ale urzdnikami majcymi za sob znakomite cywilne i wojskowe kariery38. Niektrzy z nich bez-

VIII 20834 = ILS 6885; ILS 1346. Por. Hirschfeld 1905: 451457; Alfldy 1981: 190191; Eck 2000: 262.

34 Eck 2006: 76.35 Mattingly 1910: 89.36 Szerzej na ten temat zob. Bowersock 1969: 5058; Millar 1977:

224228; Kodziski 2011. Zdaniem Millara (1977: 8990) odnotowany cho-ciaby przez Historia Augusta (Hadr. 22, 8) proces zastpowania na paa-cowych stanowiskach wyzwolecw ekwitami podyktowany by przede wszystkim chci wprowadzenia na wspomniane urzdy wyksztaconych ludzi (intelectualls from the Latin world). Do takich intelectualls z pewnoci naleeli przywoani przez Millara w tym kontekcie ekwici, Titinius Capito i Swetoniusz.

37 Millar 1977: 105. Przed objciem prefektury wigilw (lata 178180) Tertullus by ab epistulis Graecis i a rationibus Marka Aureliusza oraz Kom-modusa, Bowersock 1969: 5455; Sablayrolles 1996: 491492, nr 17.

38 Na przykad znakomite wojskowo-cywilne kariery: a rationibus L. Iu-liusa Vehiliusa Gallusa Iulianusa (CIL VI 31856 = CIL VI 41271 = ILS 1327)

19

porednio przed objciem urzdu a rationibus byli najwyszymi rang centurionami bd piastowali stanowiska prokuratorskie w Galii39.

Warto w tym miejscu zasygnalizowa, e wspczesna nauka wypracowaa zupenie inny sposb pojmowania charakteru pa-acowych sekretariatw ni ten funkcjonujcy w XIX-wiecznym dyskursie naukowym. Podrozdzia Hof und Haushalt autorstwa Theodora Mommsena, bdcy fragmentem jego klasycznego ju studium Rmisches Staatsrecht, zawiera bowiem swego rodzaju prekursorski opis wewntrznej organizacji cesarskiego paacu oraz gospodarstwa domowego, ktry pocztkowo akceptowa-ny, zosta nastpnie poddany krytyce i odrzucony przez kolejne pokolenia badaczy40. Dawniej bowiem uczeni, tacy jak wanie Theodor Mommsen, Otto Hirschfeld czy Otto Karlowa, uznawa-li dychotomiczny podzia organizacji cesarskiego gospodarstwa domowego (paacu). Podzia ten dotyczy charakterystyki admi-nistracyjnych realiw cesarskiego Haushalt, czyli jak twierdzi Aloys Winterling verwaltungsgeschichtlichen Aspekten, formuo-wanych na podstawie konkretnych cech (np. status prawny oso-by sprawujcej okrelone stanowisko). Takie podejcie badawcze ostatecznie wpywao na postrzeganie utrwalonych w literatu-rze przedmiotu oglnych schematw: publiczny/prywatny, pa-stwowy/domowy, polityczny/niepolityczny czy wolny/niewol-ny41. Odpowiaday im antyczne terminy: publicus/privatus, polis/

oraz a rationibus Marcusa Bassaeusa Rufusa (CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326) zwieczone zostay najwyszym stanowiskiem ekwickim pre-fektur pretorianw.

39 Pflaum 1961: 1019. Takie funkcje sprawowali Cn. Pompeius Homul-lus (CIL VI 1626 = ILS 1385), Ti. Claudius Secundinus (CIL V 867 = ILS 1339) oraz M. Bassaeus Rufus (CIL VI 1599 = CIL VI 31828 = ILS 1326).

40 Mommsen 1877: 806810. Por. Paterson 2007: 126127.41 Winterling 1999: 84. Przyjte podziay znalazy take odzwierciedle-

nie w tytuach wczesnych niemieckich podrcznikw Staats- i Privatal-tertmer, Winterling 1997: 3.

20 Wstp

oikos, res publica / domus, res publica / res privata czy te ingenuus/servus42. Z tymi schematami zwizana bya przede wszystkim nowoytna terminologia stosowana przez uczonych43. Std na przykad, wedug nowoytnych uczonych, cesarscy niewolnicy i wyzwolecy jako kaiserliche Gesinde piastowali w ramach ka-iserliche Haushalt jedynie pomocnicze posady (Gehilfenstellungen) o charakterze prywatnym. Jak zauway Winterling, ju wedug dawniej piszcych uczonych fakt uzyskania politycznego zna-czenia przez cesarskich niewolnikw i wyzwolecw (np. ab epi-stulis Narcyza, a libellis Polybiusa, a cubiculo Cleandra), wchodz-cych w skad cesarskiej suby okrelanej jako prywatna, by przejawem naduycia cesarskiej wadzy, a zatem praktyk niezgodn, jak sdzili np. Mommsen i Hirschfeld, z obowizu-jcym cesarzy oficjalnym protokoem rzdzenia Cesarstwem Rzymskim44. Z kolei sekretariaty kancelarii, przejte przez ekwi-tw, okrelane byy za pomoc innych zwrotw Staatsmter czy Hofmter, wskazujcych na publiczn bd pastwow spe-cyfik tych urzdw. Takie dychotomiczne podziay, wpywaj-ce na sposb opisywania administracyjnych struktur, poddane zostay krytyce w drugiej poowie XX wieku45. Zdaniem cytowa-

42 Greckie terminy Politea / t dion nie oddaj w peni znaczenia aci-skich sw Res publica / res privata. Zarwno w dawnej, jak i wspczesnej nauce panuje powszechny pogld, jakoby w antycznej Grecji okresu kla-sycznego nie istnia podzia na sfer publiczn i prywatn np. Zygmun-towicz 2011: 4950. Inne rozumienie tego zagadnienia, w mojej opinii bar-dziej przekonujce, zaprezentowa Mogens Herman Hansen (Hansen 2011: 193), ktry zauway, e w takich poleis jak Sparta dokonywaa si fuzja pastwa i spoeczestwa, ale w takich poleis jak Ateny sfera publiczna bya cile oddzielona od prywatnej.

43 Szerzej na temat nowoytnej terminologii stosowanej w badaniach nad kancelari cesarsk okresu pryncypatu zob. podrozdzia I. 1.

44 Winterling 2009: 65. Odmienne zdanie w tej kwestii prezentuj w dal-szej czci niniejszej pracy zob. 4. Podsumowanie.

45 Praktyka wyrniania w rzeczywistoci spoecznej sfery publicznej oraz prywatnej poddana zostaa dyskusji przede wszystkim we wsp-

21

nego ju Winterlinga wspczeni badacze staroytnoci przyjli zupenie odmienne od dotychczasowej tradycji historiograficznej postrzeganie tej kwestii46. Grard Boulvert oraz Henriette Pavis dEscurac uznali, e nie mona pojmowa organizacji cesarskie-go paacu przez pryzmat prywatnego domus. Ich zdaniem sekre-tariaty, funkcjonujce dziki cesarskim niewolnikom oraz wy-zwolecom, stanowiy cz res publica47. To wanie cesarskim wyzwolecom (od panowania Klaudiusza) powierzane byy by przytoczy uyte przez Pavis dEscurac zwroty affaires pu-bliques et prives48. Obecnie w nauce suba paacowa traktowana jest jako cz administracji Cesarstwa Rzymskiego, co skutkuje tym, e na przykad ekwiccy prefekci pretorianw czy prefekci Egiptu oraz wanie cesarscy wyzwolecy, piastujcy sekretaria-ty ab epistulis, a libellis, a rationibus, mog by okrelani wsplnym mianem publicznych bd pastwowych urzdnikw49.

czesnej humanistyce. Gos w tej kwestii zabierali m.in. niemiecki socjolog i filozof Jrgen Habermas oraz francuski mediewista Philippe Aris. Zob. Goodman 1992: 120.

46 Winterling 2009: 65.47 dEscurac 1987: 401: La chancellerie impriale offer lillustration la plus

connue, la plus voyante, du role nouveau que prend sous Claude la familia impe-rial dans les affaires publiques touchant a la vie de ltat. Por. Boulvert 1974: 191197; Winterling 1999: 114.

48 dEscurac 1987: 400: Affaires prives et affaires publique sont confies a des bureau different.

49 Na przykad Steven H. Rutledge (Rutledge 2002: 318), recenzujcy prac Winterlinga o Aula Caesaris, napisa: [] the domus principis was essen-tially a state apparatus (as witness the sale of slaves through the aerarium) and that its functionaries, from the cubicularii to the ab epistulis, were all, in essence, state officials. Hence Claudius freedmen became state officials, such as the a rationibus or a libellis in their own right []. Z kolei Werner Eck (Eck 1998: 7071) umie-ci urzdnikw officia Palatina (Hofmter), funkcjonujcych od panowania Augusta a do koca rzdw Nerona, na rwni z ekwickimi urzdnikami: praefectus praetorio, praefectus vigilum czy praefectus Aegypti, w ramach groe Aufgabengruppen nie-senatorskiej administracji pastwowej.

