Oceny i prognozy

Wieloletni (2011–2014) program badańpt. „Konkurencyjność gospodarki żywnościowejw warunkach globalizacji i integracji europejskiej”

Wieloletni (2011–2014) program badańpt. „Konkurencyjność gospodarki żywnościowejw warunkach globalizacji i integracji europejskiej”

Kolejna, siódma już konferencja naukow-ców bułgarskich i polskich odbyła się w szcze-gólnym momencie historycznym.

Po pierwsze, kończy się druga edycja wielo-letniego programu badawczego realizowanegoprzez IERiGŻ-PIB, którego celem była m.in.analiza i ocena skutków wspólnej polityki rolnejUE dla Polski.

Po drugie, ustalony został poziom nowychunijnych dotacji i kierunki ich efektywnego wy-korzystania.

Po trzecie, niewypowiedziana wojna Rosjiz Ukrainą spowodowała poważne zakłóceniaw stosunkach politycznych i gospodarczych.Dla europejskiego rolnictwa i przemysłu spo-żywczego (nie pomijając znaczenia innych sek-torów) oznacza to utratę znaczących rynkówzbytu z powodu wstrzymania przez Rosję im-portu.

10 lat minęłoBył to dla polskiej wsi okres nadzwyczajnej, nie-

spotykanej w dotychczasowej historii prosperity.Zmieniło się prawie wszystko – wzrosły dochody,poprawiło się wyposażenie techniczne gospodarstwi wiejskich domów, standard życia, dostęp do dóbr cy-wilizacyjnych i, co również istotne, wzrosły aspiracjeedukacyjne. Oczywiście, ze zmian tych nie skorzysta-li w jednakowym stopniu wszyscy i nie każdy region.

Nadal istnieją jeszcze obszary biedniejsze, takie jaktzw. Ściana Wschodnia, chociaż i tam znaleźć możnacoraz liczniejsze przykłady sukcesu gospodarczegoi społecznego.

Prof. Andrzej Kowalski, dyrektor IERiGŻ,ocenił te zmiany przede wszystkim w kategoriachekonomicznych. Równocześnie z poprawą sytuacjigospodarczej rolnictwa następowały zmiany struktu-ralne. Wzrastała liczba gospodarstw silnych ekonomicz-nie, zdolnych do konkurowania nawet z rolnictwemzachodnioeuropejskim. W 2012 roku takich gospo-darstw było około 300 tysięcy. Wytwarzały one 64 proc.produkcji rolniczej. W latach 2002–2012 znacznie po-prawiło się wyposażenie techniczne rolnictwa, np.44,6 proc. gospodarstw posiada ciągniki, 6,5 proc.kombajny, 21 proc. opryskiwacze. Poprawiły sięwskaźniki produkcji zwierzęcej. W 2002 roku na100 ha było 45 sztuk dużych, a w 2012 – 67,4. Średnieroczne tempo wzrostu mleczności wynosiło 82 litry nakrowę. W tym samym okresie wzrastały również plony,np. rzepaku o 48 proc., pszenicy o 21 proc., a roślin pa-stewnych o 15 proc. Wartość produkcji globalnejrolnictwa w 2012 roku była o 16, 2 proc. wyższa niż10 lat wcześniej.

Od akcesji z Unią Europejską rosły dochodygospodarstw domowych rolników, bardziej niż w po-zostałych grupach społecznych. W latach 2004–2013nominalny dochód rozporządzalny rolników wzrósło 89,7 proc. (realny o 64,3 proc.). Mimo wzrostu po-ziom tych dochodów w relacji do przeciętnych w ca-

18 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 Polska

łej gospodarce jest w 12 „nowych” krajach unijnychznacznie niższy niż w „starej 15”. Wzrost dochodóww rolnictwie przyczynił się do poprawy sytuacji mate-rialnej osób znajdujących się poniżej minimum egzy-stencji – wskaźnik ten zmalał z 19,9 do 9,8 proc. Po-niżej ustawowej granicy ubóstwa nadal jest 12,1 proc.gospodarstw domowych rolników.

Rolnictwo korzystało ze wzrastających, zgodniez traktatem akcesyjnym, dotacji unijnych (płatnościbezpośrednie i PROW).

Rozpoczął się nowy okres (2014–2020) dofinanso-wywania rolnictwa i gospodarki żywnościowej z unijne-go budżetu. Prof. A. Kowalski przypomniał, jakie zmia-ny są konieczne w nowej WPR. Rośnie znaczenie globa-lizacji, rosną również obawy dotyczące bezpieczeństważywnościowego świata. Wyzwania te będą zmuszać dozrównoważonego gospodarowania zasobami naturalny-mi, takimi jak woda i powietrze, a także do zapewnieniasprawiedliwego podziału środków WPR między pań-stwa członkowskie i grupy rolników.

Na wyzwania te ma odpowiedzieć nowy programrozwoju obszarów wiejskich. Jego głównymi celamimają być: wzmacnianie kapitału ludzkiego, stymulo-wanie różnych form współdziałania w rolnictwiei agrobiznesie, a także ograniczanie ryzyka produkcyj-nego. Prof. Kowalski z dużą konsekwencją występujeo szersze uwzględnienie w programach dla rolnictwatakich celów jak renowacja melioracji i tworzenie no-wych obiektów, komasacja i scalanie gruntów. Dowymienianych przez niego celów należy także popra-

wa wiejskiej infrastruktury technicznej, realizowanaw formie partnerstwa publiczno-prywatnego w ścisłejkoordynacji z projektami polityki spójności. Programrozwoju energetyki odnawialnej to także jedenz ważnych celów, ale powinien on być realizowanyzgodnie z polityką energetyczną kraju i ogólnymi za-sadami wsparcia z budżetu. Ze środków publicznychpowinna być także wspierana działalność innowacyj-na. Powinniśmy przełamać bariery od lat utrudniają-ce integrację pomiędzy producentami rolnymi, prze-twórcami, dystrybutorami i jednostkami badawczo--rozwojowymi. Przewidziany podział środków unij-nych powinien zapewnić realizację tych celów.

Polski sektor żywnościowy osiągnął ogromny po-stęp w rozwoju stosunków handlowych z zagranicą.Dzięki temu wzrosło saldo obrotów produktami rol-no-spożywczymi. Głównymi partnerami handlowy-mi Polski są kraje Unii Europejskiej.

Dzisiaj na porządku dziennym jest embargo ro-syjskie na produkty rolno-spożywcze z Unii Europej-skiej, USA, Kanady, Australii i innych krajów nieak-ceptujących polityki Kremla. Największą nadwyżkęw handlu tymi produktami z Rosją w 2013 roku mia-ły Niemcy, Litwa, Holandia, Polska i Francja, ale listadostawców na rynek rosyjski jest długa i obejmujewiele innych krajów. Polska w tej dziedzinie rozwija-ła systematycznie stosunki handlowe z Rosją. Wartośćnaszego eksportu w 2004 roku wynosiła 404 mln eu-ro, a w 2013 roku już 1257 mln euro. Dodatnie saldow ubiegłym roku wyniosło 1168 mln euro. Mimo te-go wzrostu udział Rosji w polskim eksporcie spożyw-czym wahał się (z przyczyn politycznych i wprowa-dzanych restrykcji w różnych okresach) i w rokuubiegłym wynosił 6,2 proc.

Mimo to Rosja zajmowała pierwsze miejscew polskim eksporcie rolno-spożywczym poza krajeUnii Europejskiej.

Rosyjskie embargo na produkty rolne i żywnoś-ciowe powoduje znaczne straty polskich i nie tylkopolskich producentów. Unijne rekompensaty nie wy-starczą na poprawę sytuacji producentów. Muszą oniliczyć się z trudnościami i koniecznością reorientacjipolityki handlowej, co wymaga czasu i dodatkowychnakładów na znalezienie nowych rynków zbytu. Aleto tylko jedna strona medalu. Traci również Rosjai w dłuższej perspektywie przegra jej gospodarka,a konsekwencje poniesie społeczeństwo. Rosja, acz-kolwiek uważa się za potęgę światową, to w istocie na-

Wsparcie UUE ddla ppolskiego rrolnictwa ii oobszarów wwiejskich [[w mmln eeuro]Ogó³em

Rodzaj wsparcia 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2014–2020P³atnoœci bezpoœrednie 2 970 2 987 3 005 3 022 3 042 3 062 3 062 21 148Rozwój obszarów wiejskich 1 571 1 570 1 569 1 567 1 565 1 564 1 562 10 968Razem 4 541 4 557 4 573 4 589 4 607 4 625 4 623 32 116

Ogó³emRodzaj wsparcia 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2007–2013P³atnoœci bezpoœrednie 1 264 1 579 1 877 2 192 2 477 2 788 3 045 15 222Rozwój obszarów wiejskich 1 990 1 933 1 971 1 936 1 861 1 857 1 851 13 399Razem 3 253 3 512 3 849 4 128 4 338 4 623 4 896 28 621

Saldo obrotów handlowych produktami rolno-spo¿ywczymiPolski z wybranymi krajami w 2004 i 2013 r. [w mln euro]

1600

1400

1200

1000

600

400

200

-200Niemcy Rosja Wielka

BrytaniaCzechy Francja W³ochy S³owacja Rumunia

2004

2013

0

800

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 19Bu³garia

leży do krajów o średnim potencjale ekonomicznym.Jej udział w globalnym PKB w 2012 roku wynosił3 proc., podczas gdy USA – 18,9 proc, Chin –14,9 proc., Indii 5,6 proc., Japonii – 5,6 proc., a Nie-miec – 3,8 proc. Siłą Rosji są przede wszystkim zaso-by naturalne, głównie ropy naftowej i gazu, oraz roz-wijanie potencjału sił zbrojnych.

