- 1 - „Potop”

Henryk Sienkiewicz – „Potop”(1886)

Krótki biogram Henryk Sienkiewicz (1846-1916) – powieściopisarz, nowelista i publicysta. Urodził się w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, w

zubożałej rodzinie szlacheckiej. Pracę nad cyklem powieści historycznych, znanym jako „Trylogia”, rozpoczął w 1883 roku. W skład tego cyklu wchodzą: „Ogniem i mieczem” (1884), „Potop”(1886) i „Pan Wołodyjowski” (1888). W latach 1895-1896 była publikowana powieść „Quo vadis”, która w 1905 roku przyniosła mu Nagrodę Nobla. Mimo iż jego powieści często krytykowano (np. Gombrowicz, który nazwał Sienkiewicza „pierwszorzędnym pisarzem trzeciorzędnym”), nadal należą do najpopularniejszych i najchętniej czytanych przez Polaków.

Pisarz należy do epoki POZYTYWIZMU ( 2. połowa XIX w.)

Geneza „Trylogii” W czasach XIX-wiecznej niewoli „Trylogia” miała przynieść otuchę, wiarę i nadzieję w lepszą przyszłość. Autor pisał

ją „ku pokrzepieniu serc” rodaków żyjących i cierpiących pod jarzmem trzech zaborców. „Trylogia” miała dawać nadzieję na niepodległość Polski, uczyć patriotyzmu.

Tradycje rodzinne rycersko-wojskowe pisarza. W domu rodzinnym Sienkiewicza były żywe tradycje historyczne. Ojciec pisarza brał udział w powstaniu listopadowym,

brat dziada walczył w powstaniu kościuszkowskim i w Legionach Polskich. Ogromne zainteresowania Sienkiewicza historią, zwłaszcza historią Polski.

Okoliczności powstania „Potopu” „Potop” to środkowy, najobszerniejszy tom „Trylogii” Henryka Sienkiewicza. Do jego napisania noblista przygotowywał

się aż cztery lata. W liście z 1883 roku pisał: „O swojej powieści powiem to tylko, żem grunt pod nią przygotował z całą sumiennością i przeczytałem mnóstwo źródeł współczesnych, tak że jednego nawet nazwiska nie zaczerpnąłem z fantazji. Starałem się też koloryt epoki oddać wiernie i to, co wyda się może zbyt szorstkim, jest wiernym czasów odbiciem”. Pracę nad powieścią Sienkiewicz rozpoczął 1 października 1884 roku w Warszawie. Pisał „Potop” w europejskich uzdrowiskach, w których towarzyszył chorej na gruźlicę żonie. Po jej śmierci Sienkiewiczowi było trudniej tworzyć powieść, ale drukował ją w odcinkach w „Słowie” od 23 grudnia 1884 roku do 2 września 1886 roku, a także w krakowskim dzienniku „Czas” i w „Kurierze

Poznańskim”. Sienkiewicz zakończył pracę nad powieścią 21 sierpnia 1886 roku w austriackim uzdrowisku Kaltenleutgeben niedaleko Wiednia. W tym samym roku ukazała się sześciotomowa edycja powieści. Na jej kształt miał również wpływ wcześniejszy pobyt Sienkiewicza w Kalifornii, gdzie pracował jako korespondent „Gazety Polskiej”. Tam zetknął się z mitem Dzikiego Zachodu i konwencją westernu, którą wykorzystał w „Trylogii”.

Czas i miejsce akcji Akcja „Potopu” obejmuje okres od stycznia 1655 do jesieni 1657 i dotyczy czasu najazdu szwedzkiego na ziemie

Rzeczpospolitej. Wydarzenia opisywane w powieści rozgrywają się na obszarze niemal całego kraju: Litwy (min. Wodokty, Lubicz, Upita, Kiejdany, Pilwiszki), Wielkopolski, Śląska i Małopolski. Wymienić trzeba osobno też Częstochowę i klasztor na Jasnej Górze. [Ogrom tej klęski militarnej symbolizuje właśnie metaforyczny tytuł powieści].

Dlaczego „Ku pokrzepieniu serc”? Sienkiewicz napisał „Potop” w czasie, gdy Polski nie było na mapie Europy, nie istniały instytucje państwowe. Aby

Polacy nie stracili tożsamości narodowej i nie ulegli wynarodowieniu, należało podtrzymywać ducha narodu i wspominać przeszłe zwycięstwa. Dlatego pisarz, korzystając z XVII-wiecznych dokumentów, napisał powieść, w której opisał wyjątkowe postacie, czyny i zdarzenia. Podał przykłady takich sytuacji, które dowodziły, że można wyjść zwycięsko nawet z najbardziej tragicznej sytuacji. Dzięki temu stworzył dzieło, które napełniało Polaków dumą (z bycia potomkami takich bohaterów) i przekonywało, że nie należy tracić nadziei. Kiedy już wszystko wydawało się stracone – broniła się tylko Jasna Góra – zryw wszystkich rodaków pozwolił odzyskać utraconą ojczyznę. Kazimierz Wyka napisał, że Sienkiewicz „szukał wielkości tkwiącej w postaciach, czynach i zdarzeniach, którą można by było przeciwstawić karłowatej współczesności, oraz zaspokojenia ówczesnych zapotrzebowani na mit kompensacyjny”. Ten mit to po prostu zadośćuczynienie Polakom z lat niewoli, miód na duszę umęczonego narodu. Sienkiewicz w dziele „O powieści historycznej” napisał: „Powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być

poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury

wzniesione przez historię, ona wypełni odpowiednio ich szczeliny, odtworzy na mocy analogii odarte przez czas ornamenty,

odgadnie to, co być mogło, wygrzebie, co zostało zapomniane, i nie przekraczając zdarzeń dziejowych, może ułatwić zrozumienie.

I może, bo odtworzy duszę człowieka lat minionych, jego namiętności, sposób myślenia; pokaże nam go, jak rzekłem wyżej, nie w

mroku grobowej krypty, ale w świetle słonecznym. Co jeśli uczynić zdoła, będzie w całym znaczeniu wyrazu – i powieścią, i

historią”.

W ostatnim zdaniu „Trylogii” Henryk Sienkiewicz napisał: „Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie – dla pokrzepienia serc”. Temu właśnie celowi podporządkował wszystkie części cyklu.

- 2 - „Potop”

Główna problematyka powieści Jest nią odnowa moralna Polaków w obliczu groźby utraty państwa i zarazem przemiana Andrzeja Kmicica, która

dokonuje się dzięki sile wewnętrznej bohatera oraz wsparciu instancji zewnętrznych. Wartościami decydującymi są tu miłość i wierność wobec kobiety, ojczyzny oraz wiary katolickiej (kult Maryi). Miłość bohatera do kobiety pozwala mu się odrodzić jako patriota-Babinicz; z kolei wyrozumiała i wybaczająca postawa Oleńki stanowi ziemski odpowiednik opieki roztaczanej nad grzesznym narodem polskim przez Matkę Boską.

Fabuła i kompozycja powieści Motywem naczelnym są przygody i podróż-wędrówka głównego bohatera Kmicica, co umożliwia wprowadzenie

różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści. Czynnikiem spajającym fabułę są dwa, przeplatają się wzajemnie i powiązane wątki:

1. historyczno-polityczny: przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonujący się w związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego i stopniowe jego odradzanie

2. romansowy - oparty na strukturze trójkąta: polski oficer, Kmicic, kocha kobietę, Oleńkę, którą porywa konkurent, Bogusław Radziwiłł. Ponadto na przeszkodzie młodym stają trudności wynikające z różnic charakterów obojga oraz z powikłań politycznych.

Powieść rozpoczyna się od spraw romansowych, a więc stopniowego pogarszania się dobrych zrazu stosunków między Kmicicem a Oleńką

oraz jej opiekunami - szlachta laudańską. Kmicic jest już nawet bliski całkowitego upadku moralnego, ale w ostatniej chwili ratuje go wejście w służbę Janusza Radziwiłła. Jest to pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach. Nieco później zawiązuje się wątek historyczno-polityczny. Odtąd oba wątki rozwijają się równolegle, upadek moralny Kmicica zbiega się z upadkiem moralnym ogółu obywateli. Potem rozpocznie się poprawa bohatera i całego narodu, a pod koniec powieści zejdzie się odrodzenie i rehabilitacja Kmicica z odrodzeniem moralnym społeczeństwa polskiego. Akcja toczy się bardzo szybko, trzyma w napięciu uwagę czytelnika dzięki wprowadzeniu do fabuły nagłych katastrof i równie zaskakującego ich rozwiązania.

Dzieje miłości Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny Chorąży orszański Andrzej Kmicic wraca z wojny do zaręczonej z nim Oleńki Billewiczówny. Choć młodzi widzą się po

raz pierwszy – zakochują się od pierwszego wejrzenia. Jednak nie dane jest im być razem. Żołnierze Kmicica wdają się w bójkę z miejscową szlachtą, która zabija żołnierzy. Kmicic mści się okrutnie – pali wieś i morduje mieszkańców. Oleńka nie może mu tego darować. Dodatkowo zmuszony przez Radziwiłła przysięga mu wierność na krzyż i kiedy okazuje się, że ten jest zdrajcą, początkowo staje po jego stronie. Zostaje przez szlachtę i narzeczoną uznany za zdrajcę. Najbardziej boli go utrata ukochanej.

