Ochrona krajobrazu w procesie przekształceń obszarów...

Ochrona krajobrazu w procesie przekształceń obszarów wiejskich

ELŻBIETA RASZEJA

Ochrona krajobrazu w procesie przekształceń obszarów wiejskich

Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

KOMITET REDAKCYJNYAnna Golcz, Roman Jaszczak, Małgorzata Klimko, Jolanta Komisarek, Andrzej Krauss, Andrzej Mocek, Walenty Poczta, Julita Reguła, Waldemar Uchman (przewodniczący), Jacek Wójtowski

RADA NAUKOWAAnna Golcz (UP Poznań) – przewodnicząca, Tomasz Kleiber (UP Poznań),Małgorzata Klimko (UP Poznań), Barbara Politycka (UP Poznań),Barbara Szpakowska (UP Poznań), Kazimierz Tomala (SGGW Warszawa), Małgorzata Zalewska (UT-P Bydgoszcz)

Recenzenciprof. dr hab. inż. arch. Andrzej Baranowski – Politechnika Gdańskadr hab. inż. arch. Marek Kowicki, prof. Politechniki Krakowskiej

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w PoznaniuPoznań 2013, Poland

Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich

ISBN 978-83-7160-699-1

Opracowanie redakcyjneAnna Zielińska-Krybus

Projekt okładkiJacek Grześkowiak

Na okładce wykorzystano rysunek Natalii Wolskiej wykonany na podstawie fotografi i Włodzimierza Rączkowskiego

Skład i łamanieStanisław Tuchołka

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO W POZNANIUul. Witosa 45, 61-693 Poznańtel./faks 61 848 78 08, e-mail: [email protected]://www.wydawnictwo.up-poznan.net

Nakład 200 egz. Ark. wyd. 15,2. Ark. druk. 15,1.

Wydrukowano w Zakładzie Grafi cznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniuul. Wojska Polskiego 67, 60-625 Poznańe-mail: [email protected]

Spis treści

1. WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.1. Zarys problemu i uzasadnienie podjęcia tematu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.2. Założenia i cel pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.3. Metoda, zakres i konstrukcja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.4. Stan badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2. OBSZARY WIEJSKIE – PROCESY ROZWOJOWE A ZMIANY KRAJOBRAZU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.1. Problemy z defi niowaniem wiejskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.2. Obszary wiejskie – nowa perspektywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.2.1. Zmiana defi nicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232.2.2. Delimitacja i typologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242.2.3. Od wsi produkcji do wsi konsumpcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.2.4. Zmiany przestrzenne – konsekwencje krajobrazowe . . . . . . . . . . . . . 29

2.3. Społeczne oczekiwania w stosunku do wsi i wiejskiego krajobrazu . . . . . . . 312.3.1. Model życia a percepcja przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312.3.2. Rolnictwo przyjazne dla środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.3.3. Zapasowe tereny rozwojowe miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.3.4. Miejsce dobrego życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382.3.5. Sprzedaż i konsumpcja „wiejskiego ideału” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412.3.6. Wartości i wybory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

2.4. Nowe paradygmaty rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.4.1. Rozwój zrównoważony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.4.2. Tożsamość kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482.4.3. Odnowa wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2.5. Prognozy, wizje, scenariusze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522.5.1. Tendencje rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522.5.2. Przyszłość wsi europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.5.3. Przyszłość wsi polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572.5.4. Przyszłość „wiejskości” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

6 Spis treści

3. TEORIA I JĘZYK W BADANIACH KRAJOBRAZU . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613.1. Teoretyczne i metodologiczne podstawy ochrony i planowania krajobrazu

wiejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613.2. Konceptualizacja krajobrazu – zmiana perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633.3. Krajobraz jako funkcja relacji społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

3.3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673.3.2. Społeczne wytwarzanie przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.3.3. Spójność przestrzenno-krajobrazowa a spójność społeczna . . . . . . . . 713.3.4. Miejsce w przestrzeni – lokalny i realny wymiar krajobrazu . . . . . . . 743.3.5. Krajobraz w trójczłonowym modelu rzeczywistości – konsekwencje

dla ochrony, planowania i zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783.4. Krajobraz jako zapis procesów historycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

3.4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 803.4.2. Przeszłość we współczesnym krajobrazie – palimpsest . . . . . . . . . . . . 823.4.3. Krajobraz jako tekst – czytanie krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863.4.4. Zmiany krajobrazu – siły sprawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.4.5. Zmiany percepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.5. Krajobraz jako system ekologiczno-kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 933.5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 933.5.2. Koncepcja usług krajobrazowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943.5.3. Ekologia a estetyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

3.6. Znaczenie badań interdyscyplinarnych i transdyscyplinarnych dla poszukiwania istoty krajobrazu oraz jego planowania . . . . . . . . . . . . . . 993.6.1. Tradycja badawcza, język, paradygmaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 993.6.2. Przekraczanie granic – problemy i szanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

4. POLITYKA KRAJOBRAZOWA – NOWY WYMIAR OCHRONY KRAJOBRAZU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.1. Zmiana koncepcji – od konserwacji do zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.2. Ochrona krajobrazu w krajach europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

4.2.1. Wspólna polityka krajobrazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.2.2. Indywidualne doświadczenia europejskie – wybrane metody

i instrumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1104.3. Praktyka ochrony krajobrazu w Polsce w świetle zapisów Europejskiej

Konwencji Krajobrazowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1174.3.1. Zarys problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1174.3.2. System zarządzania krajobrazem kulturowym wsi – bariery

i zakłócenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1184.3.3. Ochrona krajobrazu w planowaniu przestrzennym – idea a praktyka 121

4.4. Planowanie krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1254.5. Myślenie krajobrazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

4.5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

7Spis treści

4.5.2. Podejście strategiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314.5.3. Nowe koncepcje planistyczne i projektowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344.5.4. Lokalne systemy społeczno-krajobrazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1404.5.5. Świadomość społeczna – odbudowa tożsamości krajobrazowej . . . . . 144

5. IDENTYFIKACJA, INTERPRETACJA I OCENA KRAJOBRAZU JAKO PODSTAWA PLANOWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1475.1. Identyfi kacja struktury krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1475.2. Badanie charakteru krajobrazu metodą LCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

5.2.1. Ewolucja metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1515.2.2. Założenia i schemat działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1545.2.3. Zastosowanie metody LCA w planowaniu i zarządzaniu krajobrazem

wiejskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1575.3. Interpretacja krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

5.3.1. Od czytania do wyjaśniania i zrozumienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.3.2. Ocena historycznego charakteru krajobrazu w metodzie HLC . . . . . 162

5.4. Zintegrowana ocena wizualno-ekologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.4.1. Cel i założenia oceny zintegrowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655.4.2. Kryteria i wskaźniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

5.5. Ocena procesu zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765.5.1. Dynamika zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765.5.2. Zasięg i kierunek zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

6. MODEL BADAWCZY: BIOGRAFIA – STRUKTURA – WIZERUNEK . . . 1816.1. Założenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1816.2. Schemat postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1836.3. Weryfi kacja modelu badawczego na wybranych obszarach wiejskich . . . . . . 187

6.3.1. Cel i zakres badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1876.3.2. Krajobraz „średniowieczny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1886.3.3. Krajobraz „olęderski” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1956.3.4. Krajobraz rolniczy parkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2006.3.5. Wnioski z badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

7. ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Literatura przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Rozdział 1

Wstęp

1.1. Zarys problemu i uzasadnienie podjęcia tematu

Znamienną cechą natury ludzkiej jest to, że wiele wartości zaczynamy dostrzegać dopiero wtedy, gdy są zagrożone, a nawet już ulegają zniszcze-niu. Często zbyt późno zdajemy sobie sprawę, jak są dla nas cenne i czym może grozić ich utrata. Zwykle dotyczy to rzeczy zwyczajnych i powszednich, spraw „drugiego planu”, których przemijalność i nietrwałość, zbyt późno uświadomiona, każe nam się zastanowić nad słusznością naszych wyborów i celowością dotychczasowych działań. Takie poczucie straty i przemijania od-nosi się dziś do krajobrazu wiejskiego, a także do całego zbioru zjawisk i ele-mentów określanych jako „wiejskość”, a dotyczących specyfi ki przestrzeni, sposobu życia i pracy, typu relacji społecznych, charakteru związków ludzi ze środowiskiem oraz szczególnych cech kultury i tradycji. Przemiany cywi-lizacyjne, zapoczątkowane przez rewolucję przemysłową i pogłębiane przez późniejsze procesy modernizacyjne, a w ostatnich dekadach wzmocnione przez zespół różnorodnych zjawisk o charakterze globalnym, spowodowały nieodwracalne zmiany nie tylko w sposobie produkcji i dystrybucji żyw-ności, w modelu życia, lecz także w organizacji, podziałach i użytkowaniu przestrzeni, a w konsekwencji – w krajobrazie wsi. Te zmiany najpierw stały się przedmiotem refl eksji fi lozofi cznej, potem – badań naukowych, doniesień medialnych i wreszcie – coraz szerszego dyskursu publicznego. W Europie Zachodniej od lat 70., a w Polsce od lat 80. XX wieku pojawiają się opra-cowania zawierające zarówno diagnozę sytuacji, jak też strategie i programy wieloaspektowych działań o różnej randze, skali przestrzennej i horyzoncie czasowym. Krajobraz i dziedzictwo kulturowe wsi zostały uznane za wartość oraz istotny element zrównoważonego rozwoju dopiero wtedy, gdy dostrze-żono ich przemijalność i zagrożenie unicestwieniem.