SSzczególną cechą bułgarskich obszarów wiejskichjest ich bardzo duże zróżnicowanie pod wzglę-

dem rozwoju społeczno-gospodarczego. Różnice tepogłębiały się w latach 2007–2013. Problem ten i jegokonsekwencje przedstawił prof. Neno Dimov(z Uniwersytetu Agronomicznego w Plovdiv). Powstąpieniu Bułgarii do Unii Europejskiej (2007 r.)korzystne tendencje w rozwoju społeczno-gospodar-czym odnotowano jedynie w trzech regionach: połu-dniowej, centralnej i północno-wschodniej częścikraju. Pozostałe trzy regiony są obszarem, na którymnie nastąpiły korzystne zmiany. Autor nazywa je na-wet „obszarami depresji”. Przyczyny? Niedostate-czna, wciąż malejąca liczba osób zamieszkujących te-

reny wiejskie. Pozytywne tendencje rozwoju demo-graficznego obserwuje się jedynie na obszarach miej-skich, w dużych miastach, takich jak Sofia, Warna,Plovdiv, Burgas, Stara Zagora. Autor referatu uważa,że nieodzowna jest nowa polityka rozwoju demogra-ficznego i nowe zasady sprzyjające stabilizacji demo-graficznej średnich ośrodków miejskich i terenówwiejskich. Potrzebne jest wspieranie lokalnego roz-woju gospodarczego. W regionach, w których ten roz-wój jest słaby, średni dochód wiejskich gospodarstwdomowych w latach 2007–2013 był o 1/3 niższy odprzeciętnej krajowej. Kolejnym poważnym proble-mem obszarów wiejskich w Bułgarii są opóźnieniaw rozwoju infrastruktury społecznej – maleje liczbaszkół, brakuje przychodni lekarskich. Podobne opóź-nienia występują w infrastrukturze ekologicznej. Naobszarach wiejskich było tylko 9,5 proc. oczyszczalniścieków. Brak wodociągów i składowisk odpadów totakże trudne do rozwiązania problemy wsi bułgarskiej.

Prof. Neno Dimov twierdzi, że konieczna jestzróżnicowana polityka regionalna i lokalna rozwojuobszarów wiejskich. Jej priorytety to: zmiany w sieci jednostek administracyjnych i opra-

cowanie nowej strategii przestrzenno-funkcjonal-nej i administracyjno-terytorialnej,

polityka regionalna, która powinna stymulowaćrozwój społeczno-gospodarczy i środowiskowy,

system prowadzonej statystyki i polityki regional-

nej, sprzyjający skutecznemu zarządzaniu rozwo-jem tych obszarów,

głównym celem tych działań jest zrównoważonyrozwój obszarów wiejskich i rozbudowa infrastruk-tury w zakresie edukacji, zdrowia i kultury

Innym ważnym problemem (omówionym w re-feracie doc. dr. Bozhidara Ivanowa) była prognozaskutków ekonomicznych i społecznych wspólnej po-lityki rolnej dla Bułgarii w nowej perspektywie bu-dżetowej UE. Było to przedmiotem badań InstytutuEkonomiki Rolnictwa w Sofii. Analizowano wpływróżnych systemów wsparcia rolnictwa, ich wpływ naceny gruntów i dzierżaw, udział dotacji w dochodachwiejskich gospodarstw domowych, znaczenie I i II fi-lara dla rozwoju bułgarskiego rolnictwa i obszarówwiejskich. Analiza ta była niezbędna do przygotowa-nia programu działania w nowym programie finanso-wania WPR.

Badania i wspó³praca naukowaNNaauukkaa mmoo¿¿ee ssiiêê rroozzwwiijjaaææ ttyyllkkoo ww wwaarruunnkkaacchh sswwoobbooddnnyycchh ddeebbaatt,,

kkoonnffrroonnttaaccjjii ppooggll¹¹ddóóww ii uuppoowwsszzeecchhnniiaanniiaa wwyynniikkóóww bbaaddaaññ.. TTeemmuu cceelloowwiiss³³uu¿¿¹¹ mm..iinn.. oorrggaanniizzoowwaannee jjuu¿¿ oodd ssiieeddmmiiuu llaatt kkoonnffeerreennccjjee nnaauukkoowwccóówwppoollsskkiicchh ii bbuu³³ggaarrsskkiicchh.. WW ttyymm rrookkuu ((1188 ––1199 wwrrzzeeœœnniiaa)) ww SSooffiiii ooddbbyy³³aa ssiiêêkkoonnffeerreennccjjaa pptt.. „„PPeerrssppeekkttyywwyy rroozzwwoojjuu oobbsszzaarróóww wwiieejjsskkiicchh ii rroollnniiccttwwaaww BBuu³³ggaarriiii ii ww PPoollssccee oorraazz ww iinnnnyycchh kkrraajjaacchh UUEE””.. JJeejj cceelleemm bbyy³³aa oocceennaazzmmiiaann,, aa ttaakk¿¿ee aannaalliizzaa ppeerrssppeekkttyyww rroozzwwoojjuu wwssii ii rroollnniiccttwwaa ddoo rrookkuu 22002200..JJeejj oorrggaanniizzaattoorrzzyy ttoo IInnssttyyttuutt EEkkoonnoommiikkii RRoollnniiccttwwaa ii GGoossppooddaarrkkii ¯̄yywwnnooœœ-cciioowweejj-PPIIBB ww WWaarrsszzaawwiiee,, IInnssttyyttuutt EEkkoonnoommiikkii RRoollnniiccttwwaa ww SSooffiiii ii UUnniiwweerr-ssyytteett AAggrroonnoommiicczznnyy ww PPlloovvddiivv.. WW kkoonnffeerreennccjjii wwzziiêê³³oo uuddzziiaa³³ ppoonnaadd 112200 oossóóbb,,wwyygg³³oosszzoonnoo 1199 rreeffeerraattóóww.. WWssppóó³³pprraaccuujj¹¹ccee ppllaaccóówwkkii nnaauukkoowwee pprrzzeedd³³uu¿¿yy-³³yy uummoowwêê oo wwssppóó³³pprraaccyy nnaa kkoolleejjnnee 55 llaatt..

PPoollsskkaa ii BBuu³³ggaarriiaa mmaajj¹¹ pprrzzeedd ssoobb¹¹ ppooddoobbnnee wwyyzzwwaanniiaa –– pprrzzeezzwwyycciiêê-¿¿aanniiee sskkuuttkkóóww zzaanniieeddbbaaññ uussttrroojjoowwyycchh ww ggoossppooddaarrccee ¿¿yywwnnooœœcciioowweejj,, kkoo-nniieecczznnooœœææ mmooddeerrnniizzoowwaanniiaa pprroodduukkccjjii oorraazz zzaappeewwnniieenniiee kkoonnkkuurreennccyyjj-nnooœœccii nnaa rryynnkkaacchh eeuurrooppeejjsskkiicchh ii œœwwiiaattoowwyycchh.. DDeebbaattyy nnaauukkoowwee ppoommaaggaa-jj¹¹ ww ttwwoorrzzeenniiuu ttyycchh pprrooggrraammóóww ii aannaalliizzoowwaanniiuu iicchh rreezzuullttaattóóww.. SSzzcczzeeggóóll-nniiee wwaa¿¿nnyymm aassppeekktteemm jjeesstt oocceennaa wwpp³³yywwuu kkaappiittaa³³uu lluuddzzkkiieeggoo nnaa rroozzwwóójjoobbsszzaarróóww wwiieejjsskkiicchh.. WWyynniikkii ttyycchh bbaaddaaññ ss¹¹ wwaa¿¿nnee nniiee ttyyllkkoo ddllaa nnaauukkii,, aalleettaakk¿¿ee ddllaa pprraakkttyykkii..

CChhoocciiaa¿¿ gg³³óówwnnee kkiieerruunnkkii rroozzwwoojjuu uunniijjnneeggoo rroollnniiccttwwaa ookkrreeœœllaannee ss¹¹ww BBrruukksseellii,, ttoo jjeeddnnaakk kkaa¿¿ddyy kkrraajj cczz³³oonnkkoowwsskkii ppoowwiinniieenn wwyybbiieerraaææ ww³³aassnn¹¹ddrrooggêê rroozzwwoojjuu –– zzggooddnniiee zz llookkaallnnyymmii wwaarruunnkkaammii ii ttrraaddyyccjjaammii..

Poważnym problemem obszarów wiejskichw Bułgarii są opóźnienia w rozwoju infrastruktu-ry społecznej.