Oleńka bardzo cierpi, nie może uwierzyć w plotki rozsiewane przez Bogusława Radziwiłła, że Kmicic ofiarował się porwać króla. Kiedy Kmicic zaczyna rozumieć intencje Radziwiłłów, próbuje porwać Bogusława, ale zostaje ciężko ranny. Podczas rekonwalescencji podejmuje decyzję o przyłączeniu się do szlachty i walki ze

Szwedami. Nie może jednak walczyć pod własnym nazwiskiem – wszyscy uważają go za zdrajcę. Przybiera imię Babinicz i wyrusza do króla. Po drodze podsłuchuje rozmowę Szwedów, którzy chcą zdobyć klasztor jasnogórski. Zmienia plany i pomaga w obronie Jasnej Góry. Dociera w końcu na Śląsk do króla i kiedy jest ciężko ranny w obronie władcy – wyznaje, kim jest. Bohater zostaje zrehabilitowany. Walczy po stronie króla, wciąż myśląc, jak uratować ukochaną z rąk Radziwiłła. Po wielu perypetiach ciężko ranny wraca do Wodoktów. Oleńka wciąż ma go za zdrajcę i chce wstąpić do klasztoru. Dopiero kiedy podczas nabożeństwa w kościele w Upicie ksiądz odczytuje list od króla rehabilitujący Kmicica, młodzi mogą się połączyć. Biorą ślub, a po kolejnej wojennej wyprawie osiadają w Wodoktach.

Główny bohater Andrzej Kmicic – chorąży orszański, narzeczony Oleńki Billewiczówny, spadkobierca Lubicza. To typowy przedstawiciel

szlachty XVII w., potomek zubożałego rodu szlacheckiego. Typowy Sarmata. Jego losy symbolizują los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwycięskich Polaków.

Kmicic jest odważny, wesoły o bujnym temperamencie, zdolny do szlachetnych i odruchów serca i do wielkiej miłości. Ma naturę awanturniczą, jest porywczy i skłonny do „bitki i wypitki”, co psuje mu reputację. Wychowany w potyczkach pogranicznych nawykł do ryzyka i bezkarności. Hulaka, ceniący sobie dobrą kompanię i swawolne życie. Zachowaniem w Lubiczu, Upicie i Wołmonowiczach popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci dobre imię, Oleńkę i zaufanie przyjaciół. Porywając narzeczona staje ponownie w ostrej kolizji z prawem.

Pierwszy punkt zwrotny w jego życiu (i początek jego przemiany wewnętrznej – metamorfozy) następuje w związku z otrzymaniem hetmańskich listów. Z rozkazu najwyższego dowódcy podejmując się formowania oddziału nie podlega odpowiedzialności sądowej i ma okazję zrehabilitować swoje imię.

Oddając się pod komendę Radziwiłła składa mu przysięgę na wierność. Nie odstępuje jednak magnata, choć w oczach przyjaciół i ukochanej uchodzi za zdrajcę, ponieważ wierzy w dobre intencje hetmana. Naiwny i gorliwy, porywczy i wierny wierzy, że przyczynia się do ratowania ojczyzny.

Swoja tragiczna pomyłkę uświadamia sobie w rozmowie z Radziwiłłem w Pilwiszkach. Świadomy już swego upadku postanawia zemścić się. Wpierw jednak czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę Polsce. Zmienia nazwisko.

- 3 - „Potop”

Jako Babinicz: ostrzega wojsko konfederackie przed niebezpieczeństwem grożącym im ze strony Radziwiłła, ocala starostę Łuszczewskiego; ostrzega księdza Kordeckiego; bierze udział w obronie Jasnej Góry; broni króla w Tatrach; walczy ze Szwedami na czele oddziału Tatarów; ocala Wołomontowicze; uczestniczy w wojnie z wojskami Rakoczego; przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swego narodu, gotowego postawić obowiązek służby

dla kraju ponad głos serca. Po wielu perypetiach udaje mu się odzyskać miłość i szacunek ukochanej Oleńki. Odzyskuje honor. (porównaj: etos rycerski).

Kmicic to postać obdarzona wieloma romantycznymi cechami. Jego dzieje przypominają los Jacka Soplicy. W młodości Kmicic służył

Radziwiłłowi i przylgnęło do niego imię zdrajcy. Gdy zrozumiał swą winę (konflikt tragiczny) i zapragnął zasłużyć na miłość Oleńki, przybrał nazwisko - Babinicz. Walczył ze Szwedami z szaleńczą odwagą. Zorganizował obronę klasztoru jasnogórskiego, z narażeniem życia uratował króla Jana Kazimierza, powracającego ze Śląska. Kmicic to gorący patriota, zdolny do wielkiej romantycznej miłości do ojczyzny i wybranej kobiety (wpływ etosu rycerskiego). Straceńczo odważny, poświęcający się aż do szaleństwa, pełen temperamentu („gorączka okrutna”), przelewający krew w walce z wrogiem. Jacek Soplica nie dożył swojej rehabilitacji, natomiast Kmicic został zrehabilitowany za życia. Ukochana Oleńka Bilewiczówna ze łzami szczęścia zgodziła się być jego żoną, a Szwedzi w walce z Rzeczpospolitą ponieśli klęskę. Naczelną wartością bohatera jest miłość ojczyzny, zdolność do poświęcenia za nią życia.

Kmicic jako bohater romantyczny Młody Kmicic jest zabijaką, hulaką i paliwodą; ma takich samych jak on kompanów, a swoim zachowaniem psuje sobie

reputację. Z szczęśliwego kochanka zmienia się w odrzuconego konkurenta; mają na to wpływ jego złe czyny (spalenie Wołmontowicz w akcie zemsty), zdrada. Oleńka – wzór patriotki – woli klasztor od pożycia z człowiekiem, który targnął się na majestat królewski. Nie wie, że miłość pana Andrzeja do niej staje się motorem jego przemiany i późniejszych czynów. Uwolniony przez Radziwiłła od win Kmicic na krzyż przysięga mu wierność. Jeszcze tego samego dnia staje przed konfliktem tragicznym – nie może złamać przysięgi, a tym samym honoru, i zostaje wzięty za zdrajcę ojczyzny, książę Janusz bowiem sprzymierzył się ze Szwedami. Rozmowa z nieukrywającym przed nim prawdziwego oblicza Bogusławem Radziwiłłem pozwala mu podjąć słuszną decyzję opuszczenia zdrajców. Z awanturnika zmienia się w odważnego, pełnego poświęcenia patriotę (metamorfoza; bohater dynamiczny). Na ten drugi wizerunek pracuje pod nazwiskiem Babinicz.

- 4 - „Potop”

Odstępstwa od schematu romantycznego Kmicic nie jest poetą, prorokiem, nie ma do czynienia z siłami fantastycznymi, jest postacią na wskroś realistyczną. Nie ma wątku samobójczego, nie walczy samotnie. Jego perypetie mają szczęśliwy finał w kościele w Wodoktach: przyjaciele powracający z wojny przywożą list królewski

rehabilitujący go i ujawniający prawdziwą tożsamość Babinicza, a Oleńka widzi swą pomyłkę w ocenie ukochanego.

Refleksje o innych ważnych bohaterach „Potopu” Jerzy Michał Wołodyjowski – zwany „małym rycerzem”, mistrzowsko włada szablą („pierwsza szabla Rzeczpospolitej”), znakomity żołnierz, stale zakochany, chociaż obiekty jego uczuć nieustannie się zmieniają. Dowodzi chorągwią laudańską. Odbija porwaną przez Kmicica Oleńkę. Zwycięża w pojedynku Kmicica, a później szlachetnie wyciąga do niego pomocną dłoń. Po ogłoszeniu przez Janusza Radziwiłła ugody ze Szwedami wypowiada mu posłuszeństwo. Dzielnie walczy o wolność ojczyzny przeciwko Szwedom. Sienkiewicz ukazuje sceny opierające się na wyeksponowaniu kontrastu między niskim wzrostem i skromnością, a mistrzostwem w fechtunku i wielkimi przymiotami. Wołodyjowski to wzór ofiarności i instynktu moralnego. Nie oczekuje zapłaty za zasługi. Za całą nagrodę ma dobrą sławę (etos rycerski). Jan Onufry Zagłoba – gruby szlachcic z bielmem na oku i blizną na czole, konfabulator (zmyśla wiele historii, ubarwia), samochwał, kpiarz, niezrównany szermierz słowa. Starzec pełen humoru, inteligentnie potrafi wybrnąć z każdej sytuacji, ma ostry język, znany z krasomówstwa. To nieco tchórzliwy rycerz, który za swoją najgroźniejszą broń ma umysł rodzący w chwilach zagrożenia niezrównane fortele, pozwalające jemu i jego przyjaciołom wyjść z najgorszych opresji. Pod Białymstokiem zostaje wybrany przez wojska regimentarzem, ale świadomy braku umiejętności z ulgą zrzeka się władzy na rzecz pana Sapiehy. Warchoł i pieniacz, którego jednak nie da się nie lubić. To najbarwniejsza, najciekawsza postać. Fikcyjna postać Zagłoby przez dobór cech, wiążących ją z barokową i sarmacką formą obyczajową i mentalnością, staje się prawdopodobna. Zagłoba kojarzy się z Janem Chryzostomem Paskiem i Karolem Radziwiłłem „Panie Kochanku”. Posiada podobną mentalność, posługuje się barokowym konceptem. Zagłoba występuje we wszystkich powieściach „Trylogii”, łączy części cyklu i jest „sprawcą” sytuacji humorystycznych (np. Zagłoba regimentarzem, czy sposób odprawienia poselstwa szwedzkiego w Zamościu), anegdotycznych wypowiedzi, także wyróżnia się jako dyskutant, orator i postać wcielająca się w rozmaite role: od ukraińskiego „dida” do przywódcy szlacheckiej zbiorowości. Żywiołem Zagłoby jest „koloryzowanie”, komizm fałszu i przesady, nigdy jednak nieprzekraczający granicy, która by stawiała go w negatywnym świetle. Humor Zagłoby rozładowuje napięcie, wprowadza do powieści optymizm, wiarę w zwycięstwo i jest podporządkowany naczelnej idei - konieczności obrony zagrożonego bytu ojczyzny. Zasada solidarności narodowej w momencie, kiedy grozi utrata niepodległości, obowiązuje wszystkich pozytywnych bohaterów powieści. Przesłaniem są słowa toastu Zagłoby:

„Niech, gdy ciężkie czasy nadejdą, wspomną na nas i nie desperują nigdy, bacząc na to, że nie masz takowych terminów, z których by się

viribus unitis (wspólnymi siłami) i przy boskich auxiliach (pomocy) podnieść nie można”

Aleksandra Billewiczówna (Oleńka) – wnuczka Herakliusza Billewicza, która postępuje w życiu zgodnie z testamentem dziadka Zgodnie z nim może zostać żoną Andrzeja Kmicica lub pójść do klasztoru. Poważna, stateczna, dumna i energiczna panna, która potrafi zachować spokój nawet w najgorszych chwilach. Uosobienie kobiety idealnej, wzór patriotki, wiernej cnocie i ojczyźnie. Regalistka, u mężczyzn ceni przymioty dobrego rycerza: męstwo, odwagę, brak lęku przed śmiercią. Oleńka jest bardzo religijną panną, a zawiedziona pierwsza miłość skłania ją do podjęcia decyzji o pójściu do klasztoru – do czego jednak nie dochodzi. Właścicielka „męskiego umysłu”, postępuje zawsze zgodnie z tym, co uważa za słuszne; bezkompromisowa i odważna. To godna potomkini rodu szlacheckiego. Herakliusz Billewicz – pułkownik lekkiego znaku, podkomorzy upicki, patriarcha rodu Billewiczów wywodzącego się od Mendoga, właściciel Wodokt, Lubicza i Mitrunów leżących w Laudzie. Cieszył się poważaniem szlachty laudańskiej, która służyła w jego chorągwi. Był obrońcą ojczyzny; umarł w 1654 roku na wieść o porażce Radziwiłła pod Szkłowem i wymordowaniu chorągwi laudańskiej. Pozostawił testament, w którym rozporządził swoim majątkiem i losami wnuczki Aleksandry Billewiczówny. Tomasz Billewicz – miecznik rosieński, jego siedzibą są Billewicze. Choć posiada cechy swoich przodków, takie jak męstwo i oddanie w walce za ojczyznę, które udowadnia po ucieczce z Taurogów, kiedy zakłada partię walczącą ze Szwedami czy podczas obrony wsi Wołmontowicze, wydaje się – w porównaniu na przykład z Oleńką – nie posiadać ich siły charakteru. Wielokrotnie daje się przekonać do racji, które później, po wypowiedziach Oleńki, uznaje za niesłuszne, np. przez Kmicica, który chce go wywieźć do Kiejdan, czy zgadza się na małżeństwo Oleńki i księcia Bogusława zwiedziony wizją połączenia swojego rodu z rodem Radziwiłłów. Janusz Radziwiłł – postać historyczna, wojewoda wileński i hetman wielki litewski. Doskonały wojownik, ale przy tym bardzo pyszny człowiek. Zamiast wykazać się przywódczymi umiejętnościami w polu, podpisuje ugodę ze Szwedami w nadziei, że w ten sposób zapewni sobie władzę i koronę. Umiera opuszczony przez brata Bogusława, skłócony z Michałem Radziwiłłem, ze świadomością przegranej. Zostaje przy nim tyko wierny dowódca dragonów Charłamp.

- 5 - „Potop”

Bogusław Radziwiłł – postać historyczna, Książę Rzeszy Niemieckiej i koniuszy litewski, stryjeczny brat Janusza Radziwiłła. Trzydziestopięcioletni mężczyzna, który łączył w sobie zniewieściałość z brawurową odwagą. Cynik, który za nic ma takie wartości jak ojczyzna czy prawda. Odkrywa przed Kmicicem, że dla Radziwiłłów Polska to

postaw czerwonego sukna, z którego starają się chwycić odpowiednio duży kawałek. Próbuje zemścić się na Kmicu, uwodząc Oleńkę, co mu się ostatecznie nie udaje. Pokonany przez Kmicica w bitwie, nie zostaje jednak zabity, dzięki wstawiennictwu krewnego Michała Radziwiłła. Michał Kazimierz Radziwiłł – wielki krajczy litewski; walczył przeciwko swoim krewnym Januszowi i Bogusławowi Radziwiłłom. Po pojedynku Kmicica z Bogusławem pod Prostkami, chociaż stał po przeciwnej stronie niż Bogusław, prosi o szacunek dla krewniaka i ocala go. Anusia Borzobohata-Krasieńska – urodziwa panna respektowa księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej. Była narzeczoną Longinusa Podbipięty (zmarł w pierwszej części „Trylogii” Ogniem i mieczem), po którym odziedziczyła majątek. Ma niezwykły dar rozkochiwania w sobie wszystkich mężczyzn, co czasem przynosi jej więcej szkody niż pożytku, np. kiedy zakocha się w niej Zamoyski i będzie usiłował ją porwać. Zaprzyjaźnia się z Oleńką w czasie pobytu w Taurogach, zostaje narzeczoną pana Wołodyjowskiego. Charłamp – dowódca dragonów Janusza Radziwiłła. Chociaż wolałby walczyć po drugiej stronie, jest wierny swojemu panu aż do jego śmierci. W jego postępowaniu jest coś ze szlachetnej wierności sługi, który pozostaje przy swoim panu, mimo jego poniżenia, przegranej i ubóstwa. Później opowiada Kmicicowi o losach Oleńki i przystępuje do obrońców ojczyzny. Soroka – wachmistrz Kmicica, całkowicie oddany swojemu panu, gotów wykonać każdy jego rozkaz. Dbał o Kmicica, którego postrzelił książę Bogusław, bronił z Kmicicem Częstochowy, wpadł w ręce księcia Bogusława i miał zostać wbity na pal, ale ocalił go jego pan. Kiemlicze – despotyczny ojciec i mało rozgarnięci osiłkowie, bliźniacy Kosma i Damian razem z Kmicicem „podchodzili Chowańskiego”. Później odeszli od niego i zajmowali się kradzieżą koni. Chciwi i sprytni Kiemlicze traktowali wojnę jako okazję do wzbogacenia się. Po ponownym spotkaniu z Kmicicem w chacie smolarza towarzyszą mu do Częstochowy, ale nie biorą udziału w obronie klasztoru. Zostają pod murami klasztoru, gdzie dalej prowadzą swój złodziejsko-zbójnicki proceder. Ratują życie Kmicica torturowanego przez Kuklinowskiego i znów przyłączają się do Kmicica. Stary Kiemlicz ginie w tatrzańskim wąwozie, gdzie razem z Kmicicem i synami odpierał Szwedów, którzy chcieli zabić króla Jana Kazimierza. Bliźniacy uczestniczyli m.in. w szturmie na Warszawę. Roch Kowalski – wierny sługa Janusza Radziwiłła, ślepo posłuszny rozkazom do momentu, w którym dał się przekonać panu Zagłobie, że jest jego krewnym. Pod wpływem nowego „wuja” przechodzi do obozu przeciwników Radziwiłła. Mąż wielkiej siły i małego rozumu. Dwukrotnie był bliski zabicia Karola Gustawa. Przy drugiej próbie, która miała miejsce w czasie bitwy pod Warszawą, ginie od strzału Bogusława Radziwiłła. Rzędzian – były pacholik Jana Skrzetuskiego. Sprytny i interesowny, w każdej sytuacji dba o korzyści materialne. Przy spotkaniu z Kmicicem każe tytułować się mianem starosty z Wąsoszy, choć w rzeczywistości jest tylko dzierżawcą. Paweł Sapieha – wojewoda witebski, wierny sługa króla Jana Kazimierza, który gotów był zastawić cały swój majątek i opróżnić skarbiec dla ratowania ojczyzny. Dzielny i doświadczony wojownik, którego słabą stroną jest zamiłowanie do uczt. Jan Zamoyski – cześnik koronny, nie zabiega o posady, nade wszystko ceni sobie niezależność, stąd jego przydomek Sobiepan. Dumny przede wszystkim z dzieła swojego życia – Zamościa. Zauroczony Anusią Borzobohatą-Krasieńską próbuje podstępnie osadzić ją w jakimś zameczku jako swoją kochankę. Jego zamiary udaremnia Kmicic. Później prezentuje niezłomną postawę, kiedy podczas oblegania Zamościa usiłuje go przekupić Karol Gustaw. Bierze także udział w oswobodzeniu Warszawy. Augustyn Kordecki – przeor klasztoru na Jasnej Górze, charyzmatyczny obrońca klasztoru. Wydaje się czasem być mistykiem czy świętym, który rozpoznaje wszystkie podstępy wrogów. Nie ulega perswazjom oblegających czy namowom mieszkańców klasztoru, którzy sugerują poddanie się. Jan Skrzetuski – bohater spod Zbaraża, który na wieść o zdradzie w Wielkopolsce rusza z panem Zagłobą i swoim stryjecznym Stanisławem Skrzetuskim bronić kraju. Ideał rycerza. W zasadzie w wojnie ze Szwedami, od przybycia do Kiejdan, cały czas towarzyszy swojemu przyjacielowi Wołodyjowskiemu. Jest wzorem postępowania postawionym Kmicicowi przez Wołodyjowskiego. Stanisław Skrzetuski – rotmistrz kaliski, stryjeczny brat Jana. Jako jeden z nielicznych sprzeciwił się umowie ze Szwedami zawartej w Wielkopolsce, po której wyruszył do Jana. Później razem z nim, Wołodyjowskim i Zagłobą walczył za ojczyznę. Stefan Czarniecki – marszałek koronny, idealny wódz i oddany ojczyźnie patriota, dowódca wielu zwycięskich potyczek ze Szwedami. Jerzy Lubomirski – marszałek koronny, służy obronie ojczyzny, ale wydaje się nade wszystko cenić swoją dumę. W „Potopie” otrzymujemy zapowiedź jego przyszłych szkodzących ojczyźnie czynów. Jan Kazimierz – król Polski, upokorzony zdradą własnego narodu musiał uciekać na Śląsk. Pobożny władca, wracający do kraju w triumfie, charyzmatyczny i kochany przywódca wyzwolenia ojczyzny z rąk szwedzkich.