Obszary wiejskie zmieniają swój charakter – z rolniczej przestrzeni produkcyjnej przekształcają się w wielofunkcyjną przestrzeń konsumpcji,

10 Wstęp

w której coraz większego znaczenia nabiera rekreacja, turystyka, mieszkal-nictwo i pozaprodukcyjne wykorzystanie zasobów przyrody, zaś rolnictwo wycofuje się zarówno w ujęciu funkcjonalnym, jak i w zakresie użytkowania terenu. Odbija się to w istotny sposób na strukturze, formie i treści współ-czesnego krajobrazu wiejskiego. Historyczne struktury krajobrazowe, które na obszarach wiejskich odznaczały się dużą trwałością i stabilnością, w ostat-nich czasach ulegają deformacji, zaś symbolika krajobrazu, kształtująca przez wieki sens życia mieszkańców wsi, staje się zupełnie niezrozumiała dla jego współczesnych użytkowników.

Obszary wiejskie długi czas pozostawały na marginesie toczących się dys-kusji na temat kształtowania przestrzeni. Dyskusje te koncentrują się głównie na przestrzeni miejskiej, terenach intensywnie zaludnionych, o złożonych funkcjach i problemach, podlegających wielorakim wpływom o dużej in-tensywności, terenach spektakularnych wydarzeń, decyzji i konfl iktów. Tym niemniej, trzeba mieć świadomość tego, że obszary wiejskie, jakkolwiek przestrzennie oddalone od centrów decyzyjnych i inwestycyjnych, pozostają pod silnym wpływem miast, a jednocześnie mają duże znaczenie dla jakości życia całego społeczeństwa. Problemu kształtowania przestrzeni wiejskiej nie można pozostawiać wyłącznie procesom gospodarczym, tendencjom rozwoju rolnictwa, a przede wszystkim zmiennej koniunkturze na rynku nierucho-mości. Doceniając rolę i znaczenie społeczności lokalnych, nie można się też zgodzić na pozostawianie decyzji przestrzennych wyłącznie na szczeblu lokalnym. Przestrzeń wiejska, zmieniająca swoją funkcję, coraz bardziej staje się „własnością” całego społeczeństwa, które jednocześnie musi zwiększać swoją świadomość w zakresie jej kształtowania i ochrony, a także odpowie-dzialności za jej stan.

Mimo iż coraz więcej ludzi deklaruje swego rodzaju tęsknotę za „wiej-skością” jako przeciwwagą dla anonimowej, zdegradowanej i coraz droższej przestrzeni miejskiej, to jednak ich wyobrażenia o życiu na wsi są często powierzchowną, romantyczną projekcją „arkadyjskiego mitu”, odbiegającą znacznie od realnych uwarunkowań. Jednym z najważniejszych problemów planowania i projektowania obszarów wiejskich jest zachowanie tożsamości kulturowej i specyfi ki krajobrazu. Rozwiązanie tego problemu nie może się jednak sprowadzać wyłącznie do ochrony zewnętrznego wizerunku wsi i jej walorów widokowych, czy też powierzchownych zabiegów tzw. estetyzacji. Podstawą dobrych rozwiązań projektowych jest zrozumienie szczególnych związków łączących ludzi z zamieszkiwaną przestrzenią. Próba wszechstron-nego ujęcia problemu implikuje umieszczenie go w szerszym kontekście badawczym. Odniesieniem dla tych poszukiwań jest wspólna europejska polityka krajobrazowa, zapisana w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, oraz nowa konceptualizacja istoty krajobrazu, wynikająca ze współczesnych badań naukowych. Wyodrębniają się w nich następujące tendencje:

11Założenia i cel pracy

▪ koncentrowanie się na identyfi kacji charakteru krajobrazu, jego odręb-ności oraz regionalnym i lokalnym zróżnicowaniu, przy jednoczesnym odchodzeniu od ocen wartościujących

▪ ujęcia wieloaspektowe, holistyczne i interdyscyplinarne ▪ włączanie do programów badawczych podmiotów nieakademickich (w tym lokalnych społeczności)

▪ aplikacyjność badań – zastosowanie w planowaniu i zarządzaniu krajobrazem.

Nie sposób dyskutować o przyszłości polskiej wsi, nie odnosząc się do problemów jej krajobrazu. Jednocześnie wszelkie rozważania o poprawie stanu przestrzeni i zabudowy wiejskiej nie mogą być ograniczone wyłącznie do problemów warsztatowych czy proceduralnych i pozbawione odniesień do kontekstu społecznego, kulturowego, ekonomicznego czy politycznego. Kolejnym zagadnieniem ważnym dla pracy jest obecna zmiana podejścia do ochrony krajobrazu wiejskiego. Dość dobrze został rozpoznany problem specyfi ki krajobrazowej obszarów wiejskich. W różnych ośrodkach prowa-dzone były i są badania pojedynczych wsi i rejonów. Testuje się różne metody analiz i syntez badawczych. Wciąż aktualny pozostaje problem doboru metod identyfi kacji, interpretacji i oceny charakteru krajobrazu wiejskiego, a także problem doboru metod i instrumentów ochrony. Konieczna jest również promocja nowego podejścia do samego zagadnienia ochrony, które oznacza zastąpienie działań o charakterze zachowawczym przez zintegrowaną poli-tykę krajobrazową, koncentrowanie się na charakterze i specyfi ce krajobrazu oraz ujmowanie obszarów wiejskich jako całości przestrzennej, społecznej i historyczno-kulturowej. Istotne jest również nowe podejście do zagadnień rozwoju oparte na nowych paradygmatach, którymi są: rozwój zrównowa-żony, odbudowa tożsamości kulturowej i odnowa wsi.

1.2. Założenia i cel pracy

Na stan krajobrazu wpływają zarówno siły i procesy zewnętrzne, jak też lokalne doświadczenia, potrzeby i interesy. Celem pracy jest analiza wpływu wybranych procesów społecznych na stan i jakość współczesnej przestrzeni wiejskiej, a także próba odpowiedzi na pytanie, co stanowi o integralności i spójności krajobrazu w warunkach zmian społecznych. Podejście do ochrony krajobrazu w znacznym stopniu zdeterminowane jest przez dominujące po-glądy, czy mówiąc szerzej – konceptualizację tego pojęcia. Odpowiedzi na pytania dotyczące istoty, znaczenia i funkcji krajobrazu wiejskiego wymagają

12 Wstęp

wieloaspektowych studiów i umiejętności twórczej syntezy. W pracy przyjęte zostały następujące założenia:

▪ Krajobraz jest zjawiskiem dynamicznym, a więc jego analiza musi być prowadzona w ujęciu dynamicznym (dotyczy to zarówno dynamiki przemian historycznych, jak też obecnych przekształceń oraz przewi-dywanych trendów i kierunków)

▪ Krajobraz jest zjawiskiem ciągłym przestrzennie, chociaż o zróżnico-wanej strukturze wewnętrznej, a więc jego badanie i kształtowanie musi uwzględniać szerszy kontekst przestrzenny oraz relacje o różnej skali i stopniu złożoności (oznacza to konieczność odejścia od ujęć punktowych)

▪ Krajobraz stanowi istotny element decydujący o jakości życia ludz-kiego, a więc należy włączyć wyniki badań z zakresu socjologii i psy-chologii percepcji, a także poszukiwać ich powiązań z wynikami badań nauk przyrodniczych

▪ Krajobraz funkcjonuje na podstawie określonych zasad i praw natu-ralnych, a zatem konieczne jest włączenie do jego planowania i zarzą-dzania wyników badań z zakresu ekologii krajobrazu

▪ Krajobraz jest przedmiotem ciągłego kształtowania, a więc należy stwo-rzyć odpowiednie metody, instrumenty i procedury planowania oraz zarządzania jego zasobami w ramach gospodarki przestrzennej.

Praca podejmuje problematykę podstaw teoretycznych oraz metodologii badań krajobrazu. Wskazuje też na aspekty aplikacyjne, czyli przełożenie wyników badań na praktykę. Planowanie krajobrazu jest w swej istocie in-terdyscyplinarne, a jego specyfi ką jest korzystanie z wyników badań różnych dyscyplin. Celem pracy nie jest tworzenie nowych teorii „na styku”, lecz próba wskazania wspólnych płaszczyzn badawczych i poszukiwanie wspól-nego języka. Konieczne stało się postawienie pytania: czy i w jakim zakresie jest to możliwe w ramach istniejących paradygmatów i procedur badaw-czych? Ambicją autorki nie jest redefi niowanie istoty krajobrazu. Co prawda pewne robocze defi nicje pojawiają się w tekście, ale służą one wyjaśnieniu sposobu ujmowania określonych zagadnień czy konstruowania tła dla okre-ślonych rozważań. Cechą podejścia autorskiego jest raczej wskazywanie na wielość i niejednoznaczność funkcjonujących obecnie defi nicji, wynikających z wieloaspektowości prowadzonych badań i zróżnicowania pól badawczych oraz paradygmatów dziedzin zajmujących się krajobrazem (podstaw teore-tycznych, metod i narzędzi badawczych). Autorka podejmuje próbę poszu-kiwania wspólnych płaszczyzn i punktów widzenia, zawsze w odniesieniu do praktyki planowania, projektowania i zarządzania krajobrazem. Obserwuje wpływ różnych tendencji i kierunków badawczych na warsztat planisty i ar-chitekta krajobrazu. Szczególnie obiecującym obszarem jest styk planowania i architektury krajobrazu z naukami społecznymi, ekologią i historią.

