451Sieradzki M i wsp. Ocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów ...

Ocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów kierunku fizjoterapiaAssessment of occurrence of low back pain in the population of physiotherapy students

Michał Sieradzki 1/, Elżbieta Krajewska-Kułak 2/, Katarzyna Van Damme-Ostapowicz 2/

1/ Absolwent Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku2/ Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Introduction. A growing number of people suffer from low back pain, including physiotherapists who work under high spine load.

Aim. To assess the prevalence of low back pain in the population of second-year physiotherapy students.

Material & methods. The study included 110 randomly selected students of physiotherapy. We used the following instruments: the original questionnaire, VAS, ODI (The Oswestry Disability Index) and Behavioral Health Inventory – IZZ.

Results. 80% of the students had normal body mass index. 62% said that they felt good and played sports, mostly running and aerobics. 34% of the respondents suffered from low back pain, 25% were diagnosed with low back pain. 29% of the students reported that low back pain started during the studies, and was initiated while standing. 31% reported back pain lasting more than a year, usually appearing several times a month (42%), and 25.5% experienced high pain intensity during the studies. 46% reported that pain radiated, most frequently to the lower extremities. 49% knew exercises to strengthen the spine, but they did not perform them. 43% of the students demonstrated low health awareness. Those students also reported the highest back pain intensity.

Conclusions. More than half of the students suffered from low back pain occasionally. The majority of respondents did not know or did not perform exercises for back pain. Most students described their health as good or very good. In the ODI scale, more than a half of the students had slight disability. Almost a half of the respondents revealed a low level of health behaviors.

Key words: students, physiotherapy, low back pain

Wprowadzenie. Dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa dotyczą coraz większej grupy ludzi, w tym fizjoterapeutów, którzy pracują w warunkach dużego obciążenia dla kręgosłupa.

Cel pracy. Samoocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów drugiego stopnia kierunku fizjoterapia.

Materiał i metody. Badaniem objęto 110 losowo wybranych studentów kierunku fizjoterapia studia drugiego stopnia. W badaniu wykorzystano kwestionariusz ankietowy złożony z: kwestionariusza autorskiego, skali VAS, skali ODI (The Oswestry Disability Index) oraz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych – IZZ.

Wyniki. Prawidłowy wskaźnik masy ciała posiadało 80% przebadanych studentów. W 62% odpowiedzieli, że czują się dobrze i uprawiają sport, najczęściej biegi i aerobik. 34% studentów odczuwało bóle dolnego odcinka kręgosłupa, 25% miało zdiagnozowane i potwierdzone schorzenie dolnego odcinka kręgosłupa, u 29% studentów stwierdziło, że dolegliwości rozpoczęły się w czasie trwania studiów, a zainicjowane zostały podczas stania. U 31% badanych ból trwał ponad rok, pojawiając się z reguły kilka razy w miesiącu (42%), u 25,5% osób podczas roku studiowania zwiększyła się intensywność dolegliwości bólowych. U 46% ból promieniował, najczęściej do kończyn dolnych. 49% znało ćwiczenia wzmacniające kręgosłup, ale ich nie stosowali. 43% badanych przejawiało niskie zachowania zdrowotne. Osoby, u których zachowania zdrowotne były na niskim poziomie, odczuwali także największe ból kręgosłupa (23,6% osób).

Wnioski. Więcej niż połowa studentów odczuwała dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa. Większość osób nie stosowała lub nie znała ćwiczeń w zwalczaniu dolegliwości bólowych kręgosłupa. W samoocenie większość studentów określała swój stan zdrowia jako dobry lub bardzo dobry. Według skali ODI, ponad połowa osób, posiadała niewielką niepełnosprawność. Prawie połowa ankietowanych wykazywała niski poziom zachowań zdrowotnych.

Słowa kluczowe: student, fizjoterapia, bóle kręgosłupa

Adres do korespondencji / Address for correspondence

Prof. Elżbieta Krajewska-KułakZakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstokue-mail: elzbieta.krajewska@wp.pl

© Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 451-458

www.phie.pl

Nadesłano: 10.07.2013Zakwalifikowano do druku: 26.07.2013

Wprowadzenie

WPolscebólówkrzyżajestzkażdymrokiemcorazwięcej.Wedługbadańprzed40rokiemżyciaaż72%społeczeństwadoświadczategotypubólu,apo40rokużycia66%mężczyzni30%kobiet[1].

Bóledolnegoodcinkakręgosłupadotyczązazwy-czajdolegliwości,któremogąwystępowaćwokolicylędźwiowej, krzyżowo-biodrowej, lędźwiowo-krzy-żowej,atakżepromieniowaćdopośladkówikończyndolnych.Wwiększościprzypadkówbóleteprzemijają

ARtyKuły ORygInAlnE / ORIgInAl PAPERS

452 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 451-458

po krótkim okresie, część jednak jest tak uciążliwaitrwatakdługo,żeosobyzgłaszająsiędolekarzy,lubfizjoterapeutów. Pozycja ciała przyjmowana w pracy, a takżewczasie spędzaniawolnego czasu(przedkompute-rem, za kierownicą samochodu), często odbiega odprawidłowej,zgodnejzbiomechanikąciała[2]. Zgrupyosób,uktórychdolegliwościnietrwajądługo, około 70% wraca do pracy i odpowiedniejsprawnościwciągu14dni,a90%wciągu2miesięcy[3].U10%chorychbóledolnegoodcinkakręgosłupaprzechodząwstanprzewlekły,któryutrzymujesiępo-wyżej3miesięcy,costanowibardzodużeutrudnienie,którepowodujeproblemywpracy,odpoczynku,atak-żemożeodbićsięnazachowaniuosobychorej[3]. Bóledolnegoodcinkakręgosłupasątypowącho-robąwspółczesnegoczłowieka,aprzyczyntejchorobycywilizacyjnej–zaKołodziejiwsp.[1]–istniejewie-le:

•kręgosłupczłowiekaniezostałwłaściwieprzygo-towanywprocesieewolucjidopostawywyprostnejciałaiodcineklędźwiowyjestnajsłabszączęścią,ulegającąnajczęściejprzeciążeniomiurazom

•rozwójnowoczesnejtechnologii,którespowodowa-łyograniczeniepracyfizycznej,acozatymidzieosłabianiemięśniantygrawitacyjnych

•kolejnepoważneprzyczynyto:stylżycia,odżywia-nie,złespędzaniewolnegoczasuorazwykonywanapraca,częstomałoergonomiczna.

