STUDIUM MOŻLIWOŚCI WYSTĘPOWANIA I ... -...

STUDIUM MOŻLIWOŚCI WYSTĘPOWANIA I WYKORZYSTANIA WÓD LECZNICZYCH I TERMALNYCH

W TARNOBRZEGU wraz z określeniem uwarunkowań formalno-prawnych

poszukiwania i eksploatacji wód oraz możliwości finansowania podziemnej części inwestycji (otworu wiertniczego)

Zespół autorski: Dyrektor PIG-PIB:

mgr Jakub Sokołowski …………………… ………………………… /nr upr. geol. IV-0425/

dr Mariusz Socha …………………….

mgr Agnieszka Felter ……………………. /nr upr. geol. V-1278/

mgr Jadwiga Stożek ……………………..

Warszawa, styczeń 2016 r.

„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”

Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 2

Spis treści

1. Wprowadzenie ....................................................................................................................4 2. Informacje ogólne...............................................................................................................4 3. Historia badań geologicznych ............................................................................................6 4. Budowa geologiczna...........................................................................................................9

4.1. Litostratygrafia .........................................................................................................10 4.2. Tektonika ..................................................................................................................14 4.3. Przewidywany profil litostratygraficzny ..................................................................15

5. Warunki hydrogeologiczne...............................................................................................15 5.1. Charakterystyka poziomów wodonośnych ...............................................................16 5.2. Geneza wód ..............................................................................................................24 5.3. Aspekty hydrochemiczne górnictwa siarki...............................................................25 5.4. Monitoring wód podziemnych..................................................................................27

6. Warunki geotermiczne......................................................................................................33 7. Występowanie wód siarczkowych w Polsce ....................................................................36 8. Możliwości zagospodarowania wód siarczkowych..........................................................39 9. Ryzyko inwestycyjne........................................................................................................40 10. Proces uzyskania statusu uzdrowiska/obszaru ochrony uzdrowiskowej ......................42 11. Przepisy prawa geologicznego i górniczego w procesie inwestycyjnym.....................46

11.1. Poszukiwanie wód podziemnych zaliczonych do kopalin ...................................46 11.2. Wykonanie otworu wiertniczego..........................................................................47 11.3. Opracowanie dokumentacji hydrogeologicznej ...................................................48 11.4. Informacja geologiczna ........................................................................................49 11.5. Projekt zagospodarowania złoża ..........................................................................49 11.6. Koncesja na eksploatację wód..............................................................................50 11.7. Obszar i teren górniczy.........................................................................................51 11.8. Własność górnicza i użytkowanie górnicze..........................................................51 11.9. Plan ruchu zakładu górniczego.............................................................................52 11.10. Dokumentacja mierniczo-geologiczna .................................................................53 11.11. Likwidacja zakładu górniczego ............................................................................54

12. Możliwości dofinansowania inwestycji........................................................................56 12.1. Budowa podziemnej części inwestycji ........................................................................56 12.2. Budowa naziemnej części inwestycji ..........................................................................57

13. Podsumowanie i wnioski ..............................................................................................60

Spis załączników

1. Mapa geologiczna w skali 1:50 000

2. Mapa hydrogeologiczna w skali 1:50 000

3. Mapa geośrodowiskowa w skali 1:50 000

4. Przekrój geologiczny

5. Profile wybranych otworów wiertniczych

6. Analizy fizyko-chemiczne wód



Spis figur

1. Schematyczne przekroje hydrogeologiczne przez obszar tarnobrzeskich złóż siarki

2. Lokalizacja analizowanego obszaru na tle zapadliska przedkarpackiego i występowania złóż

siarki

3. Miąższość piasków i piaskowców warstw baranowskich

4. Syntetyczny profil utworów miocenu w północnej, brzeżnej części zapadliska

przedkarpackiego

5. Szkic ważniejszych mioceńskich jednostek tektonicznych

6. Przekrój hydrogeologiczny

7. Granice mioceńskiego poziomu wodonośnego

8. Strefowość hydrochemiczna poziomu mioceńskiego

9. Wykres zawartości siarkowodoru w zależności od mineralizacji na przykładzie kopalni siarki

Grzybów

10. Lokalizacja punków należących do sieci monitoringu wód podziemnych w rejonie

Tarnobrzega

11. Wykres zmian położenia zwierciadła wody w stacjach hydrogeologicznych II rzędu sieci

monitoring wód podziemnych

12. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu czwartorzędowego

13. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu neogeńskiego

14. Wykres zmian wielkości mineralizacji w czasie w wodach poziomu neogeńskiego

15. Wykres zmian zawartości siarkowodoru w wodach poziomu neogeńskiego

16. Mapa gęstości strumienia cieplnego

17. Rozkład średniego gradientu geotermicznego w zapadlisku przedkarpackim

18. Lokalizacja uzdrowisk i innych miejscowości, w których ujęto wody siarczkowe na tle

występowania wód siarczkowych

19. Uwarunkowania formalno-prawne poszukiwania i eksploatacji wód podziemnych

zaliczonych do kopalin

Spis tabel

1. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra czwartorzędowego

2. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra neogeńskiego

3. Zmiany chemizmu wód podziemnych na przykładzie kopalni siarki w Grzybowie

4. Charakterystyka otworów należących do sieci monitoring wód podziemnych w rejonie

Tarnobrzega

5. Charakterystyka ujętych poziomów wodonośnych w ramach sieci monitoringu wód

podziemnych w rejonie Tarnobrzega



1. Wprowadzenie

Niniejsze opracowanie wykonano na zlecenie Gminy Tarnobrzeg z siedzibą w Tarnobrzegu

przy ul. Kościuszki 32, w oparciu o umowę nr 1580/2015 z dnia 16 września 2015 r. Wykonawcą

opracowania jest Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie,

ul. Rakowiecka 4.

Celem opracowania jest analiza możliwości występowania wód leczniczych i termalnych na

terenie miasta Tarnobrzeg, wynikających z budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych

omawianego obszaru oraz sposobu wykorzystania tych wód, przy uwzględnieniu uwarunkowań

formalno-prawnych ich poszukiwania i eksploatacji, a także możliwości dofinansowania inwestycji

w zakresie wykonania otworu wiertniczego.

Zakres opracowania, sprecyzowany w przytoczonej umowie, obejmuje w szczególności

następujące zagadnienia:

− Opis stanu rozpoznania geologicznego na podstawie dotychczas wykonanych robót i prac

geologicznych wraz z ich interpretacją i oceną ich przydatności,

− Opis budowy geologicznej ze szczególnym uwzględnieniem litostratygrafii i tektoniki,

− Charakterystykę warunków hydrogeologicznych użytkowych poziomów wodonośnych

wraz z określeniem zasięgu występowania wód siarczkowych oraz innych przydatnych do

celów balneoterapeutycznych (wód termalnych, solanek),

− Przedstawienie kryteriów przydatności wód do ich gospodarczego wykorzystania wraz

z oceną perspektyw i możliwości ich zagospodarowania,

− Ogólną waloryzację terenu pod kątem budowy ujęcia wód i możliwości późniejszej

ochrony jego zasobów,

− Wstępną ocenę ryzyka inwestycyjnego,

− Harmonogram formalno-prawny inwestycji polegającej na poszukiwaniu i ujmowaniu wód

podziemnych zaliczonych do kopalin,

− Przegląd możliwości finansowania podziemnej części przedsięwzięcia.

2. Informacje ogólne

Tarnobrzeg jest miastem na prawach powiatu położonym w województwie podkarpackim.

Miasto zajmuje powierzchnię 85,4 km2 i liczy około 48 000 mieszkańców (stan na 31.12.2014 r.).

Gęstość zaludnienia wynosi około 560 os./km2. Do początku lat 90. XX w. był największym w Polsce

ośrodkiem wydobycia i przetwórstw siarki. Obecnie kopalnie zostały zlikwidowane, a zakłady

przemysłowe są w fazie likwidacji. Tereny poprzemysłowe są poddawane sukcesywnie rekultywacji,

mającej zmienić wizerunek miasta na nowoczesny ośrodek turystyczny.



Pod względem fizyczno-geograficznym miasto jest położone w Kotlinie Sandomierskiej, na

pograniczu Równiny Tarnobrzeskiej i Niziny Nadwiślańskiej, na prawym brzegu Wisły. Ważnym

elementem sieci hydrograficznej jest Jezioro Tarnobrzeskie, będące wypełnionym wodą wyrobiskiem

poeksploatacyjnym kopalni Machów – największej w Europie odkrywkowej kopalni siarki.



CZĘŚĆ I.

CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW NATURALNYCH REJONU

TARNOBRZEGA

3. Historia badań geologicznych

Badania warunków hydrogeologicznych rejonu Tarnobrzega, w tym poziomów wodonośnych

zawierających wody siarczkowe, są związane z rozpoznaniem złóż siarki rodzimej. Wstępne prace

poszukiwawcze złóż siarki w okolicach Tarnobrzega prowadzono już od lat 50. XX wieku (m.in.

Burek, 1954). Na podstawie licznych otworów odwierconych w latach 1953-80 na obszarze o długości

około 35 km i szerokości do 5 km stwierdzono występowanie dwóch płatów osadów chemicznych:

Świniary-Piaseczno i Baranów Sandomierski-Tarnobrzeg-Jeziórko. Prace geologiczne w rejonie

Tarnobrzega realizowano w kilku etapach. Jako pierwsze udokumentowano zalegające najpłycej złoża

na zachodnim brzegu Wisły: Świniary (Kubica, 1957) i Piaseczno (Pawłowski, 1956). W kolejnych

latach granice złoża Piaseczno poszerzono w kierunku wschodnim (Piskorz i in., 1981) oraz

przeniesiono część jego zasobów do złoża Machów I (Kowalik & Nowak, 1985). W latach

60. XX wieku opracowano dokumentację złoża Tarnobrzeg-Machów (Romaniec i in., 1964),

w kolejnych latach dokonując jego dokładniejszego rozpoznania (Piskorz i in., 1982). Ostatecznie na

tym obszarze udokumentowano dwa złoża o odmiennym sposobie eksploatacji: Machów I – odkrywka

(Kowalik & Wójtowicz, 1990; Kowalik & Nowak, 1993) i Machów II – podziemny wytop (Kowalik

i in., 1990; Tabor & Burchard, 1993). Kontynuację złoża Machów II w kierunku wschodnim stanowi

złoże Jeziórko-Grębów-Wydrza (Kowalik i in., 1983). Na południe od Tarnobrzega znajduje się

ponadto złoże Baranów Sandomierski-Skopanie (Kowalik i in., 1980), będące częścią dużego obszaru

złożowego Osiek-Baranów.

Eksploatację złóż siarki rozpoczęto w kopalni odkrywkowej Piaseczno w 1958 r.

i prowadzono do 1971 r. Głębokość wyrobiska wynosiła około 40 m. Wyrobisko Machów

o głębokości 100 m było czynne w latach 1970-1992. Oprócz kopalni odkrywkowych siarka była

wydobywana metodą podziemnego wytopu przegrzaną parą wodną w kopalni Machów II i Jeziórko.

Łącznie wydobyto około 82 mln Mt rudy siarkowej, z czego uzyskano około 15 mln Mt siarki

rafinowanej. Po zaprzestaniu wydobycia z początkiem lat 90. XX wieku nie wyłączono systemu

odwadniania złoża, który zapewniał utrzymanie zwierciadła wód piętra wodonośnego neogenu poniżej

spągu wyrobiska. Zachowanie zwierciadła wód na takim poziomie wynikało z konieczności

zapewnienia bezpieczeństwa w okresie prowadzenia prac likwidacyjnych (obniżenia ciśnienia

hydrostatycznego na izolującą warstwę iłów), co wymagało pompowania wody na poziomie około

35 tys. m3/dobę za pomocą bariery studni rozmieszczonych na spągu wyrobiska. Prace likwidacyjne



na wyrobisku Machów rozpoczęto w marcu 1994 r. porządkując tereny zdegradowane

i zabezpieczając dno wyrobiska poprzez budowę warstwy izolującej z iłów krakowieckich

o miąższości 25 m oraz odpowiednie ukształtowanie i umocnienie zboczy wyrobiska z nachyleniem

gwarantującym ich stateczność w warunkach docelowego wypełnienia wodą z Wisły. Izolacja ta ma

chronić wody zbiornika przed wymieszaniem ze zmineralizowanymi wodami podziemnymi

z utworów neogenu. Po rozpoznaniu warunków wodnych (Bielec i in., 2003) w 2005 r. rozpoczęto

proces napełniania, który zakończono w 2009 r. z docelowym stanem wody na wysokości

146,0 m n.p.m. Powstały zbiornik wodny o charakterze rekreacyjnym ma powierzchnię około 500 ha

i głębokość maksymalną około 42 m. W styczniu 2012 r. wyłączono odwodnienie, a następnie

zlikwidowano barierę studni głębinowych („neogeńskich”).

Na terenie otworowej kopalni siarki Jeziórko rekultywacja terenów poeksploatacyjnych

(o powierzchni około 1300 ha) była prowadzona od 1993 r. w kierunku wodno-leśno-łąkowym.

Zlikwidowano wówczas otwory eksploatacyjne sięgające do utworów neogenu oraz studnie

obserwacyjne zafiltrowane w utworach czwartorzędowych.

Na terenie odkrywkowej kopalni siarki Piaseczno prowadzona jest rekultywacja wyrobiska

poeksploatacyjnego w kierunku wodno-leśnym na obszarze około 169 ha. W wyniku rozpoczętych

w 2005 r. prac rekultywacyjnych powstaje zbiornik wodny o charakterze rekreacyjnym o powierzchni

około 160 ha i głębokości około 44 m. W ramach prac uporządkowano teren wyrobiska, przykryto

warstwą iłową odsłonięcia utworów neogenu w obrębie wyrobiska, ukształtowano zbocza w sposób

zapewniający ich stateczność w warunkach zalania wodą oraz częściowo przeprowadzono

rekultywację biologiczną na skarpach i terenach przyległych. Prace te były prowadzone przy

odprowadzaniu wód nadmiarowych dopływających do zbiornika, tak aby zapewnić utrzymanie

poziomu wody na rzędnej 122-124 m n.p.m. We wrześniu 2009 r. wyłączono pompy powierzchniowe

w zbiorniku i rozpoczęto proces jego samoczynnego napełniania do rzędnej 138,0 m n.p.m., który to

osiągnięto w styczniu 2012 r. W maju 2011 r. na zachodnim zboczu wyrobiska powstało osuwisko,

które do dnia dzisiejszego uniemożliwia dokończenie prac rekultywacyjnych. W celu utrzymania

lustra wody na rzędnej około 138,0 m n.p.m. wody nadmiarowe są odpompowywane i odprowadzane.