13Metoda, zakres i konstrukcja pracy

1.3. Metoda, zakres i konstrukcja pracy

Sformułowane założenia pracy narzuciły jej ideę i układ. Rozważa-nia zostały oparte na trzech platformach – płaszczyznach badawczych, które wyznaczają następujące hasła: obszary wiejskie, krajobraz oraz ochrona. Wątkiem spajającym te pola badawcze jest idea procesu, czyli zmiany. Od-nosi się ona zarówno do samego krajobrazu wiejskiego, jego przekształceń, historycznych i współczesnych, dokonujących się w wymiarze przestrzennym, jak też do zmian w zakresie percepcji i konceptualizacji wsi i wiejskości oraz krajobrazu, a więc nowego spojrzenia na problem. Zmiany cywilizacyjne i mentalne wpływają na tworzenie nowych paradygmatów i wymuszają nowe modele badawcze. Zmiany dokonują się też w wymiarze praktycznym, to jest ochronie i zarządzaniu krajobrazem, czy też szerzej rzecz ujmując – w poli-tyce krajobrazowej. Przewijający się przez całą pracę element zmian, ich dy-namiki, kierunków i intensywności, we wszystkich wymienionych aspektach, w szczególny sposób spaja podjęte wątki badawcze.

Konstrukcja pracy nie ma charakteru linearnego, płaszczyzny badaw-cze przenikają się wzajemnie, co jest uzasadnione charakterem (specyfi ką) przedmiotu badań. Pewne motywy powtarzają się, choć w poszczególnych rozdziałach pracy były analizowane z różnych punktów widzenia i w różnych perspektywach. Niektórzy badacze porównują taki system rozprawy do la-biryntu, gdzie zadaniem badacza jest poszukiwanie wyjścia w skomplikowa-nym układzie wielokierunkowych powiązań1. Poszukiwanie to jest w dużym stopniu intuicyjne, czasami oznacza porzucenie podjętego tropu i cofanie się do wcześniej ustalonych „punktów orientacyjnych”. Cechą przyjętej metody i drogi badawczej jest przemieszczanie się w ramach różnych dyscyplin i pól badawczych, zawsze jednak w zakresie uzasadnionym przez temat rozważań i konieczność jego wszechstronnego naświetlenia. Wynika to z wieloaspekto-wości problematyki i interdyscyplinarnego podejścia badawczego, które jest charakterystyczne dla ochrony i planowania krajobrazu.

Autorka zdaje sobie sprawę, że takie podejście niesie ze sobą pewne konsekwencje – możliwość powtarzania niektórych wątków czy swoistego rozpraszania. Tym niemniej podejmuje to wyzwanie naukowe z przeko-naniem o słuszności przyjętej drogi, a jednocześnie z pokorą i świadomo-ścią pewnych nieuchronnych ograniczeń warsztatowych. Jeśli przyjmiemy, że jednym ze współczesnych wyzwań naukowych jest budowa pomostów między różnymi dziedzinami wiedzy, to niniejsza praca stanowi właśnie jedną z coraz częściej pojawiających się prób konstrukcji takiego pomostu,

1 Takiego porównania użyła K. Pawłowska w monografi i Idea swojskości w urbanistyce i archi-tekturze miejskiej, 1996.

14 Wstęp

czy raczej – wielu pomostów. Próba została podjęta z pozycji architekta – pla-nisty, od wielu lat zaangażowanego w problematykę kształtowania krajobrazu wiejskiego.

W rozdziale 1 przedstawione zostały podstawowe założenia pracy, jej cel, zakres i układ. Rozdział 2 podejmuje problem specyfi ki obszarów wiejskich oraz próbę odpowiedzi na następujące pytania: co jest istotą „wiejskości”? Jak była ona rozumiana w przeszłości, a jak defi niowana jest obecnie? Jakie konsekwencje niosą ze sobą zmiany funkcjonalne obszarów wiejskich oraz przeniesienie akcentów z produkcji na konsumpcję? Jakie nowe zjawiska przestrzenno-krajobrazowe towarzyszą tej zmianie? W tym rozdziale został przedstawiony również problem nowej konceptualizacji przestrzeni wiejskiej, związanych z tym społecznych wyobrażeń wiejskości, zróżnicowanych oczeki-wań w stosunku do wsi i wiejskiego krajobrazu oraz charakteru relacji mia-sto-wieś. Przyszłość obszarów wiejskich, uwarunkowana wieloma czynnikami różnej natury (ekonomicznej, politycznej, społecznej, technicznej, środowi-skowej), o różnej genezie i zakresie oddziaływania (lokalnym, regionalnym, globalnym) jest przedmiotem współczesnych debat, wizji i strategii. W pracy zaprezentowane zostały wybrane prognozy i scenariusze rozwoju obszarów wiejskich. Rozdział 3 prezentuje wybrane aspekty związane z krajobrazem, jego istotą i konceptualizacją, w tym: współczesne podejście do badań krajo-brazu (nowe teorie i metody), relacje między ludźmi i krajobrazem (w prze-szłości i obecnie), znaczenie badań nad historycznym procesem kształtowania krajobrazu i jego współczesną dynamiką, relacje między ekologią a kom-pozycją krajobrazu oraz problemy badań interdyscyplinarnych. Rozdział 4 porusza szerokie spektrum zagadnień związanych z ochroną krajobrazu. Prezentuje obecną politykę krajobrazową w Europie, zarówno w kontekście nowych instrumentów prawnych (Europejskiej Konwencji Krajobrazowej), jak i nowych koncepcji planistycznych i projektowych, stanowiących alter-natywę dla obecnej praktyki. Przedstawia też ideę „myślenia krajobrazowego” – nowego podejścia do ochrony krajobrazu jako wieloaspektowego procesu realizowanego na różnych poziomach planowania i zarządzania. Rozdział 5 zawiera rozwinięcie tezy, że identyfi kacja i interpretacja krajobrazu jest podstawą jego ochrony, planowania i zarządzania. Omawia wybrane metody badań krajobrazu, stosowane do jego opisu, zrozumienia i podejmowania właściwych decyzji w gospodarowaniu przestrzenią wsi, zwracając uwagę na ich systemowe zastosowanie oraz związki z planowaniem i zarządzaniem. Pre-zentuje wybrane metody, używane i rozpowszechnione w praktyce europej-skiej. Powyższe zagadnienia tworzą bazę do konstrukcji autorskiego modelu wieloaspektowych badań krajobrazu BSW (Biografi a – Struktura – Wize-runek) przedstawionego w rozdziale 6. Model, oparty na trzech poziomach poznawania i rozumienia krajobrazu, pozwala na uchwycenie i rejestrację komponentów tożsamości krajobrazu w skali lokalnej, to znaczy w skali wsi

189Weryfi kacja modelu badawczego na wybranych obszarach wiejskich

rzeką Wieprzą, na północ od miasta Sławno. Jest to teren specyfi czny przede wszystkim ze względu na stopień zachowania cech historycznego krajobrazu, a także wyraźne nawarstwienia kulturowe349.

Biografi a krajobrazu

Krajobraz tego rejonu w znacznym stopniu został zdeterminowany przez formy naturalne, a w szczególności dolinę Wieprzy. Reliktami prze-szłości są odkryte tu obiekty archeologiczne o słowiańskim rodowodzie i czytelnych formach krajobrazowych, w tym: grodzisko w zakolu Wieprzy we wsi Wrześnica oraz cmentarzyska kurhanowe, zlokalizowane na terenie kompleksu leśnego między wsiami Staniewice i Nosalin.

Krajobraz kulturowy badanego rejonu, podobnie jak całego Pomorza Zachodniego i Środkowego oraz Wielkopolski, w zasadniczy sposób zdeter-minowało średniowieczne osadnictwo na prawie niemieckim. Wielu badaczy podkreśla imponujący rozmach i zasięg tego ruchu osadniczego, jaki ogarnął Europę w XII-XIV wieku, a także jego długotrwały wpływ na stosunki spo-łeczno-gospodarcze i organizacyjno-prawne350. Ukształtowane w tym cza-sie formy przestrzenne, tj. rozplanowanie wsi, wielkość i kształty siedlisk, podział i układ gruntów uprawnych, granice wsi i układ komunikacyjny przetrwały w stopniu prawie niezmienionym przez wiele stuleci, wraz z to-warzyszącym im sposobem uprawy ziemi, opartym na zasadzie trójpolówki. Na badanym obszarze procesy osadnicze, związane z kolonizacją na prawie niemieckim, dokonywały się w XIII wieku. Wsie wchodzące w obręb pro-jektowanego parku kulturowego powstały w tym okresie i zachowały do dziś wiele cech pierwotnego układu, choć w różnym stopniu (ryc. 35). Pewne deformacje średniowiecznych układów spowodował późniejszy rozwój go-spodarki folwarcznej, zaś okresem istotnych przemian był dopiero wiek XIX i towarzyszące mu reformy społeczne, polityczne i gospodarcze (uwłaszczenie chłopów, separacja, komasacja i parcelacja gruntów), które rozpoczęły okres formowania nowego krajobrazu wsi351. Po II wojnie światowej obszar ten,

349 Autorka prowadziła na tym obszarze kilkuletnie badania cech krajobrazu i architektury lokalnej. Ich wyniki publikowane były w kolejnych tomach serii „Historia i kultura Ziemi Sławień-skiej”. Zob. E. Raszeja 2004, Krajobraz kulturowy wsi Staniewice i Nosalin, E. Raszeja 2009 a, Kra-jobraz kulturowy – relikt przeszłości czy żywe dziedzictwo? Wnioski z badań na terenie wsi Sławsko i Wrześnica.