Problembólówkrzyża–zaDepaiDrużbicki[4]-stałsięproblememinterdyscyplinarnym,wzwiązkuzczymleczeniepowinnoobejmowaćnietylkowizytęulekarzapierwszegokontaktu,aleprzedewszystkimkompleksowąrehabilitację,idącąwparzezfarmakote-rapią,psychoterapią,odpowiedniąedukacjąpacjentaorazrodzinyktórapowinnadotyczyćprawidłowegostylużycia,pracy,wypoczynku.Celempowinienbyćpowrótosobychorejdopełnejsprawnościfizycznej,psychicznej i społecznej. Prócz zmniejszenia bólu,przezwzmocnieniegorsetumięśniowego,odciążeniastruktur kręgosłupa nadmiernie obciążanych, wy-kształcenie prawidłowej postawy, ważne jest także,aby pacjent zaczął przestrzegać zasad prawidłowejergonomii pracy, rekreacji, wypoczynku i wyrobiłnawyki które pozwolą mu ustrzec się od kolejnegoodczuwaniabólówdolnegoodcinkakręgosłupa[4]. Jednazgrupzawodowych,którapomagapacjen-towiwpowrociedopełnizdrowiasąfizjoterapeuci.Niestety,ichpracaniesiezasobąmasęobciążeń,takichjak:pozostawanieprzezdługiokreswjednejpozycji,dźwiganie pacjentów, częste skręty, skłony, długo-trwałapracafizyczna,częstopracawniewygodnychpozycjach.Osobywykonującetenzawódsąnarażonenawielkieobciążeniaaparaturuchu,któremogąspo-wodowaćbólewdolnymodcinkukręgosłupa.

Zdrugiejstrony,należytakżebraćpoduwagę,iżfi-zykoterapeucimogąprowadzićzłystylżycia,źlesięodżywiać,posiadaćwrodzonelubnabytewadyaparaturuchu, za bardzo obciążać ciało oraz nie znać i niestosowaćzasadprawidłowejergonomiipracy. Często problem zaczyna się już na studiach,gdzietakżepodczas3-lub5-letniejnauki,przyswa-jającwiedzępraktyczną,wpracowniachumiejętnościiwplacówkachochronyzdrowia,jużwtedyodczuwająciężarswojejpracy. Charakter pracy fizjoterapeutów wskazuje, żewtej grupie zawodowej ból kręgosłupa występujebardzoczęsto.WopiniiBeckera[5]orazFrymoyeraiwsp.[6]szczególnieczęstopojawiasięwtrakciepod-noszeniaciężarów,częstokroćpowtarzanychskłonówirotacjiwobrębietejczęścikręgosłupa,atakżedłu-gotrwałegoutrzymywaniajednej,wymuszonejpozycjiciała.Nieodłącznymelementempracyfizjoterapeuty,któregotrudnouniknąćjestto,iżpracującwbezpo-średnimkontakciezchorymzmuszonyjestzarównododźwigania(częściciałalubcałegopacjenta),po-zostawaniaprzezdługieokresywjednejwymuszonejpozycjiciała(najczęściejwprzodopochyleniu)orazczęstegoschylaniasię.Wzwiązkuzpowyższym–zaKirkaldy-Willis[7]iKrämer[8]–wichprzypadkumożliwośćwystąpieniaurazulubprzeciążeniamięśniprzykręgosłupowych,więzadełprzykręgosłupowych,czy też w ostateczności krążków międzykręgowychjestbardzoduża.

Cel pracy

Samoocena występowania zespołów bólowychdolnegoodcinkakręgosłupawpopulacji studentówdrugiego stopnia kierunku fizjoterapia. Za celeszczegółowepostawionosobieocenę,jakiegoodcinkakręgosłupadotyczyłydolegliwościbólowekręgosłupa,kiedyiwjakichokolicznościachpojawiłysięww.dole-gliwości,jakieBMIwystępujeustudentów,jakczęstopojawiająsiędolegliwościbólowekręgosłupa,jakdługoone trwają, jaki mają charakter, gdzie promieniujeból, jakie mają nasilenie po dniu pracy, po dyżurzeporannym,podyżurzenocnym,potygodniupracy,pomiesiącupracy,copowodujezłagodzenie,aconasi-leniedolegliwościbólowych,jakczęstowykonujestu-dentfizjoterapiiwczasiezajęćczynnościwymagającepozostawaniawpozycjipochylonej,jakijestwskaźniksprawnościprzybólachkręgosłupawbadanejpopula-cji,atakżesamoocenępreferowanychprzezstudentówzachowań zdrowotnych, samoocena oczekiwań stu-dentówwtrzechwymiarachumiejscowieniakontrolizdrowia:wewnętrznym,wpływuinnych,przypadkuisprawdzenie,czypreferowanezachowaniazdrowotneioczekiwaniawzakresiekontrolizdrowiamajawpływnaczęstośćwystępowaniadolegliwościbólowychkrę-gosłupa.

453Sieradzki M i wsp. Ocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów ...

Materiał i metoda

Badaniem objęto 110 losowo wybranych stu-dentów Wydziału Nauk o Zdrowiu UniwersytetuMedycznego w Białymstoku, kierunku fizjoterapiastudiadrugiegostopnia. NabadaniauzyskanozgodęR-I-002/580/2012KomisjiBioetycznejUniwersytetuMedycznegowBia-łymstoku.Wbadaniuwykorzystanokwestionariuszankietowyzłożonyz:

•kwestionariuszaautorskiegozłożonegoz21pytańdotyczącychmiędzyinnymi:wieku,płci,miejscazamieszkania, wzrostu, wagi, samooceny stanuzdrowia, odczuwanych dolegliwości bólowychdolnegoodcinkakręgosłupa,kręgosłupaszyjnego,momentupojawieniasiępierwszychdolegliwościbólowych,okolicznościpowyższego,częstościichpojawianiasię,charakterubóluijegopromieniowa-nia,czynnikówłagodzącychbóldolnegoodcinkakręgosłupaiszyjnegokręgosłupaskutecznychwichprzypadku,czynnikówzwiększającychnarażenienawystąpieniedolegliwościbólowych,przeciętnejliczbypodopiecznychwczasiedyżuru,znajomościćwiczeńwzmacniającychmięśniekręgosłupa