- 6 - „Potop”

Historia w „Potopie” Pisarz bardzo dokładnie zapoznał się z czasami najazdu szwedzkiego (studiował pamiętniki, listy, kroniki, herbarze,

notatki, prace historyczne); do powieści wplótł autentyczne przemówienie Zamoyskiego do zakonników jasnogórskich, oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława;

Z „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska zaczerpnął Sienkiewicz obrazy pojedynków, bójek, awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując się na jego stylu i języku.

Źródeł historycznych trzymał się bardzo wiernie i „Potop”należy pod tym względem do najlepszych dzieł historycznych. Główny bohater powieści Andrzej Kmicic, to postać na poły historyczna. Pasek w „Pamiętnikach” podaje, że w 1658 r.

pułkownik Samuel Kmicic „żołnierz dobry”, służył w wojsku litewskim pod Sapiehą, dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd wydostał go Czarniecki. Pozostałe wydarzenia z życia bohatera (służba u Radziwiłła, udział w walce ze Szwedami, wysadzenie kolumbryny) to fikcja literacka.

Zapamiętaj, że w „Potopie” bohaterami historycznymi są: król Jan Kazimierz, Janusz Radziwiłł, Bogusław Radziwiłł,

księżna Gryzelda Wiśniowiecka, król Karol X Gustaw, ksiądz Augustyn Kordecki, Jerzy Sebastian Lubomirski, Jan Sobiepan Zamoyski, Andrzej Grudziński, Krzysztof Opaliński, Hieronim Radziejowski, Arvid Wittenberg, Weyhard Wrzeszczowicz, Stefan Czarniecki, generał Burchard Miller.

Najważniejsze wydarzenia historyczne w „Potopie” 1. Wkroczenie wojsk szwedzkich do Polski latem 1655 r. w liczbie ok. 40 tysięcy (Wielkopolska, Litwa). 2. Kapitulacja:

a) wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem 25 VII 1655 r., b) poddanie Poznania Szwedom pod wpływem Krzysztofa Opalińskiego, wojewody poznańskiego i innych

magnatów, c) poddanie Szwedom Litwy przez Janusza Radziwiłła, wojewodę wileńskiego (Kiejdany 20 X 1655 r.), d) poddanie Szwedom Warszawy (wrzesień), e) Krakowa (październik) 1655r.

3. Ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk i wydanie w Opolu (20 Xi 1655 r.) uniwersału wzywającego naród do walki ze Szwedami.

4. Partyzantka chłopów na Podkarpaciu. 5. Odbicie Szwedom Nowego Sącza (XII 1655 r.) 6. Obrona Częstochowy: 19 XI - 27 XII 1655 r. 7. Powrót króla i złożenie ślubów w katedrze lwowskiej. 8. Czerwiec – lipiec 1656 r. – bitwy pod Warszawą: 30 VI zajęcie jej przez Polaków, 28 - 30 VII ponowne zajęcie jej przez

Szwedów na kilka tygodni. 9. Stopniowe wycofywanie się Szwedów z ziemi polskiej i Litwy, napierane przez wojska Stefana Czarnieckiego. 10. Ostateczne zakończenie zmagań dopiero 3 V 1660 r. pokojem oliwskim.

Sienkiewicz dokładniej opisał bitwy zwycięskie niż przegrane. Niektóre klęski pominął, inne opisał

sprawozdawczo w paru zdaniach. Szczególnie, symboliczne znaczenie nadał obronie Jasnej Góry miejsca

świętego dla Polaków. Wojna jako profanum stała się sacrum w obronie wiary i wolności. Wykreował

bohaterów wg klasycznej zasady: dobrych patriotów (Czarniecki, Sapieha, Kordecki, Sobiepan Zamoyski,

Wołodyjowski) i złych - zdrajców, głównie magnatów (Radziejowski, Opaliński, Radziwiłłowie).

Historia a „Potop” Henryk Sienkiewicz uważał historię za czynnik kształtujący świadomość narodową – w sytuacji, gdy brak instytucji państwa, następuje wzrost znaczenia wzorców osobowych z przeszłości, a tradycyjne normy etyczne stają się źródłem siły. W swej koncepcji narodu pisarz oparł się na idei romantycznej, wykorzystał też typowo romantyczny kult indywidualizmu. Rozbieżności między wizją Sienkiewicza a faktami historycznymi:

Według autora powodem rozpoczęcia wojny ze Szwedami było naruszenie uczuć religijnych Polaków poprzez oblężenie Jasnej Góry. Prawda: ucisk, okrucieństwo, grabieże, nieprzestrzeganie umów kapitulacji.

Punktem zwrotnym zwycięstwo – odparcie ataku Szwedów w grudniu 1655 roku. Tymczasem w sierpniu tego roku miały miejsce wystąpienia ludności

w Wielkopolsce i na Podkarpaciu (partyzantka).

Marginesowa wzmianka o udziale chłopów (Michałko), podczas gdy odnotowano duży ich udział w walkach partyzanckich, w obronie Warszawy. Zdecydowana przewaga Szwedów pod Jasną Górą – a było akurat odwrotnie.

Postacie historyczne (król, królowa) zostały wyidealizowane.

Żadne źródła nie poświadczają napaści na króla w górach – to fikcja literacka.

Sienkiewicz świadomie i celowo idealizował historię, faworyzował legendę – tworzył pewien mit na potrzeby narodu („ku pokrzepieniu serc”). [MIT

NARODOWY]

- 7 - „Potop”

Baśń, western i powieść historyczna Zapamiętaj, że „Potop”to:

powieść historyczna wzorowana na dorobku Waltera Scotta – równolegle istnieją dwa wątki fabularne: miłosny (klasyczny trójkąt: Kmicic, Oleńka Billewiczówna i Bogusław Radziwiłł) oraz historyczny. Wątek fikcyjny to losy przeciętnego bohatera uwikłanego w wydarzenia historyczne, konflikty epoki.

powieść nawiązująca do romansu grozy poprzez elementy sensacji i tajemnicy, nagłe porwania i ucieczki, wróżby, pojedynki, zmianę nazwiska postaci.

epopeja – mnóstwo scen batalistycznych, opisów pojedynków, walk, a także zabieg idealizacji, hiperbolizacji bohaterów, chociaż pisarz wyposaża swoje postacie również w rysy humorystyczne. Język często jest pełen rozbudowanych porównań, styl podniosły. „Potop”to powieść, w której dodatkowo odnajdziemy:

elementy baśniowe – bohaterowie bez szwanku wychodzą z sytuacji pozornie bez wyjścia, dobro zwycięża nad złem, szczęśliwe zakończenie: rycerz pokonuje rozliczne przeszkody, by uwolnić swą ukochaną. Wróg przemyślnie piętrzy na drodze zakochanych liczne pułapki, ale i tak nie zdobywa względów dziewczyny. Pojawia się postać, która przywdziewa maskę, by w decydującym momencie okazać się kimś innym (Kmicic – Babinicz). Są też: kara za złe postępki, nagroda za dobre, szczęśliwy finał.

elementy powieści przygodowej i westernu – dwóch mężczyzn walczy o miłość jednej kobiety, biorą udział w wojnach, szybka akcja, ciągłe zmiany miejsca, bohaterowie na koniach przemierzają rozległe przestrzenie.

elementy legendy i średniowiecznego apokryfu – opisy oblężenia Jasnej Góry, na przykład tajemnicza przepowiednia starosty.

elementy realistycznej powieści „dokumentalnej” – wzorowana na dorobku Józefa Kraszewskiego: wierne opisanie na podstawie źródeł, obyczajów i stylu życia XVII-wiecznej szlachty czy arystokracji, dążenie do maksymalnej wierności prawdzie dziejowej (możliwość zweryfikowania w źródłach, dokumentach), ograniczenie fikcji literackiej do beletryzacji rozmów postaci, ogólnego tła obyczajowego i fikcyjności bohaterów drugoplanowych. Są tu elementy gawędy szlacheckiej, rodem z baroku, oświecenia, wzorowanej na „Pamiątkach Soplicy” Henryka Rzewuskiego, „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska. Narrator o cechach gawędziarza, który przynależy do świata przedstawionego (jedna z postaci), a więc następuje ograniczenie jego wszechwiedzy, zanika dystans epicki i patos w sposobie wypowiedzi.

Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII 1. Magnateria:

Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, Opaliński – prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem własnego rodu, wydają cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla własnych korzyści materialnych lub na skutek urazy osobistej, cechuje ich warcholstwo, są to samowolni i pyszni egoiści.