350 Koloniści niemieccy odegrali rolę pasa transmisyjnego, za pomocą którego do krajów Eu-ropy Środkowej i Wschodniej przedostały się społeczne, gospodarcze i prawne zdobycze cywilizacji zachodniej, w tym także niemieckiej. J.M. Piskorski 1990, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie.

351 J. Burszta 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej.

190 Model badawczy: Biografi a – Struktura – Wizerunek

Ryc. 35. Analiza struktury krajobrazu na obszarze wsi Sławsko: a – „ruszt ekologiczny”; dolina rzeki Wieprzy, ekosystemy łąkowe, kompleksy i enklawy leśne, b – „ruszt kulturowy”; zwarta zabu-dowa wsi i pojedyncze siedliska, system dróg, aleje, c – struktura krajobrazu „średniowiecznego”, d – zapis na mapie z końca XIX wiekuFig. 35. Analysis of landscape structure in the village of Sławsko: a – “ecological grid”; the Wie-prza river valley, terrestrial ecosystems, forest complexes and enclaves, b – “cultural grid”; compact village building development, road systems, avenues, c – the “medieval” landscape structure, d – record on a map from the late 19th century

a b

c d


położony na tzw. ziemiach odzyskanych, został zasiedlony przez osadników ze Wschodu, którzy przynieśli tu własny „bagaż kulturowy” i wtłoczyli go w formy stworzone przez poprzednich mieszkańców.

Struktura krajobrazu

Na badanym terenie w znacznym stopniu zachowały się wsie owalni-cowe z niwowym układem gruntów typowe dla prowadzonych na Pomorzu średniowiecznych lokacji na prawie niemieckim352. Przykładem doskonale zachowanej wsi owalnicowej jest Nosalin, wieś położona na wschód od doliny Wieprzy. Wewnętrzny wrzecionowaty plac ma około 450 metrów długości, jego oś podłużna jest prostopadła do doliny Wieprzy. Charak-terystyczny jest układ dróg zewnętrznych, rozchodzących się promieniście z obu krańców placu. Zabudowa wokół placu ma charakter zwarty, regu-larny. Wnętrze placu, tzw. nawsie, jest niezabudowane. Tradycyjnie była to wspólna przestrzeń – często pastwisko – i taki charakter zachowała do dziś. Późniejszy rozwój wsi nie spowodował istotnych przekształceń w jej rozpla-nowaniu, choć poza zwartą formą owalnicy pojawiło się w obrębie wsi kilka rozproszonych siedlisk (prawdopodobnie wynik XIX-wiecznych przemian). Zabudowa wsi Sławsko, również o pierwotnym kształcie owalnicy uległa roz-ciągnięciu wzdłuż drogi, zachowując zwarty charakter zabudowy otoczonej rozłogiem pól. Większe przekształcenia nastąpiły we wsi Staniewice, która w wyniku XIX-wiecznych regulacji z owalnicy została zamieniona na wieś ulicową. Ulicowo-placowy kształt wsi Wrześnica, wynikający z lokalnych uwarunkowań fi zjografi cznych, został zachowany w granicach zwartej zabu-dowy, uzupełnionej w XIX i XX wieku rozproszonymi siedliskami.

Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego omawianych wsi są duże zagrody kmiece, z obszernymi budynkami, ukształtowane w zwarty, regularny czworobok. W głębi podwórza, równolegle do drogi, sytuowano szerokofrontowy dom mieszkalny. Podwórze otaczały stodoły oraz charakterystyczne budynki inwentarskie dwu- lub półtorakondygna-cyjne, z pięterkiem paszowym (wyżką) i galeryjką. Od strony drogi zagroda zamknięta była przejazdowym budynkiem bramnym z dwuskrzydłowymi wrotami oraz furtą dla pieszych. Budynki bramne często posiadały również wyżkę z galeryjką. W ich dolnej kondygnacji mieściły się wozownie, po-mieszczenia inwentarskie i narzędziownie. Ten typ zagrody występuje na tere-nie wszystkich badanych wsi. Uznano go za jeden z wyróżników miejscowego krajobrazu kulturowego. Część zabytkowych zagród uległa już deformacji, na

352 A.M. Szymski 2009, Archetypiczne wartości wsi pomorskiej. Tożsamość wsi pomorskiej we współ-czesnym krajobrazie kulturowym (szanse i zagrożenia).


Ryc. 36. Wizerunek krajobrazu w okolicach Sławna – elementy identyfi kujące charakter krajobrazu „średniowiecznego”: trwałe formy rozplanowania wsi, rozległe widoki panoramiczne, budynki o konstrukcji szkieletowej, czworoboczne zagrody z budynkami bramnymi i budynkami inwen-tarskimi z wyżkąFig. 36. Landscape image in the area near Sławno – elements identifying the character of medi-eval landscape: permanent forms of village planning, extensive panoramic views, frame structure buildings, quadrilateral homesteads with gate buildings and buildings for livestock with lofts


skutek wyburzenia niektórych obiektów, pojawienia się nowych budynków, ewentualnie wtórnych podziałów własnościowych zaburzających historyczny układ. Nadal jednak ten typ zagrody wyraźnie dominuje w krajobrazie tutej-szych wsi, stanowiąc niezwykle atrakcyjny, wart ochrony i promocji element dziedzictwa kulturowego.

Charakterystycznym elementem są budynki o konstrukcji szkieletowej, pochodzące z XIX wieku lub przełomu XIX i XX wieku. Ich forma archi-tektoniczna, materiał i kolorystyka nadają swoisty wyraz miejscowemu kra-jobrazowi kulturowemu. Konstrukcja szkieletowa, słupowo-ryglowa, jest najbardziej wyrazistym elementem wpływów niemieckich na budownictwo wsi pomorskich353. Stosowano ją zarówno w budynkach mieszkalnych, jak i gospodarczych. Tradycyjne budynki mieszkalne mają układ szerokofrontowy (z wejściem w dłuższej ścianie), o prostokątnym rzucie i osiowej kompozycji elewacji. Przeważają dachy naczółkowe, o symetrycznej formie i spadku po-łaci głównych 47°-48°. W badanych wsiach stwierdzono występowanie wielu cech regionalnych zarówno w ukształtowaniu zagród, jak i w formie samych budynków mieszkalnych. Stopień zachowania tych cech jest bardzo różny. Często obiekty są remontowane i modernizowane w sposób niewłaściwy, bez poszanowania tradycji. Spośród budynków gospodarczych na szczególną uwagę zasługują wspomniane już budynki bramne oraz charakterystyczne budynki inwentarskie z galeryjkami. Większość zbudowana jest również w konstrukcji szkieletowej lub mieszanej. Niestety, późniejsze przebudowy spowodowały w niektórych daleko idące deformacje.

Wizerunek krajobrazu

O wyrazistym wizerunku krajobrazu decydują charakterystyczne obiekty architektoniczne (domy szachulcowe, budynki bramne), układy siedlisk i plany wsi (ryc. 36). Sąsiedztwo doliny Wieprzy tworzy bardzo szczególne relacje osiedli z otaczającym krajobrazem otwartym i umożliwia dobrą ekspozycję wsi. Percepcja krajobrazu jest możliwa przez otwarte, roz-ległe widoki. Szczególnie atrakcyjna i czytelna jest panorama wsi Sławsko, gdzie przedpole ekspozycji tworzą rozległe łąki w dolinie i pola w zasadzie pozbawione zadrzewień. Równie czytelne są wnętrza tej wsi – niewielki wrze-cionowaty plac (nawsie) z dominantą kościoła oraz ulice obudowane zwartą zabudową. Ocena wizualna wykazała następujące cechy: spójność i wyra-zistość kompozycji przestrzennej (wzory przestrzenne, formy użytkowania, wzajemne relacje elementów), wysoki poziom zróżnicowania elementów

353 Das Bauernhaus in Pommern, Ostpreussen, Westpreussen, Posen und Schlesien 1990.


naturalnych (rzeka o meandrującym przebiegu i zróżnicowanej linii brze-gowej, ekosystemy łąkowe i zbiorowiska roślinne w dolinie, zróżnicowanie form zieleni śródpolnej), wysoki stopień zachowania cech historycznych (czy-telne ślady przeszłości, trwałość form historycznych), dominująca duża skala wnętrz krajobrazowych, daleki zasięg (głębia) widoków oraz występowanie elementów zakłócających spójność kompozycji (nowa zabudowa poza obsza-rem zwartych wsi, deformacje obiektów historycznych).

