Warszawa, 22.05.2010

Od kryzysu finansowego do kryzysu fiskalnego

Ryszard PetruGłówny EkonomistaDyrektor Banku ds. Strategii i Nadzoru WłaścicielskiegoBRE Bank SA

AGENDA

� KRYZYS FINANSOWY A SFERA FISKALNA

� ROZWÓJ KRYZYSU FISKALNEGO WKRAJACH „PIGS”

� REAKCJA NA KRYZYS FISKALNY

� PODSUMOWANIE

KRYZYS FINANSOWY A SFERA FISKALNA

Stawki 5-letnich CDS (pb)

Kryzys finansowy źródłem kryzysu fiskalnego

Źródło: Bloomberg.

Co dalej?

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

08-08 11-08 02-09 05-09 08-09 11-09 02-10 05-10

Grecja Hiszpania Portugalia Włochy Polska

Kryzys finansowy

Stabilizacja Kryzys fiskalny

Bankructwo LehmanBrothers

Dubaj na skraju

bankructwa

W reakcji podj ęto dwa działania: poluzowanie

monetarne…

Źródło: Rezerwa Federalna, EBC.

Fed - nadwy Ŝkowe rezerwy sektora bankowego (mld USD)

Kredyt w ramach długoterminowych operacji

refinansuj ących EBC (mld EUR)

0

100

200

300

400

500

600

700

01-08 10-08 07-09 04-10

Wartość kredytu w ramach długoterminowych operacjirefinansujących EBC (mld EUR)

0

300

600

900

1200

01-08 10-08 07-09 04-10

Rezerwy nadwyŜkowe banków komercyjnych wFed (mld USD)

…i wprowadzenie fiskalnychpakietów stymulacyjnych

Struktura fiskalnych pakietów stymulacyjnych* w wybranych krajach w 2009 r.

Konsumpcja publiczna i transfery

ObniŜka opodatkowania konsumpcji

ObniŜka opodatkowania pracyInwestycje

ObniŜka opodatkowania kapitału Pozostałe

* Udziały poszczególnych kategorii w wartości całego pakietu stymulacyjnego.

Źródło: MFW.

NIEMCY

JAPONIA

USA

CHINY

WLK. BRYTANIA

%

Pomoc dla sektora finansowego

Rządowa pomoc dla sektora finansowego i innych sektorów (w % PKB z 2008 r.)*

* - stan na sierpień 2009 r.

Źródło: MFW.

DokapitalizowanieZakup aktywów i poŜyczki rządowe Suma Gwarancje

Wlk. Brytania 3,9 13,8 17,7 53,2Japonia 2,4 11,4 13,8 7,3USA 5,2 1,5 6,7 10,6Niemcy 3,8 0,4 4,2 18,0Francja 1,4 1,3 2,7 16,4Chiny 0,0 0,0 0,0 0,0

Czynniki zmiany salda bud Ŝetowego pomi ędzy 2007 a 2009 r. (% PKB)

W krajach „PIGS” było inaczej

Źródło: Eurostat.

Zmiana 2007 – 2009(% PKB)

Saldo bud Ŝetu

Dochody

Wydatki

InwestycjeWynagrodzenia

w sektorze publicznym

Transfery socjalne

Transfery kapitałowe

Pozostałe wydatki

Włochy -3,8% +0.2% +0.1% +0.7% +2.3% +0.2% +0.7%

Portugalia -6,8% -1.6% +1.1% +0.8% +2.9% +0.2% +0.2%

Hiszpania -13,1% -6.4% +0.4% +1.6% +3.4% +0.1% +1.2%

Grecja -8,5% -2.8% 0.0% +1.2% +3.0% +0.4% +1.1%

Niemcy -3,5% +0.4% +0.3% +0.5% +2.1% +0.2% +0,8%

Wlk. Brytania -8,7% -1.2% +0.8% +1.0% +2.3% +1.4% +2.0%

Polska -5.2% -2.9% +1.1% +0.6% +0.7% +0.3% -0.4%

Wzrost wydatków socjalnych

• automatyczne stabilizatory fiskalne (wzrost funduszu zasiłków dla bezrobotnych)

• dodatki dla najubo Ŝszych emerytów

• wsparcie dla biednych rodzin

• wyŜsze pensje dla wojskowych

• dodatki dla pracowników sądownictwa i wielodzietnych rodzin

• utworzenie funduszu wyrównuj ącego poziom zamoŜności

• automatyczne stabilizatory fiskalne (wzrost funduszu zasiłków dla bezrobotnych)