20 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 Polska

Agrobiznesa gospodarka narodowa

Fundamentalne znaczenie dla rozwoju sek-tora żywnościowego mają powiązania między ca-łą gospodarką narodową a agrobiznesem i jegoposzczególnymi ogniwami (rolnictwem, prze-mysłem spożywczym, wyposażeniem w środkiprodukcji oraz usługami dla rolnictwa i przemys-łu spożywczego). Problemy te bada dr MarekWigier (IERiGŻ).

We współczesnej gospodarce wpływ na kształto-wanie się zmian strukturalnych mają uwarunkowaniamakroekonomiczne, procesy globalizacji i integracji.Po pierwsze, następuje bezwzględny spadek udziałurolnictwa w tworzeniu wartości dodanej w gospodar-ce, zatrudnieniu, handlu i konsumpcji. Po drugie,zmniejszaniu się znaczenia rolnictwa towarzyszywzrost dochodów ludności. Po trzecie, zmniejsza sięudział podstawowych produktów rolnych w wartościwyrobów gotowych, co z kolei wywołuje wzrost war-tości dodanej w przemyśle spożywczym. Sytuacja taniekoniecznie jednak musi oznaczać przenoszenie za-sobów z rolnictwa jako warunek sine qua non rozwojuprzemysłowego. Sprowadza się to raczej do sposobuoptymalizacji wkładu rolnictwa w ogólny wzrostgospodarczy. Chodzi tu zatem nie tylko o wielkośćsektora rolnego, ale także o formę jego związków z ca-łym agrobiznesem, a szerzej – nawet z całą gospodar-ką. W krajach, w których przemysł spożywczy posia-da przewagi komparatywne, postępuje swoisty procesbudowania równowagi między rolnictwem a prze-mysłem, co oddziałuje na rozwój sektora agrobiznesu,a w konsekwencji całej gospodarki. Zatem – zgodniez teorią A.O. Hirschmana – najlepszą strategią rozwo-ju gospodarki jest wspieranie takich działań, które bę-dą stymulowały, wzmacniały i następnie prowadziłydo dyfuzji procesów rozwojowych na obszary słabiejrozwinięte.

W latach 2000–2012 nastąpił wzrost wartościśrodków trwałych agrobiznesu ze 194 do 274,4 mld zł,ale ich udział w gospodarce narodowej zmniejszył sięz 13,4 do 9 proc. Wprawdzie w rolnictwie ich nomi-nalna wartość wzrosła o ponad 20 mld zł (do około130 mld zł w 2012 roku), jednak w strukturze we-wnętrznej agrobiznesu oznaczało to spadek o około10 pkt. procentowych (do nieco ponad 47 proc. po-tencjału wytwórczego sektora agrobiznesu). Pomimo

wzrostu wartości inwestycji po roku 2004, rolnictwocharakteryzuje wysoki i nadal rosnący stopień zużyciaśrodków trwałych (prawie 77 proc. w 2012 roku).

Jeśli chodzi o przemysł spożywczy, to jego udziałw ogólnej wartości środków trwałych w agrobiznesiezwiększył się z 21 proc. w 2000 r. (41 mld zł) do34,2 proc. (94,0 mld zł). W odróżnieniu od rolnictwamajątek ten jest relatywnie nowoczesny. Stopień jegozużycia wynosił w 2012 r. około 49 proc. Udział gałęziprzemysłu wytwarzających środki produkcji i świadczą-cych usługi dla rolnictwa i przemysłu spożywczegozmniejszył się o 4 p.p. w 2012 r. w stosunku do 2000 r.i ukształtował się na poziomie około 18 proc. (50 mld zł).

Te korzystne zmiany były wynikiem znacznegowzrostu nakładów inwestycyjnych w agrobiznesie.Nakłady te z roku na rok były coraz większe i osiąg-nęły w 2012 roku 17,7 mld zł (dla porównania:w roku 2000 wynosiły 10,3 mld zł.).

Bardzo charakterystyczne były zmiany wielkościzatrudnienia w agrobiznesie. W 2002 roku przy pro-dukcji żywności pracowało 4,8, natomiast po 2012 ro-ku już tylko około 3,0 mln osób. Tym samym udział

W latach 2000–2012 nastąpił wzrost wartościśrodków trwałych agrobiznesu ze 194 do 274,4mld zł, ale ich udział w gospodarce narodowejzmniejszył się z 13,4 do 9 proc.

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 21Bu³garia

sektora agrobiznesu w zatrudnieniu ogółem w całejgospodarce narodowej zmniejszył się do ok. 20 proc.(tj. o 12 pkt. procentowych). Przeobrażeniom podle-gała także struktura wewnętrzna zasobów pracyw agrobiznesie. W 2012 roku pracujący w rolnictwiestanowili około 73 proc. wszystkich pracującychw gospodarce żywnościowej (w 2000 roku 81 proc.),około 14 proc. wynosił udział zatrudnienia w prze-myśle spożywczym (podobnie w sferze zaopatrzenio-

wej). Stymulowanie rozwoju sektora agrobiznesu wy-maga jednak dalszego przesuwania nadwyżek siły ro-boczej z rolnictwa do innych pozarolniczych działówgospodarki narodowej. Produkcja globalna agrobizne-su we wszystkich jego częściach osiągnęła w roku2012 poziom 371,5 mld zł (w 2000 r. – 189,4 mld zł).Zmiany te w dużym stopniu były możliwe dzięki wy-korzystaniu środków unijnych zarówno przed, jaki po akcesji.

Z badań wynika, że wykorzystanie funduszy UEprzyczyniało się do zacieśniania związków sektorarolnego z otoczeniem i powodowało bardziej racjo-nalne wykorzystanie nakładów z innych sektorów.Stopniowo zmienia się struktura agrobiznesu, ale zmia-ny są dość powolne. Pozytywnym symptomem jest ro-snący udział przemysłu wytwarzającego środki produk-cji i świadczącego usługi dla rolnictwa. Mimo tych ko-

rzystnych tendencji rolnictwo znajduje się nadal wewczesnym stadium przeobrażeń prowadzących do two-rzenia przedsiębiorstw typu agrobiznesowego, co jestprocesem pozytywnym, jak potwierdzają wyniki badań.Komercjalizacja gospodarstw oznacza bowiem ich silnepowiązanie z rynkiem i dużą wrażliwość na oddziały-wanie instrumentów polityki rolnej.

W konkluzji, w miarę rozwoju społeczno-gospo-darczego rolnictwo staje się coraz bardziej podporząd-kowane innym gałęziom gospodarki narodowej, a je-go rola będzie ograniczać się do zaopatrywania społe-czeństwa, poprzez przemysł spożywczy, w surowcedo produkcji żywności. W coraz mniejszym stopniubędzie dostarczycielem środków do produkcji „samodla siebie”. W zaopatrzeniu materiałowym sektorarolnego będzie rosła rola przemysłu wytwarzającegośrodki produkcji i sektora usług.

Obecnie wkład rolnictwa w proces industrializa-cji, zrównoważony rozwój, świadczenie usług pub-licznych czy stabilność polityczną poddawany jest po-

nownej ocenie. Nowoczesne gospodarstwo rolne jestdziś czymś w rodzaju przedsiębiorstwa. Stosuje za-awansowane techniki produkcji, jest zintegrowanepoziomo i pionowo z innymi podmiotami, posiadarozwinięty system marketingu, a w swych decyzjachkieruje się trendami rynkowymi i preferencjami kon-sumentów. Nowoczesne gospodarstwo rolne charak-teryzuje się wysokim stopniem złożoności, różnoro-dności i integracji. Alokacja zasobów w rolnictwie sta-je się zatem coraz bardziej zależna od sił rynkowychi tworzących się sieci połączeń międzybranżowych.Produkcja rolna coraz częściej uzależniona jest od po-stępu w badaniach genetycznych, wdrożenia zaawan-sowanych technologii produkcji, rozwoju badań do-tyczących wartości zdrowotnych i odżywczych ży-wności, stosowania kryteriów produkcji ekologicznej.Rozróżnienie etapu produkcji surowców od etapu ich

Wydatki na realizacjê WPR w okresie 07.2002–12.2013 [w mld z³ i w %]

Wielkoœæ ii sstruktura œœrodków ttrwa³ych bbrutto aagrobiznesu

Wyszczególnienie 2000 2005 2012mld z³ % mld z³ % mld z³ %

Rolnictwo 109,1 56,2 112,7 51,0 130,3 47,5Przemys³ spo¿ywczy 40,8 21,1 60,4 27,3 94,0 34,2Œrodki produkcji i us³ugidla rolnictwa i przemys³uspo¿ywczego 44,1 22,7 48,0 21,7 50,1 18,3Razem agrobiznes 194,0 100,0 221,1 100,0 274,4 100,0Udzia³ agrobiznesuw gospodarce narodowej x 13,4 x 12,0 x 9,0

22 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 Polska

wstępnej obróbki choć jest nadal łatwe, to jednak by-wa często coraz bardziej rozmyte. Uprzemysłowienierolnictwa i jego rozwój stają się procesami nierozłącz-nymi.