22 Wstp

Sekretariaty kancelarii cesarskiej z pewnoci zwizane byy z organizacj wczesnocesarskiego paacu (palatium)50. Studia nad krlewskim paacem (cour, court, corte, Hof) jako socjologicznym fenomenem zapocztkowane zostay przez niemieckiego socjo-loga Norberta Eliasa w 1969 roku51. Court society Eliasa stanowio produkt celowego oddolnego dziaania, przez ktre przemyl-ny monarcha pragn podporzdkowa sobie, skupion odtd w Wersalu, walczc o jego wpywy, arystokracj. Skoncentro-wane wok nowoytnego paacu wersalskiego krlw Francji rozpoznania Eliasa stanowiy pewien punkt odniesienia dla dal-szych bada, jak stwierdzi Rowland Smith to test the cogency of the Eliasque approach in premodern contexts52. Day take pe-wien asumpt wspczesnym badaczom staroytnoci do analiz paacw antycznych wadcw53. Analizy te oglnie rzecz uj-mujc doprowadziy do wniosku, e paac cesarza w Rzymie, podobnie jak inne paace krlewskie, stanowi centrum towarzy-skiego ycia dla tamtejszej elity, do ktrej przynalea szeroki krg osb od dostojnych senatorw i ekwitw, przez cesar-skich niewolnikw i wyzwolecw, a po nadwornych astrolo-gw oraz ulubionych artystw cesarza54. Dostrzeganie analogii midzy cesarskim paacem w Rzymie a paacami nowoytnymi

50 Winterling (1999: 93) urzdy te omwi w podrozdziale Milit-rische Organisation und zentrale politische Sekretariate. W rdach z okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego cesarski paac okrelany by najcz-ciej trzema aciskimi terminami: domus, aula bd palatium. Wydaje si, e najwicej dodatkowych okrele charakteryzujcych cesarski paac to-warzyszy sowu domus, np. Augusta, principalis, sacra, regnatrix, principis, principum, Caesaris, Caesarum, aurea, aulica. Szerzej na temat paacowej ter-minologii zob. Winterling 1999: 196217.

51 Elias 1969.52 Smith 2011: 126.53 Spawforth 2007: 6: In recent years the work of Elias has started to attract

historians tending one particular corner of antiquity, namely Greece and Rome.54 Zrytualizowane interakcje cesarza z t elit miay gwnie form co-

dziennego przyjmowania przez cesarza goci oraz petentw (salutationes),

23

byo wrd uczonych czste. Std na przykad Andrew Wallace-Hadrill stwierdzi: But in analysing the functions and powers of the familia Caesaris, it is misleading to assimilate it to a modern bureaucra-cy. Much more fruitful analogies lie in the royal households of medieval and Renaissance Europe55. W wietle ustale Eliasa przyjmowano, e skoncentrowany wok osoby princepsa cesarski paac zapew-nia mu autorytet i ochron, jak rwnie w pewien symboliczny sposb umacnia jego charyzmatyczne cechy dziki obowizu-jcym na dworze cisym reguom etykiety oraz codziennym, czasami bardzo rozbudowanym, rytuaom56. Ponadto warto za-uway, e ustalenia Eliasa z pewnoci miay wpyw na prace badawcze wspomnianego ju niemieckiego uczonego o szero-kich zainteresowaniach, Aloysa Winterlinga, ktry najpierw po-wici monografi paacowi nowoytnych elektorw Kolonii57, a nastpnie, po trzynastu latach napisa znakomit rozpra-w traktujc o paacu cesarzy rzymskich w okresie od Augusta do Kommodusa58. Ostatnio jednak rozpoznania Eliasa poddane

jak rwnie form niesformalizowanego wsplnego ucztowania (cenatio-nes), Acton 2011: 103104.

55 Wallace-Hadrill 1996: 298.56 Por. Acton 2011: 104. Wprowadzone do nauki przez Maxa Webera po-

jcie charyzmatycznego panowania (Charismatische Herrschaft) stanowio podstaw systematycznego podejcia Eliasa. Na temat charyzmatycznego panowania, wyrnianego obok panowania legalnego i tradycyjnego zob. Weber 2002: 185192.

57 Winterling 1986.58 Winterling 1999. Dla potwierdzenia rozlegoci zainteresowa ba-

dawczych Winterlinga warto take nadmieni, e jest on autorem porw-nawczego eseju, ktrego celem byo teoretyczne ujcie problematyki paacu w oparciu o metodologi Maxa Webera, Winterling 2004: 7790. Zdaniem Winterlinga zarysowany w jego pracy idealny model paacu moe posu-y do okrelenia indywidualnych cech historycznych paacw. Osign to mona wedug Winterlinga poprzez ustalenie stopnia niezgod-noci (odchylenia) tych cech z opisan przez tego niemieckiego uczonego charakterystyk idealnego paacu. Winterling zwrci uwag w tym wzgl-dzie na kilka aspektw, m.in. na komunikatywn struktur paacu (znacze-

24 Wstp

zostay krytyce, take w odniesieniu do bada nad rzymskim paacem. Rowland Smith zwrci uwag, e Elias by przede wszystkim zainspirowanym dokonaniami Maxa Webera socjo-logiem, a nie historykiem zajmujcym si czasami Burbonw59. Zdaniem Smitha Elias swj model paacowego spoeczestwa, ktrego rzeczywist podstaw utworzenia stanowi Wersal, ro-zumia jako swego rodzaju faz przejciow w ramach szerszego procesu transformacji spoecznej, przebiegajcego od feudalnej do absolutnej monarchii i dalej, przez Rewolucj Francusk, a po mieszczaskie spoeczestwa XIX-wiecznej Europy. Wyda-je si jednak, e dokonania niemieckiego socjologa powinny by traktowane jako wypracowany w oparciu o analiz wersalskiego paacu pewien model typowo socjologicznego opisu historycz-nej rzeczywistoci, mogcy po prostu zainteresowa profesjo-nalnych historykw, nie za jako jedyny punkt odniesienia albo wrcz uniwersalny, bo umoliwiajcy opis skomplikowanych mechanizmw wadzy w rnych okresach dziejw, argument historyczny dla ich studiw. Wypada mimo wszystko podkreli, e opracowane przez Eliasa przez pryzmat wersalskiego paacu wszechstronne relacje wadzy i spoeczestwa ka wci przy-pomina wspczesnym badaczom staroytnoci (ale nie tylko), e courts are the most general arrangement of power in pre-modern society, and deserve to be analysed in this wider perspective60.

Powysze oglne rozwaania, ukazane na szerszym tle bada nad administracj nie-senatorsk, w sposb skrtowy ilustruj jedynie pewien fragment z dziejw rozwoju najwa-niejszych urzdw kancelarii cesarskiej. Jednake sekretariaty

nie wzgldw i oportunizmu); funkcj paacu pod wzgldem politycznego podejmowania decyzji i reprezentacji monarchicznej; sposb spoecznej rekrutacji najbliszego, skupionego wok wadcy, krgu towarzyszy; zna-czenie paacu jako miejsca, w ktrym ujawnia si i ulega wzmocnieniu po-czucie wanoci caego spoeczestwa jako wsplnoty.

59 Smith 2011: 126.60 Duindam 2003: 302.

25

ab epistulis, a libellis i a rationibus nie s jedynymi. Nie wszyst-kie te s potwierdzone za panowania pierwszego princepsa61. Szczegowa analiza wszystkich sekretariatw funkcjonujcych w epoce pryncypatu, wic nie tylko ab epistulis, a libellis i a ratio-nibus, ale rwnie ab admissionibus, a bibliothecis, a cognitionibus, a codicillis, a commentariis, a declamationibus, a diplomatibus, a me-moria oraz a studiis, dotychczas nie przeprowadzona w wiato-wej literaturze naukowej, jest niezwykle potrzebna. Jedynie takie studium pozwolioby bowiem przedstawi istotne mechanizmy spoeczno-administracyjne oraz rnice i podobiestwa w roz-woju wymienionych wyej urzdw. W naukowej refleksji se-kretariaty kancelarii cesarskiej pojawiay si jak dotd zwykle na marginesie omawiania kwestii ustrojowych, administracyjnych, politycznych czy spoecznych62. Niektrzy uczeni opisywali te

61 W wietle znanych nam rde z duym prawdopodobiestwem mona stwierdzi jedynie, e cesarz August korzysta z usug niewolnikw, penicych w cesarskim paacu funkcj (Funktionstrger) ab epistulis. CIL VI 8596: Ianuarius / Caesaris Aug(usti) / ab epistulis; CIL VI 8597: Dis Manib(us) / Libano / Caesaris vern(ae) / ab epistulis vix(it) / annis XVI m(ensibus) IIII. Przed panowaniem Klaudiusza w paacu pracowa take wyzwoleniec-sekre-tarz a rationibus accensus, Antemus. CIL VI 8409c: Antemo Ti(beris) / Caesaris Aug(usti) l(iberto) / a rationi[b(us)] / accenso delat(o). Michael Alpers (Alpers 1995: 143) sdzi, e Antemus dziaa za panowania Tyberiusza.

62 Egger 1863: 220258; Marquardt 1876: 106; Hirschfeld 1877: 201218; Mommsen 1877: 806810; Madvig 1881: 553561; Mispoulet 1882: 279282; Cuq 1884: 361401; Karlowa 1885: 538547; Liebenam 1886: 5158; Friedln-der 1888: 171192; Willems 1888: 427430; Greenidge 1901: 418420; Mom-msen 1905: 172192; Hirschfeld 1905: 318342; Rostowzew 1907: 210215; Brassloff 1909: 204210; Mattingly 1910: 8689; Abbott 1911: 362; Wilcken 1920: 142; Seeck 1921: 893904; Premerstein 1927: 1526; Kbler 1931: 490501; Fluss 1931: 655657; Samonati 1957: 822828; Duff 1958: 151159; Paribeni 1961: 21322135; Townend 1961: 375381; Dack 1963: 173184; SherwinWhite 1962: 114125; Millar 1967: 919; Seitz 1970; Williams 1974: 86103; Williams 1976: 6783; Millar 1977: 69110, 213252; Schiller 1978: 474480; Honor 1979: 5164; Bleicken 1981: 158163; Honor 1981: 2453; Turpin 1991: 101118; Lindsay 1994: 465468; Mourgues 1995: 255300; Co-

26 Wstp

urzdy w kontekcie bada nad cesarsk rad consilium prin-cipis63. Inni za skupiali uwag na spoeczno-politycznych aspek-tach dziaalnoci wyzwolecw-sekretarzy64. Jeszcze inna grupa badaczy, koncentrujc swe analizy na omawianiu wojskowych i cywilnych karier, na marginesie opisywaa take ekwitw-se-kretarzy65. Paacowi sekretarze przedstawiani byli take w pra-cach traktujcych o konkretnych aspektach ycia politycznego w okresie wczesnego Cesarstwa, zwaszcza za powiconych dziaalnoci politycznej cesarzy66. Dotychczas jedynie Walter Seitz powici urzdom kancelarii cesarskiej odrbne studium67. W centrum jego zainteresowania znalazy si prozopografia urzdnikw oraz spoeczna i prawna historia samych urzdw, lecz tylko w okresie do panowania Hadriana.