Procesy przekształceń

Średniowieczne osadnictwo na prawie niemieckim było najważniej-szym, długotrwałym i długofalowym procesem, który ukształtował krajobraz regionu. W wyniku powolnych i stałych zmian powstał charakterystyczny wzór krajobrazu, który ustabilizował się na wiele stuleci; w nieznacznym stop-niu był modyfi kowany przez rozwój gospodarki folwarcznej i przekształcenia XIX-wieczne. Po II wojnie światowe nastąpiła wyraźna zmiana kulturowa i społeczna. Miejsce dawnych mieszkańców (Niemców) zajęli repatrianci z terenów wschodnich, którzy zostali przeniesieni w obce swojej tradycji uwarunkowania przestrzenne. Nastąpił regres gospodarczy, który pogłębia obecnie trudna sytuacja ekonomiczna. Na niektórych terenach zaprzestano upraw, co w konsekwencji prowadzi do występującej w niektórych strefach sukcesji naturalnej. Tym niemniej zasadnicza struktura krajobrazu została zachowana i wciąż jest czytelna. Problemem jest również upadek material-nego dziedzictwa kulturowego (architektura szachulcowa) z powodu braku remontów i modernizacji.

Ochrona krajobrazu

Postulowane jest utworzenie na tym obszarze parku kulturowego „Wrześnickie Kurhany”. Inicjatywa jego utworzenia powstała jako następ-stwo dokonanych tu odkryć archeologicznych354. Początkowo ochronie

354 Początkowo proponowano utworzenie parku przyrodniczo-archeologicznego „Wrześnickie Kurhany”. Celem było objęcie ochroną zespołu cennych stanowisk archeologicznych o charaktery-stycznych formach krajobrazowych, tj. wczesnośredniowiecznego grodziska w zakolu Wieprzy we Wrześnicy oraz cmentarzysk kurhanowych, zlokalizowanych na terenie kompleksu leśnego między wsiami Staniewice i Nosalin (gm. Postomino) oraz Sławsko i Wrześnica (gm. Sławno). Od kilkunastu lat naukowcy z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu prowadzą tu systematyczne badania archeologiczne. Z uwagi na złożoność i wieloaspektowość problematyki ochrony krajobrazu w póź-niejszym czasie rozpoczęto na tym terenie badania geomorfologiczne, fl orystyczne i architektoniczne. Pierwszym opracowaniem projektowym był wstępny projekt Parku przyrodniczo-archeologicznego


miały podlegać relikty archeologiczne oraz cenne siedliska roślinne i wyjąt-kowe formy morfologiczne. W wyniku zintegrowanych badań stwierdzono wysoką wartość krajobrazu jako całości przyrodniczo-historyczno-kulturowej. Postuluje się zatem objęcie ochroną wszystkich czytelnych cech struktury krajobrazu, historycznych form osadniczych, charakteru relacji wizualnych (otwarć krajobrazowych, relacji kompozycyjnych z doliną Wieprzy) oraz wy-różników architektonicznych.

6.3.3. Krajobraz „olęderski”

Okolice Nowego Tomyśla w zachodniej Wielkopolsce są rejonem szczególnie cennym pod względem historycznym i kulturowym, a jednocze-śnie wyjątkowo jednorodnym pod względem krajobrazowym355.


Obszar do końca XVII wieku był bardzo słabo zaludniony i prawie w całości pokryty puszczą. Niekorzystne warunki gruntowe, słabe gleby i wy-soki poziom wód podziemnych stanowiły poważne utrudnienia dla rozwoju rolnictwa i osadnictwa wiejskiego356. Najważniejsze przemiany dokonały się na tym obszarze w XVIII wieku, tworząc tu charakterystyczny krajobraz, do dziś czytelny i wyraźnie wyodrębniający rejon Nowego Tomyśla z otoczenia. Stało się to za przyczyną dynamicznie rozwijającego się wówczas systemu osadniczego, związanego z tzw. kolonizacją „olęderską”. Prowadzono ją w różnych rejonach Polski w okresie od XVI do XVIII wieku, przeważnie w dolinach rzek, na trudnych do zasiedlenia terenach podmokłych i leśnych,

„Wrześnickie Kurhany”, wykonany w ramach pracy dyplomowej A. Kijowskiego pod kierunkiem autorki na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej w 2001 r. Kolejne koncepcje powstały w wyniku studenckich obozów naukowych prowadzonych przez autorkę. Zostały zaprezentowane podczas międzyuczelnianego seminarium naukowego Krajobraz kulturowy – zapis przeszłości, szansa na przyszłość w maju 2004 r.

355 Badania autorki dotyczyły różnych aspektów specyfi ki krajobrazu „olęderskiego”. Zob. E. Raszeja i G. Klause 2006, Zagroda olęderska w Nowej Borui jako element krajobrazu kulturowego i zabytek do renowacji, E. Raszeja i G. Klause (w druku), Krajobrazy historyczne – potencjał czy problem? Dylematy planistyczne na przykładzie krajobrazu „olęderskiego” w rejonie Nowego Tomyśla w Wielkopolsce.

356 W okresie lokacji średniowiecznych powstało tu niewiele wsi o zwartej zabudowie (uliców-ki, owalnice) z niwowym układem gruntów. W niektórych z nich zachowały się (w różnym stanie) zabudowania folwarczne oraz pozostałości parków z pomnikowymi drzewami.


Ryc. 37. Analiza struktury krajobrazu na obszarze wsi Boruja Nowa: a – „ruszt ekologiczny”; sieć wodna, kompleksy leśne i łąkowe, b – „ruszt kulturowy”; pojedyncze siedliska, gęsta sieć dróg, rowy melioracyjne, zieleń linearna, chmielniki, c – struktura krajobrazu „olęderskiego”, d – zapis na mapie z końca XIX wiekuFig. 37. Analysis of landscape structure in the village of Boruja Nowa: a – “ecological grid”; waterway network, forest and meadow complexes, b – “cultural grid”; single homesteads, dense road system, drainage ditches, linear green, hop gardens, c – structure of Hauländer landscape, d – record on a map from the late 19th century

a b

c d


początkowo przez osadników pochodzenia holenderskiego, potem niemiec-kiego, polskiego i czeskiego357. Rekompensatą za pozyskiwanie trudnych i niedostępnych terenów były korzystne dla nowych osadników przywileje lokacyjne, zapisane w tzw. „prawie olęderskim358.


Osadnictwo rozwinęło się na terenach porośniętych uprzednio pusz-czą, o płytko występujących wodach gruntowych. Przeprowadzone prace karczunkowe i melioracyjne całkowicie przekształciły naturalny krajobraz, nadając mu charakter uporządkowany, o regularnych formach, racjonalnych podziałach przestrzeni, dostosowanych do wymagań ówczesnej produkcji rolnej. Sieć osadniczą tego rejonu tworzą pojedyncze, samotnicze zagrody, dość równomiernie rozproszone w krajobrazie. Strukturę przestrzenną krajo-brazu uformowanego w XVIII wieku przez osadników „olęderskich” do dziś charakteryzuje mozaika siedlisk, regularnych pól uprawnych, zadrzewień przyzagrodowych oraz śródpolnych pasów zieleni (ryc. 37). Rozprosze-nie osadnictwa było powodem powstania na tym terenie gęstej sieci dróg, które w większości przetrwały do dziś. Równie typowa jest gęsta sieć ro-wów melioracyjnych odwadniających teren. Drogom i rowom towarzyszy zieleń o regularnych linearnych formach. Strukturę krajobrazu ukształtowały też charakterystyczne dla tego rejonu sposoby użytkowania terenu – uprawa chmielu i wikliny. Charakterystycznym motywem tutejszego krajobrazu kul-turowego jest zagroda, lokowana zazwyczaj w centrum wydzielonej działki osadniczej. Siedliska mają na ogół kształt niewielkiego wieloboku, często kwa-dratu o wymiarach 30 × 30 m, z wyraźnie wytyczonymi granicami. Zdecydo-wanie dominuje model zagrody złożonej z trzech wolnostojących budynków (mieszkalnego, inwentarskiego i stodoły)359 i oddzielonej od pól drewnianym ogrodzeniem, tworzącym czytelną granicę w krajobrazie. Charakterystycznym

357 Wielu badaczy zwraca uwagę na znaczenie osadnictwa „olęderskiego” dla rozwoju gospodar-czego i postępu technicznego na obszarach wiejskich w Polsce, podkreślając jednocześnie, że osad-nictwo olęderskie należy rozpatrywać raczej w kontekście organizacyjno-prawnym niż etnicznym.

358 Regulowało ono m.in. sposób osadzania na czynszu i zasady dzierżawy ziemi (czasowa, za-mieniana w dziedziczne posiadanie), co na tle panujących ówcześnie zależności pańszczyźnianych wy-różniało „olędrów” jako „ludzi wolnych”. Według W. Rusińskiego określenie „Olęder” mogło powstać przez spolszczenie słowa „Holender”, wskazującego narodowość pierwszych osadników, bądź też od słowa „Hauländer” (niem. hauen – karczować), oznaczającego osadnika gospodarującego na wykar-czowanej przez siebie ziemi Do początku XX wieku nazwy większości wsi miały formę dwuczłonową, gdzie drugim członem było słowo „Olędry”. W. Rusiński 1947, Osady tzw. „Olędrów” w dawnym województwie poznańskim.