•skaliVAS-analogowo-wzrokowaisłownasłużącejdoocenyjakiejśzmiennejsubiektywnejcechylubpostawy(np.bólu),któramożeprzybieraćwartościwsposóbciągłyiniedajesięprecyzyjniezmierzyćdostępnymi urządzeniami. Określanie natężeniabóluzapomocąwizualnejskalianalogowejpolegana zaznaczeniu przez badanego punktu na liniinp.odługości10cm,gdziewartości0przypisujesięcałkowitybrakbólu,a10najsilniejszyból,jakimożnasobiewyobrazić.Uważasię,iżliczbapunk-tów:0-3oznaczabólsłaby,4-6–bólśredni,7-10–bólbardzosilnyból

•standaryzowanegowskaźnikasprawnościwbólachdolnejczęścikręgosłupa–ODI(Oswestry Disabili-ty Index)[9].Każdemupytaniukwestionariuszazgodniezinstrukcjązostałyprzydzielonepunkty–dlakażdejsekcjipunktowaneod0do5.Jeślipa-cjentnieodpowiedziałnapytanieotrzymał0pkt.Maksymalnailośćpunktówwszystkichodpowiedziwynosiła50punktów.Przyinterpretacjiwynikówuznawano:0-4punktówjakobrakniepełnospraw-ności,5-14–niewielkaniepełnosprawność,15-24–średnianiepełnosprawność,25-34–ciężkanie-pełnosprawnośćipowyżej35punktów–całkowitaniepełnosprawność[9].

•standaryzowanego kwestionariusza – InwentarzZachowań Zdrowotnych – IZZ [10], zawierają-cego 24 stwierdzenia opisujące różnego rodzajuzachowaniazwiązanezezdrowiem,pozwalającychnaustalenieogólnegonasileniezachowańsprzy-jających zdrowiu oraz stopień nasilenia czterechkategoriizachowańzdrowotnych,tj.prawidłowych

nawykówżywieniowych,zachowańprofilaktycz-nych, praktyk zdrowotnych oraz pozytywnegonastawieniapsychicznego.Badanyzaznaczał,jakczęsto wykonuje podane czynności związane zezdrowiem, oceniając każdy z w wymienionychwinwentarzu zachowań na skali pięciostopnio-wej:1–prawienigdy,2–rzadko,3–odczasudoczasu,4–częstoi5–prawiezawsze.Zaznaczoneprzezbadanegowartościliczbowezliczanocelemuzyskaniaogólnegowskaźnikanasileniazachowańzdrowotnych.Jegowartośćmieścisięagranicachod24do120punktów.Imwyższywyniktymwiększenasileniedeklarowanychzachowańzdrowotnych.Ogólnywskaźnik,poprzekształceniunajednostkistandaryzowane podlegał interpretacji stosowniedo właściwości charakteryzujących skalę steno-wą[10].

Podczas analizy danych pochodzących z badańkwestionariuszowych, wcelu opisu zgromadzonegomateriału badawczego, jak i w celu określenia wia-rygodności zależności zaobserwowanych w próbieimożliwościichuogólnienianacałąpopulację,zasto-sowanowybranenarzędziaopisowe. Opis zgromadzonych danych polegał na prze-prowadzeniuichgrupowania–dlacechnominalnych(zwyróżnieniem liczności i częstościwystępowaniaposzczególnychwariantówbadanychcech) lubwy-znaczeniu statystyk opisowych – dla cech mierzal-nych.

Wyniki

Wgrupie110studentów(85%)stanowiłykobiety,natomiast15%mężczyźni.Najliczniejszągrupę,boaż37osób(34%),stanowilibadaniwwieku23lat,kolejną–29%(32osoby)–studenciwwieku21lat.Następnie osoby w wieku 20 lat - 17% (19 osób).Osóbwwieku22latbyło10%,awwieku24lat–7%.Wwieku31lat,28lati25latbyłopojednejosobie. Studenci w ankiecie podawali swoją masę ciałaiwysokośćciała,dziękitemuobliczanoichBMI.Napodstawieuzyskanychwynikówokazałosię, iżpra-widłowywskaźnikmasyciałaposiadało80%przeba-danychstudentów.Niedowagęmiało10%osób,którewypełniłyankiety,anadwagęiotyłośćłącznieposia-dałotakże10%osób,zczego8%toosobyznadwagą,a2%zotyłością. Respondencipytani, jakoceniająswojezdrowie–w62%odpowiedzieli,żeczująsiędobrze.Bardzodobrystanzdrowiazaznaczyło31%ankietowanych.Natomiast7%oceniłoswójstanna„takisobie”.Żadenzestudentówniezaznaczyłwariantu„źle”i„bardzoźle”. Wcelusprawdzeniasprawnościfizycznej,zapyta-nostudentówczyijakiuprawiająsport.Okazałosię,