Caociowe przedstawienie problematyki sekretariatw kan-celarii cesarskiej nie jest wprawdzie celem niniejszej pracy, lecz jej drugi rozdzia stanowi prb opisania urzdu sprawiajcego badaczom najwicej problemw, tj. sekretariatu a memoria. Roz-dzia ten skada si z dwch gwnych czci: prozopograficznej oraz tej dotyczcej kompetencji urzdnikw. Pierwsza cz zo-staa opracowana w oparciu o metod prozopograficzn68, druga za o metod historyczno-prawn. Ponadto przeprowadzone na pocztku drugiego rozdziau wstpne rozwaania s prezen-

riat 1997: 206, 241, 252, 254, 258259, 260264, 558559, 567572, 588, 592; Halfmann 1986: 105107; Ausbttel 1998: 1213; Eck 1998: 1219, 148157; Berger 2004: 338; Liebs 2006: 137152; Kodziski 2011.

63 Cuq 1884; Crook 1955.64 Westermann 1955; Duff 1958; Chantraine 1967; Boulvert 1970; Weaver

1972; Boulvert 1974; Mouritsen 2011.65 Liebenam 1886; Pflaum 1950.66 Np. Saller 1982; Jones 1992; Winterling 1999; Champlin 2003.67 Seitz 1970.68 Szerzej na temat bada i metody prozopograficznej zob. m.in.

Nicolet 1970: 12091228; Pflaum 1974: 113135; Salway 1994: 124125; Eck 2003: 1122; Kolendo, elazowski 2003: 151152; u 2008: 1318; Salomies 2008: 7884.

27

tacj zrnicowanych pogldw historiografii wiatowej na ge-nez sekretariatu a memoria.

W ujciu pozytywistycznych bada historycznych XIX-wieczni historycy staroytnoci, tacy jak Bartolomeo Borghesi czy The-odor Mommsen, byli pionierami krytycznych docieka nauko-wych. Ich istot stanowia rygorystyczna analiza antycznych rde oraz zwizana z ni prba weryfikacji prawdy historycz-nej. Dla wczesnych badaczy antyku, podobnie zreszt jak dla tych piszcych dzisiaj, jedynym bezporednim wiadectwem przeszoci, obok antycznych znalezisk archeologicznych, monet oraz papirusw, nie byy znajdujce si w archiwach rdowe materiay czy dokumenty, ale wanie inskrypcje. Ich badanie nie byo jednak wwczas zadaniem najatwiejszym, nie tylko z po-wodu braku uporzdkowanych korpusw inskrypcji, opracowa-nych dopiero potem w oparciu o okrelone kryteria, ale take z powodu utrudniajcej badania, a powszechnej w wiekach od XVI do XVIII antykwarycznoci. Dopiero XIX-wieczni uczeni, przede wszystkim wspomniani wyej Borghesi i Mommsen, postanowili zmieni ten stan rzeczy i stworzy podstawy nauko-wego warsztatu epigraficznego. Co wicej, to wanie XIX-wieczni epigraficy Bartolomeo Borghesi, Theodor Mommsen, Olaf Kellermann, Givoanni Battista De Rossi oraz Wilhelm Henzen zapocztkowali opracowywanie do dzi niezastpionego dzie-a Corpus Inscriptionum Latinarum69. Nie sposb w tym miejscu nie wspomnie o drugiej ogromnej realizacji edytorskiej, take finansowanej przez Prusk Akademi Nauk, czyli o Corpus In-scriptionum Graecarum, ktrego opracowywanie rozpocz Au-gust Bckh.

Powysze uwagi na temat epigrafiki i jej znaczenia dla nauko-wego warsztatu historyka staroytnoci nie pojawiy si przy-padkowo w niniejszym wstpie. Inskrypcje stanowiy i do dzi stanowi podstawowe rdo zwaszcza w badaniach nad ad-

69 Por. Michaelis 1879: 134135; Christ 1972: 100101; Dyson 2006: 43.

28 Wstp

ministracj wczesnego Cesarstwa Rzymskiego. Ju w 1886 roku badajcy prokuratorskie kariery w okresie pryncypatu Wilhelm Liebenam napisa: Nur die inschriftlichen Quellen ermglichen uns das System der rmischen Verwaltung mittelbar zu erkennen70. To wanie w czasie gdy Liebenam pisa swoj monografi, czyli w drugiej poowie XIX wieku, powstaway pierwsze podrczni-ki ustroju rzymskiego, pisane m.in. przez Theodora Mommse-na i Otto Hirschfelda71 badaczy, ktrzy ju w duym stopniu wykorzystywali rda inskrypcyjne72. Co interesujce, take wspczesny Mommsenowi wybitny polski historyk rzymskiego prawa publicznego Teodor Dydyski docenia warto naukow inskrypcji. W 1904 roku w podrczniku historii rde prawa rzymskiego Dydyski napisa: [] kade nowe odkrycie pomnikw epigraficznych budzi ywe zajcie u filologw, prawnikw i historykw, a nauka, badajca napisy, robi wyrane postpy73.

Znajomo dawnej literatury przedmiotu w przypadku ba-da nad administracj Cesarstwa Rzymskiego wydaje si wsp-czenie niezbdna, tym bardziej e baza rdowa oraz metody badawcze nie ulegy wikszym zmianom, a niektre tezy, cho-ciaby Mommsena czy Hirschfelda, pozostaj aktualne do dzi. rde naukowej refleksji dotyczcej kancelarii cesarskiej naley upatrywa wanie w drugiej poowie XIX wieku. Jej powstanie

70 Liebenam 1886: 10.71 Mommsen 1876; Hirschfeld 1877.72 Warto podkreli, e piszcy w drugiej poowie XIX wieku uczeni,

oprcz CIL, czsto wykorzystywali starsze zbiory aciskich inskrypcji: Inscriptionvm Latinarvm selectarvm amplissima collectio, ed. I.C. Hagenbuch, I.K. von Orelli, W. Henzen, III, Turici 1828; Inscriptionvm Latinarvm select-arvm amplissima collectio, ed. W. Henzen, III, Turici 1856; Exempla inscriptio-num Latinarum in usum praecipue academicum, ed. G. Wilmanns, BeroliniWeidmann 1873. Wydawane wczeniej, przed rokiem 1800, czsto nieupo-rzdkowane kolekcje inskrypcji zawieray wiele faszerstw i powtrze. Do takich kolekcji zaliczy naley m.in. Novus Thesaurus Veterum Inscriptionum, ed. L.A. Muratori, IIV, Mediolani 17391742, Sandys 1927: 28.

73 Dydyski 1904: 372.

29

jest bowiem zwizane z dzieami naukowymi milea Eggera, Theodora Mommsena, Otto Hirschfelda, Ludwiga Friedlndera czy douarda Cuqa. Omwienie genezy bada, czyli opis po-gldw XIX-wiecznej historiografii na zagadnienie kancelarii cesarskiej, to trzon pierwszego, najobszerniejszego rozdziau. Ponadto na pocztku pierwszego rozdziau przedstawiem rw-nie pogldy polskich badaczy na kwesti kancelarii cesarskiej, ktr omawiano niemal wycznie w akademickich podrczni-kach historii prawa. Z kolei problematyka nowoytnej nomen-klatury, stosowanej na okrelenie kancelarii cesarskiej, oraz zwizana z ni analiza znaczeniowa aciskich sw officium oraz scrinium to dwa nieopisane szerzej w literaturze naukowej zagadnienia, ktrych omwieniem zajm si na pocztku tego studium.

Ostatnia warta wyjanienia kwestia, odnoszca si do pierw-szego rozdziau, to dobr nowoytnej literatury. Ze wzgldu na szczegowo podjtego zagadnienia analiza prac z drugiej po-owy XIX wieku, traktujcych w sposb oglny o historii Cesar-stwa Rzymskiego, wydaje si bezzasadna. Zamysem autora jest bowiem zilustrowanie pogldw XIX-wiecznej historiografii na problematyk kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu na pod-stawie monografii naukowych oraz podrcznikw z zakresu ad-ministracji Cesarstwa Rzymskiego, szerzej rzymskiego prawa publicznego, czyli na podstawie wczesnej fachowej literatury przedmiotu, do ktrej autorowi udao si dotrze, a ktrej kom-pletno gwarantowa moe fakt wzajemnego powoywania si przez nowoytnych znawcw tego tematu na ustalenia poprzed-nikw. Przyjta przeze mnie optyka badawcza ma zatem umo-liwi kompetentne i caociowe przedstawienie prekursorskich pogldw na zagadnienie wczesnocesarskiej kancelarii, formu-owanych ponad sto lat temu i wyznaczajcych nadal fundamen-taln dla tego tematu tradycj badawcz.

30 Wstp

W pracy staram si podawa antyczne imiona w oryginalnej pisowni (w formie mianownikowej). Gdy zastosowanie mia-nownika nie jest moliwe, do aciskiej formy mianownikowej (tematu) dodaj polskie kocwki (np. Claudiusa Etruscusa, Au-reliusem Italicusem). Odstpstwa od tej zasady dotycz jedynie znanych postaci historycznych, przede wszystkim cesarzy, auto-rw antycznych oraz jurystw rzymskich okresu klasycznego.