359 Por. A. Pelczyk 1997, Budownictwo olęderskie na Równinie Nowotomyskiej.


Ryc. 38. Wizerunek krajobrazu w okolicach Nowego Tomyśla – elementy identyfi kujące charakter krajobrazu „olęderskiego”: samotnicze siedliska, linearna zieleń przy drogach i rowach, uprawy chmielu i wikliny, budynki gospodarcze z „tremplem”, formy architektoniczne – skala, proporcja, materiałFig. 38. Th e image of landscape in the area of Nowy Tomyśl – elements identifying the character of Hauländer landscape: remote homesteads, linear green along roads and ditches, hop and osier cultures, farm buildings with high lofts, architectural forms – scale, proportions, material


elementem i akcentem krajobrazowym są wysokie drzewa, sadzone w obrębie siedlisk lub na ich obrzeżu. Zabudowa wraz z drzewostanem do dziś tworzą wyrazisty zespół, czytelny i łatwo identyfi kowalny w płaskim, rolniczym kra-jobrazie. Siedliska, oddalone od siebie zwykle o 200-250 metrów, wpisują się w geometryczny, ortogonalny układ szpalerów drzew towarzyszących grun-towym drogom dojazdowym, rowom melioracyjnym i niewielkim ciekom wodnym. Architektura olęderskich domów mieszkalnych w większości nawią-zywała do wzorów przywiezionych z rodzinnych krajów osadników, choć część z nich przejęła lokalny sposób budowania. Najbardziej rozpowszechniony na tym terenie był typ drewnianej chałupy dwutraktowej, o dwuspadowym symetrycznym dachu. W rejonie Nowego Tomyśla wykształcił się charaktery-styczny typ budynku inwentarskiego, z wysokim poddaszem, tzw. tremplem, pełniącym funkcję spichrza lub suszarni.


Wyrazisty i czytelny motyw krajobrazowy tego obszaru stanowi zabu-dowa zagrodowa, wraz z towarzyszącą jej zielenią. Określony kontekst prze-strzenny – położenie w centrum blokowego układu pól i pastwisk – sprawia, że zagroda jest silnie działającym elementem kompozycyjnym, widocznym z wielu miejsc i ciągów komunikacyjnych. Przestrzeń rolniczą „porządkuje” geometryczny, linearny układ zadrzewień wzdłuż dróg i rowów melioracyj-nych, co nadaje całości krajobrazu charakter przemyślanej, uporządkowanej kompozycji. Wizerunek krajobrazu kształtują regularne formy podziałów prze-strzeni i powtarzające się motywy: mozaika pól, samotnicze siedliska, rowy i zieleń linearna (ryc. 38). Charakterystyczne pionowe elementy tworzą też nieliczne zachowane chmielniki. Przeprowadzona analiza wizualna wykazała, że na terenie rozproszonego osadnictwa „olęderskiego” brak otwartych wido-ków, czytelnych panoram i wyraźnych dominant. Percepcja krajobrazu moż-liwa jest poprzez wnętrza krajobrazowe, przy czym są to wnętrza wzajemnie przenikające się, zaś ażurowe ściany zadrzewień śródpolnych podkreślają wie-loplanowość widoków360. Ocena wizualna wykazała wysoki stopień spójności, wyrazistości i uporządkowania kompozycji przestrzennej (regularność, powta-rzalność), zagęszczenie elementów (ograniczenie zasięgu widoków), kameral-ność wnętrz krajobrazowych, wysoki stopień zachowania cech historycznych (czytelne ślady przeszłości, trwałość form historycznych), niewielkie jeszcze, lecz coraz częściej pojawiające się zakłócenia kompozycji wizualnej krajobrazu.

360 Badania prowadzone przez B. Lipińską na terenie Żuław Wiślanych, potwierdzają tę zasa-dę. Por. B. Lipińska 1996, Formy krajobrazu Żuław Wiślanych – analiza i wnioski dotyczące ochrony, B. Lipińska 2011, Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu.


Procesy przekształceń

Ukształtowanie się jednorodnej struktury krajobrazu było wynikiem dynamicznego procesu osadniczego (gwałtowna zmiana „od jednego rzutu”), który w ciągu kilkudziesięciu lat w trwały sposób przekształcił krajobraz. Pomimo zmian politycznych i społecznych (po II wojnie światowej nastąpiła wymiana ludności), struktura krajobrazu do niedawna wykazywała znaczną trwałość, zachowując swoje podstawowe czytelne cechy. Stale postępował zanik tradycyjnej zabudowy, ale zachowały się tradycyjne podziały prze-strzeni. Nieopłacalność gospodarki rolnej spowodowała opuszczanie niektó-rych siedlisk przez rolników i przejmowanie ich na cele rekreacyjne przez mieszkańców Poznania. Budowa autostrady A2 zwiększyła dostępność tych terenów i zapoczątkowała rozwój rozproszonej zabudowy mieszkaniowej i osiedli deweloperskich. Dopłaty unijne zachęcają rolników do zalesiania nieużytkowanych terenów, co jednak odbywa się bez odpowiednich studiów i wytycznych, a w efekcie prowadzi do deformacji i dekompozycji krajobrazu (zamykania wnętrz krajobrazowych).

Ochrona krajobrazu

Projektowane jest utworzenie na tym obszarze parku kulturowego dla ochrony wymienionych cech i form krajobrazu „olęderskiego”. Całościowy program zintegrowanej ochrony powinien obejmować również inne środki i formy działań: plany odnowy wsi, programy rozwoju turystyki zrówno-ważonej i turystyki kulturowej. Wobec rosnących zagrożeń inwestycyjnych niezbędne są odpowiednie zapisy w planach miejscowych.

6.3.4. Krajobraz rolniczy parkowy

Badaniami został objęty obszar wsi: Turew, Rąbiń, Rogaczewo Małe, Rogaczewo Wielkie i Kopaszewo, położonych w południowej Wielkopolsce w powiecie kościańskim. Wsie te tworzyły w XIX wieku klucz majątków na-leżących do generała Dezyderego Chłapowskiego361, który na terenie swych majątków wprowadził system zadrzewień śródpolnych o zróżnicowanej for-

361 Autorka prowadziła badania krajobrazu stworzonego przez generała Dezyderego Chłapow-skiego w pracy doktorskiej (1991). W kolejnych latach analizowała nowe aspekty związane ze specyfi -ką struktury i kompozycji krajobrazu. Zob. E. Raszeja 2010 a, Agricultural landscape in the surrounding


mie i bogatym składzie gatunkowym, tworząc nową strukturę krajobrazu o cechach angielskiego krajobrazu parkowego. Obszar ten wyraźnie wyod-rębnia się z monotonnego, niemal bezleśnego krajobrazu południowej Wiel-kopolski. Świadomie komponowane elementy roślinne – charakterystyczne kliny i pasy zadrzewień, niewielkie enklawy leśne, kępy drzew i aleje – uroz-maicają rolniczą przestrzeń produkcyjną, nadając jej charakter krajobrazu parkowego. Zróżnicowana struktura krajobrazu rolniczego podnosi jego war-tość produkcyjną, a także przyrodniczą, zaś zwiększając jego bioróżnorodność – wzmacnia odporność i zdolności regenerujące.


Badania prowadzone na tym obszarze wykazały trwałość określonych struktur krajobrazowych. Formy przestrzenne utworzone tu w wyniku śre-dniowiecznych, planowo prowadzonych akcji osadniczych, przetrwały w stop-niu prawie niezmienionym przez wiele stuleci. Jeszcze dziś można odczytać w krajobrazie ukształtowane wówczas elementy, tj. rozplanowanie wsi, podział i układ gruntów uprawnych, granice wsi i układ komunikacyjny (ryc. 39). Nową jakość w wprowadził rozwój gospodarki folwarcznej. Zespoły dwor-sko-folwarczne są nadal dominującym elementem krajobrazu tego obszaru. Okresem istotnych przemian był wiek XIX i towarzyszące mu reformy spo-łeczne, polityczne i gospodarcze (uwłaszczenie chłopów, separacja, komasacja i parcelacja gruntów), a przede wszystkim działalność generała Chłapow-skiego. W latach 1815-1879 dokonał w swoich majątkach – Turew, Rabiń, Kopaszewo, Rogaczewo Małe i Rogaczewo Wielkie – dzieła przekształcenia tradycyjnego rolnictwa w nowoczesna gospodarkę, opartą na rzetelnej wiedzy rolniczej i przyrodniczej, wzbogacającą krajobraz, a przy tym przynoszącą znaczne efekty ekonomiczne362. Jego działania przyniosły wymierne efekty ekonomiczne, a jednocześnie widoczne efekty estetyczne – zróżnicowanie i wzbogacenie krajobrazu. Chłapowski, który przeniósł na teren Wielkopol-ski nowe teorie rolnicze, łącząc je z ideą angielskiego krajobrazu parkowego, uznawany jest za prekursora rolnictwa ekologicznego w Polsce. Tradycyjną trójpolówkę, stosowaną tu niezmiennie od czasów średniowiecza, zastąpił wieloletnim (nawet kilkunastoletnim) płodozmianem z uprawą wielu ga-tunków roślin. Zgodnie z założeniami nowego systemu rolniczego pola ma-jątku w Turwi podzielono na oddziały, według klas jakości gruntu – mocne,

of Turew according to the conception of General Dezydery Chłapowski, E. Raszeja 2010 b, Struktura krajobrazu rolniczego w Parku Krajobrazowym im. gen. Dezyderego Chłapowskiego.