Prace rekultywacyjne pozwolą przywrócić środowisku naturalnemu tereny pierwotnie

zdegradowane, uatrakcyjnią krajobraz oraz stworzą warunki dla rozwoju turystyki w skali regionu.

Prognozuje się jednak, iż odbudowa pierwotnych stosunków wodnych w rejonie nowo powstałych

zbiorników może spowodować lokalne podtopienia wskutek zaprzestania odwodnienia, zwłaszcza po

północnej stronie zbiornika w Piasecznie (Szczepański i in., 1997; Kania, 2002).

Prowadzona eksploatacja rudy siarkowej i jej przeróbka charakteryzowała się wysokim

stopniem uciążliwości dla środowiska naturalnego (Burchard i in., 2000). Rozwój przemysłu

siarkowego spowodował negatywne oddziaływania na powierzchnię ziemi, głównie poprzez

zajmowanie rozległych terenów pod działalność przemysłową. Wskutek wydobywania kopaliny

metodą odkrywkową powstały duże wyrobiska, a skały płonne były składowane w formie hałd



i zwałowisk. Zaburzona została naturalna morfologia i stosunki wodne oraz pierwotny układ

przestrzenny krajobrazu. Mechaniczne zniszczenia powierzchni ziemi powstawały także na obszarze

złóż eksploatowanych otworowo, gdzie następowały osiadania gruntu związane z zapadaniem się

pustek poeksploatacyjnych. W wyniku wydobycia i przeróbki siarki zniszczeniu uległa warstwa

glebowa oraz wody powierzchniowe.

Wieloletnia eksploatacja złoża umożliwiła prowadzenie licznych badań geologicznych (np.

Pawłowski i in., 1985; Kubica, 1992; Gąsiewicz, 2000) i hydrogeologicznych, m.in. dotyczących

wpływu eksploatacji (Sękiewicz & Zawadzki, 1972; Perek, 1995) i późniejszej likwidacji wyrobisk

(Haładus & Kulma, 1996; Kulma i in., 1997; Kania, 2002) na zmiany warunków hydrodynamicznych

i hydrochemicznych oraz oceny własności hydrogeologicznych osadów miocenu (Smuszkiewicz,

1969; Turek, 1965, 1977, 1978, 1982).

Fig. 1. Schematyczne przekroje hydrogeologiczne przez obszar tarnobrzeskich złóż siarki (Kania, 2002)

Budowa geologiczna utworów przypowierzchniowych została szczegółowo opisana w 1988 r.

podczas opracowywania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg

(Romanek, 1988).

W 1994 r. opracowano Mapę hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg,

którą trzy lata później poddano reambulacji (Perek, 1997). Podstawowym materiałem do wykonania



mapy były opracowania dotyczące zasobów wód podziemnych (dokumentacje Głównych Zbiorników

Wód Podziemnych, dokumentacja zasobów wód podziemnych zachodniej części województwa

tarnobrzeskiego) oraz warunków hydrogeologicznych panujących w rejonie złóż siarki (Malinowski

i in., 1991). Wykorzystano również dokumentacje geologiczne i hydrogeologiczne wykonane np. dla

studni wierconych, a także wyniki wizji terenowej, obejmującej m.in. rejestrację ognisk

zanieczyszczeń wód podziemnych i powierzchniowych oraz wyniki analiz fizyko-chemicznych próbek

wód pobranych ze studni kopanych. Łącznie przeanalizowano dane ze 178 studni wierconych,

12 studni gospodarskich (kopanych) oraz 189 otworów geologicznych, poszukiwawczych

i złożowych. Ponadto wykorzystano 147 analiz fizyko-chemicznych wód podziemnych z archiwalnych

dokumentacji hydrogeologicznych, 27 analiz fizyko-chemicznych wód podziemnych ze studni

gospodarskich (kopanych) oraz 23 analizy fizyko-chemiczne wód rzecznych.

W 2001 r. dla analizowanego obszaru wykonano Mapę geologiczno-gospodarczą Polski

w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg (Kawulak & Nieć, 2001), a w 2006 r. mapę geośrodowiskową

w tej samej skali (Dominiak, 2006; Dominiak i in., 2006). Mapy zawierają informacje m.in.

o występowaniu kopalin, górnictwie i przetwórstwie kopalin, wodach powierzchniowych

i podziemnych, warunkach podłoża budowlanego oraz ochrony przyrody i zabytków kultury.

Podsumowując, w rejonie Tarnobrzega wykonano liczne badania geologiczne dotyczące

przede wszystkim udostepnienia do eksploatacji złoża siarki, ale także szczegółowe rozpoznanie

warunków hydrogeologicznych, zarówno na etapie przed rozpoczęciem wydobycia, w jego trakcie, jak

i po zakończeniu działalności kopalni. Prace te mają charakter zarówno praktyczny (dotyczą

eksploatacji złóż, wpływu eksploatacji na stan środowiska, prawidłowego przeprowadzenia prac

rekultywacyjnych i ograniczenia negatywnego oddziaływania likwidacji kopalń na środowisko

naturalne), jak i naukowy (obejmują m.in. zagadnienia dotyczące warunków sedymentacji utworów

miocenu, ich składu mineralogicznego, przeobrażeń diagenetycznych utworów serii złożowej)

i stanowią niezwykle bogaty i zróżnicowany materiał wyjściowy do niniejszej analizy. Prowadzona

przez wiele lat eksploatacja oraz pomiary monitoringowe stworzyły możliwość weryfikacji przyjętych

wcześniej założeń, co przy zastosowaniu nowoczesnych metod badawczych sprawia, iż materiał ten

jest wiarygodnym i rzetelnym źródłem informacji.

4. Budowa geologiczna

Tarnobrzeg jest położony w północnej, brzeżnej części zapadliska przedkarpackiego,

będącego rozległym zapadliskiem przedgórskim powstałym w neogenie (fig. nr 2). Osady neogenu

wypełniające zapadlisko w rejonie Tarnobrzega zalegają bezpośrednio na utworach kambru. Budowa

geologiczna tego obszaru jest dobrze rozpoznana dzięki otworom wiertniczym wykonanym w związku

z poszukiwaniem, rozpoznawaniem i eksploatacją złóż siarki rodzimej i piasków szklarskich.



Fig. 2. Lokalizacja analizowanego obszaru na tle zapadliska przedkarpackiego i występowania złóż siarki (Gąsiewicz, 2000)

4.1. Litostratygrafia

Kambr

Na masywie małopolskim, czyli prekambryjskim podłożu o skomplikowanej i mozaikowej

budowie, zalegają osady kambru dolnego. Są one wykształcone jako łupki ilaste, iłowce, mułowce

i częściowo piaskowce kwarcytowe. Ich spąg nie został przewiercony, jednak przez analogię

z obszarami sąsiednimi szacuje się, iż miąższość tego kompleksu wynosi ponad 1000 m. Utwory

kambryjskie występują stosunkowo płytko, w dolinach Koprzywianki i Gorzyczanki tworzą nawet

niewielkie odsłonięcia, skąd ich powierzchnia stropowa zapada w kierunku południowym do

głębokości ponad 170 m.

Neogen

Utwory neogenu (miocenu) zalegają na zerodowanej powierzchni skał kambryjskich.

Najstarszymi osadami mioceńskimi (karpat) są iły barwy ciemnej, przewarstwione iłami

cienkowarstwowywmi barwy brunatnej, częściowo piaszczystymi, z domieszką piasków i ciemnych

łupków z wkładkami węgla brunatnego (tzw. seria burowęglowa) o miąższości od 10 do 60 m.

Utwory te występują w sposób nieciągły, w postaci izolowanych płatów.

Powyżej serii burowęglowej, częściej jednak bezpośrednio na podłożu kambryjskim, zalega

kompleks warstw baranowskich (baden dolny) o dużej zmienności litologicznej i miąższości

rosnącej od kilku do około 80 m w kierunku południowo-wschodnim (fig. nr 3). W rejonie Grębowa

profil rozpoczyna warstwa wapieni litotamniowych (krasnorostowych) o miąższości od niespełna 1 do



ponad 14 m, średnio około 4 m, zbudowana z wapieni, margli i margli piaszczystych. Na pozostałym

obszarze sedymentację badeńską rozpoczynają różnoziarniste piaskowce (na ogół drobnoziarniste

o średnicy ziaren 0,1-0,5 mm), często zlepieńcowate, we wschodniej części obszaru z domieszką

detrytusu litotamniowego, z przerostami drobnoziarnistych piasków kwarcowych oraz wkładkami

tufitów. Lokalnie w ich obrębie spotyka się impregnację siarkową występującą w formie lepiszcza lub

drobnych skupień, żyłek i soczewek. Głównym składnikiem piaskowców jest kwarc (ponad 90%).

Spoiwo jest najczęściej wapienne, wapienno-krzemionkowe, rzadziej ilaste, jak wspomniano powyżej,

miejscami, w stropowej części, siarkowe. Piaskowce o spoiwie wapiennym i wapienno-

krzemionkowym są twarde, zwięzłe, zawierają kawerny wypełnione piaskiem lub puste. Piaskowce

o innym spoiwie są mniej twarde i słabo zwięzłe. W okolicy Machowa i Chmielowa miąższość

piasków i piaskowców dochodzi do 70 m, na pozostałym obszarze na ogół wynosi 10-30 m. Strop

piasków i piaskowców obniża się w kierunku południowo-wschodnim, od około 50-100 m n.p.m.

w okolicach Machowa do 100-160 m n.p.m. w rejonie Świniar i Piaseczna. Wraz z kierunkiem upadu

zmniejsza się udział piasków na rzecz piaskowców, występujących w formie wyklinowujących się

ławic. Grubość ławic wynosi od kilkudziesięciu centymetrów w rejonie Świniar i Piaseczna do kilku

metrów w okolicach Machowa i kilkudziesięciu metrów na obszarze położonym dalej na wschód.

W rejonie Świniar miąższość samych piasków nie przekracza 10 m, w rejonie Piaseczna wynosi

10-30 m i stopniowo wzrasta ku południowemu-wschodowi do 50-70 m w okolicach Machowa

i Chmielowa. Dalej ku wschodowi miąższość piasków maleje i wynosi przeważnie do 10 m,

miejscami do 30 m (Turek, 1977). Piaski baranowskie odsłaniają się na powierzchni

podczwartorzędowej w rejonie Świniar (gdzie występują pod przykryciem żwirów) oraz odsłonięto je

w spągu wyrobiska poeksploatacyjnego siarki w Piasecznie (obecnie zalane). Sedymentację warstw

baranowskich kończy tzw. warstw erwiliowa o miąższości około 0,2 m wykształcona jako zlep

muszlowo-piaszczysty, niekiedy wapienny.

Fig. 3. Miąższość piasków i piaskowców warstw baranowskich (Turek, 1977)

Obszary występowania o miąższości: 1 – 0-10 m, 2 – 10-30 m, 3 – 30-50 m, 4 – 50-70 m, 5 – granica zwartego występowania piasków i piaskowców, 6 – izohipsy stropu piasków i piaskowców [m n.p.m.]



Powyżej zalega tzw. seria chemiczna, obecnie częściej nazywana ewaporatową (baden

dolny), określana w literaturze także mianem mioceńskiej asocjacji siarczanowej lub formacji

siarkonośnej. Seria chemiczna jest zbudowana z gipsów krystalicznych, zbitych, warstwowanych

stwierdzonych w części zachodniej omawianego obszaru oraz powstałych z nich w wyniku przemian

metasomatycznych wapieni (siarkonośnych i płonnych – z reguły występujących ponad serią złożową)

o miąższości od 5-10 m na zachód od miejscowości Stale do blisko 60 m poza obszarem złoża,

z tendencją zmniejszania się w kierunku północnym, aż do wyklinowania się w rejonie Tarnobrzega.

Przejście jednych wapieni w drugie ma charakter stopniowy, a gipsy występują z reguły w pewnym

oddaleniu od okruszcowania siarkowego, mającego postać nieregularnych wstęg i smug

wypełniających pory wapieni pogipsowych. W ich obrębie mogą pojawiać się także wkładki margli

lub iłów. Utwory serii chemicznej zapadają pod kątem 1-2° w kierunku południowo-wschodnim.

Najpłycej, na głębokości około 15 m, występują one w rejonie Piaseczna, natomiast w okolicach

miejscowości Cygany ich strop znajduje się na głębokości około 280 m. Rozprzestrzenienie poziome

i pionowe serii złożowej jest bardzo zmienne i obejmuje obszar o szerokości od 1 do 5 km, a jej

średnia miąższość w rejonie tarnobrzeskim wynosi 7,5 m (maksymalnie 27 m).

Ponad serią chemiczną występują margle ilaste i iłowce margliste, bryłowe, spękane

o miąższości do 20 m, które ze względu na obfitość fauny kopalnej nazywane są warstwami

pektenowymi, inaczej przegrzebkowymi (baden górny). Występują w nich konkrecje i naskorupienia

pirytowo-markasytowe, głównie w części spągowej oraz wkładki piaskowców tufogenicznych (tufów

i tufitów bentonitowych) i wapieni z domieszką pirytu i glaukonitu (Kubica, 1992).

Profil miocenu kończy seria ilasta z wkładkami piasków i mułków wapnistych (tzw. iły

krakowieckie – sarmat dolny) o zmiennej miąższości od niespełna 1 m na północnym-zachodzie

omawianego obszaru, poprzez 10-30 m w okolicach Piaseczna, 60-80 m w rejonie Machowa,

120-180 m w rejonie Jeziórka do około 200-280 m w części południowo-wschodniej (rejon Jamnicy).