• wzrost minimalnej emerytury

• wzrost dodatków dla najubo Ŝszych emeryt ów

• wprowadzenie „becikowego ”

• wsparcie finansowe przy wynajmie pierwszego mieszkania

• automatyczne stabilizatory fiskalne (wzrost funduszu zasiłków dla bezrobotnych)

• wzrost wydatk ów na emerytury (wzrost liczby emerytów)

• wzrost dodatków dla osób starszych

• wzrost funduszu dotacji na opiek ę nad dzie ćmi (inicjatywa wspieraj ąca zwiększanie liczby urodze ń)

• wzrost funduszu integracji społecznej

Grecja Hiszpania Portugalia

Źródło: MinFin Grecji, MinFin Hiszpanii, MinFin Portugalii.

Ostre nasilenie nierównowag bud Ŝetowych

Źródło: MFW.

Saldo bud Ŝetu państwa (% PKB wg PPP)

2007 2009Świat -0,3 -6,7

Gospodarki rozwinięte -1,1 -8,8Gospodarki wschodzące 0,0 -4,9Gospodarki nierozwinięte -2,1 -4,1

Deficyt bud Ŝetowy krajów UE (% PKB)

W wyniku kryzysu nast ąpiłznaczny przyrost deficytu…

Źródło: Eurostat.

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

IRE GRE UK SPA POR ROM FRA POL SLO BEL CZE ITL HUN BUL GER SWE

+14.4 +8.5

+8.7 +13.1

+6.8 +5.8

+4.8 +5.2 +4.9 +5.8 +5.2

+3.8 -1.0 +4.0

+ 3,5

+4.3

Średnia UE

Zmiana relacji deficyt/PKB pomi ędzy 2007 a 2009 r. (% PKB)

-13.1 -6.5 -7.5 -7.2 -4.6 -13.4 -5.1 -15.3-5.0 -5.9 -10.3 -6.5 -7.3 -11.2 -7.5 -8.5

Zmiana realnego tempa

wzrostu PKB pomi ędzy 2007 a 2009 r. (pp)

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

ITL GRE BEL HUN FRA POR GER UK IRE SPA POL SLO CZE ROM BUL EST

Dług publiczny krajów UE (% PKB)

…efektem czego był istotny przyrost długu publicznego

Źródło: Eurostat.

+12,3 +19,4

+12,5

+12,4 +13,8 +13,2 + 8,2 +23,4

+39,0 +17,0 +6,0

+12,5 +6,4

+11,1 -3,4

+3,4

Średnia UE

Zmiana relacji dług/PKB pomi ędzy 2007 a 2009 r. (% PKB)

ROZWÓJ KRYZYSU FISKALNEGO W KRAJACH „PIGS”

-3.0

-2.0

-1.0

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

2013

2015

Portugalia Grecja Włochy Hiszpania

PROGNOZA

W krajach „PIGS” dynamika potencjalnego PKB malała od

2000 roku…

Źródło: MFW.

Tempo wzrostu produktu potencjalnego (%)

Spadki tempa wzrostu potencjału na długo

przed kryzysem (stracona dekada)

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

4.0

4.5

5.0

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

2013

2015

Niemcy Wlk. Brytania USA

PROGNOZA

-15

-12.5

-10

-7.5

-5

-2.5

0

2.5

5

7.5

10

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Niemcy Grecja Włochy Portugalia Hiszpania Wlk. Brytania

PROGNOZA

Saldo obrotów bie Ŝących (% PKB)

…czemu towarzyszyła wysoka nierównowaga

zewnętrzna…

Źródło: MFW.

Głęboka nierównowaga oszczędności i

inwestycji

79.00

84.00

89.00

94.00

99.00

104.00

109.00

114.00

119.00

124.00

2000

Q120

00Q3

2001

Q120

01Q3

2002

Q120

02Q3

2003

Q120

03Q3

2004

Q120

04Q3

2005

Q120

05Q3

2006

Q120

06Q3

2007

Q120

07Q3

2008

Q120

08Q3

2009

Q120

09Q3

Niemcy Grecja Hiszpania Włochy Portugalia USA

Pogarszaj ąca siękonkurencyjno ść

Realny efektywny kurs walutowy (defl. ULC, 1999=100) *

…co było pochodn ą spadku konkurencyjno ści

* wzrost oznacza aprecjację.

Źródło: Eurostat.

Nadwy Ŝka strukturalna zmniejszała ryzyko

nadmiernego wzrostu deficytu

* Saldo strukturalne bez płatności odsetkowych.