CCzęścią gospodarki wiejskiej są małe i średnieprzedsiębiorstwa, dominujące na obszarach

wiejskich. Dr Adam Wasilewski (IERiGŻ) przed-stawił wyniki badań dotyczące wsparcia finansowegoz budżetu UE dla sektora małych i średnich przedsię-biorstw i konwergencji obszarów wiejskich na pozio-mie lokalnym, tzn. w gminach. Badania te były prze-prowadzone w 1529 gminach wiejskich przy zastoso-waniu metod statystycznych.

Bezpośrednie wsparcie polega na transferzepublicznych środków i usług finansowych do przed-siębiorstw. Są to granty lub subsydiowanie inwesty-cji, pożyczki i kredyty, gwarancje kredytowe, dora-dztwo i szkolenia, zwolnienia i ulgi podatkowe. Dru-gim kanałem wspierania przedsiębiorstw są instru-menty pośrednie, w tym usprawnienie działania ad-

ministracji, prowadzące do ograniczenia biurokracji,polityka makroekonomiczna – ustalanie stóp procen-towych, system podatków i ubezpieczeń społecznych,zasiłki dla bezrobotnych, planowanie przestrzenneitp. Z analizy A. Wasilewskiego wynika, że umiejętnewykorzystywanie przez gminy wiejskie tych instru-mentów wpływa korzystnie na rozwój lokalnej przed-siębiorczości. Efektem tego działania jest konwergen-cja lokalna, mierzona wzrostem dochodów własnychgmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Tempo tegoprocesu jest powiązane ze skalą stosowania różnychinstrumentów polityki regionalnej i strukturalnej. Jakwidać, gminy nie są bezradne, a przeciwnie – mogąprzez swoje działania aktywnie wpływać na rozwójprzedsiębiorczości.

Konkluzja autora jest następująca: skala wsparciafinansowego dla małych i średnich przedsiębiorstwpowinna być znacznie wyższa na obszarach najsłabiejrozwiniętych gospodarczo – jeśli za cel polityki uzna-my konwergencję lokalną. Można jednak mieć wąt-pliwości czy konkluzja ta jest w pełni uzasadniona.

bardzo niski

niski

œredni

wysoki

bardzo wysoki

Poziom rozwoju infrastruktury technicznej gmin (2012)

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 23Bu³garia

Chodzi bowiem o to, czy lepiej wspierać słabsze czysilniejsze gminy, w których oczekiwać można wyższejefektywności wykorzystania środków przeznaczanychna rozwój przedsiębiorczości.

PPoziom infrastruktury technicznej i społecznejgmin wpływa na kształtowanie kapitału ludzkie-

go, społecznego i kulturowego oraz możliwości roz-woju inicjatyw gospodarczych, pozyskiwania kapitału,modernizacji produkcji rolniczej, poprawy warunkówżycia mieszkańców – w sumie decyduje o tempie wie-lofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju obszarówwiejskich. Analizę stanu infrastruktury techniczneji społecznej omówił na konferencji dr MarcinGospodarowicz (IERiGŻ). Autor oceniał poziomrozwoju instytucji gminnych świadczących usługipubliczne, np. w zakresie oświaty, zdrowia, kultury,administracji itp.

Infrastruktura społeczna stymuluje pośredniozmiany gospodarcze i rozwój lokalny. W instytucjachtworzących infrastrukturę społeczną znajduje zatrud-nienie około 35 proc. ogółu pracujących w gospodar-ce. Rozwój infrastruktury społecznej zależy od lokal-nej polityki inwestycyjnej. Nie każda gmina może sfi-nansować te wydatki z własnych dochodów, tym bar-dziej że obserwuje się spadek udziału dochodów wła-snych w ogólnych budżetach gmin (z 45 proc. w roku2005 do 42 proc. w 2012 r.). Środki unijne w 2012 ro-ku stanowiły około 6,6 proc. dochodów ogólnychgmin (w gminach wiejskich – 6,7 proc.).

Wiele gmin z uwagi na sytuację finansową i de-mograficzną nie może utrzymać istniejących urzą-dzeń infrastruktury społecznej, nie mówiąc już o ichrozwoju. Przyczynia się do tego również trudna sy-tuacja finansowa wielu gospodarstw domowych.Zmniejszanie się liczby placówek infrastrukturalnychspowodowane jest również wycofywaniem się pań-stwa, a także innych instytucji, z ich finansowania.W latach 2005–2012 liczba takich placówek znaczniesię zmniejszyła.

Autor opracowania stwierdził, że rozwój społecz-no-gospodarczy gmin stwarza materialne podstawyrozwoju infrastruktury społecznej, która stymulujepoziom efektywności kapitału ludzkiego i popyt nanowe usługi społeczne. Zróżnicowanie poziomu roz-woju społecznego gmin było większe niż zróżnicowa-nie gospodarcze.

Kto pracujew rolnictwie?

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i GospodarkiŻywnościowej w Warszawie ma wieloletni doro-bek w badaniach przemian społeczno-gospo-darczych w rolnictwie, na obszarach wiejskich,oraz w przemyśle rolno-spożywczym i w gałę-ziach gospodarki produkujących środki produk-cji i dobra inwestycyjne dla terenów wiejskich.

W minionych dziesięciu latach, po akcesji Polskido UE, głównymi czynnikami przyspieszającymiprzemiany na obszarach wiejskich były przede wszyst-kim: dostęp do dużego, liczącego ponad 400 milio-nów mieszkańców, rynku unijnego, dotacje ze wspól-nej polityki rolnej i funduszy strukturalnych, a wcze-śniej przedakcesyjna pomoc finansowa oraz korzystnewarunki ekonomiczne dla rolnictwa i całej gospodar-ki żywnościowej. Dzięki dużym inwestycjom nastąpi-ła modernizacja techniczna rolnictwa, wsi i przetwór-stwa rolno-spożywczego. Powstały także nowe moż-liwości pracy i poprawy dochodów ludności wiejskiej.Wymienione powyżej warunki miały poważny wpływna przemiany strukturalne na obszarach wiejskich.Problem ten omówiła na konferencji prof. AgnieszkaWrzochalska (IERiGŻ). Dodajmy, że badania te pro-wadzone są w instytucie od dziesięcioleci, co umożliwiaprzeprowadzanie analizy w perspektywie historycznej.

Bardzo charakterystycznym zjawiskiem jestwzrost liczby ludności zamieszkującej obszary wiej-skie. W latach 2000–2012 na wsi przybyło ponad500 tysięcy mieszkańców. Równocześnie utrzymująsię różnice regionalne – największy odsetek ludnościzamieszkującej tereny wiejskie odnotowuje się nadalwe wschodnich i południowych regionach kraju.

Najbardziej interesującym tematem badań autor-ki referatu były zmiany w poziomie kapitału ludzkie-go na obszarach wiejskich, a więc takie zagadnienia,jak poziom wykształcenia, aspiracje edukacyjne,w tym dokształcanie ustawiczne, korzystanie z no-wych technik przekazywania wiedzy oraz osiągnięćwspółczesnej cywilizacji, np. korzystanie z internetu.Mimo znacznego wzrostu aspiracji edukacyjnych orazosiągniętego postępu, nadal utrzymują się znaczne

Ludnoœæ nna oobszarach wwiejskich ww PPolsce ww llatach 22000–2012

Wyszczególnienie 2000 2005 2012 Ludnoœæ w tys. 14 584 14 733 15 197Odsetek mieszkañców kraju (%) 38,1 38,6 39,4Mediana wieku 33,5 34,8 36,6Odsetek ludnoœci w wieku:– przedprodukcyjnym 27,6 23,8 20,7– produkcyjnym 56,8 60,8 63,2– poprodukcyjnym 15,6 15,4 15,9Osoby w wieku 65 i wiêcej latna 1000 dzieci w wieku 0–14 lat 604 720 759Ludnoœæ w wieku nieprodukcyjnymna 100 osób w wieku produkcyjnym 76 65 58

Poziom wwykszta³cenia lludnoœci ((w wwieku 113 llat ii wwiêcej) ww llatach 22002–2012[w pproc.]

Lata Wy¿sze Œrednie Zasadnicze Gimnazjalne Podstawowei policealne zawodowe

Miasto2002 13,7 38,5 21,1 * 22,2 2005 19,1 38,0 21,0 4,7 15,9 2012 21,4 35,3 18,5 4,3 13,7

Wieœ2002 4,3 22,4 29,2 * 38,3 2005 5,9 24,5 29,2 6,3 30,2 2012 9,9 25,5 26,5 6,0 25,6

24 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 Polska

dysproporcje w poziomie wykształcenia ludnościwiejskiej i miejskiej. Podkreślić jednak należy, iż naj-bardziej charakterystycznym rezultatem dążeń eduka-cyjnych ludności na obszarach wiejskich jest ponad2-krotny wzrost, w latach 2002–2012, liczby osóbz wykształceniem wyższym oraz średnim i policeal-nym. Było to możliwe m.in. dzięki powstawaniu nie-publicznych placówek oświatowych i ich lokalizacjiw centrach obszarów wiejskich. W 2/3 wiejskichgospodarstw domowych zainstalowany jest komputeri mają one dostęp do internetu. Szczególnie intensy-wne zmiany w tym zakresie nastąpiły w latach2007–2013.