Na prawym brzegu Wisły iły krakowieckie uległy wypiętrzeniu tworząc tzw. Garb Tarnobrzeski. Jest

to ostaniec erozyjny powstały poprzez wypiętrzenie osadów miocenu w formie wału o szerokości od

2 do 4 km ciągnącego się od Baranowa Sandomierskiego przez Tarnobrzeg do miejscowości

Wielowieś. Miejscami iły krakowieckie odsłaniają się tu na powierzchni terenu, najczęściej pokryte są

jednak cienką warstwą plejstoceńskich glin zwałowych oraz piasków i żwirów rzecznolodowcowych

i rzecznych.



Fig. 4. Syntetyczny profil utworów miocenu w północnej, brzeżnej części zapadliska przedkarpackiego (Gąsiewicz, 2000)

1 – iłowce i mułowce, 2 – przewarstwienia wapieni marglistych w iłowcach i mułowcach, 3 – gipsy, 4 – wapienie siarkonośne, 5 – piaski i piaskowce, 6 – mułowce piaszczyste, 7 – wapienie litotamniowe,

8 – węgliste piaski i mułowce, 9 – warstwy lignitowe, 10 - zlepieńce

Czwartorzęd

Zdecydowaną większość omawianego obszaru pokrywają utwory czwartorzędowe. Są to

głównie osady plejstocenu z okresu zlodowaceń: południowo-, środkowo- i północnopolskich,

w mniejszym stopniu holocenu. Utwory czwartorzędowe zalegają na rozmytej erozyjnie powierzchni

stropowej iłów krakowieckich. Profil rozpoczynają gliny zwałowe oraz piaski i żwiry zlodowaceń

południowopolskich o miąższości kilku metrów. Utwory te odsłaniają się na powierzchni na zachód

od Tarnobrzega oraz w rejonie Garbu Tarnobrzeskiego. Na obszarach wysoczyznowych występują

doliny kopalne wypełnione piaskami i żwirami rzecznymi interglacjału mazowieckiego o miąższości

dochodzącej maksymalnie do 25 m. Z okresu zlodowaceń środkowopolskich pochodzą piaski rzeczne

o miąższości 1-2 m oraz mułki zastoiskowe, których miąższość dochodzi do 10 m, a także najstarszy

poziom lessowy. Młodsze poziomy lessowe, rozdzielone glebami kopalnymi, pochodzą z okresu

interglacjału eemskiego oraz zlodowaceń północnopolskich. Łączną miąższość czterech poziomów

lessowych dochodzi maksymalnie do kilkunastu metrów. Z okresu zlodowaceń północnopolskich

pochodzą również piaski i żwiry (zwłaszcza w części spągowej) tarasów nadzalewowych o miąższości

10-15 m. Profil czwartorzędu kończą kilkunastometrowej miąższości osady holocenu: piaski i mułki

tarasów zalewowych, piaski wydmowe, deluwia, namuły i torfy starorzeczy. Łączna miąższość



pokrywy czwartorzędowej wynosi maksymalnie około 30 m. Utworów czwartorzędowych są

pozbawione obszary działalności górniczej w Machowie i Piasecznie oraz zajęte pod zwałowiska

zewnętrzne w rejonie Dąbrowicy.

4.2. Tektonika

Najstarszym elementem tektonicznym omawianego obszaru jest masyw małopolski

zbudowany głównie ze skał mułowcowo-ilastych, słabo zmetamorfizowanych, sfałdowanych,

o zmiennych upadach od 30 do 90° (Kubica, 1992). Został on uformowany prawdopodobnie w okresie

orogenezy bajkalskiej. W kolejnych epokach masyw ten podlegał licznym etapom przebudowy

tektonicznej, które ukształtowały skomplikowany i mozaikowy obraz budowy geologicznej.

W wyniku faz laramijskiej i kimeryjskiej masyw ten uległ przemieszczeniom blokowym.

W okresach tych powstały także lokalne struktury antyklinalne z wyciśniętymi utworami prekambru w

ich jądrach (Pawłowski, 1965). Osie podłużne tych struktur przyjmują kierunek NW-SE. Pokrywa

osadowa masywu, za wyjątkiem utworów kambru dolnego, została usunięta na przełomie paleogenu

i neogenu, a powstała powierzchnia erozyjna uległa peneplenizacji w wyniku długotrwałych przerw

sedementacyjnych (Kubica, 1992).

Najmłodszy etap przebudowy tektonicznej omawianego obszaru jest związany z ruchami

alpejskimi w miocenie. Na przełomie badenu i sarmatu odnowieniu uległ cały system dyslokacji

podłużnych o kierunkach NW-SE, tnących omawiany obszar na wydłużone, przemieszczone bloki

tworzące lokalnie obniżenia typu rowów lub wyniesienia zrębowe (fig. nr 5):

- zrąb Wójcza-Mielec,

- rów Oleśnica-Chorzelów,

- blok Grzybów-Rudniki,

- blok Staszów- Baranów,

- rów Ostrowy-Rozalin,

- zrąb Tarnobrzega,

- niecka Jastkowic.

Wymienione powyżej jednostki to główne elementy strukturalne omawianego obszaru,

których ramy wyznaczają dyslokacje o amplitudach od 100 do kilkuset metrów. Są one dodatkowo

pocięte uskokami poprzecznymi i podłużnymi o mniejszych amplitudach, co dodatkowo komplikuje

obraz strukturalny obszaru. Ponadto w ich obrębie występują lokalne, kopułowate wyniesienia

i nieckowate obniżenia.



Fig. 5. Szkic ważniejszych mioceńskich jednostek tektonicznych (Kubica, 1992)

4.3. Przewidywany profil litostratygraficzny

W wyniku rozpoznania budowy geologicznej w rejonie Tarnobrzega przewiduje się

następujący profil litostratygraficzny:

0 m - 10 m piaski czwartorzęd

10 m - 90 m iły miocen

90 m - 100 m iłowce, margle miocen

100 m - 105 m wapienie siarkonośne miocen

105 m - 150 m piaskowce i piaski miocen

>150 m iłowce, mułowce, piaskowce kambr dolny

5. Warunki hydrogeologiczne

Na omawianym obszarze występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i neogeńskie,

jednak znaczenie użytkowe posiada jedynie poziom czwartorzędowy. W rejonie nieczynnej kopalni

odkrywkowej Piaseczno i na wschód od Wisły w utworach porowo-szczelinowych neogenu występują

wyłącznie wody zmineralizowane. Wody zwykłe pojawiają się w utworach porowo-szczelinowych

neogenu w rejonie położonym na zachód od terenu byłej kopalni Piaseczno (Perek, 1997).

Z uwagi na znaczne przekształcenia naturalnych warunków hydrogeologicznych w rejonie

odkrywki Machów oraz na znacznej części Tarnobrzega brak jest użytkowych poziomów

wodonośnych (zał. nr X).



5.1. Charakterystyka poziomów wodonośnych

Czwartorzędowe piętro wodonośne

Piętro wodonośne czwartorzędu jest zbudowane z różnej granulacji piasków rzecznych

i rzeczno-lodowcowych z domieszkami żwirów i otoczaków, zwłaszcza w spągowej części profilu,

o miąższości od 5 do blisko 30 m (średnio 10 m), w obrębie tarasu zalewowego Wisły 15 m.

Miejscami w warstwie wodonośnej występują przewarstwienia lub wkładki glin lub pyłów. Zmienna

miąższość o charakterze mozaikowym jest uzależniona od morfologii stropów iłów krakowieckich.

Mniejsze miąższości obserwuje się w obrębie tarasu wysokiego Wisły, z kolei jej wyraźny wzrost

towarzyszy dolinom kopalnym i przegłębieniom w południowej i zachodniej części obszaru. Utwory

wodonośne zalegają niemal ciągłą warstwą na nieprzepuszczalnym podłożu neogenu. Ich brak

obserwuje się fragmentarycznie w rejonie Tarnobrzega i miejscowości Sobów, gdzie na powierzchni

terenu występują utwory ilaste neogenu. Na obszarze Garbu Tarnobrzeskiego utwory piaszczysto-

żwirowe o miąższości do kilku metrów występują płatami, gromadząc niewielkie ilości wód

gruntowych. Na obszarze objętym eksploatacją otworową, zwłaszcza w Jeziórku, czwartorzędowa

warstwa wodonośna ulegała znacznej degradacji. Wody piętra czwartorzędowego są wykorzystywane

głównie do celów pitnych i gospodarczych na terenach wiejskich, na obszarze tarasu zalewowego

Wisły także przez ujęcia komunalne w Baranowie Sandomierskim i dla Sandomierza.

Zwierciadło wód podziemnych w utworach czwartorzędu ma charakter swobodny i występuje,

w warunkach naturalnych, na głębokości przeważnie 1-4 m. Zasilanie odbywa się drogą infiltracji

opadów atmosferycznych. W sąsiedztwie Wisły możliwe jest zasilanie poziomu wodonośnego

wodami z rzeki. Warunki hydrogeologiczne zostały naruszone w strefach odwodnień odkrywek

nieczynnych kopalni Machów i Piaseczno oraz prawdopodobnie pod hałdą górniczą. Zwierciadło wód

piętra czwartorzędowego wokół odkrywek zostało zdepresjonowane w promieniu dochodzącym do

2 km. Wielkość wytworzonej depresji w odkrywce w Piasecznie wynosiła 28 m, a w Machowie 70 m.

Obciążenie hałdą przypuszczalnie spowodowało zdeformowanie warstwy wodonośnej przez jej

kompakcję. Ponadto odkrywka kopalni Machów od strony zachodniej jest chroniona ekranem iłowo-

cementowym przed dopływem wód z Wisły, odcinając jednocześnie piętro czwartorzędowe do stropu

iłów krakowieckich (Perek, 1997). Pierwotny regionalny przepływ strumienia wód podziemnych

odbywał się w kierunku doliny Wisły, jednak w rejonie wyrobisk Piaseczno i Machów został

zaburzony i obecnie odbywa się ku powstałym w nich zbiornikom wodnym (Kania, 1998, 2002).

Układ głównego poziomu wodonośnego i zwierciadła wód podziemnych ilustruje przekrój

hydrogeologiczny (fig. nr 6).

Czwartorzędowe utwory wodonośne odznaczają się znaczną zmiennością wartości

współczynnika filtracji od 5 do 85 m/d. Średni współczynnik filtracji wynosi około 34 m/d.

Przewodność wodna użytkowego poziomu wodonośnego kształtuje się od około 20 do blisko 600 m2/d



(Perek, 1997). Wydajność potencjalna studni wynosi 10-30 m3/h (w obrębie tarasu zalewowego Wisły

30-70 m3/h), a moduł zasobów dyspozycyjnych 130 m3/d/km2 (340 m3/d/km2 na tarasie zalewowym

Wisły). Słabszą zasobnością odznacza się obszar położony na zachód od Wisły, gdzie miąższość

utworów wodonośnych jest niewielka, a zasilanie utrudnione obecnością pokryw lessowych. Z kolei

na prawym brzegu rzeki ograniczeniem w użytkowaniu poziomu jest słaba jakość wód, objawiająca

się podwyższoną mineralizacją, dużymi stężeniami siarczanów i chlorków oraz niekiedy

siarkowodoru.

Wody podziemne w utworach czwartorzędowych należą do typu HCO3-Ca. Na

przeważającym obszarze woda posiada średnią klasę jakości (wg MhP) i wymaga prostego

uzdatniania ze względu na podwyższoną zawartość żelaza (>10 mg/dm3, maksymalnie do 40 mg/dm3)

i manganu (3 mg/dm3, maksymalnie do 11 mg/dm3). Pozostałe parametry wód, takie jak sucha

pozostałość oraz stężenia siarczanów, chlorków, azotanów i jonu amonowego nie przekraczają

wartości dopuszczalnych. W przeszłości na obszarach przyległych do zanieczyszczonej ściekami

technologicznymi rzeki Trześniówki i jej dopływu Mokrzyszówki występują wody złej jakości (klasa

III wg MhP), odznaczające się podwyższonymi zawartościami SO4, Cl, NO3, NH4 i Cu. Mineralizacja

wód podziemnych osiąga tu maksymalnie ponad 3300 mg/dm3, przy zawartości siarczanów do około

850 mg/dm3, chlorków do około 600 mg/dm3, azotanów do ponad 50 mg/dm3, jonu amonowego do

około 3 mg/dm3 i miedzi do niemal 0,08 mg/dm3. Na obszarze położonym na zachód od Wisły jakość

wód jest zdecydowanie lepsza. Na obszarach kontaktu hydraulicznego z piętrem neogenu w wodach

może występować siarkowodór. Parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra

czwartorzędowego przedstawiono w tab. nr 1.

Fig. 6. Przekrój hydrogeologiczny (na podst. Perek, 1997)



Tab. 1a. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra czwartorzędowego (wg Perek, 1997)

Sucha pozosta- łość

Zasado- wość ogólna

Utlenia- lność

SO4

Cl

NO3

NH4 Fe Mn

Cecha statystyczna

[mg/dm3] [mval/dm3] [mg/dm3]

Liczba oznaczeń

94 103 135 94 165 168 142 168 156

Wartość maksymalna

3319 10,8 16,4 813 580 248,0 4,5 36,0 11,0

Średnia arytmetyczna

700 5,7 3,8 116 57 8,8 0,7 6,7 1,3

Wartość minimalna

64 2,1 0,5 4 3 0,0 0,0 0,0 0,0

Tło hydrochemiczne

200- 800

4,0- 9,0

2,0- 5,5

40- 200

0- 100

0,0- 20,0

0,0- 2,0

0,0- 12,0

0,0- 3,0

Tab. 1b. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra czwartorzędowego (wg Kania, 2002)

Sucha pozosta- łość

Twardość ogólna

Odczyn

SO4

Cl

Ca

Mg Cecha statystyczna

[mg/dm3] [mval/dm3] [pH] [mg/dm3]

Liczba oznaczeń

92 117 112 106 115 76 79


9036 17,9 8,4 1945,3 3298,2 651,2 25,3


614 5,3 7,0 90,2 80,1 112,7 18,7

Wartość minimalna

87 0,6 5,2 10,0 1,0 16,5 5,0

Tło hydrochemiczne

80-1200 3-10 6,0-7,5 20-200 5-150 25-200 6-20

Z uwagi na płytkie zaleganie zwierciadła wody oraz brak izolacji osadami

słaboprzepuszczalnymi wody podziemne piętra czwartorzędowego są narażone na zanieczyszczenia

z powierzchni terenu. W rejonie byłej otworowej kopalni siarki Jeziórko głównymi składnikami

zanieczyszczeń są siarczany i chlorki obecne w wodach złożowych. Zagrożenie stanowiły

w przeszłości również ścieki kopalniane oraz odpady z przetwórstwa chemicznego siarki, zrzucane do

rzeki Mokrzyszówka (Jarząbek i in., 1990; Malinowski i in., 1997).