454 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 451-458

iżponadpołowa,czyli62%ankietowanychodpowie-działopozytywnienazadanieimpytanie.Natomiast38%stwierdziło,żeżadnegosportunieuprawiają. Wśród62%osób,któreodpowiedziały,żeuprawia-jąsportzostałozadanepytanie,jakirodzajdyscyplinyuprawiają.Możnabyłowybraćwięcejniżjednąodpo-wiedź.Najczęstsząuprawianądyscyplinąokazałysiębiegi(22osoby).Kolejnouprasowałsięaerobik/fitness–20osób,siłownięipływaniezaznaczyłoodpowiedniopo14i11osób.Mniejosóbzaznaczyłotakiedyscyplinyjaksiatkówka(7osób),piłkanożna(5osób),koszy-kówka(3osoby),sztukiwalki(2osoby).Piłkiręcznejnieuprawiałżadenzankietowanych. Badanizapytani,czyodczuwająbólekręgosłupadolnego odcinka, w 46% odpowiedzieli, że takichbólów nie odczuwają. 34% studentów zaznaczyłoodpowiedź,żeodczuwająbóledolnegoodcinkakręgo-słupa.Natomiastu20%takiebólewystępowałytylkoczasami. Reasumując – ponad 50% ankietowanychborykałosięzbólamidolnegoodcinkakręgosłupa. Wgrupie54%studentów,którzyodpowiedzieli,żeodczuwajądolegliwościbólowe, lubodczuwają jesporadycznie,25%osóbmiałozdiagnozowaneipo-twierdzoneschorzeniedolnegoodcinkakręgosłupa,aażu75%osóbbólniezostałpotwierdzonybadania-mi. W kolejnym pytaniu studenci zostali zapytali,kiedyporazpierwszyodczulibólwdolnymodcinkukręgosłupa. Ponad 1/3 ankietowanych (37%) od-powiedziała, że między 13 a 18 rokiem życia. 29%studentów stwierdziło, że dolegliwości rozpoczęłysięwczasietrwaniastudiów.12%badanychodczułoporazpierwszydolegliwośćbólowąponadroktemu,8%odczułoporazpierwszybólwostatnichmiesią-cachitakasamaliczbaponadpółrokutemu.Po2%ankietowanychpierwszyrazodczuwałoból:wczasiedzieciństwa,miesiąctemuitydzieńtemu. Respondencizapytanioincydentzapoczątkowu-jącydolegliwościbólowedolnegoodcinkakręgosłupanajczęściej(29%)wskazaliczynnośćstania;25%odpo-wiedziało,żedolegliwościrozpoczęłysiępodźwignię-ciuciężaru,a19%osób,żebólrozpocząłsięwpozycjisiedzącej. Jedynie u 8% czynnością tą był przeprosttułowia,au7%skłontułowia.U5%bólrozpocząłsiępodczaschodu,u3%ankietowanychbólporazpierw-szyodczułopodczaspchnięciaciężaru,natomiastpo2%podczaspociągnięciaciężaruiskrętutułowia. Uosób,któreskarżyłysięnadolegliwościwdol-nymodcinkukręgosłupa,bólu35%znichtrwałtylkojedendzień, jednaku31%–ponadrok.Od2do5dnibóltrwału22%studentów.Wprzypadku8%ba-danychosóbbólodczuwanybyłprzeznichprzezpółroku.Potylesamostudentów,tj.po2%dolegliwościodczuwałoodponadtygodnialubprzezmiesiąc.

42%studentówzapytanychoto,jakczęstopoja-wiająsięunichdolegliwościbóloweodcinkalędźwio-wo-krzyżowegoodpowiedziało,żekilkarazywmie-siącu.Kolejnągrupąbyło25%osób,którzyodczuwalibólkręgosłupakilkarazywtygodniu.14%osóbbólodczuwałocodziennie.Razwmiesiącunadolegliwośćskarżyłosię12%przebadanychosób.U5%bólwystę-powałraznakilkamiesięcy,au2%–raznapółroku.Unikogobólniepojawiałsiętylkorazwroku. Wkolejnympytaniustudenciskarżącysięnado-legliwości,mieliokreślić,jakicharaktermaból,któryodczuwają. Po 13,6% osób z tego grona odczuwałobolesnekłucieitępyból.Bólrozlanytowarzyszył8,2%studentom,abólnarastający7,3%osobom.Naostrybólskarżyłosięjużtylko5,5%studentów.Drętwieniawystąpiłyu3,6%osób,abólnawracającyu1,8%ba-danych. W pytaniu kolejnym studenci mieli zaznaczyć,jakzmieniasięnasileniebólupotygodniu,miesiącui po roku nauki. Według uzyskanych danych – napoczątku, po tygodniu zajęć, 18,2% studentów nieodczuwałobólu.Liczbatazmalałado6,4%osóbpomiesiącuitylkodo1,8%osóbporokuzajęć.Natomiastsłabybólpotygodniuzajęćodczuwało,aż26,4%stu-dentów.Pomiesiącubyłoichjuż34,5%,aporokuaż37,3%,na53,6%osób,któreodczuwałydolegliwościbólowe.Liczbaosóbodczuwającychsilnyibardzosilnybóltakżerosławmiarępostępującegoczasustudiowa-nia.Nasilnybólnarzekały1,8%osobypotygodniuzajęć,liczbapomiesiącuwzrosłado2,7%,aporokudo4,5%osób.Bardzosilnybólpotygodniuodczuwałajednaosoba,pomiesiącutakżejedna,jednakporokujuż2,7%osoby.Średnibólokazałsięzmienny–potygodniuzajęćnauczelniodczuwałogo6,4%osób,pomiesiącujuż9,1%,jednakporoku7,3%studentów. Następnie studentów, którzy mieli dolegliwościbólowedolnegoodcinkakręgosłupa,poddanobadaniuwoparciuoskalęVAS.Okazałosię,iżu25,5%osóbpodczasrokustudiowaniazwiększyłasięintensywnośćodczuwanych bólów. W przypadku 26,4% osób bólutrzymywałsięnastałympoziomieprzezrokstudiów,natomiast1,8%osobombólzmniejszyłsię. Respondencizapytani,czyodczuwalnybólkręgo-słupamailtendencjedopromieniowania–w46%od-powiedzieli,żeniemiałotomiejsca.Jednakżeprawiepołowabadanychodpowiedziała,żebólpromieniuje(22%),promieniuje,aleczasami(27%),a5%niepo-trafiłookreślićjednoznacznie,czybólpromieniuje. Bóleustudentówpromieniowaływróżnemiejsca,nietylkowjedno,alenawetkilka.U9,1%osób–dokończyndolnych,u6,4%–dopośladów,u2,7%–dopachwin,au0,9%–wjakieśinnemiejsce,bliżejniesprecyzowaneprzezbadanego.

455Sieradzki M i wsp. Ocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów ...