W literaturze wydatki na edukację i ochronęzdrowia traktowane są jako inwestycje w jakość kapi-tału ludzkiego. Przy określaniu determinantów stanuzdrowia ludności wiejskiej należy brać pod uwagęspecyfikę pracy w rolnictwie, różnorodność czynnościi warunków pracy, jej czas i zmieniające się warunkiklimatyczne. Trzeba podkreślić, że na terenach wiej-skich na 1 gabinet lekarski przypada prawie 2 razywięcej osób niż w mieście. Z badań ankietowych in-stytutu wynika, że w 2011 roku jedynie 12 proc. wsimiało na swoim terenie apteki, a 13,2 proc. przycho-dnie lekarskie. Mieszkańcy prawie połowy wsi musie-li pokonać odległość 5 lub więcej kilometrów do pla-cówki służby zdrowia. Mimo utrzymujących się dys-proporcji poprawiają się warunki życia ludności wsi.Potwierdzeniem tego może być wzrost liczby osób,które przekroczyły 70. rok życia (w roku 2012 takichosób na obszarach wiejskich było ponad 1,5 mln).Stwarza to jednak kolejny problem – konieczność za-pewnienia im opieki i zwiększenia świadczeń socjal-nych. Jest to duże wyzwanie także dla lokalnychwładz samorządowych.

BBadania naukowe potwierdzają, że im wyższa jestjakość kapitału ludzkiego, tym lepsze są wyniki

działalności gospodarczej. Wynika to ze strukturywspółczesnej gospodarki, z rosnącego znaczenia dzia-łalności opartej na wiedzy i informacji. Ta ogólna pra-widłowość dotyczy także sektora rolnego i gospodar-ki żywnościowej. Jest to ważny czynnik ich rozwoju.Stosowanie osiągnięć nauk biologicznych, agrotech-nicznych i nowoczesnych środków produkcji jest dlaproducentów rolnych ważnym sposobem osiąganiaprzewagi rynkowej. Coraz większą rolę odgrywa tak-że wiedza dotycząca zarządzania i znajomość otocze-nia rynkowego, wymagań jakościowych produktóworaz prawa, instrumentów WPR, norm i różnych in-nych regulacji. Braki w tej dziedzinie w szczególnychuwarunkowaniach konkurencyjnego otoczenia mogą– nawet w znaczącym stopniu – przyczynić się do lik-widacji gospodarstw.

Mgr Michał Dudek opublikował wyniki badańpoziomu kapitału ludzkiego polskich rolników.W pracy wykorzystano ankietę IERiGŻ z 2011 roku,przeprowadzoną z 3331 rolnikami w różnych regio-nach kraju. Na podstawie badań opracowano syntetycz-

ną miarę poziomu kapitału ludzkiego rolników.Uwzględniono wszystkie istotne, decydujące o nimcechy (elementy składowe), takie jak wykształcenie,wiek, stan zdrowia, umiejętność korzystania z tech-nologii informacyjnych oraz doradztwa zawodowego.Autor zastrzega jednak, że jest to próba syntetyczne-go przedstawienia zjawiska, które trudno mierzyć.Zwłaszcza że różne badane cechy ludzkie trudno łą-czyć w sumaryczną całość. Mimo tych zastrzeżeńuzyskane wyniki są bardzo interesującym materiałemnie tylko dla nauki, ale także do oceny realnej sytuacjispołeczności rolniczej.

Przedstawione w opracowaniu analizy dokumen-tują niski poziom kapitału ludzkiego większości rolni-ków w Polsce. Ale równocześnie – jak stwierdza autor– odnotowuje się pozytywny kierunek zmian i możnasię spodziewać, że poziom kapitału ludzkiego rolni-ków będzie wzrastał. Warto przytoczyć fragment tegoopracowania. „Taka sytuacja wynika głównie z uwa-runkowań historycznych. Większość spośród ankieto-wanych kierowników gospodarstw była w średnimwieku, a ich aktywność edukacyjna przypadała naokres charakteryzujący się mniejszą niż obecnie walo-ryzacją formalnego wykształcenia. Ponadto, osoby tena ogół nie były skłonne adaptować technologii infor-macyjno-komunikacyjnych w codziennej pracy za-wodowej”.

WWpływ kapitału ludzkiego na osiągane wynikigospodarcze jest badany również przez nau-

kowców bułgarskich. Prof. Nelly Bencheva (z Uni-wersytetu Agronomicznego w Plovdiv) przedstawiławyniki badań tego problemu w sektorze sadowni-czym, bardzo ważnym dla gospodarki żywnościowejBułgarii. Sadownictwo tego kraju, mimo dużego po-tencjału, a zwłaszcza korzystnych warunków natural-nych, osiąga rezultaty znacznie niższe od możliwości.Przyczyn jest kilka, a m.in. to brak dobrego zarządza-nia, niski poziom wiedzy, umiejętności i kompetencjizawodowych producentów.

Badania przeprowadzono w 79 dużych i małychgospodarstwach, z których część miała dobre, a częśćzłe wyniki ekonomiczne. Analizowano ich sytuację

Od lewej: prof. Andrzej Kowalski, prof. Agnieszka Wrzochalska i prof. DimitreNikolov.

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 25Bu³garia

w latach 2007–2013. Jedną z charakterystycznychcech wpływających na poziom produkcji jest starzeniesię osób zarządzających gospodarstwami – więcej niż1/3 spośród nich ma ponad 56 lat. Istotny jest takżepoziom doświadczenia zawodowego i wykształcenia.W gospodarstwach osiągających pozytywne wynikiekonomiczne osoby zarządzające, z wyższym wy-kształceniem, to niemal połowa kadry.

Autorka badała wszystkie czynniki wpływające napoziom i predyspozycje zawodowe sadowników. Jestto sektor, w którym umiejętne zarządzanie, innowa-cyjne myślenie i stosowanie nowych technologii sąwarunkiem sukcesu ekonomicznego. Największeszanse mają osoby młode, zarządzające gospodarstwa-mi, nawet o niezbyt długim stażu pracy. Długoletniedoświadczenie jest jednak także ważnym, pozyty-wnym czynnikiem, jednak tylko wtedy, gdy łączy sięz innowacyjnym myśleniem i stosowaniem nowychtechnik oraz technologii. W przypadku dużych gos-podarstw, specjalizujących się w produkcji owoców,oprócz wymienionych predyspozycji duże znaczeniema także znajomość języków obcych.

WW minionym 20-leciu nastąpiły na wsi głębokiezmiany w zatrudnieniu. Wraz z zaawansowa-

niem przebudowy gospodarki i rolnictwa stopniowozmniejszało się zatrudnienie w rolnictwie i postępo-wał proces profesjonalizacji pracy w tym sektorze.Nadal jednak ocenia się, że zatrudnienie jest nadmier-ne. Następowała równocześnie dywersyfikacja aktyw-ności zawodowej ludności związanej z gospodarstwa-mi rolnymi. Ludność rolnicza coraz częściej pode-jmuje pracę – w części lub całkowicie – poza gospo-darstwami rolnymi. W konsekwencji tych przemianw 2011 roku 13 proc. osób z rodzin rolniczych za-trudnionych było wyłącznie poza gospodarstwem,a 30 proc. pracowało równocześnie w gospodarstwiei poza nim. W tej grupie osób większość (prawie 95%)pracowała poza gospodarstwem w pełnym wymiarze

czasu, a reszta mniej niż 8 godzin dziennie lub okaz-jonalnie.

O tych zmianach mówiła dr Bożena Karwat--Woźniak (IERiGŻ) w referacie pt: „Proces racjona-lizacji zatrudnienia w polskim rolnictwie”. Równo-cześnie ze zmianami w strukturze zatrudnienia obni-żały się nakłady pracy na produkcję rolną . W latach1992–2011 nakłady pracy na 100 ha użytków rolnychzmniejszyły się o połowę, tj. średnio o 2,6 proc.rocznie. Nie ulega wątpliwości, że był to rezultat po-prawy wyposażenia technicznego i wprowadzania no-wocześniejszych metod w produkcji polowej i w cho-wie zwierząt. Mimo to nakłady pracy w polskim rol-

nictwie są duże w porównaniu z krajami Wspólnoty,a zwłaszcza z krajami UE-15.

Bardzo trudnym do rozwiązania problemem pol-skiej wsi jest utrzymujące się nadal bezrobocie jawnei tzw. ukryte. Wynika to z nadmiernej liczby pracują-cych w rolnictwie. Jest to równocześnie jeden z czyn-ników ograniczających tempo przeobrażeń w polskimrolnictwie. Utrzymuje się relatywnie duża, w stosun-ku do rozmiarów prowadzonej produkcji, grupa tzw.osób zbędnych. Na podstawie badań terenowychautorka szacuje, że w sektorze rolnym ukryte bezro-bocie wynosi ok. 500 tys. osób. Stanowi to około16 proc. ludności znajdującej się w wieku aktywnościzawodowej, pracującej wyłącznie lub głównie w gos-podarstwach rolnych. Zmniejszenie liczby osób zwią-zanych zawodowo z indywidualnymi gospodarstwa-mi rolnymi (racjonalizacja zatrudnienia) jest proce-sem trudnym nie tylko ze względu na uwarunkowa-nia ogólnogospodarcze, a przede wszystkim z powo-du nierównowagi na pozarolniczym rynku pracy orazwłaściwości społeczno-demograficznych ludnościrolniczej.