Sapieha, Lubomirski, Zamoyski – to patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak postacie idealne.

2. Szlachta: poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z nowym położeniem (kiedy Opaliński oznajmił o podpisaniu

kapitulacji Wielkopolski, wznosi okrzyki na cześć króla szwedzkiego), płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów,

do zdrady ojczyzny skłania ich obietnica przywilejów stanowych (np. stryj Oleńki, mówi: „Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można),

na kompanii Kmicica ciążą morderstwa, rozboje i gwałty (każdy z żołnierzy był skazywany przez sądy na utratę czci i życia, grasują bezkarnie, bo prawo i sądownictwo jest za słabe)

butna niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, interesowna, zaślepiona, bezmyślna politycznie i krótkowzroczna, uległa wobec magnaterii, często obojętna wobec potrzeb ojczyzny.

Wśród szlachty są jednak jednostki prawe, gotowe do poświęceń (etos rycerski), np. Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy.

3. Lud miejski i wiejski Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego. Lud występuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do walki.

Lud cechuje: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki, Lud bierze w swoje ręce sprawę obrony przed Szwedami; ruch partyzancki obejmuje cały kraj (górale tatrzańscy ratują

życie królowi; kilkunastoletni Michałko, chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym wprowadzają w podziw szlachtę),

Lud stawia opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają nacisk ekonomiczny i obciążają dodatkowymi pracami; lud woli znosić chłostę i więzienie, a nawet śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi najeźdźcy.

O ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując śluby lwowskie Jana Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po zakończeniu wojny poprawi położenie pospólstwa (Król ślubów tych nie spełnił!).

- 8 - „Potop”

Odrodzenie moralne narodu

Na początku akcji „Potopu” Sienkiewicz ukazuje upadek moralny społeczeństwa (zdradę, zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą, odstępowanie od władcy, apatię i rezygnację). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada się o Polakach:

„Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród

nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i

przedajni te ziemię zamieszkują”.

Później następuje punkt zwrotny - naród się podźwiga i odradza. Przy końcu utworu sami Szwedzi nie mogą nadziwić się zmianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego oporu.

Obraz walki zjednoczonego narodu. Krytyka magnaterii

„Trylogia” H. Sienkiewicza powstała w dobie rozbiorów. Społeczeństwo odczuwało jeszcze gorycz klęski powstania styczniowego i brak perspektyw odzyskania wolności. W tej sytuacji Henryk Sienkiewicz odwołał się do okresu historycznego, w którym na Polskę spadły liczne nieszczęścia, a jednak obroniła ona swoją niepodległość, czyli do wieku XVII. Akcja „Potopu” rozpoczyna się w r. 1655, kiedy Rzeczypospolitej, prowadzącej dwie wojny na wschodzie, zagroziła trzecia od północy. Trzy silne armie szwedzkie zaatakowały jednocześnie Wielkopolskę i Litwę. Sienkiewicz pokazał pierwsze uderzenie Szwedów na niekarny i rozprzężony obóz szlachecki pod Ujściem i zdemaskował haniebną rolę magnatów wielkopolskich. Już na początku pisarz wyjaśnia, że najazd szwedzki został wywołany m.in. namową byłego podkanclerza koronnego, Hieronima Radziejowskiego, który, za intrygi przeciwko Janowi Kazimierzowi skazany na banicję, zbiegł do Szwecji i rozpoczął agitację za wojną przeciwko Polsce (wykorzystując jako pretekst stary spór Wazów o szwedzką koronę). W czasie wkroczenia wojsk szwedzkich do Polski Radziejowski znajdował się obok dowódcy oddziałów nieprzyjacielskich.

W następnych rozdziałach autor przeniósł akcję na Litwę, do Kiejdan, aby ukazać zdradę Janusza Radziwiłła, hetmana i wojewody wileńskiego. Dwie prowincje, wielkopolska i litewska, na skutek zdrady magnatów przeszły pod panowanie szwedzkie. Szlachta również uległa najeźdźcy, gdyż obawiała się straty własnych majątków. Najmniej entuzjazmu do przejścia pod nowe panowanie zdradzali mieszczanie i chłopi. W dialogu Czecha Wrzeszczowicza z posłem cesarskim Lisolą podkreślił autor słabość państwa szlacheckiego, uległość i płaszczenie się przed wrogiem, który prawie bez walki doszedł aż do Częstochowy. W drugiej fazie wojny opór zaczyna się wśród niższych stanów i stopniowo ogarnia coraz wyższe. Godnym uwagi faktem, jest to że wodzem ogólnonarodowego ruch oporu przeciw najeźdźcom staje się nie żaden z magnatów, ale człowiek znany z czynów rycerskich, lecz nie pełniący dotąd w Rzeczypospolitej żadnego wysokiego urzędu - Stefan Czarniecki, który mawiał o sobie: „Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli”.

Raz rozpoczęty ruch rozwija się i postępuje. Powrót króla, konfederacja tyszowiecka, uniwersał królewski - to kolejne

etapy walki, o której nikt już nie wątpi, że zakończy się zwycięstwem. Sienkiewicz pokazał, jak tworzył się ogólnonarodowy front walki z najeźdźcą, w którym inicjującą i decydującą siłą była nie magnateria, ale niższe warstwy społeczne: chłopi, mieszczanie, drobna i średnia szlachta:

„Lud z gór, lud z puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedom po drodze, napadał na

mniejsze oddziały, wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły krwią

szwedzką.”

W przedstawionych wydarzeniach doczekała się rehabilitacji szlachta ze swym głównym bohaterem Andrzejem

Kmicicem na czele. Sienkiewicz pokazał ogromne zasoby jej żywotności i siły, fantazji kawalerskiej i pogardy śmierci. Dzięki tym zaletom „Potop” zalewający cały kraj, nie pochłonął go. Rzeczypospolita wyszła z niebezpieczeństwa zwycięsko. Zwycięstwo nad Szwedami było rezultatem zjednoczenia wszystkich stanów. Wysiłek całego narodu mógł doprowadzić do pokonania najeźdźcy.

Obrazy życia obozowo-rycerskiego „Potop” to także powieść wojenna. Niekiedy nawet wojna jest sakralizowana. Na obraz życia społeczeństwa polskiego

XVII w. składają się głównie fakty ukazujące życie obozowo-rycerskie, wojenne. Np. cnoty rycerskie (heroizacja bohaterów), sposób formowania chorągwi, pospolite ruszenie, turnieje, bardzo plastyczne opisy bitew. Niewiele natomiast dowiadujemy się o stosunkach społecznych i życiu kulturalnym Polaków.

Obraz ten uzupełniają nieliczne sceny życia domowego i obyczajowego:

1. ciche życie rodzinne, 2. uczty i zabawy hulaszcze w dworkach szlacheckich (tu doskonała scena zbiorowa: uczta w Kiejdanach), 3. bójki w karczmach.

- 9 - „Potop”

Miłość do ojczyzny Patriotyzm to główna cecha bohaterów pozytywnych, takich jak król Jan Kazimierz, Wołodyjowski

czy Zagłoba, którzy są gotowi do największych poświęceń dla ojczyzny. W opozycji do patriotyzmu została ukazana prywata, którą kierują się Radziwiłłowie, a także ci, którym żądza władzy utrudnia podporządkowanie się interesowi zbiorowemu. Patriotyzm polega na przełamywaniu takiej postawy. Wzorem bohatera kochającego ojczyznę jest Kmicic, który odkłada na później ratowanie Oleńki, uznając za ważniejszy obowiązek walki o wyzwolenie Polski od nieprzyjaciół.

Idealizacja narodu Tytuł powieści nawiązuje do popularnego określenia szwedzkiej inwazji na ziemie Rzeczpospolitej w połowie XVII w.,

ale ma także sens symboliczny. Byt narodu i państwa polskiego był wówczas tak samo zagrożony, jak fizyczny byt ludzkości podczas biblijnego „Potopu”. Sienkiewicz sugeruje, że zalanie ziem polskich przez nieprzyjaciół było karą za grzechy egoizmu i sobiepaństwa szlachty oraz próbą zesłaną na Polaków przez Opatrzność.

Jednocześnie krytyka słabości i ciemnych stron narodu polskiego w ostatecznym rozrachunku kończy się jego pochwałą. Większość ukazanych bohaterów to gorący patrioci: ukochany monarcha Jan Kazimierz, magnaci (Zamoyski, Sapieha), szlachta (Billewicze, Wołodyjowski, Zagłoba, Skrzetuski), duchowieństwo (ks. Kordecki i reszta zakonników jasnogórskiego sanktuarium), a nawet mieszczanie dzielnie broniący Częstochowy i lud wiejski (górale ratujący króla). Pozytywnego obrazu nie przesłania kilku zdrajców, którzy za swoje czyny poniosą odpowiednią karę.

Ta idealizacja polskiego narodu jest jedną z przyczyn niezwykłej popularności „Potopu” i całej „Trylogii” wśród czytelników. Należy pamiętać, że „Trylogia” to powieść „ku pokrzepieniu serc”, pisana w okresie zaborów, kiedy wydawało się, że Polacy, pozbawieni od prawie stu lat własnego państwa, nie mają większych szans na jego odzyskanie. Sienkiewicz stworzył zmitologizowaną wizję ojczyzny i jej godnych podziwu dzieci, które w chwili zagrożenia potrafią się zjednoczyć, naprawić błędy i odrodzić moralnie. Pomimo słabości zdają egzamin z patriotyzmu, któremu zostali poddani przez Boga i Historię, i wychodzą z niego oczyszczeni i wzmocnieni. Takie jest sedno przesłania powieści kierowanego do rodaków. Miała ona wzmocnić ich morale, pobudzić narodową dumę, dać nadzieję na to, że dawna chwała i potęga Rzeczpospolitej nie są utracone na zawsze.