W celu ochrony zasobów wód pitnych utwory czwartorzędowe pradoliny Wisły i Trześniówki

objęto granicami głównego zbiornika wód podziemnych nr 425 Dębica-Stalowa Wola-Rzeszów

(Kleczkowski red., 1990). Zbiornik ten został szczegółowo rozpoznany w celu ustanowienia stref

ochronnych (Górka i in., 1996).

Neogeńskie piętro wodonośne

Piętro wodonośne neogenu tworzy mioceński poziom wodonośny związany z utworami serii

chemicznej (wapieniami siarkonośnymi) oraz warstwami baranowskimi, wykształconymi jako piaski



i piaskowce, częściowo także wapieniami litotamniowymi. Serie te tworzą połączony poziom

wodonośny o naporowym charakterze zwierciadła. Utwory wodonośne są izolowane od powierzchni

terenu grubą warstwą iłów krakowieckich i warstw pektenowych, natomiast w ich spągu występują

nieprzepuszczalne utwory kambru dolnego. Piętro wodonośne jest zasilane przez infiltrację opadów

atmosferycznych na podczwartorzędowych wychodniach osadów neogenu na lewym brzegu Wisły, na

zachód od linii Sandomierz-Koprzywnica-Świniary (Perek, 1997; Kania, 2002). Lokalnie, w strefach

wychodni lub poprzez piaszczyste soczewki w obrębie iłów krakowieckich, poziom neogenu może

wykazywać łączność hydrauliczną z piętrem czwartorzędowym. Piętro neogenu nie ma znaczenia

użytkowego z uwagi na głębokość występowania i wysoki stopień mineralizacji w rejonach

okruszcowania siarkowego oraz niewielkie wydajności uzyskiwane na obszarach wychodni.

Fig. 7. Granice mioceńskiego poziomu wodonośnego (Turek, 1982)

zasięgi: 1 – osadów chemicznych, 2 – warstw baranowskich, 3 – warstw litotamniowych, 4 – wychodnie wodonośnych osadów miocenu, 5 – obszar wodonośnych osadów miocenu pozbawionych izolacji, 6 – granica

złoża siarki, 7 – linia przekroju, 8 – wybrane otwory wiertnicze

Własności hydrodynamiczne utworów serii chemicznej są zróżnicowane. Współczynnik

filtracji zmienia się w granicach 0,0003-57,4 m/d (Turek, 1982). Wartości najmniejsze stwierdzono

w gipsach, iłach, mułowcach, marglach ilastych i wapieniach ilastych, największe zaś w wapieniach

szczelinowatych i kawernistych. Różnicując poszczególne rodzaje skał na podstawie wartości

współczynnika filtracji gipsy i iły zaliczono do skał nieprzepuszczalnych, za wyjątkiem stref

uskokowych, gdzie lokalnie mogą wykazywać większą przepuszczalność. Pozostałe utwory serii

chemicznej zalicza się do utworów półprzepuszczalnych (średni współczynnik filtracji 0,3 m/d),

słaboprzepuszczalnych (średni współczynnik filtracji 3 m/d) i średnioprzepuszczalnych (średni

współczynnik filtracji około 25 m/d). Porowatość efektywna osadów chemicznych wynosi 0,1-0,2

(Turek, 1982). Uśredniając w profilu osadów chemicznych największy udział posiadają osady

półprzepuszczalne (około 50%), nieco mniej jest utworów słabo przepuszczalnych (35%), średnio



przepuszczalnych (9%) i nieprzepuszczalnych (8%). W stropie osadów chemicznych największą

powierzchnię zajmują osady nieprzepuszczalne i półprzepuszczalne (84%), następnie słabo

przepuszczalne (13%) i średnio przepuszczalne (3%). W granicach złoża siarki udział osadów

nieprzepuszczalnych i półprzepuszczalnych jest generalnie mniejszy i wynosi 47%, słabo

przepuszczalnych 40% i średnio przepuszczalnych 13%, choć odznacza się dużą zmiennością, np.

w Piasecznie osady nieprzepuszczalne i półprzepuszczalne stanowią 98%, z kolei w Machowie

występują przeważnie skały pół- i słabo przepuszczalne. Największy udział skał średnio

przepuszczalnych (do 70%) występuje na obszarze złoża w okolicy Jeziórka. Jest to obszar

o najbardziej dogodnych warunkach filtracyjnych w rejonie Tarnobrzega. Miąższość tej serii wynosi

5-15 m (średnio około 10 m).

Właściwości filtracyjne warstw baranowskich są zróżnicowane w zależności od uziarnienia,

rodzaju spoiwa i stopnia zdiagenezowania. Współczynnik filtracji piasków wynosi 0,07-4,7 m/d, zaś

piaskowców od około 0,04 do 2,0 m/d (Kania, 2002). Współczynnik porowatości całkowitej wynosi

od około 1 do ponad 30% (Turek, 1977). Właściwości hydrogeologiczne wapieni litotamniowych są

zbliżone do osadów chemicznych. Z porównania właściwości filtracyjnych osadów chemicznych

i serii baranowskiej wynika, iż na obszarze położonym na zachód od Jeziórka średnia wartość

współczynnika filtracji warstw baranowskich jest większa, na pozostałym obszarze zaobserwowano

odwrotną zależność (Turek, 1982). Wyniki pompowań badawczych wskazują na izolację wód

występujących w osadach chemicznych i warstwach baranowskich (Turek, 1982). Wody występujące

w osadach chemicznych i w warstwach baranowskich są częściowo izolowane od siebie poprzez iły

i gipsy znajdujące się w spągu osadów chemicznych. Izolacji tej nie stwierdzono w okolicach

Piaseczna i na obszarze położonym na północ od Jeziórka, co sprawia, iż w obu poziomach panują tam

niemal jednakowe ciśnienia, a występujące wody odznaczają się podobnym składem chemicznym.

Generalnie odpływ wód podziemnych odbywa się w kierunku północno-zachodnim. Miąższość

warstwy wynosi od 20 do 70 m (średnio około 35 m).

W wyniku eksploatacji złoża siarki nastąpiła częściowa zmiana pierwotnego ciśnienia oraz

charakteru fizyczno-chemicznego wód piętra neogenu. Zwierciadło wód ma charakter napięty

i stabilizuje się na głębokości od około 1 do 24 m przy głębokości stropu utworów wodonośnych od

7 do blisko 170 m. Swobodne zwierciadło wód występuje tylko w rejonie Świniar i Koprzywnicy.

Pierwotne zwierciadło wód podziemnych, sprzed okresu eksploatacji złóż siarki, stabilizowało się

w rejonie Tarnobrzega na rzędnej od 147 do 151 m n.p.m. i było zbliżone do głębokości położenia

zwierciadła wód w utworach czwartorzędowych. Ku wschodowi rzędne statycznego zwierciadła wody

wzrastały. Przed eksploatacją złóż siarki najmniejsze ciśnienia wód, równe ciśnieniom wód piętra

czwartorzędowego, zaznaczały się w dolinie Wisły, co należy wiązać z lokalnym bezpośrednim

kontaktem z zawodnionymi osadami czwartorzędu. Miejsca kontaktu obu pięter stanowią strefę

drenażu poziomu mioceńskiego. Dowodem lokalnego kontaktu obu pięter są nie tylko wyrównane

ciśnienia, ale także występowanie w strefach kontaktu w wodach piętra czwartorzędowego



siarkowodoru, składnika typowego dla wód piętra neogenu. Roczne amplitudy wahań zwierciadła

statycznego wynosiły 0,6-1,0 m i były mniejsze niż piętra czwartorzędowego (Turek, 1978).

W okolicach Piaseczna zaobserwowano związek wahań zwierciadła wody piętra neogenu

i czwartorzędu, co potwierdza bliskość strefy kontaktu hydraulicznego obu pięter. W warunkach

naturalnych wody infiltrujące na zachód od Wisły, na podczwartorzędowych wychodniach poziomu

mioceńskiego (Świniary, Piaseczno, Koprzywnica), przepływały w kierunku wschodnim, zgodnie

z upadem poziomu mioceńskiego i spadkiem hydraulicznym. Spadek hydrauliczny wynosił średnio

0,001, w dolinie Wisły 0,003 (Turek, 1978). Naturalny spływ wód podziemnych został jednak silnie

zaburzony przez odwadnianie kopalni w Machowie i Piasecznie oraz zatłaczanie wód

technologicznych w rejonie Jeziórka. Prace likwidacyjne i rekultywacyjne prowadzone na obszarze

Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego przywracają stosunki wodne panujące przed okresem

eksploatacji górniczej (Perek, 1997).

W warunkach naturalnych czwartorzędowe i neogeńskie piętra wodonośne były oddzielone

kompleksem iłów krakowieckich. Brak tej izolacji istniał jedynie w strefie podczwartorzedowych

wychodni serii chemicznej i warstw baranowskich. Niezbyt głębokie występowanie spągu iłów

krakowieckich w dolinie Wisły nie wyklucza obecności miejscowych rozmyć erozyjnych, na co może

wskazywać zbliżone położenie zwierciadła wód podziemnych w obu piętrach przed rozpoczęciem

eksploatacji. Efekt ten mógł być również skutkiem pośredniej więzi hydraulicznej poprzez często

zapiaszczone ilaste utwory miocenu, stwarzające możliwości ograniczonego przepływu pionowego

wód podziemnych. Częściowe połączenie obu pięter nastąpiło również w wyniku otworowej

eksploatacji złoża siarki poprzez naruszenie izolacji.

Skład chemiczny wód piętra neogeńskiego jest wynikiem specyficznych, naturalnych

warunków jego kształtowania, tzn. obecnością złóż siarki rodzimej oraz izolacją od powierzchni

terenu. Wody poziomu mioceńskiego w rejonie Tarnobrzega wykazują stopniowy wzrost mineralizacji

wraz ze wzrostem głębokości występowania, tj. w kierunku południowym i południowo-wschodnim.

Na potrzeby rejonizacji hydrochemicznej wydzielono w rejonie złóż siarki cztery strefy:

Strefa I rozciąga się na zachód od Piaseczna i Koprzywnicy. Występują tu wody

o mineralizacji do 1 g/dm3 (najczęściej do 0,5 g/dm3) typu wodorowęglanowo-wapniowego,

z przewagą jonu siarczanowego nad chlorkowym. Wody strefy I są zasilane bezpośrednio opadami

atmosferycznymi. Typowy skład wód strefy I przedstawia się następująco:

Strefa II obejmuje rejon Świniar. Występują tu wody o mineralizacji od 1 do 3 g/dm3.

W odróżnieniu od strefy I wody odznaczają się mniejszą zawartością wodorowęglanów, większym

stężeniem siarczanów oraz obecnością siarkowodoru. Są to wody typu wodorowęglanowo-

siarczanowo-wapniowego, przechodzące stopniowo w kierunku południowo-wschodnim w wody



siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowe. W wodach tych występuje siarkowodór w ilości od

kilkunastu do kilkudziesięciu mg/dm3. Typowy skład wód strefy II przedstawia się następująco:

Strefa III obejmuje złoże siarki Piaseczno oraz obszar położony na północ i wschód od

Machowa. Występują tu wody o mineralizacji od 3 do 15 g/dm3 i składzie anionowo-kationowy

zmieniającym się z siarczanowo-wapniowego w chlorkowo-siarczanowo-sodowo-wapniowy. Typowy

skład wód strefy III przedstawia się następująco:

w okolicach Piaseczna:

w okolicach Machowa:

w okolicach Mokryszowa:

w okolicach Jeziórka, Grębowa, Jamnicy (część zachodnia):

w okolicach Jamnicy (część wschodnia):

W rejonie Piaseczna skład fizykochemiczny wód piętra neogenu kształtował się w wyniku

naturalnego dopływu wód infiltracyjnych, napływających z kierunku wschodniego z obszaru

podczwartorzędowych wychodni utworów wodonośnych. W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat

warunki hydrogeochemiczne zostały zmodyfikowane przez drenaż, w tym również działanie barier

odwadniających w rejonie Machowa i umożliwienie zasilania w rejonie wyrobiska Piaseczno. Po

wyłączeniu odwadniania wody piętra neogenu będą ulegać większemu zmineralizowaniu, zwłaszcza

na obszarze położonym pomiędzy oboma wyrobiskami. Obecnie wody te mają odczyn od słabo

kwaśnego po słabo zasadowy (pH od 6,0 do 8,5) i charakteryzują się mineralizacją od około 0,3 do

4,4 g/dm3, choć wyjątkowo zdarzają się wody zwykłe. Najczęściej są to wody twarde lub bardzo

twarde o przewodności elektrolitycznej mieszczącej się w przedziale 450-5800 µS/cm. Stężenia

chlorków i siarczanów zawierają się odpowiednio w przedziale około 10-1700 i 120-1200 mg/dm3.

W wodzie występuje siarkowodór od ilości śladowych po stężenie kilkudziesięciu mg/dm3. Typy

chemiczne wody są bardzo zróżnicowane: SO4-Ca, SO4-HCO3-Ca-Mg, Cl-SO4-Na-Ca, Cl-Na-Ca



i HCO3-SO4-Cl-Na-Ca. Uwagę zwraca obecność jonów wodorowęglanowych, praktycznie

nieobecnych w rejonie Machowa.