362 Studiował m.in. dzieła wybitnego niemieckiego teoretyka rolnictwa A. Th aera, praktykował w najlepiej prowadzonych majątkach angielskich i szkockich.


a b

c d

Ryc. 39. Analiza struktury krajobrazu na obszarze wsi Turew: a – „ruszt ekologiczny”; sieć wodna i enklawy leśne, b – „ruszt kulturowy”; system zadrzewień śródpolnych, zabudowa wsi, zespół pałacowo-parkowy, folwark, sieć dróg, c – struktura krajobrazu rolniczego parkowego, d – zapis na mapie z XIX wiekuFig. 39. Analysis of landscape structure in the village of Turew: a – “ecological grid”; water network and forest enclaves, b – “cultural grid”; in-fi eld planting system, village building development, a palace-park system, a manor farm, road network, c – structure of agricultural park landscape, d – record on a 19th century map


średnie, lekkie. Klasa gruntów decydowała o kształcie i wielkości pola. Wy-dzielenie pól, których granice były w przybliżeniu liniami prostymi, miało na celu ułatwienie prac rolniczych. Pozostałe po wydzieleniu regularnych (prostokątnych) pól kliny zostały zadrzewione. Pasy zieleni nie były zbyt gęste (ograniczały jedynie siłę wiatru), w pewnych odległościach przerywane. Zarówno pola uprawne, jak i pastwiska, położone wewnątrz głównych pasów zieleni, otoczone zostały żywopłotami. Wprowadzono też nowe zadrzewienia śródpolne na nieużytkach, wzdłuż strumieni i rowów oraz wzdłuż dróg pu-blicznych i polnych. Drogi obsadzone drzewami były proste, choć w miej-scach, gdzie to możliwe, dla urozmaicenia widoku prowadzono je łukami.

Działania generała objęły obszar 10 tysięcy hektarów. Różnorodne formy zadrzewień stanowiły spójny i dobrze funkcjonujący system. Chłapowski w ciągu kilkudziesięciu lat przekształcił podupadły majątek w kwitnące, do-chodowe gospodarstwo. Dał przykład innym rolnikom w kraju, jak zwięk-szyć wydajność produkcji, jednocześnie podnosząc estetykę monotonnego, rolniczego krajobrazu. Był prekursorem i wizjonerem, a przy tym człowie-kiem sukcesu, cieszącym się wielkim autorytetem. Inni właściciele mająt-ków wzorowali się na nim, przysyłali swoich synów na praktyki do Turwi. Dzięki spójnej i konsekwentnie realizowanej koncepcji Dezyderego Chła-powskiego powstała nowa struktura krajobrazu, która, mimo późniejszych zmian, w znacznym stopniu przetrwała do dziś.


Działania Chłapowskiego objęły obszar 10 tysięcy hektarów. Różno-rodne formy zadrzewień stanowiły spójny i dobrze funkcjonujący system. Stan zachowania poszczególnych form zadrzewień jest zróżnicowany363. W związku z rozwojem mechanizacji rolnictwa i tendencją do zwiększania powierzchni pól najszybciej zniknęły z tego obszaru żywopłoty, następnie usunięto wiele zadrzewień przydrożnych i niewielkich enklaw zieleni śród-polnej. Pomimo ubytków zadrzewienia śródpolne nadają krajobrazowi tego terenu charakterystyczny wygląd, wyodrębniając go z monotonii otaczających go obszarów rolniczych, niemal pozbawionych lasów. Zespoły zieleni różnią

363 Zróżnicowanie to jest konsekwencją przemian, jakie następowały w rolnictwie, stanu zdro-wotnego roślin oraz rabunkowej gospodarki człowieka. Większość zadrzewień w rejonie Turwi po-chodzi z czasów Chłapowskiego. Ubytki w zadrzewieniach, powstałe od końca lat 50. do końca lat 80. XX w. oceniane są na około 20%. W związku z rozwojem mechanizacji rolnictwa i tendencją do zwiększania powierzchni pól najszybciej zniknęły z tego obszaru żywopłoty, następnie usunięto wiele zadrzewień przydrożnych i niewielkich enklaw zieleni śródpolnej. Od 1992 r. sieć zadrzewień jest systematycznie wzbogacana z inicjatywy Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk.


Ryc. 40. Wizerunek krajobrazu w rejonie Turwi – elementy identyfi kujące charakter kompono-wanego krajobrazu rolniczego o charakterze parkowym: zadrzewienia śródpolne – przydrożne i przywodne, wielopiętrowe pasy zieleni, aleje, szpalery, wnętrza krajobrazowe ograniczone ścia-nami zadrzewień, „zielone” ramy widokoweFig. 40. Image of landscape in the area of Turew – elements identifying the character of a com-posed agricultural park landscape: in-fi eld tree plantings – roadside and next to water bodies, multi-layer green belts, avenues, espaliers, landscape interiors walled in with tree plantings, “green” view frames


się od siebie składem gatunkowym oraz strukturą. Występują one przeważnie w postaci pasów, czyli nasadzeń wielorzędowych. W skład gatunkowy tego typu zadrzewień wchodzi prawie wyłącznie robinia akacjowa, czasem z do-mieszką dębu. Licznie spotykane są zadrzewienia przydrożne w formie alei składających się z rzędów drzew usytuowanych najczęściej po obu stronach drogi polnej lub szosy. Zdarzają się niekiedy, choć rzadziej, aleje jednostronne. Przeważają jednogatunkowe aleje, które są tworzone głównie przez topole, lipy, klony, jesiony oraz dęby, często okazałych rozmiarów. Bardzo licznie pojawiają się nasadzenia w postaci niewielkich powierzchni zadrzewionych. Są to przeważnie formy kęp, remiz lub klinów, niekiedy przechodzących w zadrzewienia pasowe. Obustronne pasy robinii tworzą charakterystyczne „zielone tunele”. W kępach i remizach występuje drzewostan mieszany, m.in. z brzozy, dębu, olchy i robinii. Zadrzewienia przywodne ciągną się wzdłuż większych cieków wodnych, drobnych rowów melioracyjnych i wokół oczek wodnych.


Zadrzewienia śródpolne są charakterystycznym „motywem” krajobrazo-wym na badanym obszarze. Cały system – łączący w sobie zarówno historyczne nasadzenia Chłapowskiego, późniejsze, wprowadzane przez jego potomków, zespoły zieleni powstające spontanicznie, jak również nowe nasadzenia wpro-wadzane w ostatnich latach – tworzy niepowtarzalną strukturę krajobrazu rolniczo-parkowego (ryc. 40). Sieć zadrzewień przenika pola uprawne, dzieląc je na wnętrza krajobrazowe o różnej wielkości. „Jak w ramkach zielonych kwadraty i prostokąty, obsadzone alejami albo szerokimi pasmami akacji. Nie było dalekich widoków, bo zawsze wzrok natrafi ał na horyzont zamknięty albo wysoką, starą aleją, albo linią lasu, bo po całym majątku były rozsiane mniejsze lub większe obszary lasów, lasków czy remiz. Robiło to wrażenie, że się cały czas spaceruje po parku angielskim. W porze kwitnienia akacji jeździło się wśród tych pasów alei jak w białych tunelach...”364.

Przeprowadzona analiza kompozycji i percepcji krajobrazu wykazała, że na badanym terenie sposób odbioru krajobrazu determinują wnętrza krajo-brazowe ograniczone pasmami zadrzewień śródpolnych, przy czym są to wnętrza wzajemnie przenikające się, a ażurowe ściany zadrzewień podkre-ślają wieloplanowość widoków. Zróżnicowanie form zadrzewień, ich składu gatunkowego oraz stopnia zachowania decyduje o walorach wnętrz krajo-brazowych, zaś odbiór poszczególnych wnętrz uzależniony jest od pory roku

364 K. Morawski 1981, Wspomnienia z Turwi, s. 155.


i pogody. Zadrzewienia pozbawione liści odsłaniają dalsze widoki – formy, które latem wyznaczają ściany dające wrażenie wnętrz konkretnych, zimą stają się ścianami ażurowymi. Wnętrza, które latem mają charakter wnętrz prostych, mogą ulec zimą sprzężeniu z wnętrzami sąsiednimi. Na skutek zmian odstępów między elementami ścian (czyli ich zwartości) zmieni się wówczas typ wnętrza.

Proces przekształceń

Struktura krajobrazu jest efektem długotrwałych i złożonych procesów osadniczych. Zasiedlanie tych terenów nastąpiło już we wczesnym średnio-wieczu. W wyniku średniowiecznych lokacji na prawie niemieckim ukształto-wała się i utrwaliła się specyfi czna struktura osadnicza – zwarte wsie ulicowe o niwowym układzie gruntów (powolny, stały proces). Na tę warstwę zostały nałożone elementy krajobrazu folwarcznego (zespoły dworsko-folwarczne, zespoły zieleni parkowej). Kolejnym bodźcem dla intensywnego i wyraźnego procesu przekształceń była działalność Dezyderego Chłapowskiego związana z kształtowaniem parkowego krajobrazu rolniczego (sieć zadrzewień śródpol-nych). Teren ten charakteryzuje duża trwałość społeczna i kulturowa (trady-cja rolnicza), której nie dotknęły zmiany powojenne. Efektem ówczesnych procesów gospodarczych (upaństwowienie majątków), technologicznych (mechanizacja rolnictwa) było jednak wycięcie gęstej sieci żywopłotów i zu-bożenie systemu zieleni. Przetrwała zasadnicza struktura systemu zadrzewień, nadająca charakter krajobrazowi kulturowemu.