Pochwała miłości i wierności

„Potop” to także opowieść o miłości i jej odradzającej sile. Miłość do Oleńki ratuje głównego bohatera przed ostatecznym moralnym upadkiem i pozwala mu rozpocząć nowe życie. Z kolei trwałość uczucia Oleńki do Kmicica w pewnym sensie stanowi ziemski odpowiednik nadprzyrodzonej miłości i opieki roztaczanej nad Polakami, mimo ich grzechów, przez Matkę Boską.

Artyzm „Potopu” Akcja „Potopu” składa się z dwóch ściśle splecionych ze sobą wątków: historycznego i osobistego:

a) wątki historyczne: najazd Szwedów na Wielkopolskę, oblężenie Częstochowy, ślubowanie Jana Kazimierza, zdobycie Warszawy, bitwa pod Rudnikiem i pod Warką.

b) wątek osobisty: miłość Kmicica do Oleńki, Wołodyjowskiego do Anusi Borzobohatej. Wśród żywych, barwnych scen wątku osobistego są sceny sielankowe, pełne uroku staropolszczyzny (np. w izbie czeladnej w Wodoktach, w Pacunelach w domu starego Gasztowta, w Burcu u pana Skrzetuskiego itp.)

Ogromna ilość postaci. Autor ukazuje magnatów, szlachtę, żołnierzy, wodzów, zakonników, Szwedów, Tatarów...

Przedstawiciele magnaterii: Krzysztof Opaliński, dwaj stryjeczni bracia - Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Jerzy Lubomirski, Sapieha, Sobiepan Zamoyski.

Pełne plastyki są postaci zwykłych oficerów i towarzyszy, jak Wołodyjowski, Zagłoba, Roch Kowalski, kompanioni Kmicica, Charłamp oraz prostych żołnierzy, jak trzej Kiemlicze, Soroka, Butrym, Rzędzian. Wszystkie postacie ukazuje Sienkiewicz w ciągłym ruchu, w działaniu, w czynnym życiu obozowym, w którym odwaga, siła, umiejętność szermierki mają znaczenie decydujące. Ulubioną postacią Sienkiewicza jest pan Zagłoba, który wnosi do powieści humor i optymizm.

Autor „Potopu” często portretuje swoich bohaterów, np. „Kiemlicz był to starzec kościsty i ogromny, z twarzą wiecznie

skrzywioną. Oczy miał kosę, również jak i jego dwaj synowie, brwi krzaczaste i takież wąsy, pod którymi sterczała wysunięta

naprzód warga, która, gdy mówił, zachodziła mu aż pod nos, jak u ludzi nie mających zębów.” Z zamiłowaniem kreślił Sienkiewicz przebieg pojedynków, potyczek, starć i bitew, często stosując porównania

homeryckie.

- 10 - „Potop”

Język i styl Dostosowany jest do XVII-wiecznego społeczeństwa: mowa szlachecka skażona latynizmami, pełna dziwacznych

konceptów. Bohaterowie „Potopu” mówią rubaszną polszczyzną, lekko tylko archaizowaną w wyrażeniach i składni oraz ozdobioną zwrotami łacińskimi. Jednocześnie język i styl każdej postaci mają cechy indywidualne. W opisach odautorskich występuje zawsze język współczesny (jasność, przejrzysta budowa zdania, prostota wysłowienia).

Bogactwo języka zwiększają także liczne porzekadła i powiedzonka, np. „jeśli cię tam nie rozstrzelają to niech mnie

szczecina pokryje...” Typowym przykładem stylu makaronicznego jest list królewski do szlachty żmudzkiej. W „Potopie” charakterystyczne są dla XVII wieku długie wielokrotnie złożone okresy zdaniowe, z dużą ilością wyrażeń i zdań wtrąconych, często o konstrukcji zapożyczonej ze składni łacińskiej (orzeczenie na końcu).

Dla ukształtowania szlacheckich typów i wzorów zachowań bezcennym źródłem były Pamiętniki Paska, które w swym odczycie Sienkiewicz wysoko ocenił. Julian Krzyżanowski w studium Pasek i Sienkiewicz napisał, że autor „Trylogii” wprowadził szereg zwrotów i zdarzeń z Pamiętników, pogłębiając w ten sposób prawdopodobieństwo historyczne powieści. Akcja prowadzona jest ściśle według walterscottowskich *[ łolterskotowskich] założeń:

1. porwania, 2. ucieczki, 3. przebrania, 4. pojedynki, 5. zawieszanie wątków w momencie największego napięcia 6. fikcyjny główny bohater spotyka realnie istniejące postacie historyczne 7. bogactwo historycznego szczegółu

[ *Tak historyczną powieść przygodową kształtował szkocki pisarz Walter Scott (1771-1832) ] Tę dynamiczną budowę powieści Sienkiewicz powiązał z trzema ujęciami kompozycyjnymi:

1. stopniowaniem, 2. kontrastem, 3. zaskakującą niespodzianką.

Najistotniejszym walorem „Potopu” jest narracja. Mamy tu do czynienia z wielością odrębnych typów narracji przy dominującej roli narratora wszechwiedzącego, któremu nieobcy jest XIX-wieczny punkt widzenia. Obok epickiego dystansu obserwujemy:

1. subiektywizm (bezpośrednio wprowadzone oceny), 2. stylizowane relacje kronikarskie, 3. elementy szlacheckiego pamiętnika, 4. spojrzenie oceniającego wydarzenia historyka.

Archaizmy w „Potopie”. Stylizacja archaiczna

Wśród wielu stylizacji językowych, zastosowanych przez Henryka Sienkiewicza w „Potopie” i dwóch pozostałych częściach „Trylogii”, najczęściej występującą jest stylizacja archaiczna (inaczej: archaizacja): fonetyczna, np.”harmaty” - armaty, fleksyjna, np. „jeślić się co we mnie” - jeśli się coś we mnie, leksykalna, np. „kompanionowie”, „familianci”, „synowiec”, „waćpanna”, znaczeniowa, np. „siła o tym mówić” - dużo tym mówić, składniowa, przejawiająca się w okresie zdaniowym, szyku przestawnym, czasie zaprzeszłym – „Chciał był pan Skrzetuski”. Nie chcąc tworzyć wiernej kopii języka staropolskiego, pisarz skierował się w stronę czerpania z języka staropolskiego jedynie elementów pozwalających na dobrą komunikację bohaterów „Potopu” i jego odbiorców. Dlatego też nie odnajdziemy w blisko tysiącstronicowym dziele makaronizmów, zwrotów barokowych czy nadmiernego patosu. Zastąpiono je składnią i fleksją przypominającymi siedemnastowieczny język, lecz na tyle zrozumiałymi, by tekst pozostał jasny i czytelny. Użycie języka naśladującego sposób porozumiewania się z dawnych wieków, polegający na użyciu starych wyrazów, form, zwrotów, widać najpełniej w partiach dialogowych, wypełnionych spolonizowanymi wyrazami łacińskimi oraz semantyką staropolską, a mniej w narratorskich.

Doskonałym przykładem popierającym powyższą tezę jest sposób mówienia Jana Onufrego Zagłoby, skonstruowanego na wzór barokowego gawędziarza Jana Chryzostoma Paska. Posługując się w zależności od sytuacji zwrotami charakterystycznymi dla przemówień, sypiąc często rubasznymi dowcipami czy sięgając po frazy żołnierskie („niech mnie kule

biją”, „wziąć za szable”, „położyć mostem”), przeplatając swoje wystąpienia zwrotami łacińskimi ( „exemplum”, „zalterować” - poróżnić, zaskoczyć czymś innym, od „alter” – inny) lub sięgając po wyrażenia ówcześnie uważane za wulgarne opasły staruszek staje się zatem dowodem popularności stylizacji archaicznej w Sienkiewiczowskiej „Trylogii”.

- 11 - „Potop”

- 12 - „Potop”

Utwór możesz przywołać w wypowiedziach poruszających następujące tematy:

idealizacja przeszłości w powieści historycznej wina i odkupienie patriotyzm literacki obraz szlachty koncepcja narodu w tradycji literackiej mitologia narodowa zadania i cele literatury – dzieła pisane „ku pokrzepieniu serc” przemiana wewnętrzna bohatera miłość zdrada sarmatyzm

Kontynuacje i nawiązania

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki (źródło sylwetek XVII-wiecznych szlachciców, obyczajowości, archaicznego języka) Henryk Rzewuski Pamiątki Soplicy (gawędy szlacheckie będące jedną z ważniejszych inspiracji świata powieściowego

„Potopu”) Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (przemiana Kmicica – nawiązanie do kreacji Jacka Soplicy, sentyment do sarmatyzmu i

świata szlacheckich wartości) Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk (parodia stylu gawędy szlacheckiej, polemika z Sienkiewiczowską idealizacją

tradycji sarmackiej) Andrzej Stojowski W ręku Boga (współczesna próba kontynuacji losów wybranych bohaterów „Trylogii”) Andrzej Waligórski Rycerze (satyryczne słuchowisko radiowe kabaretu Elita inspirowane Trylogią)

Muzyka Jacek Kaczmarski, teksty piosenek z albumów Dzieci Hioba (Pan Kmicic, Pan Wołodyjowski), Sarmatia i Dwie

Sarmacje Malarstwo

Juliusz Kossak, akwarele i grafiki z ilustracjami do „Trylogii” (m.in. Kmicicowa kompania, Kmicic z Oleńką na saniach) Jan Marcin Szancer, ilustracje do „Trylogii” (wykorzystywane w większości ilustrowanych powojennych wydań dzieła

Sienkiewicza) Józef Brandt Potyczka ze Szwedami, Pochód Szwedów do Kiejdan, Towarzysz pancerny (malarstwo historyczne,

zwłaszcza tematyka kozacka i kresowa, jako źródło inspiracji) Film

„Potop”, reż. Jerzy Hoffman (najbardziej znana ekranizacja dzieła Sienkiewicza, w 2015 r. zrekonstruowana w wersji cyfrowej)

Ogniem i mieczem, reż. Jerzy Hoffman (adaptacja filmowa powieści) Przygody pana Michała, reż. Jerzy Hoffman (telewizyjna ekranizacja Pana Wołodyjowskiego, ostatniej części

„Trylogii”)

Zarys fabuły „Potopu” [Powieści, nie filmu!]