Miym przywilejem autora jest zoenie podzikowa tym osobom, bez ktrych powstanie ksiki byoby niemoliwe. Przede wszystkim dzikuj mojemu nauczycielowi, Panu Dr. hab. Szymonowi Olszacowi, ktrego wiedza, pomoc oraz rady oka-zay si dla mnie nieocenione. Nie sposb nie wspomnie w tym miejscu o Pani Prof. Danucie Musia oraz o Panu Prof. Przemysa-wie Wojciechowskim, recenzencie wydawniczym niniejszej pra-cy. Dzikuj take Panu Dr. Andreasowi Fabenderowi z Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften za udzielenie zgody na publikacj zdj in-skrypcji (il. 1115). Na samym kocu szczeglne podzikowania pragn zoy na rce Zarzdu Wojewdztwa Warmisko-Ma-zurskiego, ktre w 2011 roku przyznao mi stypendium nauko-we na wydanie niniejszej ksiki.

Problematyka bada nad kancelari cesarsk okresu pryncypatu 31

Rozdzia I Problematyka bada nad kancelari cesarsk

okresu pryncypatu

Epistolares Principis sunt, qui a nobis vocantur Secretaires & Greffiers du Conseil, qui non ex Scrinio Epistolarum, cui Magister Epistolarum praeerat [].

Jacobus Gutherius1

1. Nowoytna terminologia w badaniach nad kancelari cesarsk

Przedstawione studium oraz jedna z najnowszych prac po-wiconych tematyce kancelarii cesarskiej okresu pryncypatu, wydana w 2011 roku ksika pt. Sekretarze ab epistulis i a libellis w kancelarii cesarzy od Augusta do Hadriana. Studium historyczno-prawne2 ju w tytule przywouj dwa wspczesne okrelenia: sekretariat oraz kancelari jako zdaniem autora zasadnicze dla bada nad t problematyk kategorie opisu. Pojcia te maj oczywicie charakter umowny, jednak ich znaczenie odpowia-da, w moim przekonaniu, nazwom administracyjnych urzdw antycznego Rzymu. W kwestii nowoytnego nazewnictwa od-noszcego si do centralnych instytucji staroytnego Rzymu ni-

1 Jacobus Gutherius, De officiis domus Augustae publicae et privatae libri tres, Parisiis 1628: 402.

2 Kodziski 2011.

32 Rozdzia I

gdy bowiem nie panowao i nie panuje communis opinio3. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e zarwno na gruncie nauki wia-towej, jak i polskiej nie wypracowano jednolitej nomenklatury w tej materii. Wydaje si, e wyjtek stanowi jedynie francuska historiografia, ktra posugiwaa si w miar jednakow ter-minologi. Ju w wydanym w 1863 roku zbiorze naukowych rozpraw Francuz mile Egger uy kilku okrele, ktre jak wolno to ocenia z dzisiejszej perspektywy ustaliy wzorzec opisu wspomnianego zagadnienia, realizowany przez kolejnych badaczy4. Francuski uczony stosowa majcy szerokie znaczenie (manire gnrale) zwrot chancellerie impriale. Urzdnikw (les employs) cesarskiej kancelarii okrela za mianem secrtaires des Csars / dEmpereurs, z kolei poszczeglne pnoantyczne scrinia sowem bureaux. Uywajc podobnych okrele jak Egger, inny francuski badacz, Jean-Baptiste Mispoulet podkreli, e chancel-lerie impriale se compose de plusieurs bureaux5. Ponadto Mispoulet wyrni urzdnika ab epistulis wanie jako secrtaire de lEmpe-reur6. Analogicznych sw uywa inny francuski badacz, dou- ard Cuq, ktry opisywa m.in. sekretarzy a cognitionibus, ab epi-stulis oraz a libellis jako wanie secrtaires des princes / dempereur7. Podawa rwnie, e reskrypty cesarskie redagowane byy przez bureaux de la chancellerie impriale8. Niemniej jednak w pracy

3 Istot obowizujcej w nauce nazewniczej konwencji dobrze odda Fernand Braudel (Braudel 2006: 37), ktry przywoywa nastpujce zda-nie francuskiego antropologa Lvi Straussa: Sowa jak mwi Claude Lvi Strauss s narzdziami, ktrymi kady z nas moe posuy si w sposb, ktry uwaa za stosowny, pod warunkiem, e wyjani, w jakim celu to czyni.

4 Egger 1863: 220258.5 Mispoulet 1882: 279.6 Mispoulet 1882: 280.7 Cuq 1881: 114; Cuq 1884: 361401. Z kolei urzdnika magister sacrarum

cognitionum Cuq (1881: 8384) okreli jako po prostu directeur de lun des bureaux de la chancellerie impriale (scrinia).

8 Cuq 1884: 427.


Cuqa widoczne jest unikanie jakichkolwiek sformuowa, ktre okrelayby samych urzdnikw kancelarii. Ten uczony posu-giwa si najczciej terminami tworzonymi przez dodanie do aciskich nazw omawianych tu urzdw odpowiednich fran-cuskich rodzajnikw okrelonych (np. les ab epistulis, les a ratio-nibus). Takie terminy stosowa natomiast Emile Fairon, ktry jeszcze sekretarzy ab epistulis okreli po prostu jako secrtaires, lecz ju urzdnikw a libellis oraz a rationibus opisa zwrotami secrtaires de matres de requtes / de trsoriers9. Wprawdzie holen-derski uczony Pierre Willems pisa take o chancellerie impriale, lecz poszczeglne scrinia okrela ju jako dpartements10. Zwrot bureaux de la chancellerie impriale pojawia si rwnie w pracach Augustea Bouch-Leclercqa oraz Ernesta Carettea, chocia ten ostatni uzna cesarza Klaudiusza za twrc piciu dpartements principaux11. Georges Lacour-Gayet najczciej pisa o bureaux de la chancellerie impriale12, lecz sekretariaty ab epistulis i a libellis wy-jtkowo okreli jako deux grandes charges de la chancellerie impria-le13. Terminami wypracowanymi w drugiej poowie XIX wieku przez francuskich uczonych posugiwali si rwnie bardziej wspczeni badacze, tacy jak Grard Boulvert, Henriette Pavis dEscurac, Sgolne Demougin, Claude Moatti czy te Jean-Pier-re Coriat14.

9 Fairon 1900: 7.10 Willems 1888: 427428.11 Bouch-Leclercq 1886: 164165; Carette 1895: 194.12 Lacour-Gayet 1888: 5054. 13 Lacour-Gayet 1888: 61. Ponadto uczony ten (Lacour-Gayet 1888: 50)

okreli sekretarzy ab epistulis jako secrtaires ou chefs de la correspon-dance.

14 Boulvert 1970: 9199; dEscurac 1987: 400406; Demougin 1988: 777; Moatti 1993: 67; Coriat 1997: 249269. Jedynie niektrzy francuscy uczeni stosowali odmienn terminologi. Na przykad Delmaire (1995: 65) pisa o funkcjonujcej od I wieku, zoonej z bureaux administration palatine.

34 Rozdzia I

W przeciwiestwie do francuskiej, w XIX i XX wieku nie-miecka literatura naukowa nie posiadaa jednolitej nomenklatu-ry. O zasadnoci powyszego stwierdzenia przekonuje przegld najwaniejszych terminw, ktre w swych badaniach nad kan-celari wykorzystywali niemieccy badacze bd uczeni piszcy swoje prace w jzyku niemieckim. Wprawdzie w drugim tomie pracy Rmisches Staatsrecht Theodor Mommsen, rezygnujc z po-sugiwania si nazbyt oglnym pojciem kancelarii cesarskiej, uywa jedynie terminw Privatsecretren i Beamtencorrespon-denz na okrelenie urzdnikw ab epistulis15, lecz ju w wydanym w 1887 roku trzecim tomie powyszej syntezy zastosowa ter-miny: kaiserliche Sekretariat / Kanzlei oraz hchsten Kanzleiposten16. Z kolei Ludwig Friedlnder okrela ab epistulis, a libellis, a rationi-bus najczciej jako po prostu Beamten17. Uczony ten pisa ponad-to o Hausbeamten, Breaubeamten, Hofmter, Secretr czy te o Di-rigent der Zentralstelle fr die kaiserliche Finanzverwaltung18. Inn praktyk nazewnicz prezentowa duski badacz Johan Nicolai Madvig, ktry, omawiajc Centralen Regierungsorgane, uywa nie tylko sw kaiserliche Kanzlei / Kabinett, ale rwnie terminw Kanzlei- und Sekretariatsgeschften19. Natomiast by wyrni kon-kretny sekretariat, duski uczony posugiwa si sowem Ressort (np. Zum Ressort des Amtes a libellis)20. Historyk prawa rzymskie-go Otto Karlowa w tym samym celu uywa ju jednak nie sowa Ressort, lecz okrelenia Bureau. Sekretariaty kancelarii cesarskiej okrela za oglnie jako kaiserliche Hilfsmter / Hofsmter. Karlo-wa pisa rwnie o Gehilfenstellungen i Staatsmter21. Wilhelm Lie-benam obok oglnego pojcia kaiserliche Kanzlei czsto stosowa

15 Mommsen 1877: 806810.16 Mommsen 1887: 555, 559.17 Friedlnder 1888: 171.18 Friedlnder 1888: 171192. 19 Madvig 1881: 557.20 Madvig 1881: 558.21 Karlowa 1885: 541546.