DDr inż. Paweł Chmieliński (IERiGŻ) przedsta-wił informacje o aktywności zawodowej i przed-

siębiorczości ludności wiejskiej. Według BAEL (BadanieAktywności Ekonomicznej Ludności), zbiorowość ak-tywnych zawodowo mieszkańców wsi w wieku15 lat i więcej na koniec 2012 roku wynosiła ponad56 proc. ogółu ludności wiejskiej w tej grupie wieko-wej. Zatrudnienie miała co druga osoba (wskaźnik za-trudnienia 50,8 proc.). Jednocześnie co dziesiąta oso-ba aktywna zawodowo pozostawała bezrobotna. War-to podkreślić, że w przypadku ogółu ludności wiej-skiej poziom ich aktywności ekonomiczniej systema-tycznie, choć nieznacznie wzrasta, podczas gdy wśródmieszkańców miast w ostatnich latach uległ zmniej-szeniu.

W sektorze rolnym w Polsce tzw. ukryte bez-robocie wynosi ok. 500 tys. osób. To około16 proc. osób pracujących w gospodarstwach.

26 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 Polska

Kolejnym zagadnieniem poruszanym w referaciebyła wiejska przedsiębiorczość. Wśród przyczyn nis-kiego poziomu aktywności gospodarczej na terenachwiejskich w pracach poświęconych tej problematycewskazuje się między innymi na: niższy niż w miastach poziom wykształcenia

ludności (mimo zdecydowanej poprawy w tym za-kresie w minionej dekadzie),

malejący, aczkolwiek wciąż wysoki, udział zatrud-nienia w rolnictwie w ogólnym zatrudnieniu naobszarach wiejskich,

braki w rozwoju infrastruktury technicznej, finan-sowej i instytucjonalnej (wsparcie informacyjno--doradcze),

ograniczenia popytowe, wynikające chociażby z niż-szej niż w miastach gęstości zaludnienia.

Przez lata ogólna liczba osób fizycznych prowa-dzących działalność gospodarczą w Polsce wzrosłaz 2,5 mln w 2000 r. do ponad 2,9 mln w 2011 r. Z te-go około jednej trzeciej firm zarejestrowanych byłona obszarach wiejskich. Najwięcej wiejskich podmio-tów gospodarczych zlokalizowanych jest w strefachpodmiejskich, na terenach atrakcyjnych turystyczniei wzdłuż szlaków komunikacyjnych. W ujęciu prze-strzennym można zauważyć nieco większe zagęszcze-nie podmiotów gospodarczych w zachodniej częściniż na wschodnich terenach kraju.

Dane IERiGŻ-PIB z 2011 r. pokazują, że najwię-kszy udział w liczbie podmiotów gospodarczych mająmikroprzedsiębiorstwa (połowa wszystkich odnoto-wanych w badaniu). Niemal równie liczną grupę sta-nowiły małe i średnie firmy. Duże przedsiębiorstwa,o ogólnym zatrudnieniu ponad 250 osób, stanowiłyniespełna 5 proc., ale warto podkreślić, że stanowiąone ważne źródło zatrudniania dla mieszkańców wsi.W 2011 r. były miejscem pracy dla co trzeciej osobypracującej poza rolnictwem, zamieszkującej badanewsie. W tej kategorii firm dominowały duże, między-narodowe zakłady pracy o profilu produkcyjnym.

Przemiany w strukturze społeczno-ekonomicznejludności wiejskiej w perspektywie lat 2014–2020 będą

wynikać przede wszystkim z rosnącego udziałuludności, która nie użytkuje gospodarstw rolnych.Prognoza zmian w liczebności populacji wiejskiej doroku 2035 zakłada dodatnie saldo migracji wewnętrz-nej na wieś. Mimo tendencji spadkowej liczby ludno-ści żyjącej na obszarach wiejskich, jej udział w ogólnejpopulacji kraju będzie systematycznie wzrastał.

Warto wspomnieć, że w warunkach rosnącegoznaczenia pozarolniczej aktywności zawodowej mie-szkańców wsi przyszłość rozwoju obszarów wiejskichw Polsce będzie ściśle powiązana z umocnieniemfunkcji rezydencyjnej (mieszkaniowo-osiedleńczej)wsi, której znaczenie będzie wzrastało wraz z rozwo-jem infrastruktury komunikacyjnej, komunalneji społecznej, warunkującej jakość życia na terenachwiejskich. Rozwój infrastruktury nie tylko hamujeproces migracji mieszańców wsi do miast, ale takżenasila odwrotne tendencje: przepływ ludności miej-skiej na wieś (jednak przede wszystkim do miejsco-wości położonych w pobliżu aglomeracji lub przy

głównych szlakach komunikacyjnych) i zwiększeniewahadłowej mobilności przestrzennej. Badania poka-zują, że rozmiary rynku pracy dla mieszkańców wsibędzie ograniczała nie odległość, a jedynie czas dojaz-du do miejsca zatrudnienia. Już teraz poza miejscemzamieszkania pracuje prawie 60 proc. zatrudnionychpoza rolnictwem. Zjawisko migracji wahadłowychmieszkańców wsi będzie się nadal upowszechniałow miarę wzrostu poziomu wykształcenia, natomiastdecyzje o stałej migracji będą uzależnione od różnicyw jakości życia między wsią a aglomeracjami miejskimi.

Wraz z dostępem do informacji masowej, unifi-kacji wzorców życia i konsumpcji, aspiracje mie-szkańców obszarów wiejskich i miast upodobniają się.

Przyszłość rozwoju obszarów wiejskichw Polsce będzie ściśle powiązana z umocnie-niem funkcji rezydencyjnej (mieszkaniowo--osiedleńczej) wsi.

Ludnoœæ rolnicza wed³ug miejsca pracy

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 27Bu³garia

W związku z tym zmienia się również zakres potrzebuważanych za podstawowe. Zalicza się do nich nietylko zaspokojenie potrzeb bytowych (czyli w zakre-sie podstawowej infrastruktury handlowo-usługo-wej), ale również dostęp do oferty kulturalno-rozry-wkowej, opieki medycznej i specjalistycznych usług.Braki w tym zakresie tylko do pewnego stopnia mogąbyć substytuowane przez rozwój infrastruktury dro-gowej i systemów komunikacji zbiorowej.

Poprawy sytuacji obszarów wiejskich należy upa-trywać w dywersyfikacji gospodarki wiejskiej. Obecnetendencje szybkiego rozwoju aglomeracji i ich naj-bliższego otoczenia w pewnym stopniu utrudniająrozwój przedsiębiorczości na terenach o gorszej loka-lizacji. Dlatego w badaniach i w polityce wobec obsza-rów wiejskich w coraz większym stopniu należyuwzględniać dualny charakter ich rozwoju, tj. procesurbanizacji obszarów podmiejskich oraz postępującąmarginalizację terenów położonych wzdłuż granicwojewództw oraz na wschodnich krańcach kraju.

Utrwalanie się funkcji rezydencyjnej obszarówwiejskich oraz proces upodabniania się stylu życiai aspiracji ludności wiejskiej i miejskiej powodują, żeistnieje coraz większe zapotrzebowanie na dotychczasrzadko występujące na wsi placówki handlowe i usłu-gowe, co stwarza pole dla dalszego rozwoju przedsię-biorczości.

Rynek ziemiKorzystne warunki dla rolnictwa i gospodarki ży-

wnościowej po wstąpieniu do Unii Europejskiej spo-

wodowały wzrost zainteresowania ziemią rolniczą.W referacie przygotowanym przez prof. dr hab. AlinęSikorską (IERiGŻ) zaprezentowano podstawowe in-formacje o tym rynku w Polsce.

Rosnący popyt na grunty rolne, zwłaszczaw okresie poakcesyjnym, spowodował znaczącywzrost cen w obrocie prywatnym. W 2013 roku za1 ha trzeba było średnio zapłacić 26 339 zł, a w 2004roku tylko 6634 zł.

Dużym zainteresowaniem cieszyły się gruntyz zasobu Skarbu Państwa, których sprzedaż prowadzi-ła w trybie przetargowym Agencja NieruchomościRolnych (dawniej Agencja Własności Rolnej Skarbu

Zmiany cen ziemi w obrocie prywatnym w latach 2000–2013[w z³/ha]

Œrednie ceny gruntów rolnych w wybranych krajach Europy w 2012 r. [w euro/ha]

Państwa). Najwięcej gruntów agencja sprzedała w re-jonach, gdzie dawniej dominowały gospodarstwaPGR-owskie, a więc na ziemiach zachodnich i pół-nocnych. Sprzedaż tych gruntów, oprócz dzierżaw,była głównym sposobem ich racjonalnego zagospoda-rowania.

Interesujące jest przytoczone przez autorkę po-równanie cen ziemi w wybranych krajach europej-skich. W Polsce są one wyższe niż u naszych wscho-dnich i południowych sąsiadów. Ale polska ziemiajest o wiele tańsza niż w krajach UE-15, z wyjątkiemFrancji i Szwecji. Tańsze niż w obrocie prywatnym sągrunty pochodzące z zasobu Skarbu Państwa.