Strefa IV została wyznaczona w południowej części Machowa. Występują tu wody

o mineralizacji od 15 do 30 g/dm3 typu chlorkowo-sodowego. Typowy skład wód strefy IV

przedstawia się następująco:

Wody siarczanowe należą do bardzo twardych, o twardości ogólnej od 675 do 2900 mg

CaCO3/dm3 i odczynie od słabo kwaśnego do słabo zasadowego, wyjątkowo zasadowego (pH od 6,4

do 9,2). W wodach występuje bardzo wysokie stężenie siarkowodoru, utrzymujące się na poziomie od

kilkudziesięciu do kilkuset mg/dm3 (maksymalnie >500 mg/dm3). Z uwagi na wysokie stężenia sodu,

chlorków i siarczanów oraz wysoką mineralizację wody piętra neogeńskiego zostały zaliczone do V

klasy jakości (wg MhP) i wykazują słaby stan chemiczny, tzn. nie spełniają kryteriów jakościowych

stawianych wodom przydatnym do spożycia (Perek, 1997). Odpowiadają one natomiast parametrom

właściwym dla wód leczniczych.

W wodach chlorkowych pojawiają się mikroskładniki, wśród których przeważa bar

(1,5-53,5 mg/dm3), stront (6-53 mg/dm3) oraz żelazo, lit i mangan w ilości kilku mg/dm3. Ponadto

stwierdzono obecność jodu (8 mg/dm3) i bromu (3 mg/dm3). Twardość ogólna wód Cl-Na wynosi 40-

140°n (średnio 80°n), twardość niewęglanowa 7-104°n (przeciętnie 45°n), a odczyn 6-9 w skali pH

(najczęściej około 7).

Fig. 8. Strefowość hydrochemiczna poziomu mioceńskiego (Turek, 1978)

I – wody HCO3-Ca o mineralizacji <1 g/dm3 II – wody HCO3-SO4-Ca i SO4-HCO3-Ca o mineralizacji 1-3 g/dm3 III – wody SO4-Ca i Cl-SO4-Na-Ca o mineralizacji 3-15 g/dm3

IV – wody Cl-Na o mineralizacji 15-30 g/dm3 1 – temperatura wód

2 – wybrane otwory wiertnicze



Reasumując, w kierunku południowym wzrasta mineralizacja wód oraz procentowa zawartość

chlorków i sodu, a także zawartość siarkowodoru, maleje zaś stężenie siarczanów i wapnia

(Smuczyńska, 1969; Turek, 1978). W profilu pionowym obserwuje się nieznacznym wzrost

mineralizacji wraz z głębokością oraz wzrost procentowej zawartości jonów Cl i Na kosztem SO4 i Ca.

W rejonie Machowa mineralizacja wód zwiększa się przeciętnie o 0,5-1,0 g/dm3 na każde 10 m

głębokości (Turek, 1978). Temperatura wód wynosi od około 9°C w dolinie Wisły do 11°C w rejonie

Piaseczna i 13°C w Machowie. We wschodniej części złoża, gdzie osady neogenu zapadają na

głębokość ponad 300 m, temperatura wód osiągała 16°C (Turek, 1978).

Tab. 2. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra neogeńskiego (Kania, 2002) Sucha pozosta- łość

Twardość ogólna

Odczyn

SO4

Cl

Ca

Mg Cecha statystyczna

[mg/dm3] [mval/dm3] [pH] [mg/dm3]

Liczba oznaczeń

26 - 26 26 26 26 26


29 510 - 9,0 2350 7410 1483 213


8370 - 7,5 1450 2520 600 70

Wartość minimalna

330 - 6,0 20 9 62 3

Tło hydrochemiczne

400-15 000 - 6,5-8,5 100-2200 700-6000 100-800 10-160

5.2. Geneza wód

Wody I strefy hydrochemicznej pochodzą z infiltracji opadów atmosferycznych. Wody

pozostałych stref są prawdopodobnie pochodzenia sedymentacyjnego, tj. z okresu powstawania

osadów miocenu lub paleoinfiltracyjnego – z infiltracji wód powierzchniowych w ubiegłych okresach

geologicznych (Turek, 1978). Analiza wskaźników hydrochemicznych nie wskazuje na wyraźny

związek wód poziomu mioceńskiego z wodami lądowymi lub morskimi. Pierwotny skład chemiczny

wód uległ prawdopodobnie przeobrażeniu, co zdaje się potwierdzać brak strefowości

hydrodynamicznej pionowej, odzwierciedlającej warunki paleogeograficzne. Wody warstw

baranowskich nie odbiegają bowiem znacząco stopniem zmineralizowania od wód serii chemicznej.

Przeobrażenie to było zapewne spowodowane długotrwałą wymianą jonową woda-skała. Wysokie

stężenia siarczanów, chlorków, wapnia i sodu wskazują na wpływ osadów chemicznych. Zawartość

Ca i SO4 jest charakterystyczna dla wód występujących w gipsach. Sód i chlorki mogą pochodzić

z kolei z wyługowania soli, które wytrącały się podczas powstawania osadów chemicznych (Turek,

1978).



5.3. Aspekty hydrochemiczne górnictwa siarki

Długoletnia działalność górnicza doprowadziła do znaczących zmian pierwotnych stosunków

wodnych. Pod wpływem działania systemów odwadniających w obrębie piętra czwartorzędowego

i neogeńskiego wytworzyły się rozległe leje depresji o powierzchni kilkudziesięciu kilometrów

kwadratowych. Z kolei na skutek otworowej eksploatacji siarki w kopalni Jeziórko nastąpiło

zaburzenie równowagi stanu termodynamicznego i fizyko-chemicznego górotworu oraz wód

złożowych. Zabiegi technologiczne prowadzone w celu podziemnego wytopu siarki doprowadziły do

szeregu zjawisk i procesów fizyko-chemicznych zachodzących w środowisku skalnym do momentu

wytworzenia nowej, trwałej równowagi. Szybkość, zasięg i wielkość tych zmian jest oczywiście

uzależniona od odległości frontu eksploatacji i warunków hydrogeologicznych. W uproszczonej

formie skalę tych zmian ilustruje tabela nr 3.

Tab. 3. Zmiany chemizmu wód podziemnych na przykładzie kopalni siarki w Grzybowie (Sękiewicz & Zawadzki, 1972)

Rodzaj wód

Odczyn [pH]

Twardość ogólna

Na+K [mval/l]

SO4

[mval/l]

Cl

[mval/l]

H2S [mg/l]

Mineralizacja [mg/l]

Pierwotne wody złożowe

7,0-8,5 23,0-34,0 15,0-20,0 36,0-46,0 3,5-8,5 80-180 2700-3650

Wody technolo-giczne

7,6-8,5 2,0-3,5 ilości

śladowe 1,0-1,5 0,2-0,4 0 150-250

Wody z rejonu eksploatacji

6,0-8,6 0,8-41,4 0,0-38,1 0,5-51,6 0,4-8,0 0-997 324-4076

Wody z rejonu poza eksploatacją

6,5-8,4 9,0-39,4 5,2-29,0 4,1-47,4 0,4-5,8 0-346 1161-4318

Procesy hydrochemiczne zachodzące w złożu podczas eksploatacji wykazują szereg

prawidłowości. Najbardziej charakterystyczne zmiany obserwuje się w przypadku siarkowodoru,

siarczanów i mineralizacji ogólnej. Pozostałe składniki chemiczne i parametry fizyczne wód wykazują

mniejszą zmienność. W 1971 r. w Grzybowie na jednym z pól eksploatacyjnych zaobserwowano

gwałtowny wzrost zawartości H2S (fig. nr 9). Wzrost stężenia tego gazu należy wiązać ze wzmożoną

działalnością bakterii siarkowych, dla których wytworzyły się szczególnie korzystne warunki rozwoju.

Największe zawartości siarkowodoru występują bezpośrednio za strefą eksploatacji, przechodząc

stopniowo do stężeń obserwowanych w wodach pierwotnych. Kierunek zmian hydrochemicznych

określa także spadek mineralizacji (fig. nr 9).



Fig. 9. Wykres zawartości siarkowodoru w zależności od mineralizacji na przykładzie kopalni siarki Grzybów (na podst. Sękiewicz & Zawadzki, 1972)

W zależności od etapu eksploatacji zmianie ulega też zawartość jonów siarczanowych.

Siarczany ulegają silnemu rozpuszczaniu przez wody technologiczne, z których z kolei – po długim

okresie przebywania w złożu – następuje wtórna mineralizacja siarczanowa. Z tego też względu

najwyższa zawartość siarczanów jest obserwowana na obszarach wyeksploatowanych pól górniczych.

Kolejnym aspektem związanym z eksploatacją siarki metodą podziemnego wytopu jest wzrost

temperatury w złożu na skutek zatłaczania płynów o wysokiej temperaturze.

Należy wyraźnie zaznaczyć, iż zmiany chemizmu wód piętra neogenu wpływają również na

zmiany warunków hydrochemicznych w poziomach czwartorzędowych oraz w wodach

powierzchniowych.

Wyłączenie systemu odwodnieniowego spowodowało zmiany w charakterze oddziaływania

cieków powierzchniowych na czwartorzędowe piętro wodonośne. Nastąpiło zmniejszenie udziału

zasilania wód podziemnych przez rzeki przy jednoczesnym wzroście drenażu. Pionowa wymiana wód

(przesączanie) pomiędzy czwartorzędowym i neogeńskim piętrem wodonośnym jest przede wszystkim

skutkiem istnienia dużych różnic ciśnień w obu piętrach. Jest to efekt wieloletniego odwadniania

obszaru złoża. Po zakończeniu procesu likwidacji kopalń ilość przesączających się wód w dół ulega

zmniejszeniu (Kania, 2002). Powstałe zbiorniki wodne mają charakter drenujący dla obu pięter.

Z uwagi na naturalne warunki hydrogeochemiczne występujące w piętrze neogenu nie istnieje

zagrożenie zdegradowania jakości jego wód po zakończeniu likwidacji wyrobisk poeksploatacyjnych.

Dla piętra czwartorzędowego w rejonie Machowa przewiduje się wzrost stężeń chlorków (o około

15 mg/dm3) i siarczanów (o około 40 mg/dm3) (Kania, 2002).



5.4. Monitoring wód podziemnych

Monitoring wód podziemnych jest prowadzony w rejonie wyrobisk pogórniczych Machów

i Piaseczno w celu analizy zachodzących zmian hydrodynamicznych i hydrochemicznych

w środowisku wód podziemnych, zwłaszcza w aspekcie skuteczności zastosowanych metod

likwidacyjno-rekultywacyjnych na terenach obu wyrobisk, zlokalizowanych w obrębie tej samej

formacji geologicznej i wzajemnie powiązanych hydrogeologicznie. Badania są prowadzone od

1997 r., jednak po wyłączeniu odwadniania i zakończonej rekultywacji, tj. od 2012 r., monitoring jest

prowadzony w ograniczonym zakresie.

W rejonie Tarnobrzega znajduje się osiem czynnych otworów ujmujących wody podziemne,

będących częścią sieci Monitoringu Wód Podziemnych prowadzonego przez Państwowy Instytut

Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy w ramach państwowej służby hydrogeologicznej (tab. nr

4). Celem obserwacji monitoringowych jest dostarczanie wyników pomiarów, badań ilości i jakości

wód podziemnych, koniecznych dla oceny stanu ilościowego i chemicznego wód podziemnych. Dwie

studnie wchodzą w skład sieci monitoringu ilościowego II rzędu, jedna jest częścią sieci monitoringu

chemicznego. W rejonie tym znajduje się również kilka piezometrów należących do monitoringu

lokalnego wokół nieistniejącej kopalni siarki Machów.

Tab. 4. Charakterystyka otworów należących do sieci monitoring wód podziemnych w rejonie Tarnobrzega (źródło danych: SPD PSH)

Nazwa Numer Właściciel Rodzaj Miejscowość Data wyk.

Głębokość [m]

Rodzaj monitoringu

Pt-7 II/1290 Kopalnia Siarki

Machów Studnia wiercona

Kajmów 09.1965 90,0 ilościowy

II/897 II/897 Urząd Gminy Samborzec

Studnia wiercona

Bogoria Skotnicka

10.1989 16,8 ilościowy

SII 2670 Urząd Gminy Koprzywnica

Studnia wiercona

Szewce 02.1975 16,0 chemiczny

O-22 10009 Kopalnia Siarki

Machów Piezometr Ocice 07.1990 124,0 lokalny

15 Pa 10010 Urząd Gminy Koprzywnica

Piezometr Przewłoka 07.1987 16,5 lokalny

25 Pa 10020 Urząd Gminy Koprzywnica

Piezometr Piaseczno 03.1986 17,5 lokalny

25 Pb 10021 Urząd Gminy Koprzywnica

Piezometr Piaseczno 04.1987 39,0 lokalny

P-IV 10028 Kopalnia Siarki

Machów Piezometr Kajmów 05.1989 13,0 lokalny

Są to ujęcia, które powstały w latach 1965-1990, ich głębokość wynosi od kilkunastu metrów

(P-IV – 13,0 m) do 124 m (O-22). Otwory są zlokalizowane na południowy-zachód od Tarnobrzega,

wokół wyrobisk dawnej kopalni siarki, oraz na północ i północny-zachód od Tarnobrzega,

w miejscowościach Bogoria Skotnicka i Szewce (fig. nr 10).



Fig. 10. Lokalizacja punków należących do sieci monitoringu wód podziemnych w rejonie Tarnobrzega

Trzy spośród ośmiu wyżej opisanych otworów ujmują neogeńskie piętro wodonośne

(przedział głębokościowy od 34,7 do 124,0 m), pozostałe ujmują poziom czwartorzędowy (przedział

głębokościowy 1,5 do 15,6 m) (tab. nr 5).