Źródło: MFW.

Strukturalne saldo bud Ŝetu państwa* (% PKB)

-10,0

-8,0

-6,0

-4,0

-2,0

0,0

2,0

4,0

2005 2006 2007 2008 2009

Włochy Niemcy Hiszpania

KRYZYS

-14,0

-12,0

-10,0

-8,0

-6,0

-4,0

-2,0

0,0

2,0

2005 2006 2007 2008 2009Wlk. Brytania USA

Portugalia GrecjaIrlandia

KRYZYS

Harmonogram spłat długu publicznego (mln EUR)

W Grecji i Portugalii głównym problemem jest

zapadalno ść długu…

Źródło: MinFin Grecji, MinFin Portugalii.

Grecja Portugalia

Emisja przed 2010 Emisja w 2010 Wykupione w 2010Pakiet pomocowy

Co potem?

ok. 12,5% PKB

ok. 6,5% PKB

Harmonogram spłat długu publicznego (mln EUR)

…lepsze perspektywy spłaty maj ą Włochy i

Hiszpania…

Źródło: MinFin Hiszpanii, MinFin Włoch.

WłochyHiszpania

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21-23

24 25 29 32 37 40 41

Bony Bony+Obligacje Łączny dług

ok. 8% PKB ok. 10% PKB

Harmonogram spłat długu publicznego

…oraz Wlk. Brytania i USA

Źródło: Departament Skarbu USA, UK Debt Management Office.

USA (mld USD) Wlk. Brytania (mln GBP)

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

2010 2016 2022 2028 2034 2040 2046 2052 2058

\

ok. 7% PKB

00

500

1000

1500

2000

2500

3000

Obligacje>10Y Obligacje<10Y Bony

2014 2019 2024 2029 2034 2039

ok. 18% PKB

ok. 3% PKB

Obligacje>10Y Obligacje<10Y Bony

2014 2019 2024 2029 2034 2039

500

1000

1500

2000

2500

2500

0

Ponadto problemem jest saldo zadłu Ŝenia zagranicznego…

Zadłu Ŝenie zagraniczne na koniec 2009 r. (% PKB)

Źródło: Banki centralne Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Włoch; Bank Światowy; OECD.

Zadłu Ŝenie zagraniczne sektora publicznego na koniec 2009 r.

(% PKB)

IREGRE SPANETFRA USBEL ITL GER FIN ARG UKAUS0 100 200 300 400 500

Włochy

Hiszpania

Grecja

Portugalia

Wlk. Brytania

USA

Sektor instytucji rządowych i samorządowych Pozostałe sektory

…i powi ązania mi ędzy krajami…

Włochy 1,4 bln USD

Grecja236 mld

USD

Portugalia286 mld

USD

Hiszpania1,1 bln USD

DługIrlandia876 mld

USD

Niemcy184

Wlk. Brytania 188Francja 60

Niemcy 190

Francja 511

Wielka Brytania 77

Włochy s ą winne Francji ok. 20% jej PKB

Zobowi ązania pomi ędzy krajami na

koniec 2009 r.

Wlk. Brytania 24

Francja 45

Niemcy 47

Fran

cja

220

Niem

cy 2

38

Wlk

. Bry

tani

a 1

14W

lk. B

ryta

nia

15

Fra

ncja

75

Nie

mcy

45

Grecja winna Irl

andii

8,5 mld USD

Irlandia w

inna Grecji

0,8 mld USD

1,3

0,4

9,7

0,1

0,7

6,9

47

31

46

18

5,2

6,7

28

86

5,4

22

30

16

Zobowi ązania pomi ędzy krajami na koniec 2009 r.

(mld USD)

Źródło: NY Times.

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600

Wlk

. B

ryta

nia

USA

Emisje obligacji krajów PIGS oraz Wlk. Brytanii i USA* w 2010 r. (mld EUR)

…oraz rosn ąca konkurencja na rynku obligacji

*Dla USA – dane szacunkowe dla obligacji hurtowych ze stycznia 2010 r.

Źródło: Financial Times, UK Debt Magagement Office, US Treasury Office of Debt Magagement. Planowana emisja dla Wlk. Brytanii obejmuje okres od początku roku finansowego (kwiecień 2010 r.) do końca 2010 r., dla USA rok finansowy 2010 (X 2009 r. – IX 2010 r.). Kwoty dla Wlk Brytanii i USA przeliczone na EUR wg kursu odpowiednio z 1 kwietnia 2010 r. oraz 1 stycznia 2010 r.