Jakiej przyszłości możemy się spodziewać? Napodstawie analizy danych GUS i ANR, dotyczącejobrotu nieruchomościami, A. Sikorska wskazuje nadwie główne tendencje: w najbliższych latach o sytuacji na rynku ziemi rol-

niczej będzie decydować przede wszystkim presjapopytowa. Największy będzie popyt na terenachśrodkowo-zachodnich i północnych, czyli w tychczęściach kraju, które cechują się relatywnie naj-większym zagęszczeniem silnych ekonomicznie,profesjonalnie zarządzanych gospodarstw rolnych,

niezależnie od lokalnych właściwości rynku ziemijej ceny nadal będą rosły. O tym decydować będziezarówno coraz większe jej wykorzystywanie na ce-le nierolnicze, jak i narastająca presja popytowa zestrony gospodarstw dążących do powiększenia ska-li produkcji i umocnienia swojej pozycji na rynkurolnym.

CCzy istnieją podobieństwa w strukturze rolnej na-szych krajów, których przedstawiciele prezento-

wali wyniki swoich badań na konferencji? Częściowąodpowiedź na to pytanie można uzyskać z lektury re-feratu omawiającego sytuację małych gospodarstwbułgarskich autorstwa prof. Dimitre Nikolova(z Instytutu Ekonomiki Rolnictwa w Sofii).

W Bułgarii małe gospodarstwa rolne, których jestdużo, uprawiają niewielką część użytków rolnych.Natomiast duże, których jest mało, mają przeważają-cą część użytków rolnych. Małe gospodarstwa sąjednak bardzo ważną częścią bułgarskiego rolnictwa.Dają zatrudnienie na obszarach wiejskich, są „bufo-rem” w czasach kryzysu gospodarczego. Znacznaczęść ich produkcji wykorzystywana jest na własnepotrzeby. Daje to jednak skromne dochody i nieumożliwia przeprowadzenia inwestycji i zmian struk-turalnych. Ale ich istnienie jest faktem i trzeba zasta-nawiać się nad ich przyszłością i możliwościami roz-woju (a nawet konkurencyjnością) w okresie objętymprogramem WPR na lata 2014–2020. W badaniach an-kietowych, przeprowadzonych w 2012 roku, właści-ciele tych gospodarstw w większości (w 96 proc.) od-powiedzieli, że nie planują migracji w najbliższych5–10 latach. 1/3 pytanych uważa, że rolnictwo to częśćpreferowanego przez nich stylu życia.

Liczba małych gospodarstw wynosi 85,7 tys.(23 proc. ogółu gospodarstw). Do tej grupy zalicza sięgospodarstwa o powierzchni do 10 ha lub wielkościekonomicznej od 2000 do 7995 euro. W latach2005–2010 ich liczba zmniejszyła się o 44,3 proc.,w tempie wyższym od ogólnego spadku liczby gospo-darstw rolnych, który wynosił 30,7 proc. Średnia po-wierzchnia użytków rolnych w małych gospodar-stwach wynosi 2,4 ha, w porównaniu ze średnią12,1 ha dla wszystkich gospodarstw.

Nie stanowią one jednolitej grupy – są bardzozróżnicowane, zwłaszcza pod względem powiązańz rynkiem. Ponad 2/3 tych gospodarstw sprzedajeswoje produkty i w ostatnich latach obserwuje się ten-

dencję do wzrostu ich udziału w obrotach rynko-wych. Odsetek małych gospodarstw wykorzystują-cych ponad połowę produkcji na własne potrzebyspadł z 50,4 proc. w 2005 roku do 27,8 proc. w 2010roku. Ze względu na skalę produkcji mają one słabąpozycję na rynku. Drobni producenci otrzymują naogół niższe ceny. Brak umiejętności marketingowychutrudnia im reagowanie na tendencje rynkowe. In-nym problem jest brak długoterminowych umówz przetwórcami żywności i hurtownikami. Ich sytua-

28 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 Polska

Polska ziemia jest o wiele tańsza niż w krajachUE-15, z wyjątkiem Francji i Szwecji. Tańsze niżw obrocie prywatnym są grunty pochodzącez zasobu Skarbu Państwa.

cję pogarsza również fakt, że bułgarski rynek rolnyw małym stopniu wykorzystuje takie instrumentyhandlu jak aukcje, kontrakty futures. W miastach brakwyspecjalizowanych targowisk dla lokalnych produ-centów. W ostatnich kilku latach problemem dla ma-łych gospodarstw stała się konkurencja rozwijającejsię sieci supermarketów. Rządowa polityka wspieraniagrup i organizacji producentów nie przyniosła do-tychczas rezultatów. Pod koniec 2013 roku istniałatylko jedna taka grupa.

W poprzednim (2007–2013) okresie planowaniaWPR małe gospodarstwa były przedmiotem zaintere-sowania kilku działań Programu Rozwoju ObszarówWiejskich. Zebrane doświadczenia pomagają w iden-tyfikacji potrzeb i sformułowaniu programów efekty-wnej pomocy dla małych gospodarstw w nowym eta-pie wspólnej polityki rolnej. Prof. Dimitre Nikolovzwrócił uwagę na główne cele, które pomogą małymgospodarstwom. Bardzo ważne jest nawiązanie i roz-wój współpracy oraz tworzenie „sieci” współdziałaniarolników. Doświadczenia międzynarodowe pokazują,że są to instrumenty skutecznie korygujące niedosko-nałości rynku. Drugim ważnym postulatem jest ułat-wienie małym gospodarstwom dostępu do kredytów– długoterminowego na sfinansowanie inwestycjiw środki trwałe i krótkoterminowego – na bieżące po-trzeby produkcyjne.

Bardzo popularnym rozwiązaniem tych proble-mów jest tworzenie spółdzielni kredytowych, formynajbardziej dostosowanej do potrzeb małych gospo-darstw rolnych. Już w 1996 roku powstał w Bułgariiprogram finansowej pomocy dla gospodarstw rol-nych. Dotychczas utworzono 33 spółdzielnie kredy-towe, które zrzeszają 14 tys. członków. Obecnie pro-blemem są ograniczenia legislacyjne, bowiem spół-dzielnie takie nie mogą być rejestrowane jako instytu-cje finansowe, mimo że mogłyby pozyskiwać wolnekapitały z rejonu swojego działania. Autor twierdzi, że„rozwój i wzmocnienie spółdzielni wiejskich to pod-stawa pełnej i skutecznej absorpcji funduszy struktu-ralnych Unii Europejskiej”. Trzecim z kluczowychelementów wspierania małych gospodarstw jest szko-

lenie i doradztwo, które umożliwiają zapoznanie sięz nowymi osiągnięciami nauk rolniczych i technolo-giami produkcji – tradycyjnej i ekologicznej.

Specyficzne problemybułgarskiego rolnictwa

Naukowcy bułgarscy pracują nad stworzeniemtakich koncepcji rozwoju rolnictwa, które umożliwiąoptymalne wykorzystanie dobrych warunków glebo-wo-klimatycznych tego regionu. Tradycyjnie, w stre-fie tej rozwijała się uprawa warzyw, owoców, roślinoleistych, winorośli, a także istniały sprzyjające wa-runki dla niektórych gałęzi produkcji zwierzęcej. Naobszarach wiejskich mieszka 27 proc. ludności kraju,który liczy ogółem 7282 tys. osób. W rolnictwie pra-cuje 900 tys. osób, a ponadto dla 330 tys. rolnictwojest uzupełniającym źródłem dochodów.

Przełom ustrojowy doprowadził do znacznegorozproszenia własności ziemi. Wróciła ona do daw-nych właścicieli, powstawały małe, słabe ekonomicz-nie gospodarstwa. O ich znaczeniu, perspektywachi koniecznych przemianach mówił na konferencjiprof. Neno Dimov. Wejście Bułgarii do UE(1 stycznia 2007 r.) umożliwia korzystanie ze środ-ków WPR i może przyspieszyć przemiany struktural-ne gospodarstw oraz unowocześnienie produkcjii wzmocnienie całego sektora żywnościowego,a szczególnie przetwórstwa i handlu żywnością.

Jedną ze specjalności bułgarskiego rolnictwa jestprodukcja warzyw. Dr Teodora Stoeva (z Uniwer-sytetu Agronomicznego w Plovdiv) stwierdziła, że po

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 29Bu³garia

Wejście Bułgarii do UE (1 stycznia 2007 r.)umożliwia korzystanie ze środków WPR i możeprzyspieszyć przemiany strukturalne gospo-darstw oraz unowocześnienie produkcji.