Ochrona krajobrazu

Unikatowy, wzorowo zagospodarowany krajobraz rolniczy objęto ochroną prawną, tworząc w 1992 roku Park Krajobrazowy im. gen. De-zyderego Chłapowskiego o powierzchni 17 200 ha. Zajmuje on szczególne miejsce w systemie obszarów chronionych Wielkopolski. Stanowi wzorzec prawidłowo zagospodarowanej przestrzeni rolniczej, powiązanej z zasilają-cymi ją obszarami naturalnymi przez odpowiednio ukształtowaną strukturę krajobrazu. Świadomie komponowane elementy roślinne – charakterystyczne kliny i pasy zadrzewień, niewielkie enklawy leśne, kępy drzew i aleje – uroz-maicają rolniczą przestrzeń produkcyjną, nadając jej charakter krajobrazu parkowego. Zróżnicowana struktura krajobrazu rolniczego podnosi jego war-tość produkcyjną, a także przyrodniczą, zaś zwiększając jego bioróżnorodność – wzmacnia odporność i zdolności regenerujące. Obszar ten stanowi model komponowanego krajobrazu rolniczego.


6.3.5. Wnioski z badań

Badania przeprowadzone zostały na trzech wybranych obszarach we-dług przyjętego modelu BSW (biografi a – struktura – wizerunek). Celem było rozpoznanie i ocena charakteru krajobrazu, identyfi kacja cech przewod-nich (reprezentatywnych), a także elementów budujących specyfi kę miejsca, tzw. wyróżników krajobrazu. Dla każdego z badanych obszarów wyróżniono zestaw elementów identyfi kujących wizualną kompozycję krajobrazu.

Ocena wizualna została przeprowadzona na podstawie jednolitego ze-stawu kryteriów, które obejmowały: złożoność kompozycji (poziom zróż-nicowania elementów), spójność, wyrazistość, poziom zagospodarowania (uporządkowania przestrzeni), skalę wizualną (otwarcia/zamknięcia), poziom zachowania i odbiór cech naturalnych, stopień zachowania i czytelności cech historycznych, stopień zakłóceń i deformacji kompozycji365.

Podstawę analizy struktury krajobrazu poszczególnych obszarów stano-wiło zawsze odczytanie specyfi cznego „rusztu ekologicznego”, właściwego dla danego kontekstu geografi cznego (różne formy rzeźby, sieci wodnej, na-turalnych siedlisk roślinnych). Wyznacza on granice i formy użytkowania rolniczego, nadaje wyraźne piętno wizerunkowi krajobrazu. Na jego bazie, w wyniku ogólnych procesów rozwojowych oraz lokalnych procesów ada-ptacyjnych i modyfi kujących, został wykształcony specyfi czny „ruszt kultu-rowy”366. Krajobraz każdego z analizowanych obszarów jest zapisem cech charakterystycznych dla określonych (w każdym przypadku odmiennych) okresów historycznych, które odcisnęły wyraźne piętno na jego dzisiej-szym wizerunku. Oczywiście, w żadnym przypadku nie mamy do czynienia z „zamrożeniem” struktur historycznych, wszędzie następowało nakładanie się kolejnych warstw rozwoju. Dzisiejszy krajobraz jest palimpsestem pro-cesów historycznych. Analiza biografi i krajobrazu pozwoliła na odczytanie znaczenia poszczególnych elementów. Historia powstania, rozwoju i prze-kształceń badanych obszarów jest bardzo zróżnicowana i w wyjątkowy spo-sób wpływa na strukturę każdego z nich. Tym niemniej przeprowadzona analiza pozwala na przyjęcie wspólnych dla wszystkich obszarów zasad in-terpretacji znaczeń zasadniczych elementów i form tworzących krajobraz kulturowy wsi:

▪ wielkości, kształtów i rozmieszczenia pól – jako wyrazu tradycji, po-ziomu kultury rolnej i ekonomii produkcji, form własności, sposobu

365 Przyjęty zestaw kryteriów został opisany szczegółowo w rozdziale 5.4 (tab. 2).366 Koncepcję wyróżnienia w strukturze przestrzennej krajobrazu „rusztu ekologicznego” i „rusz-

tu kulturowego” przedstawiono w rozdziale 4.4.


organizacji pracy i zarządzania przestrzenią, zgodnie z powszechnie panującym modelem lub na podstawie nowatorskich koncepcji

▪ gęstości sieci osadniczej – jako rezultatu historycznych procesów osad-niczych, determinowanych przez uwarunkowania zewnętrzne (politykę osadniczą, strukturę społeczną, regulacje prawne, dynamikę rozwoju demografi cznego, ogólne procesy gospodarcze) oraz lokalne warunki naturalne i kulturowe

▪ rozplanowania osiedli – jako wyniku historycznych regulacji, praw i przywilejów lokacyjnych, określających wzory rozplanowania, mo-dyfi kowanych przez lokalne uwarunkowania fi zjografi czne

▪ kształtów pojedynczych siedlisk – jako form wyznaczanych przez lo-kalną tradycję, model życia, podziały własnościowe, historyczne cechy różnych typów osadnictwa

▪ relacji siedlisk z rozłogiem – jako wyrazu tradycyjnych relacji „miesz-kanie-praca”, związków z ziemią, form własności i zarządzania

▪ architektury lokalnej – jako wyrazu potrzeb funkcjonalnych, stylu życia, statusu materialnego, poziomu technologicznego, dostępności materiałów, estetyki i tradycji lokalnej (czasami modyfi kowanej przez zewnętrzne wpływy)

▪ form zieleni śródpolnej – jako tworzywa roślinnego (naturalnego) uformowanego kulturowo przez lokalną tradycję, potrzeby użytkowe i estetyczne oraz indywidualne wizje i koncepcje.

Każdy z badanych obszarów stanowił w swej historycznej formie przy-kład spójnego systemu społeczno-krajobrazowego, działającego według okre-ślonych zasad społecznych, gospodarczych, politycznych i prawnych oraz na podstawie wspólnych wartości. Te czynniki wyznaczały model życia i kształ-towały strukturę krajobrazu (tab. 4).

Na badanych obszarach wykształciły się w historycznym procesie roz-woju różne formy krajobrazu rolniczego. Ich zróżnicowana i spójna struk-tura wpływa na wyrazisty wizerunek, spójność i harmonię kompozycji, ale również na stabilność ekologiczną – swoistą równowagę przyrodniczo--kulturową367. Ich wspólnym mianownikiem jest to, że były to krajobrazy „pracujące”, utrzymywane dzięki stałym zabiegom w ramach określonej kultury rolnej. Można więc stwierdzić, że struktura krajobrazu jest wyni-kiem długiego procesu budowania takiej równowagi, a celem planowania powinno być jej utrzymanie. Wobec współczesnych zmian społecznych, go-spodarczych i kulturowych, narastających problemów rolnictwa i zmiany modelu życia utrzymanie charakteru krajobrazu nie jest możliwe w ramach tradycyjnych systemów społeczno-gospodarczych (dziś już nieistniejących).

367 Ten związek został opisany m.in. w rozdziale 3.5.


Tabela 4. Historyczne systemy społeczno-krajobrazowe na obszarach wiejskich w re-jonie Sławna, Nowego Tomyśla i TurwiTable 4. Historic socio-landscape systems in rural areas in the area of Sławno, Nowy Tomyśl and Turew

SławnoKrajobraz „średniowieczny”Czas powstania: XIII-XV wiek

“Medieval” landscapeOrigin: 13th - 15th century

Nowy TomyślKrajobraz „olęderski”

Czas powstania: XVIII wiek“Hauländer” landscapeOrigin: 18th century

TurewKrajobraz rolniczy parkowyCzas powstania: XIX wiekAgricultural park landscape

Origin: 19th century

1 2 3

System polityczny i organizacyjno-prawny(ustrój, władza prawo, zarządzanie)

Political and organisational and legal system(political system, authority, law, management)

Kolonizacja na prawie nie-mieckim

system organizacyjno--prawny oparty na śre-dniowiecznym prawie lokacyjnym określającym zakres praw osobistych, sposób regulacji należności (dzierżawa, potem pańsz-czyzna)

Kolonizacja na prawie „olęderskim”

wolność osobista osadni-ków, zwolnienie z obo-wiązku pańszczyzny (obo-wiązującej w tym czasie we wszystkich wsiach feudalnych), dzierżawa gruntów (wieloletnie zwol-nienia z dzierżawy począt-kowym okresie)

Folwark kapitalistycznyfunkcjonowanie oparte na wielkiej własności ziem-skiej (klucz majątków) i pracy najemnej, system polityczny i prawny re-gulowany przez ustawę uwłaszczeniową z 1823 r.

System produkcji(ekonomia lokalna, metody produkcji rolnej, poziom technologiczny)

System of production(local economy, methods of agricultural production, technological standard)

Trójpolówka (niwowy układ pól)

wspólnota interesów, wspólnotowa zasada or-ganizacji pracy, trwałość tradycyjnych sposobów produkcji, niska wydajność rynkowa

System farmerskiprodukcja oparta na indywidualnych gospo-darstwach (blokowy układ pól), racjonalności i dobrej organizacji pra-cy, duża wiedza na temat melioracji, wysoki poziom technologiczny, produkcja rynkowa

Nowoczesne metody produkcji

płodozmian, melioracja, mechanizacja, nowa orga-nizacja przestrzenna ma-jątku (scalenie i separacja gruntów), wysoka wydaj-ność, produkcja rynkowa

Ochrona krajobrazu w procesie przekształceń obszarów...

Documents

Transcript of Ochrona krajobrazu w procesie przekształceń obszarów...