pojcie Amt (np. Studienamt na okrelenie a studiis; Amt der Bitt-schriften und Beschwerden na okrelenie a libellis), natomiast urzd ab epistulis Liebenam wyjtkowo okreli jako kaiserliche Hofsekre-tariat22. Z kolei Otto Hirschfeld w wydanej w 1877 roku ksice powiconej administracji wczesnego Cesarstwa Rzymskiego stosowa pojcia: kaiserliche Kanzlei, Hofmter, Bureau, Sekretariat23. Natomiast w swojej wznowionej ksice z 1905 roku rozdzia po-wicony kancelarii zatytuowa ju nie Die kaiserliche Kanzlei und der Staatsrath24, jak to uczyni uprzednio, lecz Das kaiserliche Kabi-nett und der Staatsrat25. Jeszcze przed ukazaniem si pracy Hirsch-felda Joachim Marquardt pisa o funkcjonujcych im Cabinet des Kaisers Hausbeamte, ktrzy nie naleeli do kategorii Magistra-te26. Ponadto ten niemiecki badacz okreli sekretarza a rationibus jako Chef des Finanzwesens, sekretarza a libellis jako Decernent ber Petitionen und Beschwerden, za sekretarzy ab epistulis jako Cabi-netssecretre fr lateinische und griechische Correspondenz27. W Re-al-encyclopdie der classischen Altertumswissenschaft Rostowzew stosowa okrelenia: kaiserliche Sekretariat i Sekretr na oznaczenie urzdu i urzdnika ab epistulis28. W 1927 roku w pracy traktujcej o ekwitach w dobie wczesnego Cesarstwa Arthur Stein stosowa termin Kabinettskanzlei na okrelenie sekretariatu ab epistulis, za pracujcego w tym urzdzie sekretarza, np. Octaviusa Titiniusa

22 Liebenam 1886: 5157.23 Hirschfeld 1877: 201218.24 Hirschfeld 1877: 201.25 Hirschfeld 1905: 318. Zdaniem tego niemieckiego uczonego (Hirsch-

feld 1905: 321) kaiserliche Kabinett to sformowana przez Klaudiusza struk-tura urzdnicza, ktra przeksztacia si na skutek reform Hadriana w ka-iserliche Kanzlei.

26 Marquardt 1876: 106: die Gehlfen im Cabinet des Kaisers sind dagegen Hausbeamte, nicht Magistrate.

27 Marquardt 1876: 106.28 Rostowzew 1907: 210215.

36 Rozdzia I

Capito czy Aeliusa Antipatra z Hierapolis, okreli jako Kabinet-tssekretr29.

Z pewnoci uksztatowana przez badaczy w XIX wieku no-woytna terminologia, co zostao zasygnalizowane ju we wst-pie niniejszej ksiki, stanowia odzwierciedlenie powszechnie wwczas obowizujcych dychotomicznych podziaw: ffen-tlich (staatlich) / privat (huslich). Wspczesny niemiecki badacz Aloys Winterling zauway te zalenoci terminologiczne, ana-lizujc prace autorstwa Theodora Mommsena i Otto Hirschfel-da30.

W drugiej poowie XX wieku niemieccy uczeni zaczli sto-sowa inne jeszcze okrelenia dla nazwania wczesnocesarskiej kancelarii. Jochen Bleicken pisa o kaiserliche Zentrale i jej Sachres-sorts31. Zdaniem Bleickena na czele kadego resortu sta Ressor-tvorsteher32. Co ciekawe, urzdnik a rationibus zosta okrelony przez tego uczonego jako Rechnungsfhrer33. Z kolei u Franka M. Ausbttela pojawia si podzielony na Ressorts Verwaltung-sapparat34. Werner Eck stwierdzi, e officia palatina czsto okre-lane s w literaturze naukowej jako Hofmter35. Sam za opisa principes officiorum jako Chefs der palatinen officia36. W innej swojej pracy Eck opisa paacowych sekretarzy ju jako Leiter der einzel-nen Kanzleien37. Pojciem Hofamt Georg Mller okreli sekreta-riat a memoria38. Natomiast o Posten in Sekretariat oraz o zentrale

29 Stein 1927: 239, 274, 282, 406.30 Winterling 1999: 8486; Winterling 2009: 65 przyp. 21.31 Bleicken 1981: 158159.32 Bleicken 1981: 161. O Ressorts wspomina take Dahlheim (2003: 36).33 Bleicken 1981: 159.34 Ausbttel 1998: 12.35 Eck 1998: 71.36 Eck 2006: 76.37 Eck 1998: 56.38 Mller 1981: 361.


politische Sekretariate pisa Aloys Winterling39. Z kolei Karl Christ uwaa, e Posten wchodziy w skad Zentralverwaltung40. Stoso-wany przez Hirschfelda, Mommsena i Madviga zwrot kaiser-liche Kanzlei wspczenie stosowali take Anne Kolb, Christian Krner oraz Gunnar Seelentag41. Co interesujce, take wielu niemieckich historykw prawa rzymskiego powszechnie uy-wao terminu Kanzlei (najczciej w liczbie mnogiej Kanzleien) na oznaczenie poszczeglnych sekretariatw paacowych42. Po-nadto sowu Kanzlei niemieccy staroytnicy nadali rwnie inne, szersze znaczenie, niezwizane z administracyjnym urzdem. W 1987 roku Jrgen Malitz uy sowa Kanzlei43, pochodzce-go jak sam okreli waciwie ze redniowiecza, na okre-lenie ogu pomocnikw Juliusza Cezara, tj. jego wsppracow-nikw ze stanu ekwickiego oraz wielkiego sztabu niewolnikw i wyzwolecw44. W takim jednak znaczeniu pojcie Kanzlei sto-sowano o wiele rzadziej. Sam Malitz stwierdzi, e interesujce sowo odnonie do czasw Cezara uywane jest w literaturze sporadycznie, bez odrbnych wyjanie i nie suc ocenie rz-dw Cezara45. Powysze przykady dowodz stosowania przez niemieckich uczonych rnorakich terminw jzykowych opisu-jcych kancelari cesarsk oraz jej sekretariaty.

Rwnie w literaturze anglojzycznej istnieje wiele nazw okrelajcych kancelari cesarsk i jej urzdnikw. W wyda-

39 Winterling 1999: 85, 93, 94.40 Christ 2009: 438.41 Kolb 2000: 100; Krner 2002: 159; Seelentag 2004: 7071.42 Jrs, Kunkel, Wenger 1987: 20; Kaser, Hackl 1996: 450; Hausmanin-

ger, Selb 2001: 12; Wieacker 2006: 25, 75.43 Por. Malitz 1987: 51 przyp. 1: [] Kanzlei im engeren Sinne des Wortes,

nmlich der Institution, wo die kniglichen, ppstlichen, bischflichen Urkunden geschrieben und gesiegelt warden [].

44 Malitz 1987: 51. Zdaniem Malitza to wanie Kanzlei stanowia cha-rakterystyczn cech rzdw Cezara w ostatnich latach jego ycia oraz w okresie wczesnego Cesarstwa, Malitz 1987: 51, 72.

45 Malitz 1987: 51 przyp. 1.

38 Rozdzia I

nej w 1901 roku ksice pt. Roman Public Life Abel Hendy Jones Greenidge, piszc o sekretariatach kancelarii cesarskiej, uywa dwch poj: secretariate of the principate i secretaryships. Natomiast urzdnikw kancelarii okrela mianem assistants bd zwyczaj-nie officials46. Z kolei Harold Mattingly, odnoszc si do Tacyto-wego zwrotu ministeria principatus, mwi o imperial bureaux at Rome47. Frank Frost Abbott pisa o officials funkcjonujcych w ra-mach principal bureaus attached to the imperial household48. Sowem minister William Wolfe Capes i Michael Grant okrelili sekretarzy ab epistulis i a libellis49, za Adolf Berger wyrazem director sekreta-rza ab epistulis50. Z kolei Ronald Syme dokona rozrnienia mi-dzy secretaries i ministers51. Ten ostatni termin wedug Symea ma szersze znaczenie, bowiem obejmuje on wpywowych to-warzyszy cesarzy52. Ponadto Paul Richard Carey Weaver pisa o Palatine bureaux bd o Palatine central bureaux53. Badacz ten wyrni rwnie Palatine officium54. O heads of the bureaux oraz o secretarial bureau wspomina John Crook55. Powszechnie jednak w literaturze anglosaskiej urzdnikw wczesnocesarskiej kance-larii okrelano wyrazem secretaries. Praktyka taka charaktery-styczna jest na przykad dla takich badaczy jak Arnold Mackay

46 Greenidge 1901: 418420.47 Mattingly 1910: 86. Warto zauway, e Mattingly (1910: 86)

urzdnika a rationibus okreli jako a sort of imperial Chancellor of the Exche-quer.

48 Abbott 1911: 362.49 Capes 1889: 196; Grant 1974: 157, 223. Ponadto Grant (1974: 223)

uywa sw the latin secretary in the palace, okrelajc sekretariat ab epistulis Latinis.

50 Berger 2004: 338.51 Syme 1997: 38, 82, 93, 177.52 Na przykad sowem minister Syme (1997: 255) oznaczy prefekta

pretorianw L. Aeliusa Seianusa.53 Np. Weaver 1972: 245, 257, 265; Weaver 1979: 90.54 Weaver 1979: 82.55 Crook 1955: 138, 141.


Duff, Adrian Nicholas Sherwin-White, Glen W. Bowersock, Paul Richard Carey Weaver, Fergus Millar, Mary T. Boatwright, Wil-liam Turpin, Tony Honor, Clifford Ando, Anthony R. Birley czy te Howard H. Scullard56. Znacznie rzadziej w pracach anglo-saskich wystpuj pojcia department57, bureau58 bd, majcy charakter oglny, zwrot imperial chancery59.