30 Nowe Życie Gospodarcze LISTOPAD 2014 nr 11 PolskaPolska

wejściu do UE sektor ten znalazł się w trudnej sytua-cji. Musi sprostać konkurencji z rolnictwem innychkrajów unijnych. Przed bułgarskimi rolnikami poja-wiły się problemy organizacyjne, ekonomiczne oraztechnologiczne, wynikające z niskiego poziomu plo-nów i produkcji warzyw. Najważniejszym proble-mem jest poprawa wykorzystania potencjału produk-cyjnego tej gałęzi rolnictwa. Na podstawie badańw regionie Plovdiv autorka przedstawiła następującekonkluzje: po pierwsze – średnie plony warzyw sąniższe niż ich potencjalna wydajność biologiczna, mi-mo że zaobserwowano ogólną tendencję wzrostową.Po drugie – w okresie, w którym prowadzono bada-nia, nastąpił wzrost kosztów produkcji. Był on spo-wodowany wzrostem cen surowców i środków pro-dukcji (nasion, nawozów, środków ochrony roślin,nowych technologii nawadniania itp.), a także kosz-tów pracy. Po trzecie – istotne są także problemy or-ganizacyjne i ekonomiczne. Niski stopień zorganizo-wania producentów, brak umów handlowych międzyproducentami i dystrybutorami, niedostateczne kwa-lifikacje pracowników to problemy od wielu lat cze-kające na rozwiązanie.

W konferencji uczestniczył również wybitny spe-cjalista badający rozwój bułgarskiej branży winiarskiej– dr Petyr Borisov (z Uniwersytetu Agronomiczne-go w Plovdiv). Omówił warunki poprawy konkuren-cyjności tego sektora oraz problemy wymagające roz-wiązania, w tym kwestie przemian własnościowych(tworzenie dużych winnic i organizacji producen-ckich), kontrolę łańcucha produkcyjnego, integracjiuprawy winorośli i przetwórstwa, oraz niezbędnychnakładów inwestycyjnych, m.in. na nawadnianie, wy-korzystanie odnawialnych źródeł energii, ogranicze-nie erozji i uporządkowanie gospodarki odpadami.Pomimo dotychczasowej znacznej pomocy z fundu-szy UE branża wymaga nadal dużych nakładów naunowocześnianie produkcji winorośli, przetwórstwai marketingu. Kluczowe zagadnienia to powiększaniewinnic m.in. przez tworzenie związków producen-tów, ponieważ więksi producenci mają silniejszą po-zycję na rynku. Unowocześnianie, w tym specjaliza-cja, umożliwi standaryzację produkcji wina. Konsek-

wentne działanie może mieć również wpływ naumocnienie pozycji rynkowej.

Dla bułgarskiego rolnictwa podstawowym pro-blemem jest wdrażanie innowacji. Od tego zależykonkurencyjność gospodarstw na rynku europejskimi światowym. Oczywiste jest, że w procesie tym mu-szą uczestniczyć rolnicy, będący zarówno podmio-tem, jak i wykonawcą przemian. Kluczowa jest rów-nież rola systemu doradztwa rolniczego.

Instytut Ekonomiki Rolnictwa w Sofii przepro-wadził w 2013 r. badania tego problemu w 28 powia-tach. Analizowano innowacyjność gospodarstw i jejzależność od wskaźników demograficznych i społecz-no-ekonomicznych wsi. Uzyskano modelowe okreś-lenie relacji między efektywnością i wielkością ekono-miczną gospodarstw. Wyniki tych badań przedstawiłdoc dr Dimitre Nikolov (z Instytutu EkonomikiRolnictwa w Sofii).

Warunkiem unowocześnienia sektora rolnegojest poprawa kwalifikacji i dalszy rozwój zawodowyproducentów. Dotyczy to zarówno właścicieli małychgospodarstw, jak i pracowników i kadry zarządzającejprodukcją w dużych jednostkach, które gospodarująna ok. 70 proc. gruntów. Prof. Nelly Bencheva(z Uniwersytetu Agronomicznego w Plovdiv) prze-prowadziła badania stanu i głównych problemówprzygotowania zawodowego i szkolenia pracownikówsektora rolnego (dane dotyczyły okresu 2007–2013).Główne konkluzje i propozycje: problemem gospodarstw rolnych jest starzenie się

kadry kierowniczej. Jej odmłodzenie powinno byćpriorytetem zwłaszcza wobec konieczności wpro-wadzania innowacyjnych technik i technologii,

wiek i doświadczenie zawodowe mają decydującywpływ na wyniki produkcji i efektywność ekono-miczną,

poprawa wykształcenia powinna być honorowanaw formie rosnącego wynagrodzenia i innych metodmotywowania pracowników,

w przypadku większych gospodarstw zatrudniają-cych kadrę pracowniczą ważną rolę mogą spełniaćpraktyki zagraniczne, umożliwienie dostępu doosiągnięć naukowych w innych krajach, a takżeznajomość języków obcych. Wykorzystanie nowo-czesnych technik i technologii jest możliwe jedynieprzez kadrę posiadającą wysokie kwalifikacje i do-świadczenie zawodowe,

stały rozwój zawodowy kadry gospodarstw wymagawspółpracy właścicieli i zarządców z instytucjamiedukacyjnymi i ośrodkami badawczymi.

Niski stopień zorganizowania producentów,brak umów handlowych i niedostateczne kwali-fikacje pracowników to problemy od wielu latczekające na rozwiązanie.

nr 11 LISTOPAD 2014 Nowe Życie Gospodarcze 31Bu³garia

������� � ������ � ������������ � ������ ����� � ��������, ����� � ����� ����� �� ��

���������� (��� � � ����� � ��� ��� ���� ������� �������� � �������) ������������������ �������� � 18 � 19 ���� ��� 2014����� � �����, � ������ ���� �����, ��������� ������ �� ���� ��� � ������� �������� ������������� � �������� ������������������ ��� !��"��� (IERiGŻ-PIB), ��� ��� � ���-�� �� ������ ���� ��� ��� ������������������ �� � ����� (���) � ������� ��������� ������� (�#-�������), � �������� ��������� $��������� � �%��������� � ����� � &���-%���� '�������, ��������� � ��������� �&���%���� ���"� � �����, ���� � � ������� ����� �����.

*��� � ���������� %�"� ����� � �������� ��� ��� � �� ������� � ������� ��+�� � ���-"�, '������� � ����� ���� ���� ��� ����������"����� � /�, ���� � ��� ������ � �������-���� ���� ������� ���� ������� �� 2020 �����.

3��������� �� ��������"� ��� ������� a����� ������5�������� 3"�6�� 3��������������� � ���� �6� ������� � &���%�������"� � &���%���� '�������.

! �������� ������5� �������� � &���%�������"� � '������� �. ��. 3"�6�� 3��������, ��-������ � ������� ���� �� ���� ��� � �������������� � ������������� ����. �� ����+3�������, �������� � %��������� ���� �������� ���� ��� ���. �-�. 7� ��� �������, ������� ������� �������� � ������� ����. �� 7� ���:�����, �� ���� ����������� � ������������������ �� ����. ;���� 3������.

!����� %�5� ������"�, �� ������� � �%6������� � ����� ���� � ������ � �������� ��� ���� ������� �������� � ������� �������� ������� ��+�� � �%����� /�����. <��%�� ���� ���� � ������� ������, ��+� � � ����������������� � ������ �� %��� ������ ��� �������� ������� ���������������, ���6� ���� ������������� � �� � � ���"� � � '�������, � � � ���������� � /�. ���� ��������������� �� ���%������ � ����, � ��������� � ���� ������ ������� 2015-2020 �.

<��%�� ���� ����� ���������� ������� �����. �� ����+ 3������� � � � „������ � 5���-���� ���� � /� ���� � %����� � &��������������”. ��+ �������� �������� � ������������� ������� � 2004 �. ������, ��� ����������� � ���������� ���� ��������� �

�� � �� ����� � ��������, � � �� �������� ���� � �� �� � �� ������ ���"��� � �� � �� „���%�������, ���� ���� �� ������”.

7��. �-� 7� ��� ������� �������� �������� ��������������� �����, ��������6 ���������� ��������� � ����� �� ������� �������. 3�>�������� � ��� ������ � ������� ���� ����� ����� %����� � ��������. ?�������� �� �� �� ������������ �� �������� � ��� ������, �+ ��� �� ������,�� ��������� �� � � ��� ������� ���� ������������ � ������� ����������� �%� ��������� � 10%.

< ���� ���� ����. �� 7� ��� :�����, ������ ������� �������� � ������� �%��� �� ��� �����, �� �������� � ��� ���� ��%�� � ���-���� � %��������� ���������� �� ���� � �� � �������, � � �� �������� � ��� �%���.

����. 3������ �%������, �� ����� ������������� ��� ���� �� �� �������� �������� � ���-%�� �� � ������� ��+��, ����� � ����"��� ����� ���������� � ������� �����, �� �� �������� ��%��������+��� �������, ���� ���� ������� � '�������� � ���"�. 3��� � �� �� ������ �������� � <%6��������������� ������� � ���� ������ � ������.

'�5� ������ 19 ������� � %�������� � ����������, � ����� ���� � ������� � ��� �������-������� ���������� ������5� � ������ �����, � ������������5� ����� ���� �������.

����. �� ����+ 3�������, ���. �-� 7� ���������� � ����. �� 7� ��� :����� �������5�������� �� �����������, � %���� � ��+� 6��������� �% ��� � ��� � ���� ���� �������-�������-������� �������.

����. �������� ��������.��

Opracowanie: Marcin Makowiecki, Lech Parzuchowski; wybór zdjęć – Leszek Ślipski

���� ��� �� ���� ��� �� �������!�� �.