0 50 100 150 200 250 300

Włochy

Hiszpania

Portugalia

Grecja

REAKCJA NA KRYZYS FISKALNY

Dla rynków wa Ŝna jest zdolno ść zmniejszenia

zadłu Ŝenia

Źródło: Financial Times, prognozy MFW.

Dług publiczny Wielkiej Brytanii i USA (% PKB)

Wlk. Brytania USA

Działania fiskalne w wybranych krajach

Ostatnio nast ąpił wysyp planów konsolidacji

fiskalnej…

Źródło: MFW, Financial Times.

FrancjaDochody: wzrost składek na zabezpieczenie socjalne,

wprowadzenie nowych "zielonych" podatków. Wydatki: ograniczenie wzrostu wydatków (bez emerytur) do poziomie inflacji do 2013 r.

Deficyt 3% PKB w 2013 r.

NiemcyKonsolidacja rozpocznie się w 2011 r., oparta o redukcję wydatków: zamroŜenie płac w sektorze publ. na szczeblu państwowym w tym

roku, podniesienie wieku emerytalnego z 65 do 67 lat.Deficyt 3% PKB w 2013 r.

WłochySzczegóły są dyskutowane, wysoki wzrost dochodów oczekiwany

jest wraz z końcem amnestii podatkowej dla obywateli z niezadeklarowanymi środkami w bankach zagranicznych.

Redukcja potrzeb po Ŝyczkowych netto z 5,3% PKB w 2009 r. do 2,7% PKB w

2012 r.

Wlk.Brytania

ObniŜki płac ministerialnych o 5%, redukcja wydatków, w szczególności inwestycyjnych z 3,3% PKB w 2008-09 r. do 1,25%

w 2013-14 r.

Zmniejszenie deficytu z 11,8% PKB w roku fiskalnym 2009-10 do 5,9% PKB

w ci ągu czterech lat.

Irlandia ObniŜki płac w sektorze publicznym (od 5 do 20%), obniŜki transferów socjalnych na dzieci.

Redukcja deficytu z 14,3% PKB w 2009 r. do 10% PKB w 2011 r.

Portugalia ObniŜka płac w sektorze publ. o 5% ; podwyŜki podatków: PIT (o 1-1,5pp), CIT (o 2,5pp) i VAT (o 1pp).

Redukcja deficytu z 9,4% PKB w 2009 r. do 5,1% PKB w 2011 r.

Hiszpania Płace w sektorze publ.: obniŜka o 5% w 2010 r. oraz zamroŜenie w

2011 r.; zamroŜenie emerytur; likwidacja „becikowego”; redukcja zatrudnienia w sek. publ. o 13 tys. etatów.

Redukcja deficytu z 11,2% PKB w 2009 r. do 6% PKB w 2011 r.

GrecjaObcięcie 13- i 14-tych pensji w sektorze publ.; podwyŜka podatku

VAT o 4pp; podwyŜka akcyzy na papierosy i alkohol o 10pp; powiązanie wieku emeryt. ze średnią długością trwania Ŝycia

Redukcja deficytu z 13,6% PKB w 2009 r. do 6,9% PKB w 2011 r.

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

-14 -12 -10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10 12

…ale ich skala mo Ŝe byćniewystarczaj ąca do trwałej

redukcji deficytu…Dekompozycja indeksu luki stabilno ści fiskalnej (S2)*

*Wskaźnik S2 pokazuje wielkość niezbędnego, trwałego dostosowania fiskalnego (% PKB), które zapewniłoby równość pomiędzy długiem kraju a wartością bieŜącą przyszłych nadwyŜek budŜetowych. IBP (% PKB) – wymagane dostosowanie z tytułu bieŜącej sytuacji fiskalnej (luka pomiędzy strukturalnym bilansem pierwotnym (bilans SFP bez odsetek od długu) w 2009 r. a jego długookresową wielkością stabilizującą relację dług/PKB). LTC (% PKB) – wymagane dostosowanie przy załoŜeniu długookresowych zmian w pozycji budŜetowej SFP z powodu dodatkowych wydatków związanych ze zmianami demograficznymi. Źródło: Sustainability Report 2009, KE..