Uosób,uktórychbólpromieniowałtylkoczasa-mi,najczęściejdopośladków(9,1%osób),kończyndolnych(3,6%)lubpachwin(2,7%). Przypytaniuoznajomośćiwykorzystaniećwicze-niawzmacniającekręgosłupa–49%odpowiedziało,żeznajątećwiczenia,aleichniestosują.42%studentówznałoistosowałoćwiczenia,a7%ćwiczeńnieznało,chociażchciałabyjepoznać.2%badanychniemiałozdaniawpowyższejkwestii. Respondencizapytanioczynnikinajlepiejłago-dzącedolegliwościbólowe,zreguły(40%)wskazywaliodpowiednieułożenieciała.18,2%badanychprefe-rowało masaże, a 17,3% – ćwiczenia rozluźniające.10,9% studentów wybrałoby bierny relaks, 6,4%–chodzenie,a5,4%–zabiegifizykoterapii.Po4,5%badanychwskazałoterapięmanualnąileczeniefar-makologiczne, 3,6% osoby – uprawianie sportu. Po2,7%osobyniemiaływtejkwestiizdanialubznałyinneczynnikiłagodząceból. Badania wykazały także, iż aż 58% studentów,którzy skarżyli się na bóle, miało rozpoznaną nie-wielkąniepełnosprawność,a5%–niepełnosprawnośćśrednią.Prawidłowywynikibrakniepełnosprawnościposiadało37%osób. Wbadaniuocenianotakżezachowaniazdrowot-ne studentów i studentek obliczone wg InwentarzaZachowańZdrowotnych(IZZ).Wedługniego43%badanychprzejawiałoniskiezachowaniazdrowotne,natomiast21%wysokie.Przeciętnezachowaniapre-zentowało36%badanychstudentów. Porównując liczbę osób, u których zachowaniazdrowotne były na niskim poziomie, wykazano iżodczuwali oni także najsilniejsze dolegliwości bólo-wekręgosłupa–23,6%osób.6,4%osóbwtejgrupieodczuwało ból tylko czasami, natomiast 17,3% nieodczuwałożadnegodyskomfortubólowego.Wgrupiez przeciętnymi zachowaniami zdrowotnymi 19,1%osóbnieodczuwałodolegliwościbólowych,8,2%osóbgoodczuwało,a9,1%odczuwało,aletylkoczasami.Wgrupieowysokimpoziomiezachowańzdrowotnychbyłomało,jednakzpośródnich10%osóbnieodczu-wałodolegliwościbólowych,6,4%odczuwało,atylko4,5%osóbodczuwałotylkoczasami.

Dyskusja

Bóledolnegoodcinkakręgosłupastająsięcorazczęściej występującym problemem i szacuje się, iżnawetdo90%osóbmożeodczuwaćprzynajmniejrazwżyciumiećdolegliwośćbólowąkręgosłupa.Niestetyproblem ten nie jest już dopięty do osób dorosłychi starszych. Wiek występowania dolegliwości spadłnawetdowiekumłodzieńczego[11]. Bólekręgosłupalędźwiowegodoniedawnauwa-żanozaproblememosóbwdorosłymwieku,adolegli-

wościrozpoczynałysięodokoło30rokużycia.Wroku1984fińskilekarzSalamin[11]zwróciłuwagębada-czynarosnącyodsetekmłodychpacjentów(poniżej18rokużycia)zrozwijającymisiębólamikręgosłupaiwykazałwiązekpomiędzyzgłaszanymiprzezdziecidolegliwościami a nadmierną wagą plecaków/torebszkolnych,zktórymicodzienniemłodziludziemusząsięzmagać[11]. Krawczyński[12]podkreśla,żeproblemyukładuruchu, głównie w obrębie kręgosłupa, stwierdza sięu10-15%dzieciwPolsce.Cottalordaiwsp.[13],poprzeanalizowaniuliteraturydotyczącejzagadnienia,określili, iżbóleplecówwystępująceudzieci imło-dzieży występują w przedziale 8-84,1%. Paprocka[14]podaje,żewedługdanychliteraturowych,zespółbólowy dolnego odcinka kręgosłupa (low back pain –LBP)występujeu70–80%osóbdo20rokużycia,a częstość jego występowania wzrasta z wiekiemiczęściejdotyczypłciżeńskiej.Jakpodkreślaautorka[14],dlawiększościdzieciLBPjestniespecyficznymisamoograniczającymsięprocesem.U75%pacjentówdolegliwościbóloweustępująpo4tygodniach,u15%trwajądo3miesięcy,upozostałych10%przechodząwbólprzewlekły[cyt.za14]. Badania przeprowadzone w latach 2003-2004badaniawykazały, iżokoło50% ludzicierpinado-legliwości bólowe kręgosłupa, w tym u 20% są oneprzyczynączasowejniezdolnościdopracy.WWielkiejBrytanii–zaSkaggsiwsp.[15]–bólekręgosłupa,ażu26%dziecisąpowodemabsencjiszkolnej.U40%populacjidzieci–zaPetersneiwsp.[16]–przynaj-mniejrazwżyciuwystępujebólkręgosłupaau13%bólmacharakternawrotowy.Gunzburgiwsp.[17]uważają,żeokoło80%ludziprzynajmniejrazwżyciuodczuwadolegliwościbólowetejokolicy.Naokresowebóleodcinkakrzyżowo-lędźwiowegouskarżasięokoło10%dzieciwwiekuszkolnym[15,16]. Olseniwsp.[18]podaje,żeczęstośćwystępowa-niabólówkręgosłupawpopulacjimłodocianychsięgaokoło30%. KędraiCzaprowski[19]badaniemobjęligrupę489uczniów(247dziewcząti242chłopców)wwieku13-16 lat uczęszczających do szkół gimnazjalnychpowiatubialskiegoiwykazali,żedolegliwościbólowekręgosłupaoróżnejczęstotliwości:występująceepizo-dycznie,kilkarazywroku,częstolubciąglezgłosiło340(69,5%)badanychwtym181(73,3%)dziewcząti159(65,7%)chłopców[19]. WedługGburki[20]przyczynądolegliwościbólo-wychkręgosłupazwiązanychzaktywnościązawodowąsąprzedewszystkimdługotrwałeprzebywaniewjed-nejpozycji,ciężkapracafizyczna,powtarzanywysiłekpodnoszeniaciężaru,częstopowtarzaneruchyrotacjiizgięcia[20].