Powoujcy si na Otto Hirschfelda polski romanista Teodor Dydyski odnotowa, e cesarz Hadrian zorganizowa specyalne kancelarye60. Zauway ponadto, e w skad tych kancelarii zali-czano biura: ab epistulis, a libellis i a memoria, odpowiedzialne zdaniem polskiego romanisty za tworzenie i wysyanie (eks-pedycya) reskryptw cesarskich61. W dalszej czci swojej pracy Dydyski nie napisa ju o kancelariach w liczbie mnogiej, lecz o najwyszych posadach w jednej kancelaryi cesarskiej (scrinia)62. Za Hirschfeldem stwierdzi rwnie, e w skad jednej kancelarii cesarskiej wchodziy urzdy dworskie (officia palatina): ab epistulis, a libellis, a memoria, a studiis, a cognitionibus63. Z kolei Swetoniu-sza Dydyski okreli raz jako przybocznego sekretarza (magister epistolarum), raz jako po prostu sekretarza ab epistulis64. Co inte-resujce, sekretarzy ab epistulis i a libellis badacz ten nazwa tak-e nadwornymi pomocnikami65. W literaturze polskiej stosowane

56 Duff 1958: 151; Sherwin-White 1962: 114; Bowersock 1969: 53; Weaver 1972: 264; Millar 1977: 83; Boatwright 1987: 205; Turpin 1991: 101; Honor 1994: 1; Ando 2000: 89; Birley 2005: 473; Scullard 2011: 192.

57 Jolowicz, Nicholas 1972: 338.58 Mattingly 1910: 86. Oprcz sowa bureau Mattingly (1910: 87) stoso-

wa okrelenie imperial secretariat.59 Loewenstein 1973: 289; Berger 2004: 338.60 Dydyski 1899: 148.61 Dydyski 1899: 148.62 Dydyski 1899: 177.63 Dydyski 1899: 102.64 Dydyski 1899: 6 przyp. 4, 82 przyp. 6.65 Dydyski 1899: 83.

40 Rozdzia I

przeze mnie pojcia sekretariat i kancelaria66, zaadaptowane wanie z erudycyjnej pracy Teodora Dydyskiego z 1899 roku, nie s jedynymi moliwymi. Odmienne od przytoczonych ter-miny mona bowiem spostrzec m.in. w podrcznikach histo-rii pastwa i prawa. Karol Koranyi pisa o kancelarii cesarskiej skadajcej si z poszczeglnych wydziaw bd biur (scrinia)67. Uczony ten stosowa zamiennie przywoane dwa terminy. O biu-rach (scrinia) dziaajcych w ramach kancelarii wzorujc si zapewne wanie na Koranyim wspominali take inni history-cy prawa, Grzegorz Grski, Edmund Klein czy te Tadeusz Ma-ciejewski68. Inny badacz, Janusz Kamiski pisa o odpowiedzi ce-sarskiej w formie epistula, sporzdzanej przez specjaln kancelari (ab epistulis)69. Z kolei olsztyscy badacze, Aldona Jurewicz i Bro-nisaw Sitek omwili skadajc si z siedmiu departamentw kancelari cesarsk70. Zdaniem historyka Mieczysawa Rokosza kancelaria cesarska podzielona bya na szereg biur i oddziaw []71. Inny historyk, Andrzej o, wzorujc si zapewne na francuskim zwrocie bureaux palatins72, pisa o biurach palatyskich73. Ba-dacz ten stwierdzi ponadto, e szefowie sekretariatw cesar-

66 Tymi terminami wspczenie posuguje si Ireneusz u (u 2010: 19). We wstpie do Brewiariw dziejw rzymskich take Przemysaw Nehring (Nehring 2010: 28) pnoantycznego magister memoriae okreli mianem se-kretarza cesarskiej kancelarii.

67 Koranyi 1961: 152 przyp. 201, 159160. Badacz ten stwierdzi rw-nie, e biuro ab epistulis podzielone zostao na dwa oddziay: Latinis i Gra-ecis. Koranyi 1961: 159 przyp. 235.

68 Grski 2001: 60; Klein 2004: 48; Maciejewski 2007: 53. Ponadto we-dug Kleina (2004: 48) biura (scrinia) przypominay wyspecjalizowane mini-sterstwa.

69 Kamiski 1986a: 56.70 Jurewicz, Sitek 2006: 55.71 Rokosz 1970: 75.72 Zob. Demougin 1988: 726.73 o 1996: 279.


skich tworzyli swego rodzaju gabinet pryncepsa74. Co interesujce, Jan Zabocki i Anna Tarwacka przedstawili w swoim podrczni-ku nie jedn, lecz wiele kancelarii (scrinia)75. Kancelarie cesarskie (ab epistulis, a libellis, a rationibus) zaprezentowali take znawcy aciskich inskrypcji, Krzysztof Krlczyk oraz Jan Trynkowski76. O kancelariach lub sekretariatach (officia) pisa rwnie romani-sta Tomasz Giaro77. Bronisaw Sitek pisa z kolei o departamen-tach kancelarii cesarskiej, ktra bya gwnym urzdem (officium) pord innych urzdw stojcych na czele pastwowych jednostek organizacyjnych78. Jeszcze inn praktyk nazewnicz prezentuj Antoni Dbiski, Joanna Misztal-Konecka i Monika Wjcik, kt-rzy w jednym z nowszych podrcznikw z zakresu rzymskiego prawa publicznego pisali o kancelarii cesarskiej podzielonej na oddziay bdce konkretnymi biurami (scrinia)79, oraz Krzysztof Amielaczyk, ktry akcentowa podzia kancelarii na wydzia-y (sekretariaty). Ostatni badacz posugiwa si w dodatku za-miennie trzema pojciami: wydzia, kancelaria i sekretariat80. Na samym kocu omawiania polskiej nomenklatury wypada take zauway, e Kamiski oraz odnoszcy si do pnego antyku Klein podkrelili fakt posiadania wasnej kancelarii (officium) przez kadego z wyszych urzdnikw81. Co wicej, Rokosz od-notowa, e funkcjonujce w okresie pryncypatu biura i oddziay kancelarii cesarskiej scrinia dziaay w okresie dominatu jako officia82. Std te badacz ten bdnie powiza termin officium nie ze sztabem (kancelari) wyszych urzdnikw, ale z pnoan-

74 o 1996: 279.75 Zabocki, Tarwacka 2005: 104105.76 Krlczyk, Trynkowski 2001: 233.77 Giaro 2009: 59.78 Sitek 2011: 91.79 Dbiski, Misztal-Konecka, Wjcik 2010: 6364.80 Amielaczyk 2006: 5152.81 Kamiski 1986b: 110; Klein 2004: 52.82 Rokosz 1970: 75.

42 Rozdzia I

tyczn kancelari cesarsk. Powysza prezentacja dowodzi r-norodnoci stosowanych terminw oraz tego, e w kontekcie polskiej refleksji nad kancelari cesarsk okresu pryncypatu po-jawiao si nie tylko pojcie scrinium, ale take, cho w ograni-czonym stopniu, sowo officium, eksponowane niemal wycznie w kontekcie rozwaa powiconych centralnej administracji pnoantycznego Cesarstwa.

Wspomniany na pocztku rozwaa mile Egger by jedy-nym uczonym, ktry przedstawi szersze refleksje na temat termi-nologii dotyczcej kancelarii cesarskiej. Na kocu swojego eseju powiconego antycznym kancelariom zawar bowiem analizy etymologiczne dotyczce dwch jemu wspczesnych terminw: secrtarie i chancellerie. Zwrot secretarii pochodzcy od pnoan-tycznego sowa secretarium (tajemna sala) ma wsze znaczenie okrelajce zdaniem Eggera urzdnikw zajmujcych si tajnymi, skrytymi pismami. Z kolei semantyka sowa cancelarii jest zwizana z osobami penicymi funkcje w administracji s-dowej. Wedug autora eseju sowo chancellerie ma bardziej ogl-ne zastosowanie (manire gnrale), gdy oznacza wiadczenie usug zwizanych z rozkazami i dokumentami pochodzcymi bezporednio z gabinetu wadcy83. W przypadku kancelarii ce-sarskiej do rnego nazywania tej antycznej instytucji mogoby uprawnia czsto dowolnie rozumiane przez badaczy, posiada-jce wiele znacze (o czym niej) sowo scrinium.

Wydaje si jednak, e w nomenklaturze ksztatowanej przez wiele dziesicioleci w nowoytnej literaturze naukowej jak staraem si wykaza w przeprowadzonych rozwaaniach uprzywilejowane zostay przede wszystkim dwa pojcia. Pierw-sze z nich kancelaria (Kanzlei, chancellerie, chancery) posiada szersze znaczenie, drugie za sekretariat, mocno eksponowa-ne w literaturze anglojzycznej, jest czci skadow pierwsze-

83 Egger 1863: 258: le service des ordres ou dpches qui manent directement du cabinet dun prince.


go. O susznoci tak okrelonej zalenoci midzy obu pojciami przesdza fakt, e kierowane przez sekretarzy sekretariaty, funk-cjonujce w rnych okresach dziejw wczesnego Cesarstwa Rzymskiego, mog by uznawane za czci skadowe wikszej struktury, jak bya kancelaria cesarska. Moim zdaniem kance-laria cesarska okresu pryncypatu to zatem ksztatowany przez pierwsze trzy wieki po narodzeniu Chrystusa posiadajcy zoon z sekretariatw (ab admissionibus, a bibliothecis, a cogni-tionibus, a codicillis, a commentariis, a declamationibus, a diploma-tibus, ab epistulis, a legationibus, a libellis, a memoria, a rationibus oraz a studiis) struktur centralny urzd administracyjny. Jego gwnym zadaniem byo sporzdzanie cesarskich dokumentw oraz wykonywanie czynnoci zwizanych z fachow i profesjo-naln sub princepsowi.

2. Officium i scrinium a kancelaria cesarska

Stosowan w badaniach nad kancelari cesarsk okresu pryn-cypatu nowoytn terminologi uczeni wypracowali gwnie w oparciu o dwa aciskie terminy officium oraz scrinium. Po-jciom tym warto powici wicej uwagi.

Zdaniem Arthura Boaka w rozumieniu rzymskiego prawa publicznego czy inaczej prawa pastwowego (im staat-srechtlichen Sinne), czyli w kontekcie mnie interesujcym, so-wo officium posiadao w okresie pryncypatu dwa znaczenia84. Po pierwsze, pojcie to odnosio si do urzdniczego stanowiska bd suby o charakterze publicznym oraz obejmowao zarw-no cywilnych, jak i wojskowych urzdnikw85. Po drugie nato-

84 Boak 1937: 2045. Warto zaznaczy, e take Crook (1955: 135141) szerzej omwi zagadnienia terminologiczne zwizane z terminem offi-cium. W epoce pryncypatu znaczenie sowa officium zwizane byo take z zadaniem bd obowizkiem, lecz akurat w tym kontekcie termin ten nie jest istotny dla naszych rozwaa. Por. Berger 2004: 607.