Tab. 5. Charakterystyka ujętych poziomów wodonośnych w ramach sieci monitoringu wód podziemnych w rejonie Tarnobrzega (źródło danych: SPD PSH)

Głębokość zwierciadła wody

[m] Nazwa otworu

Numer otworu w systemie PIG-PIB

Wiek ujętego poziomu

wodonośnego

Litologia ujętego poziomu

wodonośnego

Głębokość ujętego poziomu

wodonośnego od-do [m]

nawier- conego

ustabili- zowanego

Głębokość zafiltrowania

od-do [m]

Średnica kolumny filtracyjnej

[mm]

Pt-7 II/1290

II/1290 Neogen Wapienie 55,0-90,0 55,0 4,3 62,0-88,0 76

II/897 II/897 Czwartorzęd Piasek 2,0-14,0 2,0 2,0 9,8-13,8 299

SII 2670 Czwartorzęd Żwir 1,5-10,8 1,5 1,5 6,4-10,8 299

O-22 10009 Neogen Wapienie i margle

115,7-124,0 115,7 81,3 116,5-124 143

15 Pa 10010 Czwartorzęd Piasek 10,2-14,6 10,2 10,2 12,8-14,8 76

25 Pa 10020 Czwartorzęd Piasek ze żwirem

13,5-15,6 13,5 13,5 13,1-15,1 76

25 Pb 10021 Neogen Piasek 34,7-39,0 34,7 30,8 35,0-37,0 70

P-IV 10028 Czwartorzęd Piasek 6,0-11,0 6,0 6,0 6,0-11,0 96



Monitoring jest prowadzony w dwóch stacjach hydrogeologicznych drugiego rzędu (II/897

i II/1290), w których raz w tygodniu jest wykonywany pomiar położenia zwierciadła wody. W ujęciu

II/897 ujmującym czwartorzędowy poziom wodonośny obserwacje prowadzone są od maja 2013 r.,

natomiast w ujęciu II/1290 (Pt-7) ujmującym mioceński poziom wodonośny pomiary położenia

zwierciadła zaczęto prowadzić w sierpniu 2014 r. (fig. nr 11). W pozostałych piezometrach,

należących do monitoringu lokalnego, pomiary położenia zwierciadła wody prowadzone są raz na

kwartał.

Fig. 11. Wykres zmian położenia zwierciadła wody w stacjach hydrogeologicznych II rzędu sieci monitoring wód podziemnych

(źródło danych: SPD PSH)

Badania składu chemicznego wód podziemnych w wyżej opisanych punktach są prowadzone

minimum raz w roku, maksymalnie pobierane są cztery próbki w roku (raz na kwartał). Badania

obejmują wykonywane w terenie pomiary wybranych wskaźników fizyko-chemicznych, do których

należą: temperatura, odczyn, konduktywność (PEW), zawartość rozpuszczonego tlenu oraz stężenie

jonu NO2. Oznaczane są również: potencjał redoks (Eh), twardość ogólna, suma rozpuszczonych

substancji stałych, stężenie sodu, potasu, magnezu, wapnia, żelaza ogólnego, manganu, amoniaku,

azotynów, azotanów, chlorków, siarczanów, wodorowęglanów, siarkowodoru, fosforanów oraz

krzemianów.

Badania składu chemicznego w punkcie SII (2670) są realizowane w zakresie monitoringu

operacyjnego, który jest wykonywany w celu oceny stanu chemicznego Jednolitych Części Wód

Podziemnych uznanych za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych

oraz stwierdzenia obecności długoterminowych tendencji wzrostowych stężenia zanieczyszczeń



pochodzenia antropogenicznego (Kazimierski i in., 2015). Dla poziomów wodonośnych

charakteryzujących się zwierciadłem swobodnym badania są wykonywane co najmniej dwa razy

w roku.

Wyniki prowadzonych obserwacji wskazują, iż poziom czwartorzędowy charakteryzuje się

występowaniem wód o zróżnicowanym typie chemicznym. Wśród anionów dominują głównie jony

HCO3- oraz SO4

2-, sporadycznie do typu chemicznego wchodzą także jony Cl-, natomiast wśród

kationów przeważają jony Ca2+ oraz Na+ (fig. nr 12). Wody te należą do wód zwykłych

o podwyższonej mineralizacji (tzw. akratopegi) oraz do wód mineralnych. Ich mineralizacja mieści się

w przedziale od 768 mg/dm3 (otwór SII) do 1999 mg/dm3 (piezometr P 25a). Wody nie zawierają

składników swoistych powyżej ilości określonej dla wód leczniczych w ustawie Prawo geologiczne

i górnicze (Dz. U. 2015 poz. 196).

Fig. 12. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu czwartorzędowego wg stanu na 2013 r., dla piezometru P-IV na 2010 r.


Wody z poziomu mioceńskiego, na podstawie wyników analiz z 2012 (otw. Pt-7) i 2013 r.

(otw. 0-22 i 25 Pb) zaklasyfikowano do typu Cl-Na-(Ca), S oraz SO4-Cl-Na (fig. nr 13). Są to wody

mineralne, w których suma składników rozpuszczonych mieści się w przedziale od 2557 (otw. 25 Pb)

do 8008 mg/dm3 (otw. 0-22). Wody zawierają również siarkowodór w zróżnicowanych stężeniach, od

ilości śladowych w piezometrze 25 Pb do nieco ponad 31 mg/dm3 w otworze O-22.



Fig. 13. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu neogeńskiego na podstawie wyników analiz z 2013 r.


Próbki wody w celu oznaczenia składu chemicznego wód poziomu mioceńskiego są pobierane

od 2002 z ujęć Pt-7 oraz 25Pb i od 2003 r. z ujęcia O-22.

Mineralizacja tych wód jest zróżnicowana (fig. nr 14). Najwyższymi wartościami

charakteryzują się wody w otworze O-22, gdzie wielkość mineralizacji waha się od 5500 do

8022 mg/dm3. Nieco niższe wartości stwierdzono w wodach z ujęcia Pt-7, jednak analizując

zmienność w czasie widoczne są spore wahania tego parametru, od niespełna 2000 do ponad

5400 mg/dm3. Największą stabilnością składu chemicznego charakteryzują się wody z piezometru

25 Pb.

Spośród składników swoistych wymienionych w Ustawie Prawo geologiczne i górnicze (Dz.

U. 2015 poz. 196), które charakteryzują wody lecznicze, w omawianym poziomie wodonośnym

siarkowodór występuje w stężeniach charakterystycznych dla wód leczniczych, czyli przekraczających

1 mg/dm3 (fig. nr 15). Podobnie jak to było w przypadku mineralizacji, tak i w przypadku

siarkowodoru, najwyższe wartości zanotowano w wodach ujętych otworem O-22. Tu także widoczne

są znaczne wahania tego składnika. Jego zawartość wynosiła od kilku mg/dm3 we wrześniu 2004 r.

(2,55 mg/dm3) i wrześniu 2011 r. (1,07 mg/dm3) do prawie 350 mg/dm3 oznaczonych w listopadzie

2003 r. Wyraźnie zaznacza się tu tendencja spadkowa zawartości siarkowodoru. W otworach Pt-7 oraz

25 Pb wahania tego składnika są znacznie mniejsze. Jego zawartość w piezometrze była kilkukrotnie



niższa niż 1 mg/dm3. Taka sytuacja miała miejsce podczas pomiarów wykonanych na początku

prowadzenia obserwacji oraz jednego pomiaru wykonanego we wrześniu 2013 r.

Fig. 14. Wykres zmian wielkości mineralizacji w czasie w wodach poziomu neogeńskiego

Fig. 15. Wykres zmian zawartości siarkowodoru w wodach poziomu neogeńskiego

Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, iż wody podziemne przydatne

do celów balneoterapeutycznych występują w mioceńskim poziomie wodonośnym. Zasięg

występowania wód siarczkowych na omawianym obszarze jest ograniczonych do zasięgu warstw

baranowskich i serii chemicznej. Mając na uwadze miąższość i zasobność poziomów wodonośnych

najbardziej perspektywicznymi utworami dla ujęcia wód leczniczych są piaskowce i piaski



baranowskie. Wody krążące w tych utworach posiadają mineralizację powyżej 1000 mg/dm3, a ze

składników swoistych zawierają siarkowodorów w ilości powyżej 1 mg/dm3. Występowanie

siarkowodoru w utworach czwartorzędowych ma charakter wtórny i jest wynikiem przesączania się

wód z poziomu miocenu. Na terenie położonym na południe od Machowa w utworach miocenu mogą

występować wody typu Cl-Na o mineralizacji kilkunastu g/dm3 i zawartości takich składników

swoistych jak siarkowodór i jod. Wyklucza się możliwość uzyskania z utworów neogenu na

omawianym obszarze solanek. Wody tego typu mogą występować jedynie w osadach kambru, jednak

z uwagi na wykształcenie litologiczne i bardzo słabe właściwości kolektorskie uzyskanie większych

ilości wód jest mało prawdopodobne.

Najkorzystniejsze warunki dla zlokalizowania ujęcia wód siarczkowych znajdują się

w ołudniowej części miasta, na obszarze rozciągającym się pomiędzy centrum miasta a Jeziorem

Tarnobrzeskim. W kierunku południowym od tego terenu utwory wodonośne miocenu zapadają na

większą głębokość, co zwiększa koszty wykonania otworu wiertniczego, ponadto zmienia się także

typ chemiczny wody i jej mineralizacja. Osady miocenu zapadają także w kierunku wschodnim, co

wraz ze zdegradowanym obszarem wokół kopalni Jeziórko czyni ten kierunek również mniej

perspektywicznym. Z kolei w północnej części miasta (osiedle Wielowieś) poziom wodonośny

neogenu wyklinowuje się i stopniowo zanika.

6. Warunki geotermiczne

Temperatura wód podziemnych zależy od głębokości występowania poziomów wodonośnych,

wartości strumienia cieplnego oraz własności termicznych skał w profilu geologicznym, a zwłaszcza

ich przewodnictwa cieplnego (Szewczyk, 2007). Powierzchniowy strumień cieplny posiada dwie

składowe: kondukcyjną – związaną z przewodnictwem cieplnym skał i konwekcyjną, – w której ciepło

jest przenoszone w wyniku ruchu wód podziemnych. Do głębokości 1500-2000 m wpływ na wartość

gęstości strumienia cieplnego mogą mieć plejstoceńskie warunki paleoklimatyczne (Paczyński &

Sadurski red., 2007). Stopień gęstości strumienia cieplnego Ziemi w rejonie Tarnobrzega jest

stosunkowo niski i przyjmuje wartości na poziomie 65 mW/m2 (fig. nr 16) (Szewczyk & Gientka,

2009; Górecki red. nauk., 2012).

Konsekwencją niskich wartości strumienia cieplnego jest mała wartość gradientu

geotermicznego, tj. przyrostu temperatury w funkcji głębokości, która w przypadku Tarnobrzega

przyjmuje wartość od 1.8 do 2°C/100m (fig. nr 17).



Fig. 16. Mapa gęstości strumienia cieplnego (Szewczyk & Gientka, 2009; Górecki red. nauk., 2012)

Fig. 17. Rozkład średniego gradientu geotermicznego w zapadlisku przedkarpackim [°C/100m] (Górecki red. nauk., 2012)



Wartość temperatury podpowierzchniowej w omawianym obszarze na głębokości 1000 m

wynosi około 25°C, na głębokości 2000 m przekracza nieznacznie 50°C, a na głębokości 3000 m

osiąga nawet 65-70°C (Górecki red. nauk., 2012). Temperatury te zostały oszacowane na podstawie

map przygotowanych w oparciu o wyniki profilowań termicznych wykonanych w głębokich otworach

wiertniczych i na podstawie badań geofizycznych. Należy jednak pamiętać, iż dla występowania wód

geotermalnych, oprócz warunków termicznych, wynikających zarówno z procesów zachodzących we

wnętrzu Ziemi generujących strumień cieplny, jak i długookresowych zmian klimatycznych,

najistotniejsze znaczenia mają warunki hydrogeologiczne określające możliwość występowania wód

w środowisku skalnym, ich zasobność, odnawialność oraz systemy krążenia.

W przypadku Tarnobrzega warunki hydrogeologiczne w praktyce przekreślają perspektywy

wykorzystania energii geotermalnej w klasycznej technologii z powodu braku występowania

perspektywicznych poziomów wodonośnych. Istnieje natomiast możliwość wykorzystania potencjału

geotermicznego w tym rejonie przy pomocy sprężarkowych pomp ciepła (Górecki red. nauk., 2012).



CZĘŚĆ II.

MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA WÓD PODZIEMNYCH ZALICZONYCH

DO KOPALIN

Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne

i górnicze wodami leczniczymi są wody podziemne zawierające:

• co najmniej 1000 mg/dm3 substancji rozpuszczonych stałych i/lub,

• co najmniej 1 mg/dm3 jodków i/lub,

• co najmniej 1 mg/dm3 siarki dwuwartościowej i/lub,

• co najmniej 2 mg/dm3 fluorków i/lub,

• co najmniej 10 mg/dm3 żelaza dwuwartościowego i/lub,

• co najmniej 70 mg/dm3 kwasu metakrzemowego i/lub,

• co najmniej 250 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla i/lub,

• co najmniej 74 Bq/dm3 radonu.

Oceny właściwości leczniczych wód podziemnych pod kątem właściwości zdrowotnych

dokonuje się na podstawie udokumentowanych badań z okresu co najmniej 3 lat. Zakres tych badań

jest przedstawiony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu

badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych

i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te

właściwości (Dz. U. 2006 Nr 80 poz. 565).

7. Występowanie wód siarczkowych w Polsce

Z przeprowadzonych badań wód podziemnych występujących w utworach neogeńskich

w Tarnobrzegu i jego okolicach wynika, iż są to na ogół zmineralizowane wody chlorkowo-

siarczanowe, charakteryzujące się mineralizacją wynoszącą od około 1 do 10 g/dm3 oraz zawartością

dwuwartościowej siarki w stężeniu do kilkudziesięciu mg/dm3. Wymienione właściwości wód

pozwalają przypuszczać, iż są to wody potencjalnie lecznicze, które po przeprowadzeniu

odpowiednich badań przez wyspecjalizowany ośrodek badawczy będą mogły zostać uznane za

lecznicze.

Siarka dwuwartościowa (S2-) może występować w formie siarkowodoru (H2S) i produktów

jego dysocjacji – siarczków wodoru (HS-), jonu siarczkowego (S2-) i wielosiarczków wodoru.

Obecność poszczególnych form S2- w wodach podziemnych oraz proporcje stężeń między nimi są

zależne od odczynu wody oraz panujących w niej warunków redukcyjno-utleniających (redox).



W wodach kwaśnych występuje głównie siarkowodór, podczas gdy w wodach o odczynie zasadowym

dominują wodorosiarczki. W wodach skrajnie zasadowych (pH>10) w większych ilościach pojawia

się jon siarczkowy (Macioszczyk & Dobrzyński, 2007).