456 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 451-458

Lisiński i Samborski [21], badaniu poddali 70osóbpracującychwzawodziefizjoterapeuty–osoby,którewramachswojejpracyłączyłyobowiązkikinezy-terapeutyifizykoterapeuty.Wiekbadanychwahałsięwgranicachod21latdo53lat(średniawieku37±3lat). Wśród poddanych ocenie, 38 osób to kobiety,apozostalitomężczyźni.Spośródbadanychażu90%stwierdzonowystępowaniebólukręgosłupalędźwio-wego[21].Pierwszyincydentbóluwystępowałnaj-częściej(68%)pomiędzydwudziestymatrzydziestymrokiemżycia.Wczwartejdekadzieżyciabólkręgosłu-palędźwiowegoujawniłsięu24%badanychfizjotera-peutów.Najmniej(8%)przypadkówpojawieniasięporazpierwszybólukręgosłupaodnotowanowbadanejgrupiewśródosób,któreukończyłyczterdziestyrokżycia.Uczestniczącewbadaniuosobypotrafiłydosyćprecyzyjnie powiązać wystąpienie bólu z określonączynnością. Najczęściej pojawienie się omawianejdolegliwościwiązałosięzdźwignięciemlubskrętemtułowia.Wartozaznaczyć,żetylkow8%przypadkachniemożnabyłoustalićjednoznacznejprzyczynywy-wołującejbólkręgosłupa[21]. Wobecnejprzebadano110studentówstudiówfizjoterapia.Jesttokierunek,wktórympróczprze-bywania na wykładach, ćwiczeniach, przez długiczaswjednejpozycji(siedzącej,lubstojącej)należypracować bardzo mocno fizycznie, podczas pracyz pacjentem (dźwiganie ciężkich kończy, pomocwlokomocjipacjentowi,pracawniewygodnychpozy-cjach).Zbadańwynikło,że46%badanychstudentównieodczuwałotakichdolegliwości,natomiastponadpołowa(54%)takiedolegliwościodczuwałaciąglelubokresowo. Stefanowicz iKloc[22]przeprowadzilipodob-ne badania na grupie 40 studentów pielęgniarstwawpodobnym wieku. Jest to zawód bardzo zbliżonydofizjoterapii,opartyopracęzpacjentamiwciężkichwarunkachdlakręgosłupa.75%osóbankietowanychodczuwałodolegliwościbólowekręgosłupa,a25%ichnieodczuwało[22]. Depa iDrużbicki[4]przebadali197osóbpra-cującychzawodowoiwykazali,iż76%kobieti68%mężczyzn odczuwało dolegliwo sic bólowe, z czegowiększy odsetek osób z dolegliwościami bólowymiodcinkalędźwiowo-krzyżowegostanowilipracownicyfizyczni. Obecni respondenci zapytani o przyczyny ichdolegliwościbólowychnajczęściejodpowiadali,żebólwystępujepodczasstania,siedzenia,dźwigania–copotwierdziłosięzprzyczynamizawodowymiprzyta-czanymiprzezGburka[20] Maciukiwsp.[23]takżeprzebadanepielęgniarkiodpowiadały,żenajbardziejobciążonykręgosłupjestwpozycjipochylonej,au76%pielęgniarekdolegliwo-ścibyłyzwiązanezdźwiganiem.

WpopulacjibadanejprzezStefanowicz iKloca[22]takżedźwiganie(35,09%),siedzenie(17,55%),stanie(21,05%)byłynajczęściejzaznaczanymiod-powiedziami o przyczynę i okoliczności zaistnieniadolegliwościbólowych. WopiniiDegi[24]wbólachkręgosłupanależykłaśćnacisknawzmacnianiemięśnibrzucha,mięśniprzykręgosłupowychwcelueliminacjibólówizapo-bieganiutegorodzajudolegliwościom. Powyższemumożesprzyjaćaktywnośćfizycznaiuprawianiesportów. W grupie fizjoterapeutów z badania LisińskiegoiSamborskiego[21]zgłaszającychwystępowaniebólukręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego blisko 60% (38osób)badanychnieprzejawiałożadnejaktywnościfi-zycznej.Prawie34osoby(30%)ćwiczyłysporadycznie(1-2razynamiesiąc).Pozostaliczynnieuczestniczyliwróżnorodnychformachaktywnościsportowej.Wskaźnikmasyciałauponadpołowybadanych(56%)zawierałsięwgranicachnormy[21].U15%fizjoterapeutówocenawskaźnika wykazała niedowagę masy ciała, au29%nieznaczną nadwagę. Analiza wyników pomiaru za-kresu ruchomości kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowegowpłaszczyznachstrzałkowejiczołowejniepotwierdziłaistnienia znaczących ograniczeń ruchu. Jedynie u 12badanychterapeutówwystępowałoograniczenieruchuwpłaszczyźniestrzałkowej,jednakżeuosóbtychwłaśniewtrakciebadaniawystępowałbólkręgosłupa[21]. W obecnej pracy 62% studentów deklarowałouprawianiesportu.Niestetyaż38%byłonieaktyw-nych fizycznie, co może mieć duży wpływ na dole-gliwości bólowe z zaniedbania mięśni, które mogąwzmocnićkręgosłup.Dodatkowoaż49%znało,aleniestosowałoćwiczenia,któreprzeciwdziałałybybólomkręgosłupa,a7%nawetnieznałotakichćwiczeń. Podobnie pracownicy fizyczni w badaniachDepy iDrużbickiego [4] zaniedbywali stosowanietego rodzaju ćwiczeń. 65% mężczyzn i 43% kobietpracujących fizycznie nie stosowało tych ćwiczeń,a22%mężczyzni19%kobiet–stosowałojebardzorzadko.Niesystematyczniećwiczyło27%kobieti11%mężczyzn,atylko3%kobietćwiczyłocodziennie,2%mężczyzncodzienniewieczoremi8%kobietsystema-tycznie,coparędni. WwynikachStefanowicziKloc[22]przypytaniuocharakterbólu50%osóbodpowiedziało,żejesttobóltępy,a36,68%określiłogo,jakoostry.Pozostałeosobypozaznaczały,żejesttokłucie,drętwienielubinne. W badaniu Lisińskiego i Samborskiego [21]analiza częstotliwości występowania epizodów bó-lowychwbadanejgrupieterapeutówwydałasiępo-twierdzaćzwiązekpomiędzywykonywaniemzawodufizjoterapeuty a nawrotem dolegliwości bólowych.Wwiększościbadanychprzypadków(36osób/57%)

457Sieradzki M i wsp. Ocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów ...