85 Suet., Aug. 37; Tib. 42, 2; CIL IX 5840: omnibus officiis / in caliga functo; Dig. 11, 4, 3: Ulpianus libro septimo de officio proconsulis.

44 Rozdzia I

miast, pod tym pojciem rozumie naley zesp pracownikw tworzcych sztab, za pomoc ktrego urzdnik realizowa swoje zadania86. Ponadto kanadyjski badacz staroytnoci odnotowa, e pocztkw funkcjonujcego w pnym Cesarstwie Rzymskim officium, odznaczajcego si wysoko zorganizowan struktur biurokratyczn, mona doszukiwa si ju w epoce pryncypa-tu87. Officium jako profesjonalny i publiczny korpus urzdniczy, skadajcy si z pracownikw, nie funkcjonowao w okresie Re-publiki, bowiem wwczas ministeria urzdnikw tworzyy rne kolegia apparitores88. Podobnie w okresie wczesnego Cesarstwa Rzymskiego czonkowie tych kolegiw obsugiwali magistra-tury w Rzymie, jak rwnie urzdnikw dziaajcych w mu-nicypiach oraz na prowincjach. W przeciwiestwie jednak do tych stanowisk urzdnicy cesarscy obejmujcy nowo powstae stanowiska wielcy prefekci, legaci oraz prokuratorzy posia-dali dwie rne grupy personelu niszej rangi, stanowice dwa odrbne officia. Do pierwszej grupy zaliczy naley du cz wojskowej suby, onierzy sucych w legionach bd w ko-hortach w Rzymie89. Z kolei do drugiej grupy naleeli cesarscy

86 Dig. 2, 4, 17; Dig. 2, 8, 72: Si satisdatum pro re mobili non sit et per-sona suspecta sit, ex qua satis desideratur: apud officium deponi debebit si hoc iudici sederit, donec vel satisdatio detur vel lis finem accipiat; Dig. 6, 1, 68: manu militari officio iudicis ab eo possessio transfertur et fructuum dumtaxat omnisque causae nomine condemnatio fit; Dig. 48, 3, 8, 6: si nescit, ob neglegentiam re-movendus est officio.

87 Podobnie Jones 1964: 563.88 Boak 1937: 2045. W kontekcie republikaskiego Subalternenbegriff

Mommsen (1910: 404) pisa o urzdniczej apparitio, liktorach oraz o pozo-staych decuriales urbis Romae.

89 W skad typowego officium legata wchodzili: princeps officii, trzech cornicularii, trzech commentarienses, dwudziestu speculatores oraz sze-dziesiciu beneficiarii. Ponadto do officium tego urzdnika naley zaliczy stratores oraz innych, niszych rang sucych, jak rwnie przyboczn gwardi equites i pedites singulares. Podobnym officium dysponowali pro-konsulowie, prokuratorzy oraz prefekci. Prefekt pretorianw z pewnoci


niewolnicy i wyzwolecy, dziaajcy zwaszcza w administracji podatkowej (fiskalnej) i w sekretariatach kancelarii cesarskiej90. Ponadto John Crook zauway, e w ramach pierwszej grupy personelu suyli wolni, w ramach za drugiej niewolni91. To wanie te dwie rne grupy okrelane jako officia z czasem ule-gy unifikacji, na co wskazuje pnoantyczna terminologia woj-skowa, stosowana na okrelenie cywilnych stanowisk92.

W IV wieku brewiarzysta Aureliusz Wiktor stwierdzi, e po-dzia administracji na officia cywilne, wojskowe i paacowe zosta przeprowadzony przez cesarza Hadriana93. W dawnej literatu-rze powysze twierdzenie uznawano za nie do koca prawdzi-we, bowiem uczeni wprawdzie nie wykluczajc zreformowa-nia officia przez nastpc Trajana uwaali, e wiele znaczcych

posiada o wiele bardziej rozbudowane officium. W skad officium namiest-nikw prowincji wchodzili take wyspecjalizowani urzdnicy, tacy jak haruspices, interpretes czy questionarii. Wojskowe officia w duym stopniu asystoway cesarskim urzdnikom przy wykonywaniu funkcji sdowych. Por. Jones 1964: 563564; Webster 1998: 270.

90 Do tej grupy Crook (1955: 135) zaliczy tylko urzdnicz struktu-r, funkcjonujc w cesarskich sekretariatach. Zdaniem Mommsena (1910: 404) ci niewolnicy i wyzwolecy nie mog by traktowani jako formell Sub-alternbeamten, bowiem bdc niewolnikami i wyzwolecami urzdnikw, naleeli praktycznie do ich suby, a przez to do suby samego cesarza.

91 Crook 1955: 135.92 Boak 1937: 2045; Crook 1955: 136. Por. Mommsen 1910: 404405.93 Aurel. Vict., Epit. Caes. 14, 11: Officia sane publica et palatina nec non mi-

litiae in eam formam statuit, quae paucis per Constantinum immutatis hodie per-severat. Por. HA, Hadr. 10, 3: si quidem ipse post Caesarem Octavianum labantem disciplinam incuria superiorum principum retinuit ordinatis et officiis et inpendiis (Po Cezarze Oktawianie on wanie wzmg karno rozluniajc si na skutek niedbalstwa poprzednich wadcw. Okreliwszy dokadnie zarw-no obowizki onierzy, jak i wydatki [], tum. H. Szelest). W relacji tej officia okrelone zostay przez Historia Augusta nie jako wojskowe urzdy, ale jako obowizki onierzy. W podobnym kontekcie officia wystpuj na przykad w treci inskrypcji z Auximum (dzisiejsze Osimo) CIL IX 5840 = ILS 2085: omnibus officiis / in caliga functo.

46 Rozdzia I

zmian administracyjnych dokonanych zostao nieco pniej. Ich zdaniem doniosa w skutkach militaryzacja cesarskiej admi-nistracji, a co za tym idzie utworzenie officia militiae nastpio dopiero za panowania Sewerw i ich nastpcw sprawujcych rzdy w III wieku94. To wanie w tym czasie mia miejsce proces, ktrego skutkiem byo oficjalne uznanie cywilnych urzdnikw za onierzy, co ostatecznie doprowadzio do sklasyfikowania wszystkich czonkw officia jako milites, jak stwierdzi Jean-Mi-chel Carri to unify soldiers and bureaucrats in a single militia95. Proces ten skutkowa take tym, e w III wieku familia Caesaris przestaje by elementem cesarskiej biurokracji96. Odtd nie fami-lia Caesaris, a wojskowe officia stanowiy nowe rdo, z ktrego

94 Hirschfeld 1905: 482; Mommsen 1910: 405; Boak 1937: 2045; Sinnigen 1957: 10. Zdanie Ernsta Steina, wskazujce wanie na Hadriana, stanowio na tym tle wyjtek, Stein 1962: 15: Die Angehrigen der officia, wie sie von Hadrian eingerichtet [].

95 Carri 2005: 311. Por. Wiewiorowski 2010: 228. Cywilni urzdnicy prefektur praetorio suyli nawet w fikcyjnym legio I Adiutrix, C. 12, 36, 6; Joh. Lyd., De Mag. 3, 3. Wymownym zwrotem w Codex Iustinianus okreleni zostali pnoantyczni pracownicy officia palatina jako ci, qui in sacro palatio militant, C. 12, 28. Sformuowanie to obejmowao wszystkie osoby pracujce w cesarskim paacu, Boak 1919: 63; Delmaire 1989: 126. Od suby cywilnej, czyli militia, z czasem odrnia zaczto sub wojskow armata militia, Jones 1949: 49. Z kolei militia armata rnia si czasami od militia palatina, C.Th. 7, 20, 10 (369); 11, 16, 15 (382); 12, 1, 154 (397); 8, 7, 19 (397). Por. Del-maire 1989: 126. W okresie po panowaniu Dioklecjana i Konstantyna cywil-ni pracownicy dziaajcy w officia nazywani byli officiales, apparitores bd milites. Z czasem uksztatoway si take inne nazwy, zwizane z officiales rnych officia: praefectiani od officium prefekta praetorio, magistriani od officium magistra officiorum oraz, duo rzadziej, urbaniciani od prefekta miasta, Sinnigen 1957: 10.

96 Por. Chantraine 1967: 71: Wir haben demnach anzunehmen, dass nach 250 n.Chr. das unfreie und freigelassene Personal der Kaiser nicht mehr in der position war, in der wir es frher finden; Weaver 1972: 17: The Familia Caesaris was an essential part of the power structure of the empire until the increasing mili-tarisation of the third century swept its power away.


rekrutowali si cesarscy urzdnicy97. Warto jednak podkreli, e w wietle dzisiejszych ustale Sewerowie oraz ich nastpcy byli przede wszystkim kontynuatorami polityki administracyj-nej Antoninw, a nie prekursorami reform Dioklecjana i Kon-stantyna Wielkiego98. Analiza wojskowych karier przekonuje, e ju przed epok Sewerw onierze piastowali rne stano-wiska administracyjne przy wielkich prefektach w Rzymie, lega-tach bd prokonsulach prowincji99. Pod koniec III wieku jak podsumowa Carri funkcjonowaa ju w peni uksztatowana kadra biurokratyczna, ktra moga nigdy nie walczy na bitew-nym polu czy te nigdy nie widzie wojskowego obozu100. Wci jednak nie wiadomo do koca, czy relacja o utworzeniu przez Hadriana wojskowej administracji jest prawdziwa. Dodatko-wy problem stanowi pnoantyczna terminologia urzdnicza. Warto pamita o tym, e w IV wieku Aureliusz Wiktor pisa o trjpodziale urzdw przez pryzmat swoich czasw i w opar-ciu o nomenklatur z okresu pokonstantyskiego101. John Crook, ktry wszechstronnie przeanalizowa relacj Aureliusza Wikto-ra, nie zdecydowa si na jej jednoznaczn ocen102. Stwierdzi jednak, e historiograficzna tradycja IV wieku oraz pniejsza czsto przypisyway cesarzowi Hadrianowi rnego rodzaju administracyjne zmiany. Ponadto zdaniem Crooka nie jest do koca pewne, czy opisany przez brewiarzyst podzia dotyczy urzdw, czy te zada o charakterze publicznym, paacowym oraz wojskowym. Wiktor mg take w sposb uproszczony po-

97 Por. Teitler 1985: 44.98 Carri 2005: 270271, 311.99 Np. ILS 2173; AE 1933, 248; CIL III 13201. Wicej przykadw podaje

Jones 1949: 46.100 Carri 2005: 310.101 Crook 1955: 135: It is part of the official terminology of the post-Con-

stantinian Empire, especially in the phrases officium palatinum, off. publicum, off. militare.