Siarkowodór występujący w wodach podziemnych może być pochodzenia organicznego lub

mineralnego. Wody zawierające nawet śladowe jego ilości odznaczają się charakterystycznym

zapachem. Jako składnik wód leczniczych występujących w Polsce siarkowodór pojawia się przede

wszystkim w wyniku redukcji siarczanów pochodzących z rozpuszczania skał siarczanowych (proces

desulfatyzacji) lub wskutek rozkładu siarczków metali (np. pirytu), w obecności mikroorganizmów

utleniających substancję organiczną lub w obecności wodoru cząsteczkowego (Rajchel, 2000). Przy

wypływach ze źródeł i na drodze odpływu wód bakterie siarkowe tworzą charakterystyczne osady

w formie nitek, kożucha lub naskorupień w kolorze białym, fioletowym lub purpurowym.

Lecznicze wody siarczkowe są cenionym surowcem wykorzystywanym w balneoterapii.

Zostały ujęte i udokumentowane w 18 miejscowościach w kraju, w tym w 9 uzdrowiskach (fig. nr 18).

Najpowszechniej występują na obszarze zapadliska przedkarpackiego, a ponadto lokalnie w obrębie

prowincji platformy paleozoicznej oraz w Karpatach i Sudetach. W Sudetach dwuwartościowa siarka

jest składnikiem leczniczych radonowych wód termalnych Lądka-Zdroju. W Karpatach siarkowodór

i produkty jego dysocjacji stanowią o walorach leczniczych wód uzdrowiska Wapienne. Ponadto

składniki te występują w wodach licznych źródeł, z których ponad 120 zostało zinwentaryzowanych

i szczegółowo opisanych (Rajchel, 2000) oraz wach termalnych ujmowanych w obrębie niecki

podhalańskiej. Na obszarze prowincji paleozoicznej wody siarczkowe występują w osiarkowanych

wapieniach purbeku (jura górna) w środkowej części antyklinorium środkowopolskiego (Paczyński &

Płochniewski, 1996). Ich obecność udokumentowano w Wieńcu-Zdroju i Inowrocławiu. Wody

występujące w ostatniej z wymienionych miejscowości charakteryzują się również podwyższoną

temperaturą (siarczkowe wody termalne), wynoszącą na wypływie z jednego z otworów do 25°C. Na

obszarze antyklinorium środkowopolskiego lecznicze wody siarczkowe udokumentowano również w

utworach paleogenu w miejscowości Kotowice oraz monokliny przedsudeckiej w Koszutach oraz

Dużej Wólce (siarczkowe wody termalne).

Obszarem szczególnie uprzywilejowanym pod względem występowania wód siarczkowych

i gdzie posiadają one istotne znaczenie gospodarcze jest zapadlisko przedkarpackie. Wody tego

rodzaju występują na tym obszarze zwykle w utworach neogenu i kredy, rzadziej jury. Występowanie

w nich siarkowodoru i innych form dwuwartościowej siarki jest związane z serią ewaporatową

miocenu, będącą źródłem rozpuszczonych w wodzie siarczanów podlegających procesom

desulfatyzacji. Wody te wykorzystywane są m.in. w uzdrowiskach w Busku-Zdroju, Solcu-Zdroju,

Swoszowicach i Horyńcu-Zdroju. W celu zaspokojenia zapotrzebowania dwa pierwsze

z wymienionych uzdrowisk są dodatkowo zaopatrywane w wody lecznicze przesyłane z sąsiadujących

miejscowości – odpowiednio z Dobrowody i Lasu Winiarskiego oraz z Wełnina. Siarczkowe wody



lecznicze zostały udokumentowane również w Krzeszowicach, Latoszynie, Lipie, Krakowie-

Matecznym i Piestrzcu.

Wody siarczkowe zapadliska przedkarpackiego charakteryzują się dużym zróżnicowaniem

składu chemicznego. Są to zarówno wody wodorowęglanowe, siarczanowe jak i chlorkowe

o mineralizacji od poniżej 1 g/dm3 do około 50 g/dm3 oraz zawartości siarkowodoru od kilku do

niemal 1000 mg/dm3. Wodorowęglanowe wody siarczkowe o mineralizacji 0,6-0,8 g/dm3 występujące

w Horyńcu-Zdroju (wschodnia część zapadliska przedkarpackiego) i zawierają H2S w ilości

13,4-23,5 mg/dm3. Siarczanowe wody siarczkowe o mineralizacji 1,9-4,5 g/dm3 udokumentowano

w Krakowie-Matecznym, Krzeszowicach, Latoszynie i Swoszowicach (południowa i południowo-

wschodnia część zapadliska) oraz Lipie i Piestrzcu (północno-wschodnia część zapadliska) W wodach

tych zawartość dwuwartościowej siarki wynosi od 3,1-4,5 mg/dm3 w Latoszynie i Krakowie-

Matecznym do 52,0-89,5 mg/dm3 w Swoszowicach oraz blisko 140 mg/dm3 w Lipie. W północno-

wschodniej części zapadliska – w Busku-Zdroju, Dobrowodzie, Lesie Winiarskim, Solcu-Zdroju czy

Wełninie są ujmowane siarczkowe wody chlorkowe o mineralizacji od 2,1 do 40,0 g/dm3,

reprezentujące zróżnicowane typy chemiczne i stężenia dwuwartościowej siarki wynoszące od około

5 do 960 mg/dm3 w Wełninie (Lisik & Szczepański, 2014; Witczak & Świąder, 2010). Pomimo

dużego zróżnicowania zawartości siarkowodoru w wodach leczniczych zapadliska przedkarpackiego

w większości ujęć jego zawartość nie przekracza 100 mg/dm3. Ponadto zawierają one nierzadko inne

lecznicze składniki swoiste – jodki, żelazo lub fluorki.

Wody występujące w Tarnobrzegu i jego okolicach są zbliżone pod względem składu

chemicznego do wód leczniczych Buska-Zdroju udokumentowanych w utworach kredowych.



Fig. 18. Lokalizacja uzdrowisk i innych miejscowości, w których ujęto wody siarczkowe

na tle występowania wód siarczkowych

8. Możliwości zagospodarowania wód siarczkowych

Wody siarczkowe mają długą tradycję w stosowaniu do celów balneoterapeutycznych. Ich

właściwości pozwalają na wykonywanie zabiegów o szerokim spektrum działania. Podstawowymi

zabiegami leczniczymi z zastosowaniem tych wód są kąpiele lecznicze – wannowe i basenowe oraz

płukania przyzębia.

Głównym wskazaniem do stosowania kąpieli w wodach siarczkowych są:

• choroby układu ruchu, w szczególności reumatyczne, o charakterze zwyrodnieniowym,

urazowym i neurologicznym,

• przewlekłe choroby zapalne i atopowe skóry,

• wybrane choroby układu nerwowego i układu krążenia oraz zespoły bólowe.

Szczególnymi wskazaniami do kąpieli są reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające

zapalenie stawów kręgosłupa, choroba zwyrodnieniowa stawów kręgosłupa, reumatyzm tkanek

miękkich, dna, także leczenie pooperacyjne stawów, szczególnie biodrowych (Straburzyńska-Lupa &

Straburzyński, 2008). Ponadto wody siarczkowe mają działanie przeciw alergiczne, przeciwbakteryjne

i przeciw pasożytnicze. Miejscowe działanie kąpieli, związane z wpływem siarki na metabolizm

skóry, sprawia, że staje się ona miękka i sprężysta. Kąpiele w wodach siarczkowych mogą być

stosowane zarówno w celach leczniczych jak i profilaktycznych, w szczególności w przypadku chorób

stawów. Oprócz kąpieli całkowitych stosuje się półkąpiele i kąpiele nasiadowe. Kąpiele całkowite



wykonywane są indywidualnie w wannach lub zbiorowo w basenach. Wody z zawartością siarczków

stosowane są również w chorobach przyzębia (paradontopatia).

Z uwagi na bardzo silne działanie bodźcowe kuracja wodami siarczkowymi powinna być

prowadzona ściśle według wskazań lekarza, w cyklu o określonej długości, liczbie i częstotliwości

zabiegów. Siarkowodór jest gazem, który uwalniany z wód przedostaje się do powietrza

atmosferycznego. Wprowadzony do organizmu drogą oddechową może powodować zatrucia

(Straburzyńska-Lupa & Straburzyński, 2008).

Nie należy wykluczać, że w wyniku wykonania szczegółowych badań właściwości

leczniczych wód występujących w Tarnobrzegu i jego okolicach możliwe będzie prowadzenie również

kuracji pitnej.

Zabiegi balneoterapeutyczne przy użyciu wód siarczkowych wykonywane są na ogół

w uzdrowiskach. Jednakże w Krzeszowicach, nie posiadających formalnego statusu uzdrowiska,

funkcjonuje renomowany Ośrodek Rehabilitacji Narządu Ruchu "Krzeszowice" SP ZOZ. Plany

związane z zagospodarowaniem wód siarczkowych do celów leczniczych oraz świadczenia zabiegów

typu spa realizowane są również m.in. w Krakowie-Matecznym (planowane powtórne uruchomienie

ośrodka), Lipie oraz Latoszynie.

W kraju wody siarczkowe znajdują wykorzystanie w również rekreacji (baseny mineralne

uzdrowiskowo-rekreacyjne „Malinowy Zdrój” w Solcu-Zdroju) oraz przemyśle rozlewniczym (woda

mineralna „Krakowianka” butelkowana w przeszłości w Krakowie-Matecznym, woda stołowa

„Buskowianka”).

Obserwowane od co najmniej kilkunastu lat rosnące zapotrzebowanie na terapię opartą na

naturalnych surowcach leczniczych, moda na aktywny odpoczynek oraz rozwijająca się turystyka

uzdrowiskowa, powodują stały wzrost zainteresowania ośrodkami oferującymi tego rodzaju usługi,

a tym samym polepszanie ich stanu ekonomicznego, prowadząc do ich rozwoju oraz modernizacji

bazy zabiegowej i pobytowej. Wskazuje to na znaczące zapotrzebowanie społeczne tego rodzaju usług

oraz na ekonomiczne uzasadnienie realizacji inwestycji związanych z budową ośrodków je

świadczących, wpływając tym samym na wzrost zainteresowania tego rodzaju przedsięwzięciami ze

strony potencjalnych inwestorów.

9. Ryzyko inwestycyjne

Przedsięwzięcia związane z ujmowaniem i zagospodarowywaniem wód podziemnych

zaliczonych do kopalin są obarczone ryzykiem ekonomicznym właściwym dla wszystkich inwestycji

gospodarczych. Głównymi elementami tego ryzyka są warunki geologiczne i hydrogeologiczne.

Wynika to z ich niedostatecznego rozpoznania, które może skutkować nieosiągnięciem oczekiwanego

efektu w postaci ujęcia wody o określonych parametrach eksploatacyjnych. Podstawę rozpoznania

warunków występowania wód zaliczonych do kopalin oraz wód zmineralizowanych i swoistych na



obszarze kraju stanowią głównie istniejące ujęcia wód podziemnych oraz kilka tysięcy głębokich

otworów badawczych, w których przeprowadzono badania hydrogeologiczne. Wyniki tych badań

pozwalają na wskazanie obszarów predysponowanych do lokalizowania inwestycji zmierzających do

wykorzystania tego typu wód.

Ryzyko geologiczne oraz koszty prac związanych z ujmowaniem wód zaliczonych do kopalin

mogą zostać zredukowane w przypadku zagospodarowania istniejących i dotychczas

niewykorzystywanych ujęć. Ograniczeniem w przypadku tego rodzaju inwestycji jest nieznany stan

techniczny ujęć, kwestie własności gruntów, na których ujęcia są położone i informacji geologicznej

oraz lokalizacja ujęć, niekiedy niegwarantująca optymalnych warunków dla ekonomicznego

powodzenia przedsięwzięcia związanego z ich wykorzystaniem. Przy zagospodarowywaniu wód

zaliczonych do kopalin, w celu wiarygodnego określenia perspektywy powodzenia przedsięwzięcia,

obok wskaźników geologiczno-złożowych, uwzględnić należy szereg innych kryteriów, takich jak

uwarunkowania środowiskowe, techniczne, ekonomiczne oraz społeczne, które można określić

mianem gospodarczego ryzyka inwestycyjnego (Socha, 2008).

Geologiczne ryzyko inwestycyjne

Geologiczne ryzyko inwestycyjne w rejonie Tarnobrzega należy uznać za stosunkowo niskie

ze względu na dobre rozpoznanie terenu. Archiwalne wyniki badań hydrogeologicznych wskazują na

występowanie wód siarczkowych o parametrach fizyko-chemicznych pozwalających rozważać ich

gospodarcze wykorzystanie w balneoterapii. Dodatkowym atutem jest występowanie tego typu wód

już na głębokości około 150 metrów pod powierzchnią terenu. W fazie projektowej inwestycji należy

brać pod uwagę możliwe problemy techniczne związane z agresywnością wód i z wytrącaniem się faz

mineralnych w różnych częściach instalacji. Badania geologiczne, które były wykonywane w trakcie

eksploatacji złóż siarki w pełni potwierdzają występowanie wód siarczkowych o parametrach

przydatnych w balneoterapii, a zatem zagospodarowanie wód siarczkowych w rejonie Tarnobrzega

jest celem inwestycyjnym z punktu widzenia ryzyka geologicznego jak najbardziej uzasadnionym

(obarczonym stosunkowo niskim ryzykiem).

Odmiennie wygląda sytuacja w przypadku wód termalnych i solanek, gdzie z dużym

prawdopodobieństwem można przyjąć, iż brak jest perspektyw na gospodarcze wykorzystanie tego

typu wód. Związane jest to przede wszystkim z praktycznym brakiem występowania

perspektywicznych poziomów wodonośnych, a w przypadku wód termalnych ze stosunkowo niskimi

wartościami gęstości strumienia cieplnego Ziemi. Archiwalne badania geologiczne wskazują, że

w utworach kambryjskich sporadycznie występują poziomy wodonośne i charakteryzują się bardzo

słabymi parametrami zbiornikowymi. Zważywszy na fakt, iż aby uzyskać wody termalne

o temperaturze nadającej się do wykorzystania w geotermii konieczne byłoby odwiercenie otworu

o głębokości około 2000 m, a więc zakończonego już w obrębie masywu małopolskiego, który jest

bezwodny. W celu ujęcia solanek należałoby ująć osady kambru, jednak dotychczas w rejonie



Tarnobrzega nie stwierdzono występowania tego typu wód w osadach kambru. Własności

hydrogeologiczne utworów kambru są niekorzystne. Z dużym prawdopodobieństwem można

stwierdzić, iż brak w ich obrębie zasobnej warstwy wodonośnej wypełnionej solankami.