ból występował kilka razy do roku. U dziesięciubadanychterapeutów(16%)bólmiałcharaktersta-ły, aukolejnych 12 (19%) pojawiał się kilka razywmiesiącu.Pozostałych5badanych(8%)stwierdziło,żebólkręgosłupalędźwiowegopojawiasięrzadziejniżrazwroku[21].Lokalizacjabóluwczęścilędźwiowo-krzyżowejwystępowałau40badanychosób(63%).Tendencjędopromieniowaniabóluwkierunkujednejlubobukończyndolnychzgłosiłypozostałe23osoby(37%). Za wykładnik intensywności dolegliwościbólowychuznanonatężeniebóluwtrakcieostatniego,opisywanegoprzezuczestniczącychwbadaniu,epizo-dubólowego.Spośród63osób,uktórychwystępowałbólkręgosłupalędźwiowego,ponadpołowa(44oso-by/70%),określiłaswójból,jakołagodny.Kolejnych17badanych(28%)opisałoswójból,jakosilny,atylkodwieosoby(3%)jakobardzosilny[21]. Wobecnejpracyrównieżosoby,którebóleodczu-wałynajczęściejokreślałytojakokłucieorazbóletępe(po15osób).Wmniejszymzakresieokreślalibadanicharakterbólujakoostry96osób),drętwienie(4osoby),bólrozlany(9osób),stopniowonarastający(8osób). WbadaniuLisińskiegoiSamborskiego[21]ana-lizaodpowiedziudzielonychnapytanieoczynnośćmającą najistotniejszy wpływ na intensywność jużistniejącegobólupokazała,żewnajwiększymstopniunapoziombóluwpływapozycjastojącaorazdźwiga-nie. Prawie u wszystkich badanych fizjoterapeutówstwierdzonoczęstewspółwystępowaniekilkuszkod-liwychdlaprawidłowejfunkcjikręgosłupaczynnościzawodowych ipozycjiciała.Wrelacjibadanychbólkręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego ulegał nasileniupodczaswykonywaniakilku,anietylkojednejokreślo-nejczynności.Niestwierdzonoistotnychpreferencjiodnośnie określonych czynności lub pozycji ciaławtymzakresie[21]. WewspomnianejjużpracyStefanowiczaiKloca[22]aż66,67%osóbnieskarżyłosięnapromienio-waniebólu,anajczęstszymczynnikiemłagodzącymbyłoodpowiednieułożenieciałaileki. Wobecnejpracy–46%osóbniemiałopromie-niującego bólu, u 22% ból promieniował zawsze,a27%osóbtylkoczasami,anajczęściejbólłagodziłoodpowiednieułożenieciała,masażeićwiczeniaroz-luźniające. WbadaniachMaciukiwsp.[23]użytoKwestio-nariuszaNiepełnosprawnościODI,wgktórego65%odznaczyłosięniewielkąniepełnosprawnością,29%średniąniepełnosprawnością,6%wykazałocałkowitybrakniepełnosprawności,a1%posiadałociężkąnie-pełnosprawność. W obecnej pracy ten standaryzowany kwestio-nariuszwypełnilistudenci iokazałosię,żeniktnieposiadałciężkiejicałkowitejniepełnosprawności.58%

wykazałoniewielkąniepełnosprawność,5%średnią,a37%brakjakiejkolwiekniepełnosprawności. Według raportów opracowanych przez Świato-wą Organizację Zdrowia [cyt. za 14], wystąpieniedolegliwości bólowych kręgosłupa jest uzależnioneodwieku,aktywnościfizycznej,paleniapapierosów,nadwagi/otyłości, siły mięśniowej mięśni grzbietuibrzucha,aleniemożnapominąćwpływutakichczyn-nikówjak:czynnikinaturypsychogennej,szczególnierozdrażnienie, depresja, niestabilność emocjonalna,zaburzone odczuwanie bólu oraz psychosocjalneaspektyzdrowiaiwarunkównaukiczypracy. Wbadaniuwłasnymzadanotakżepytanieosa-moocenęstanuzdrowia,wktórejtożadnaosobaniezaznaczyła, że ich stan zdrowia jest zły, lub bardzozły.Najczęściejpowtarzającąsięodpowiedziąbyłstandobry(62%)orazbardzodobry(31%). Według badań przeprowadzonych przez Ma-niecką-BryłęiBryłę[25]natrzechwydziałachtegouniwersytetu: Wydziale Lekarskim, Lekarsko-Den-tystycznymiWydzialeZdrowiaPublicznego,aż2/3studentówzWydziałuLekarskiegoiLekarsko-Den-tystycznego oceniła swój stan zdrowia jako bardzodobry lub dobry. Natomiast na Wydziale ZdrowiaPublicznegotakieodpowiedzizaznaczyło93,5%osóbbiorącychudziałwbadaniach[66]. WedługWaddela[cyt.za26]stanzdrowiaosóbmoże być dobry, a ból może być uzależniony odmechanicznej aktywności i zmieniać się czasie, copotwierdzająwynikiuzyskanewtejotopracy. Stan zdrowia w samoocenie większości obecniebadanychstudentówfizjoterapiibyłdobryalbobardzodobry,aleniestetytowarzyszyłyimdolegliwościbólo-wezróżnączęstotliwością,narastającewrazzczasemstudiowaniaipracy. JakpodkreślająLisińskiiSamborski[21],nawetpobieżna analiza charakteru pracy fizjoterapeutówskłaniadoprzypuszczenia,żewobrębietejwłaśniegrupyzawodowejzjawiskobólukręgosłupamożewy-stępowaćszczególnieczęsto.Autorzy[21],zwracająuwagę,iżfizjoterapeutapracującwbezpośrednimkon-takciezchorymzmuszonyjestzarównododźwigania(częściciałalubcałegopacjenta),pozostawaniaprzezdługieokresywjednejwymuszonejpozycjiciała(naj-częściejwprzodopochyleniu)orazczęstegoschylaniasię,awymienioneczynnościipozycjeciałasąbowiemnieodłącznymelementemjegopracyitrudnoichunik-nąć.Wzwiązkuzpowyższymmożliwośćwystąpieniaurazulubprzeciążeniamięśniprzykręgosłupowych,więzadełprzykręgosłupowychczyteżwostateczno-ścikrążkówmiędzykręgowychjestszczególnieduża[63].Obecnieczynnikiemdodatkowosprzyjającymrozwojowipatologiiwobrębiekręgosłupa,zaLisińskii Samborski [21], jest wymuszony sytuacją ekono-

458 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 451-458

miczną,znaczniewydłużonywstosunkudoustawo-woprzewidzianego,czaspracytejgrupyzawodowej,nierzadkosięgającydziesięciugodzindziennie. W związku z powyższym trzeba bardziej skon-centrować się na problemie dolegliwości bólowychkręgosłupa w grupie zawodowej fizjoterapeutów,ich indywidualnychprzyczynach izadbaćoeduka-cję prozdrowotną studentów, ażeby te dolegliwościzmniejszać,atakżekontynuowaćbadanianatentemati w konsekwencji dążyć do zmian organizacji pracywspomnianejgrupyzawodowej.