102 Crook 1955: 135141.

48 Rozdzia I

rwna, tak jak inni historiografowie, jemu wspczesne realia urzdnicze z rozwizaniami administracyjnymi wanie z cza-sw Hadriana.

W III wieku wybitni juryci, tacy jak Juliusz Paulus czy Do-micjusz Ulpian, konsekwentnie okrelali terminem officia ni-szych rang, podrzdnych urzdnikw103. W okresie pryncypatu pojedyncze officia, w skad ktrych wchodzili wykonujcy r-nego typu wyspecjalizowane czynnoci nisi rang pracownicy (gwnie adiutores), pozostaway do dyspozycji zwierzchnich urzdnikw. O tej podporzdkowanej relacji wiadcz chocia-by zwroty zachowane w treci odnonych inskrypcji104. Ponadto pojedynczy, nisi rang czonkowie rnego typu officia okre-lani s w materiale inskrypcyjnym mianem officiales105. Zakres ich zada nie jest do koca jasny. Wiadomo tylko, e w okresie wczesnego Cesarstwa termin officiales odnoszono zarwno do pomocnikw niszych rang municypalnych urzdnikw, jak i do onierzy oddelegowanych do cesarskiego sztabu w obozie

103 Dig. 2, 4, 17; 2, 8, 7, 2; 10, 4, 11, 1. Szeroki wachlarz zada wykonywa-li pomocnicy pracujcy w officium adsessorum Dig. 1, 22, 1: Omne officium adsessoris, quo iuris studiosi partibus suis funguntur, in his fere causis constat: in cognitionibus postulationibus libellis edictis decretis epistulis.

104 AE 1946, 227: Emeriti centurionis sum ex offic(iis) pr(a)esidi[s prov(inciae); AE 1959, 12: strator offici(i) eius (chodzi o podwadnego prokonsula Azji); AE 1992, 1864: str(ator) of(ficii); AE 1993, 1587: librari(i) off(icii) leg(ati) / leg(ionis) II Parth(icae) P(iae) F(elicis) F(idelis) A(e)t(ernae); AE 2003, 1804: adiutorib(us) / offici(i) / custodiar(um); CIL III 894 = ILS 3035: adiutor / offici(i) corni/culari-orum; CIL III 1471: [adiu]t(or) offic(ii) cornicul(arium); CIL III 3543 = ILS 2391: adiutori offici(i) / corniculariorum; CIL III 10437 = ILS 2390: officium / cornicu/lariorum; CIL III 1099 = ILS 2392: adiutor / off(icii) rat(ionum); CIL V 8275 = ILS 2408: b(ene)f(iciarius) / offici(i) praesid(is) Pann(oniae) / inferiori(s); CIL VI 8473 = ILS 1705: tabellarius / ex officio / annonae{s}; CIL VIII 18042 = ILS 2487: in officium pr[ocon]/sulis mittitur; CIL VIII 2755 = ILS 2428: in officio Iuvena/lis praef(ecti) praetori(o) / defuncto.

105 Boak 1937: 2046.


wojskowym106. Dziki passusowi autorstwa Paulusa wiemy tak-e, e w III wieku officiales byli staymi pracownikami i otrzymy-wali okrelone wynagrodzenie107. Liczba, tytu oraz obowizki officiales, wchodzcych w skad kadego officium, odpowiada-y urzdniczej randze i zakresowi dziaalnoci waciwych im urzdnikw. W kontekcie niniejszych rozwaa wyrni nale-y, szerzej opisanego w drugim rozdziale, Aureliusa Symphoru-sa officialis vetus a memoria et a diplomatibus108.

Boak sdzi rwnie, e w okresie pryncypatu oglne zna-czenie terminu officium, odnoszce si do niszych rang urzd-nikw, stao si kluczowe dla opisywania wszystkich publicz-nych urzdnikw109. Dla potwierdzenia swej uoglniajcej tezy badacz ten przywoa jedn inskrypcj (CIL VI 1921) oraz dwie relacje, w ktrych Swetoniusz okreli paacowe sekretariaty (Palastbureau) jako wanie officia110. Warto jednak podkreli, e Swetoniusz dokona pewnego rodzaju klasyfikacji struktur administracyjnych, jakimi byy officia. Z pewnoci wspomnia-ne w Vita Domitiani maxima officia rniy si od przywoa-

106 Apul., Met. 1, 25; Ps.-Hyg., Mun. Castr. 7. Do tych pierwszych zaliczy mona Caiusa Lartiusa Sabinianusa officialis Naeditarum (CIL III 2868) oraz Titusa Uttiediusa Venerianusa archimimus Latinus et officialis (CIL III 6113 = ILS 5208).

107 Dig. 12, 1, 34: Praesidis provinciae officiales, quia perpetui sunt, mutuam pecuniam dare et faenebrem exercere possunt.

108 CIL X 1727 = ILS 1678: Aurelio Sym/phoro Aug(usti) lib(erto) / of(f)iciali vetus a memo/ria et a diplomatibus / exornato ornament(is) / decurionalibus / ordo splendidissim(us) / civi(tatis) / ob amorem et / instantiam erga / patriam / civesque.

109 Boak 1937: 2046.110 CIL VI 1921: Nerito divi Claudii [liberto] / principi offici imper [];

Suet., Vesp. 14: ex officio admissionis; 21: officiorumque omnium breviariis. Nale-y zauway, e take Frontyn (Aq. 99, 5; 102, 1), opisujc urzdy (zawsze w poczeniu z curatores aquarum), posuguje si pojciem officium, ktremu jednak w swoim dziele przypisuje take inne znaczenie zadania bd obowizku, Peachin 2004: 4547.

50 Rozdzia I

nych w innym miejscu przez historiografa nova officia (np. curam operum publicorum, viarum, aquarum, alvei Tiberis), utworzonych przez Augusta111. Opisane przez Swetoniusza nowe officia kon-trastoway z republikaskimi starymi magistratus112. W opinii wybitnego ab epistulis cesarza Hadriana to wanie sekretariaty kancelarii cesarskiej byy tymi najwikszymi urzdami. Take Tacyt, piszc o ministeria principatus, doceni ich ogromne zna-czenie w administracyjnej i politycznej hierarchii113. Przekazane przez Swetoniusza informacje na temat rozwiza administra-cyjnych epoki pryncypatu wydaj si wiarygodne, zwaszcza w odniesieniu do paacowych sekretariatw114. Swetoniusz jest bowiem jak podaje Pryscjan, gramatyk z VI wieku autorem dziea zatytuowanego De Institutione Officiorum115. To wanie tytu tego dziea, niezachowanego do naszych czasw, pozwa-la domniemywa, e dotyczyo ono historii administracyjnych urzdw116.

111 Suet., Dom. 7, 2; Aug. 37: Quoque plures partem administrandae rei p. caperent, nova officia excogitavit: curam operum publicorum, viarum, aquarum, alvei Tiberis, frumenti populo dividundi, praefecturam urbis, triumviratum le-gendi senatus et alterum recognoscendi turmas equitum, quotiensque opus esset (Pragnc wicej obywateli dopuci do udziau w rzdzeniu pastwem, wymyli nowe funkcje publiczne: dozr nad robotami publicznymi, nad drogami, nad wodami, nad korytem Tybru, nad rozdziaem zboa dla ludu, prefektur stolicy, jeden triumwirat dla wyboru senatorw, drugi dla przegldu oddziaw stanu rycerskiego, ilekro by zasza potrzeba, tum. J. Niemirska-Pliszczyska).

112 Por. Peachin 2004: 30. 113 Tac., Hist. 1, 58.114 Por. Lewandowski 2007: 337.115 Prisc., Inst. Gramm. 6, 41: [] quod tamen comprobat etiam Suetonius

diversos ponens usus in libro, qui est De Institutione Officiorum.116 Filolog Ignacy Lewandowski (Lewandowski 2007: 330 przyp. 179)

przypuszcza, wedug mnie susznie, e Swetoniusz napisa wspomniane dzieo w czasie sprawowania urzdu ab epistulis, tj. w okresie administra-cyjnych reform Hadriana. Por. Malitz 1987: 72 przyp. 133. Zastanawiaj-ce jest jedynie, dlaczego w pnoantycznych rdach jurydycznych nie


Nie tylko w rdach narracyjnych z okresu wczesnego Cesarstwa zauwaalne s terminy zwizane z paacowymi se-kretariatami. Okrelajcy najwyszych urzdnikw kancelarii cesarskiej zwro

Officia maxima et principes officiorum : problematyka ... · Podsumowanie ..... 135 Rozdział II...

Documents

Transcript of Officia maxima et principes officiorum : problematyka ... · Podsumowanie ..... 135 Rozdział II...