W 1654 r. Chmielnicki poddaje się Rosji, co staje się przyczyną wojny polsko-rosyjskiej. Dwie potężne armie rosyjskie wkraczają w tym roku na Litwę i Białoruś. O tej wojnie wspomina Sienkiewicz nazywając ją, ze względu na cenzurę carską, wojną z Septentrionami, z Chowańskim itp. [ezopowa mowa]

Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel możnego rodu żmudzkiego, w testamencie przekazał cały majątek wnuczce Aleksandrze, oddając ja pod opiekę szlachty laudańskiej i wyznaczając na męża Andrzeja Kmicica, któremu też zapisał wieś Lubicz. Styczeń 1655 r. 1) Prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach (młodzi pałają odwzajemnioną miłością), pobyt w Lubiczu (pijatyki

i rozpusta, dewastacja starożytnego dworku) 2) Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w karczmie i zostali wybici przez okoliczną

szlachtę. Kmicic w odwecie morduje mieszkańców Wołomontowicz i pali ich domy. Oleńka ukrywa go przed Butrymami, ale już bezpiecznego wypędza zrywając zaręczyny)

3) Porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego (Wołodyjowski rani w pojedynku Kmicica, ale widząc jak bardzo młodzi się kochają postanawia pomóc warchołowi w odzyskaniu dobrej reputacji).

- 13 - „Potop”

4) Wiosną 1655 r. Szwedzi pod wodzą Wittenberga napadają na Polskę. Wykorzystują okazję, że Polska toczy walki z Rosją. Pierwsze uderzenie skierowane jest na Wielkopolskę. Wojskom szwedzkim towarzyszy podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski (skazany na banicję za intrygowanie przeciw królowi Janowi Kazimierzowi i za warcholstwo uciekł w 1652 r. do Szwecji i z zemsty namawiał Szwedów do ataku na Polskę).

5) Kapitulacja pod Ujściem (wojewoda poznański Krzysztof Opaliński w towarzystwie Radziejowskiego i Wirtza przekazują królowi szwedzkiemu władzę nad Wielkopolską).

6) Król Jan Kazimierz, nie zdoławszy nakłonić pospolitego ruszenia do walki z najeźdźcą, rusza w kierunku Krakowa, powierzając jego obronę Stefanowi Czarnieckiemu.

7) Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła (Na Litwę dotarli Zagłoba oraz bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, chcą u boku wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła bronić kraju. W Upicie dołączył do nich Michał Wołodyjowski. W Kiejdanach przebywa już Oleńka, której towarzyszy stryj, Tomasz Bilewicz. Kmicic widząc w Radziwille obrońcę kraju składa mu przysięgę wierności)

8) Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów (omamiony przez hetmana Kmicic staje po stronie zdrajcy, zaś pozostali oficerowie zostają aresztowani i skazani na śmierć. Kmicic błaga dla nich o łaskę i hetman zapewnia go, iż zostaną internowani w Birżach. Eskortuje ich Roch Kowalski. Spryt i przebiegłość Zagłoby ratują im życie - komendant miasta miał ich rozstrzelać).

9) Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz próbuje zmusić Bilewiczów do wyjazdu do Kiejdan, Wołodyjowski ratuje Oleńkę, ale nakazuje rozstrzelanie Kmicica jako zdrajcy. Życie ratuje mu Zagłoba, który przejętych listów wiedział o wstawiennictwie pana Andrzeja)

10) Kmicic u Bogusława Radziwiłła (pobyt w Pilwiszkach uświadamia Kmicicowi przewrotność Radziwiłłów, próbuje porwać Bogusława, ale sam ranny ledwie uchodzi śmierci)

11) Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie w chacie smolarzy będącej teraz własnością Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka): a) Kmicic przybiera nazwisko Babinicz, b) wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu służbę (bracia w zamian puszczą pogłoskę, jakoby to

Kmicic postanowił porwać króla i oddać go w ręce Szwedów) i do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zdradą Radziwiłłów,

c) postanawia wyruszyć na Śląsk do króla Jana Kazimierza. 12) Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów (Kmicic podsłuchał prowadzoną w języku niemieckim rozmowę

pomiędzy dowódcą wojsk szwedzkich Wrzeszczowiczem a baronem Lisola o zamiarze zajęcia Częstochowy i ograbienia Jasnej Góry. Zdobyte informacje przekazuje przeorowi klasztoru, księdzu Kordeckiemu.

13) Obrona Jasnej Góry, Babinicz: a) 8 listopada pod mury klasztoru przybywają wojska szwedzkie pod dowództwem Wrzeszeczowicza, który na

próżno próbuje skłonić zakonników do otwarcia bram, b) 18 listopada docierają Szwedzi dowodzeni przez Millera, kolejne ich szturmy nie przynoszą rezultatów, c) Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem, dzielnością i zmysłem dowódczym czym zdobywa przychylność

księdza Kordeckiego, d) jeden z posłów ostrzega obrońców przed ściąganymi z Krakowa działami burzącymi, e) Kmicic pod osłoną nocy wysadza kolumbrynę prochem, ale dostaje się do niewoli. Tu zdrajca Kuklinowski

torturuje więźnia, ale ten przy pomocy braci Kiemliczów uchodzi cało, f) 25 grudnia Szwedzi przypuszczają ostatni szturm i odchodzą spod murów. Przeor, przekonany o śmierci

Kmicica, ujawnia jego prawdziwe nazwisko. 14) Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem, powrót króla do kraju (król nieufnie podchodzi do opowieści

Babinicza, rusza jednak do kraju. Babinicz ciężko ranny w bitwie, w której króla od szwedzkiej niewoli bronią górale, wyznaje swe prawdziwe nazwisko).

15) Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie (oblężony przez wojsk Sapiehy, pod jego dowództwem walczą Wołodyjowski i Zagłoba, hetman umiera 31 grudnia).

16) Kmicic, z rozkazu króla, na czele oddziału Tatarów, których chan przysłał na pomoc Rzeczypospolitej . 17) Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, upatrzywszy sobie Anusię Borzobohatą, dwórkę księżnej

Wiśniowieckiej, każe odwieść dziewczynę do Zamościa, ale planuje odbicie dwórki. Kmicic uniemożliwia spisek i odwozi Anusię do Białej, skąd zostaje odesłana do Grodna. W drodze porywa ją jednak Bogusław Radziwiłł i osadza razem z Oleńką w Taurogach).

18) Bitwa pod Sokółka, uratowanie Soroki przez Kmicica (Sakowicz podstępnie chwyta Sorokę i skazuje na śmierć przez nabicie na pal. Kmicic na próżno błaga o uwolnienie przyjaciela, wówczas zbuntowane oddziały radziwiłłowskie atakują Bogusława).

19) Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu. 20) Bitwa pod Warką, zdobycie Warszawy, Prostki (Czarniecki uniemożliwia wojskom szwedzkim dotarcie do obozu

króla Karola Gustawa).

- 14 - „Potop”

21) Oleńka u Bogusława w Taurogach (zakochany magnat na próżno stara się o względy Oleńki, zaś po jego wyjeździe na wojnę z Sapiehą pan Sakowicz próbuje swe plany miłosne zrealizować w stosunku do Anusi).

22) Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw wojskom znienawidzonego Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża magnata w pojedynku, ale wypuszcza go wolno obawiając się o życie Oleńki).

23) Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmionowicz (panny przy pomocy stryja Oleńki, p. Tomasza Bilewicza - dowodzi zbrojnym oddziałem na Żmudzi - umykają z Taurogów).

24) Ocalenie Wołomowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukując oddziału pana Tomasza przechwytuje list i atakuje Wołomowicze. Wieś ocala Kmicic. Kiedy jednak ma zamiar powrócić i spotkać z ukochaną, otrzymuje rozkaz wyruszenia na południe Polski, na wojnę z Rakoczym)

25) Ranny Kmicic w Lubiczu (Oleńka zamierza wstąpić do klasztoru, przypadkowo spotyka ciężko rannego w wojnie węgierskiej 1657 r. Kmicica. Może przebaczyć umierającemu, ale nie chce znać żywego).

26) Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksiądz odczytuje list królewski przywieziony przez Wołodyjowskiego, w którym monarcha rehabilituje Kmicica. Oleńka prosi ukochanego o wybaczenie).