Podsumowanie wyników badań i wnioski1. Więcejniżpołowaosóbodczuwaładolegliwości

bólowedolnegoodcinkakręgosłupalubodczuwajetylkoczasami.

2. Większośćosóbniestosowałalubnieznałaćwi-czeńwzwalczaniudolegliwościbólowychkręgo-słupa.

3. WedługwskaźnikaBMI,większośćbadanychosóbposiadałaprawidłowąproporcjęwzrostudomasyciała.

4. W samoocenie większość studentów określałaswójstanzdrowia,jakodobrylubbardzodobry.

5. Wrazzbiegiemczasustudiowaniazwiększałosięnasilenie dolegliwości bólowych wśród studen-tów.

6. WedługskaliODI,ponadpołowaosób,posiadałaniewielkąlubśredniąniepełnosprawność.

7. Prawiepołowaankietowanychwykazywałaniskipoziomzachowańzdrowotnych.

1. KołodziejK,KwolekA,RusekWiwsp.Korelacjawskaźnikasymetrycznościobciążeniakończyndolnychinasileniabóluu pacjentów z zespołem bólowym kręgosłupa lędźwiowo–krzyżowegorehabilitowanychszpitalnie.PrzMedUniwRzeszowskiego2005,3,234-236.

2. DziakA,TayaraS.Bólekrzyża.Kasper,Kraków1997. 3. TrojanG,ProbachtaM,Wolan-NierodaAiwsp.Częstość

występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa wśródpielęgniarek zatrudnionych w szpitalu powiatowymwŁańcucie. Young Sport Science of Ukraine 2011, 3:300-305.

4. Depa A, Drużbicki M. Ocena częstości występowaniazespołów bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupawzależności od charakteru wykonywanej pracy. Prz MedUniwRzeszowskiego2008,1,34-41.

5. Becker WF. Prevention of back injuries through pre-employment examinations. Idust Med Surg 1955, 24,486-490.

6. FrymoyerJW,PopeMH,CostnzaMC.Epidemiologicstudiesoflow-backpain.Spine1980,5:419-23.

7. Kirkaldy-WillisWH.Thesiteandnatureofthelesion[in:]Managinglowbackpain.Kirkaldy-WillisWH,BernardTN(ed.).ChurchillLivingstone,Philadelphia1988:135-154.

8. Krämer J. Intervertebral disk diseases. Causes, diagnosis,treatmentandprophylaxis.Thieme,NY2008.

9. FairbankJ,CouperJ,DaviesJ,etal.TheOswestrylowbackpain questionnaire. Physiotherapy 1980, 66: 271-273.http://www.pinnacle4performance.com/wp-content/uploads/2012/08/Oswestry_Disability_Index.pdf,http://www.scientificspine.com/spine-scores/oswestry-disability-index.html(02.06.2013).

10. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologiizdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych PolskiegoTowarzystwaPsychologicznego,Warszawa2009:110-116.

11. SalaminJ.Theadolescentbag.Afieldsurveyof370Finishschoolchildren. Acta Paediatr Scand 1984, suppl, 315:1-122.

12. KrawczyńskiM.Polskiedzieciimłodzieżnatleświata.PedPol2006,81,787-793.

Piśmiennictwo / References

13. CottalordaJ,BourelleS,GautheronV.EffectsofBackpackCarryinginChildren.Orthopedics2004,11:1172-1177.

14. Paprocka J, JamrozE,GłuszewiczE iwsp.Zespołybólowekręgosłupaudzieci.WiadLek2008,61:183-189.

15. Skaggs DL, Early SD, D’Ambra P, et al. Back pain andbackpacks in school children. J Pediatr Orthop 2006, 26:358-363.

16. PetersenS,BrulinC,BergströmE.Recurrentpainsymptomsinyoungschoolchildrenareoftenmultiple.Pain2006,121:145-150.

17. Gunzburg R, Balague R, Nordin M, et al. Low back painin a population of school children. Eur Spine J 1999, 8:439-443.

18. OlsenT,AndersonR,DearwaterS.Theepidemiologyoflowback pain in an adolescent population. Am J Pub Health1999,82:606-608.

19. Kędra A, Czaprowski D. Częstość występowania bólówkręgosłupauuczniówpowiatubialskiegowwieku13-16lat.KwartOrtoped2012,3:351-360.

20. Gburka Z. Biomechanika kręgosłupa lędźwiowego [w:]Zespółbólowydolnegoodcinkakręgosłupa–diagnostyka,profilaktyka,rehabilitacja,orzecznictwo.GłównyInstytutGórnictwa,Katowice1994,7-69.

21. Lisiński P, Samborski W. Bóle kręgosłupa lędźwiowegowgrupie zawodowej fizjoterapeutów. Balneol Pol 2006, 3:156-160.

22. StefanowiczA,KlocW.Rozpowszechnieniebólówkrzyżawśródstudentów.PolAnnMed2009,16:28-41.

23. MaciukM,Krajewska-KułakE,KlimaszewskaK.Samoocenawystępowaniazespołówbólowychkręgosłupauzawodowoczynnychpielęgniarek.ProblHigEpidemiol2012,93(4):728-738.

24. Dega W. Profilaktyka i zachowawcze leczenie w zespołachbólówdolnegoodcinkakręgosłupa.PZWL,Warszawa1978.

25. Maniecka-BryłaI,BryłaM.Wybraneelementystanuzdrowiastudentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Now Lek2006,75:344-350.

26. Kuryliszyn-MoskalA.Terapiazespołówbólowychkręgosłupalędźwiowo-krzyżowego–strategiepostępowania.Reumatol2009,47:368-371.