S2=0 S2=2 S2=4 S2=6 S2=8 S2=10 S2=12 S2=14 S2=16

S2>0, luka stabilno ści

S2<0, brak luki stabilno ści

Niekorzystna bie Ŝąca pozycja fiskalnaKorzystna bie Ŝąca pozycja fiskalna

Niekorzystne projekcje długookresowe

Korzystne projekcje długookresowe

IBP(% PKB)

LTC

(% P

KB

)

GRE

IRE

SPA

UK

POL

POR

EU27

GER

ITL

Niezbędne trwałe dostosowanie fiskalne Grecji w wysoko ści ok. 14% PKB (ok. 11,5% PKB z tytułu sytuacji demograficznej, a ok. 2,5% PKB z tytułu bie Ŝącej sytuacji fiskalnej)

Niezbędne trwałe dostosowanie fiskalne Polski w wysoko ści ok. 3,5% PKB

GRECJAMĘśCZYŹNI KOBIETY

85+80 - 8475 - 7970 - 7465 - 6960 - 6455 - 5950 - 5445 - 4940 - 4435 - 3930 - 3425 - 2920 - 2415 - 1910 - 145 - 90 - 4

w 2000: 10.9 Populacja (mln) w 2050: 10.6

w 2000 w 2050

0 2 4 6 8 100246810

…szczególnie uwzgl ędniaj ąc czynnik demograficzny

Populacja według płci i wieku (% cało ści populacji)

Źródło: OECD.

POLSKA

85+80 - 8475 - 7970 - 7465 - 6960 - 6455 - 5950 - 5445 - 4940 - 4435 - 3930 - 3425 - 2920 - 2415 - 1910 - 145 - 90 - 4

w 2000: 38.5 Populacja (mln) w 2050: 33.6

MĘśCZYŹNI KOBIETY

w 2000 w 2050

0 2 4 6 80246810% %

Stąd konieczno ść zmian w systemie emerytalnym…

Źródło: OECD.

59

60

61

62

63

64

65

66

67

1991

-96

1992

-97

1993

-98

1994

-99

1995

-00

1996

-01

1997

-02

1998

-03

1999

-04

2000

-05

2001

-06

2002

-07

Grecja Włochy Polska Portugalia Wlk. Brytania

Przeciętny wiek przej ścia na emerytur ę

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

19

91

-96

19

92

-97

19

93

-98

19

94

-99

19

95

-00

19

96

-01

19

97

-02

19

98

-03

19

99

-04

20

00

-05

20

01

-06

20

02

-07

Grecja Włochy Polska Portugalia Wlk. Brytania

Kobiety M ęŜczyźni

GER

GRE

IRE ITL

SPA

UKPOL

0% 20% 40% 60% 80%

…oraz długofalowych reform rynku pracy…

Wybrane determinanty sztywno ści płacowych

Źródło: European Industrial Relations Observatory, Eurostat.

Odsetek pracowników obj ętych układami zbiorowymi

Poz

iom

neg

ocja

cji p

łaco

wyc

h

Poziomprzedsi ębiorstw

Stopa aktywno ści zawodowej ludno ści (%)

56.0

59.0

62.0

65.0

68.0

71.0

74.0

77.0

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Grecja Wlk. Brytania Włochy Polska Portugalia

Poziom bran Ŝowy/sektorowy/

krajowy

…i w efekcie wzrostukonkurencyjno ści

Indeks konkurencyjno ści wg Światowego Forum Ekonomicznego

Źródło: Światowe Forum Ekonomiczne.

3.9

4.1

4.3

4.5

4.7

4.9

5.1

5.3

5.5

5.7

Szwec

jaDania

Finlan

diaNie

mcyHolan

dia

Wlk.

Bryt

ania

Franc

jaAus

tria

Belgia

Luks

embu

rgIrl

andia

Czech

yHisz

pania

Cypr

Estonia

Słowen

iaPor

tuga

liaPols

kaSłow

acja

Włoc

hyM

alta

Litwa

Węg

ryRumunia

Łotw

aGre

cjaBułg

aria

Grecja poni Ŝej średniej dla gospodarek opartych na wiedzy m.in. w obszarach instytucji (zb ędność wydatków rz ądowych, cięŜar obowi ązków administracyjnych) i efektywno ści rynku pracy (elastyczno śćkształtowania płac, zatrudnienia, relacji płac do wydajno ści)

Podsumowanie

• Przeciwdziałanie kryzysowi finansowemu stało się źródłem powaŜnych problemów fiskalnych.

• Nieracjonalna polityka fiskalna doprowadziła do nadmiernego wzrostu zadłuŜenia.

• Zachwiane zostało zaufanie rynków finansowych do niektórych państw (kraje „PIGS”).

• Groźba bankructwa Grecji skłoniła kraje strefy euro do opracowania programów oszczędnościowych.

• W długim okresie konieczne są zdecydowanie głębsze reformy strukturalne (system emerytalny, rynek pracy).