Oleńka i Kmicic na kuligu, obraz Juliusza Kossaka

Polecane opracowanie „Potopu” w Internecie: http://”Potop”.klp.pl/ Polski z pasją: https://youtu.be/XSKBJSaXhPA Sienkiewicz, „Trylogia”: https://culture.pl/pl/tag/”Trylogia”

- 15 - „Potop”

Appendix [Dodatek]

Klęski i zwycięstwa w „Potopie”

Kapitulacje i niepowodzenia Walki zwycięskie

1655 - Ujście, Kiejdany, Warszawa, Kraków, Żarnów - opis zdrady magnatów kontrastuje z głębokim patriotyzmem szlachty 1656 - Malbork (opis porażki w trzech zdaniach) Warszawa (VII) - w „Potopie” krótki opis szczególnie dwóch pier-wszych zwycięskich dni bitwy i wzmianka o ostatecznej klęsce Polaków w trzecim dniu. Gołąb - podkreślenie w powieści waleczności Polaków i krótka informacja o klęsce.

1655 - Nowy Sącz. Autor umiesz-cza relację o licznych zwycięstwach Polaków nad Szwedami. Częstochowa - obszerny opis obrony klasztoru, zajmujący 8 rozdziałów. Zwycięska bitwa stała się punktem zwrotnym w wojnie ze Szwedami. Powrót króla Zamość - opisany szeroko jako wielki triumf, obszerna relacja z podkreśleniem klęski wroga. 1656 Warszawa 30 VI - długi opis zwycięstwa Polaków (brak faktu odbicia miasta przez wroga w lipcu 1656 r. - autor umieszcza krótką informację o tym znacznie dalej w tekście). Osaczenie Szwedów w widłach Wisły i Sanu, Warka - szeroki opis szarży Stefana Czarnieckiego Zmagania na Litwie i w Prusach Prostki - obszerne opisy 1657 - wyjście wojsk szwedzkich do Danii Wypędzenie Rakoczego - optymizm autora powieści

Podobieństwa „Potopu” do baśni, eposu i westernu

Sposób

prezentacji

Baśń Epos

antyczny

Western Przykłady z „Potopu”

bohaterów

doskonali jak rycerze, nie załamują się pod wpływem przeciwności

heroiczni obrońcy o niezwykłych cechach, wielkich przymiotach

ludzie o silnych, prostych charakterach, stawiający czoła niebezpieczeństwom

wysadzenie kolubryny przez Kmicica, uratowanie króla

zdarzeń

dominuje żywioł optymizmu, tajemniczości, niezwykłości

nastawienie na przygodę wojenną: bitwy, pojedynki, hiperbolizacja zdarzeń i możliwości bohaterów, sakralizacja obrony Ojczyzny

dynamizm zdarzeń, stopniowanie napięcia, kontrast, niespodzianki, porwania, pojedynki, ucieczki, nagłe katastrofy, nagły ratunek, zawieszenie wątku w momencie największego napięcia

uczta kiejdańska, pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim, porwanie Bogusława

etos triumf dobra nad złem

wojna obronna narodową świętością

walka dobra ze złem obrona Częstochowy, śmierć J. Radziwiłła

- 16 - „Potop”

„Potop” zbliża się gatunkowo do baśni, eposu, westernu, jednak znacznie się

od nich różni

baśń, epos, western „Potop”

czas akcji bliżej nieokreślony lub określony ogólnie

historyczny, dokładnie określony (1655 - 1657)

prawda historyczna zastąpiona fikcją lub dowolnie interpretowana staje się tłem dla przygód bohaterów

dość konsekwentnie respektowana

postacie na ogół fikcyjne, niekiedy w tle pojawiają się epizodyczne postacie historyczne

postacie historyczne występują na planie pierwszym wraz z fikcyjnymi

stosunek emocjonalny

autora narratora do

przeszłości

obojętny lub pozytywny, pełen szacunku

nacechowany głębokim zachwytem, dużym zaangażowaniem w opis wydarzeń i obyczajów epoki

funkcje literackie głównie etyczne głównie ideologiczne, potrzebne Polakom

II pol. XIX w., zgodnie z hasłem „Trylogii”: „ku pokrzepieniu serc”

Mimo pokrewieństwa z eposem, baśnią czy westernem, „Potop” jest powieścią historyczną. Fikcja literacka ma znamiona historyczne, wsparte na licznych dokumentach epoki (np. Antoni Walewski: Historia wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza, Karol Szajnocha: Krzysztof Opaliński, Bernard Kalicki: Bogusław Radziwiłł, Kazimierz Jarochowski: Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej i wiele innych).

Istotną funkcję odegrały pamiętniki, listy, kroniki dotyczące II połowy XVII wieku, również „Żywot księcia Bogusława Radziwiłła przez niego samego napisany”, opis obrony Częstochowy przedstawiony przez ks. Kordeckiego, „Klimaktery” Wespazjana Kochowskiego, pamiętniki Jemiołowskiego oraz kroniki Samuela Twardowskiego. Budulcem historycznym powieści były dla Sienkiewicza różne typy źródeł, które dostarczały historycznych informacji. Pisarz je modyfikował, nadawał nowe znaczenia, przetwarzał, żeby służyły celom ideowo-poznawczym i artystycznym. Ciekawa jest opinia Henryka Sienkiewicza zawarta w szkicu pt. „O powieści historycznej”:

„Powieść historyczna może być złą lub dobrą, fałszywą lub prawdziwą, zależnie od talentu albo

moralnych postaw autora; ale narkotykiem upajającym nie jest więcej od każdej innej powieści, od

poezji, od sztuki w ogóle. Ze stanowiska utylitarnego łatwiej by było dowieść licznych pożytków

wypływających z powieści historycznej. Pojedynczemu człowiekowi zawsze wychodzi na korzyść

rozważenie swej przeszłości. Ono wyjaśnia mu liczne zjawiska czasu teraźniejszego; uczy go patrzeć

genetycznie na siebie i dostarcza wskazówek na przyszłość; uczy niechać zadań, którym nic sprosta,

a podejmować odpowiednie. Jeszcze jaśniejsze światło rzucić może obrachunek z przeszłością, gdzie

chodzi o całe społeczeństwo. Czym są w ogóle dzieje ludzkości i poszczególnych jej gałęzi ? Historią

upadków i odrodzeń. Zbytecznym byłoby mówić, ile z rozwagi nad tym falowaniem życia może

wypłynąć otuchy. Do wszelkiego napoju można dodać narkotyku, ale nie idzie za tym, żeby nie było

napojów pokrzepiających”.

- 17 - „Potop”

Typy narracji w „Potopie”

W „Potopie” dominuje zobiektywizowany typ narracji, o autorskiej wszechwiedzy z współczesnym pisarzowi punktem widzenia. Narracja powieści nie jest też wolna od bezpośrednio wprowadzanych subiektywnych ocen, chociaż w porównaniu z innymi tomami „Trylogii” występują one rzadziej. Narracja „Potopu” jest tradycyjna, ale pisarz wykorzystuje w zasadzie wszystkie sposoby narracji współczesnej powieści historycznej.

Typowe dla narracji w „Potopie” jest wprowadzanie w ramach wszechwiedzącego narratora rozmaitych jego ról. Narrator występuje jako: kronikarz, autor staroszlacheckiego pamiętnika czy herbarza, historyk oceniający z dystansu dawne czasy, narrator opowieści przygodowej.

W otwierającym „Potop” opisie, który wprowadza nas w historie rodziny Billewiczów możemy znaleźć podobieństwo do szlacheckiego herbarza, które połączone jest z perspektywą historyka przez wprowadzenie komentarza: gniazdo ich... istniejące do dziś

W opisach wydarzeń historycznych i sytuacji politycznej narrator jest bliski perspektywie współczesnych pisarzowi historyków i nadaje swoim wywodom formę zbliżoną do historycznego szkicu.

Częstszym od powyższego sposobem przedstawiania wydarzeń jest przedstawianie historyczno-beletrystyczne, w którym fakty historyczne łączą się z odczuciami fikcyjnych postaci i są zbliżone do tego jak one je odbierają.

Wszechwiedza narratora wydaje się ograniczać do wydarzeń historycznych, które czytelnik może skonfrontować ze swoją wiedzą historyczną. Losy postaci fikcyjnych mają budzić w czytelniku zaciekawienie i zaskoczenie.

Charaktery postaci w „Potopie” poznajemy przede wszystkim przez ich działania. Jednak w powieści jest także miejsce na ważne opisy przeżyć postaci. Jednym z ważniejszych przykładów jest opis „psychomachii” Janusza Radziwiłła, która ma miejsce po ogłoszeniu podpisania ugody ze Szwedami na zamku w Kiejdanach.

Powieściowy narrator zmienia perspektywy, z których opowiada. Niezmienna jest jednak jego wiedza nie tylko o przyszłych zdarzeniach, ale także o ich znaczeniu dla losów, przede wszystkim ojczyzny.

Spór o Sienkiewicza Witold Gombrowicz nazwał Henryka Sienkiewicza „geniuszem łatwej urody”, który „zakorkował wyobraźnię

Polaków”, narzucając im nieprawdziwą i wyidealizowaną wizję przeszłości. Zarzucił autorowi „Trylogii”, że swój niewątpliwy talent pisarski wykorzystał do tworzenia dzieł łatwych i podsycających narodową próżność Polaków. Obraz świata w powieściach historycznych Sienkiewicza jest – zdaniem jego krytyków – uproszczony, nakreślony tendencyjnie, w sposób czarno-biały. A jednocześnie trudno się od lektury „Trylogii” oderwać. Pisarz z ogromną swobodą i inwencją wykorzystuje chwyty stylistyczne, rozwiązania fabularne, motywy i wątki zaczerpnięte z wielkiej tradycji epickiej i literatury popularnej. Potrafi przykuć uwagę czytelnika niezwykle wartką akcją, dynamicznymi opisami, barwnym, plastycznym językiem, znakomicie

skonstruowanymi bohaterami.