Podsumowując, cel inwestycyjny w postaci ujęcia gospodarczego wód termalnych i solanek w rejonie

Tarnobrzega jest nieuzasadniony.

Gospodarcze ryzyko inwestycyjne

Gospodarcze ryzyko inwestycyjne w przypadku obiektów uzdrowiskowych i rekreacyjnych

jest bardzo trudno identyfikowalne. Czynnikami wpływającymi znacząco na poziom ryzyka dla takich

inwestycji jest położenie miejscowości, sieć komunikacyjna, obiekty rekreacyjno-wypoczynkowe oraz

atrakcje turystyczne i unikalna przyroda. Biorąc pod uwagę powyższe należy uznać, iż rejon

Tarnobrzega posiada korzystne warunki do budowy kompleksu leczniczo-rekreacyjnego. Za bardzo

sprzyjające dla tego typu inwestycji należy uznać przede wszystkim walory przyrodnicze kotliny

sandomierskiej, w szczególności naturalne zbiorowiska leśne, w których utworzono sześć rezerwatów

florystycznych. Tarnobrzeg posiada także dobre warunki do aktywnego wypoczynku i rekreacji

w oparciu o walory Jeziora Tarnobrzeskiego oraz liczne zabytki w okolicy (Sandomierz, Baranów

Sandomierski). Potencjalnego rynku osób zainteresowanych wypoczynkiem i rekreacją

w Tarnobrzegu należy upatrywać wśród mieszkańców aglomeracji warszawskiej i krakowskiej,

konieczna jednak jest istotna poprawa częstotliwości i skrócenie czasu przejazdu zwłaszcza

komunikacją kolejową. Kompleks balneoterapeutyczno-rekreacyjny w Tarnobrzegu będzie

funkcjonował w warunkach konkurencji ze strony podobnych obiektów w Busku-Zdroju i Solcu-

Zdroju. Konieczne jest zatem określenie w fazie projektowej najbardziej ekonomicznie opłacalnych

kierunków działalności. Pomimo dość istotnego ryzyka inwestycyjnego związanego z brakami

w infrastrukturze komunikacyjnej i turystycznej oraz zagrożeniem konkurencją cel inwestycyjny

w postaci budowy kompleksu balneoterapeutyczno-rekreacyjnego w Tarnobrzegu należy uznać za

uzasadniony.

10. Proces uzyskania statusu uzdrowiska/obszaru ochrony uzdrowiskowej

Uzdrowiskiem jest obszar, na terenie którego jest prowadzone lecznictwo uzdrowiskowe,

wydzielony m.in. w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych

surowców leczniczych.

Warunkiem przydatności środowiska przyrodniczego dla celów leczniczych są walory

krajobrazowe i naturalne czynniki lecznicze, w tym korzystne właściwości bioklimatyczne (Śliwiński,

2011).

Podstawy prawno-organizacyjne do prowadzenia na danym obszarze lecznictwa

uzdrowiskowego określa tzw. „ustawa uzdrowiskowa” czyli ustawa z dnia 28 lipca 2005 r.



o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach

uzdrowiskowych (Dz. U. 2012 Nr 0 poz. 651, j.t.). Zgodnie z przepisami aby uzyskać status

uzdrowiska gminy muszą posiadać:

• Odpowiedni powierzchniowo obszar, pozwalający wyznaczyć strefy ochrony uzdrowiskowej,

zwłaszcza strefy „A”.

• Określony wskaźnik terenów zielonych i terenów biologicznie czynnych: w strefie A – 65%

terenów zielonych, w strefie B – 50% terenów zielonych i w strefie C – 45% terenów

biologicznie czynnych.

• Klimat lokalny o walorach leczniczych.

• Złoże wód leczniczych znajdujące się w obrębie stref uzdrowiskowych.

• Zakłady opieki zdrowotnej udzielające świadczeń z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego.

• Urządzenia służące do korzystania z surowców leczniczych i ich późniejszej utylizacji.

Przystępując do działań mających na celu uzyskanie statusu uzdrowiska należy wziąć pod

uwagę, iż jest to proces długotrwały, trwający zazwyczaj około 4 lata.

Decyzje bezkosztowe

• Podjęcie uchwały Rady Gminy o przystąpieniu do prac związanych z uzyskaniem przez gminę

statusu uzdrowiska lub statusu obszaru ochrony uzdrowiskowej.

• Uzyskanie informacji w Ministerstwie Zdrowia (w Wydziale Uzdrowisk), czy istnieją realne

przesłanki utworzenia uzdrowiska w gminie, tj. stwierdzenie posiadania odpowiednich

przestrzeni i obowiązujących wskaźników zieleni umożliwiających utworzenie

poszczególnych stref ochrony uzdrowiskowej.

Decyzje kosztowe

• Wykonanie ujęcia wód leczniczych wraz ze stosowną dokumentacją hydrogelogiczną oraz

uzyskaniem koncesji na wydobywanie wód.

• Wykonanie badań wód podziemnych i uzyskanie świadectwa od jednego z uprawnionych

przez Ministra Środowiska instytutów potwierdzającego właściwości lecznicze wody:

- Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy,

- Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska,

- Główny Instytut Górnictwa,

- Politechnika Wrocławska.

• Wykonanie badań klimatu wraz z uzyskaniem świadectwa od jednego z uprawnionych przez

Ministra Środowiska instytutów potwierdzającego jego właściwości lecznicze:

- Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania,

- Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej.



• Utworzenie obszaru i terenu górniczego oraz powołanie uzdrowiskowego zakładu górniczego.

• Budowa zakładu lecznictwa uzdrowiskowego wraz z doprowadzeniem do niego wód

leczniczych (w przypadku ubiegania się o status obszaru ochrony uzdrowiskowej punkt ten

nie jest wymagany).

• Przygotowanie procesu utylizacji wykorzystanych wód (w przypadku ubiegania się o status

obszaru ochrony uzdrowiskowej punkt ten nie jest wymagany).

• Opracowanie operatu uzdrowiskowego.

W przypadku spełnienia powyższych wymagań należy przedstawić operat uzdrowiskowy

Ministrowi Zdrowia w celu zaopiniowania, przede wszystkim przebiegu granic stref ochrony

uzdrowiskowej oraz kierunków leczniczych określonych w oparciu o posiadane świadectwa.

Po uzyskaniu pozytywnej decyzji Ministra Zdrowia o możliwości prowadzenia lecznictwa

uzdrowiskowego na obszarze gminy i uzyskaniu statusu uzdrowiska lub obszaru ochrony

uzdrowiskowej w drodze decyzji Prezesa Rady Ministrów gmina jest zobowiązana w określonym

terminie do opracowania statutu uzdrowiska. Statut ten należy przedłożyć Ministrowi Zdrowia w celu

uzyskania zatwierdzenia, a następnie zamieścić w Dzienniku Urzędowym Wojewody.

W kolejnym etapie gmina sporządza i uchwala miejscowy plan zagospodarowania

przestrzennego dla strefy „A” ochrony uzdrowiskowej w terminie do 2 lat od otrzymania decyzji

Ministra Zdrowia potwierdzającej możliwości prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego.

Gmina posiadająca potwierdzone odpowiednim świadectwem wody lecznicze może do nazwy

miejscowości dodać nazwę „-Zdrój”.

Strefa „A” to obszar dla którego procentowy udział terenów zieleni wynosi nie mniej niż 65%,

obejmujący planowane zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, a także inne obiekty służące

lecznictwu uzdrowiskowemu lub obsłudze pacjenta lub turysty, w zakresie nieutrudniającym

funkcjonowania lecznictwa uzdrowiskowego, np. pensjonaty, restauracje, kawiarnie.

W strefie „A” zabrania się budowy zakładów przemysłowych, budynków mieszkalnych,

garaży, obiektów handlowych o powierzchni powyżej 400 m2, stacji paliw, punktów dystrybucji

produktów naftowych, autostrad i dróg ekspresowych, parkingów naziemnych o liczbie miejsc

postojowych >30, stacji bazowych telefonii ruchomej, radiowych i telewizyjnych stacji nadawczych,

stacji radiolokacyjnych, warsztatów samochodowych, wędzarni, garbarni, zapór wodnych, elektrowni

wodnych i wiatrowych, składowisk odpadów, punktów skupu złomu i produktów rolnych, składów

nawozów sztucznych, środków chemicznych i opału, pół biwakowych i campingowych, targowisk,

a także prowadzenia działalności rolniczej, trzymania zwierząt gospodarskich, organizacji rajdów

samochodowych i motorowych oraz imprez masowych, pozyskiwania surowców mineralnych (innych

niż lecznicze), wyrębu drzew i prowadzenia robót melioracyjnych.

Strefa „B” odznacza się udziałem terenów zieleni w wysokości nie mniej niż 50% i obejmuje

obszar przyległy do strefy „A”, stanowiąc jej otoczenie. Teren ten jest przeznaczony dla niemającego



negatywnego wpływu na właściwości lecznicze uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej oraz

nieuciążliwych dla pacjentów – obiektów usługowych, turystycznych (hoteli), rekreacyjnych,

sportowych i komunalnych, budownictwa mieszkaniowego oraz innych związanych z zaspokajaniem

potrzeb osób przebywających na tym obszarze lub objęty granicami parku narodowego lub rezerwatu

przyrody albo jest lasem, morzem lub jeziorem.

W strefie „B” zabrania się budowy stacji paliw bliżej niż 500 m od granicy strefy „A”,

urządzeń emitujących fale elektromagnetyczne, parkingów naziemnych o liczbie miejsc postojowych

>50 (z wyjątkiem naziemnych i podziemnych parkingów wielopoziomowych) oraz wyrębu drzew.

W strefie „C” udział terenów biologicznie czynnych wynosi co najmniej 45%. Strefa ta

obejmuje obszar przyległy do strefy „B” i stanowi jej otoczenie. Obejmuje ona obszar mający wpływ

na zachowanie walorów krajobrazowych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych.

Mając na uwadze poprzemysłowy charakter zagospodarowania terenu miasta i niewielki

udział terenów zielonych i wolnych od zabudowy w strukturze użytkowania terenu prawidłowe

wydzielenie stref ochrony uzdrowiskowej może okazać się niewykonalne. Dodatkowo na etapie

wyznaczania stref należy brać pod uwagę ustalenia przyjęte w innych aktach planistycznych, tak by

nie doprowadzić do sytuacji, że akty normatywne podejmowane przez gminę będą się wzajemnie

wykluczać. W przypadku Tarnobrzega dobrym rozwiązaniem wydaje się budowa specjalistycznego

ośrodka balneoterapeutycznego, tak jak ma to miejsce np. w Krzeszowicach, oraz kompleksu

rekreacyjno-leczniczego, podobnego do ośrodka funkcjonującego w Maruszy pod Grudziądzem.

W obu wymienionych miejscowościach są świadczone usługi z zakresu balneoterapii, jednakże

miejscowości te nie posiadają statusu uzdrowiska.



CZĘŚĆ III.

UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE POSZUKIWANIA I EKSPLOATACJI

WÓD PODZIEMNYCH ZALICZONYCH DO KOPALIN

11. Przepisy prawa geologicznego i górniczego w procesie inwestycyjnym

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich

mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne

i górnicze (Dz. U. 2015 poz. 196) zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od

zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

11.1. Poszukiwanie wód podziemnych zaliczonych do kopalin

Przed przystąpieniem do jakichkolwiek robót geologicznych zmierzających do ujęcia wód

leczniczych, termalnych lub solanek w pierwszej kolejności należy rozpoznać warunki

hydrogeologiczne danego obszaru. W tym celu zaleca się sporządzenie ekspertyzy

hydrogeologicznej, określającej szacunkowe parametry wód podziemnych wraz z zaleceniami co do

sposobu ich ujęcia. Gdy wnioski są pozytywne można przystąpić do opracowania projektu robót

geologicznych na wykonanie otworu wiertniczego w celu ujęcia wód podziemnych zaliczonych do

kopalin.

Projekt robót geologicznych określa w szczególności:

- cel zamierzonych robót oraz sposób jego osiągnięcia;

- rodzaj dokumentacji geologicznej mającej powstać w wyniku robót geologicznych;

- harmonogram robót geologicznych;

- przestrzeń, w obrębie której mają być wykonywane roboty geologiczne;

- przedsięwzięcia konieczne ze względu na ochronę środowiska, w tym wód podziemnych,

sposób likwidacji otworów wiertniczych, rekultywacji gruntów, a także czynności mające na

celu zapobieżenie szkodom powstałym wskutek wykonywania zamierzonych robót.

Szczegółowe wymagania dotyczące projektów robót geologicznych określa rozporządzenie

Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących

projektów robót geologicznych, w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz.

U. 2011 r. Nr 288 poz. 1696) oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r.

zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących robót geologicznych,

w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz. U. 2015 Nr 0 poz. 964).



Poszukiwanie wód podziemnych zaliczonych do kopalin jest czynnością, która nie wymaga

uzyskania koncesji. Gotowy projekt przedkłada się do zatwierdzenia w drodze decyzji właściwemu

organowi administracji geologicznej w dwóch egzemplarzach. W przypadku wód leczniczych,

termalnych i solanek organem tym jest marszałek województwa. Zatwierdzenie projektu wymaga

opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Projekt zatwierdza się na czas określony, jednak nie

dłuższy niż 5 lat. Organ administracji geologicznej, który zatwierdził projekt robót geologicznych,

doręcza kopię decyzji właściwym miejscowo organom administracji geologicznej oraz nadzoru

górniczego.

Organ administracji geologicznej odmawia zatwierdzenia projektu robót geologicznych,

jeżeli projektowane roboty geologiczne naruszałyby wymagania ochrony środowiska oraz gdy projekt

robót geologicznych nie odpowiada wymaganiom prawa.

We wniosku o zatwierdzenie projektu robót geologicznych zamieszcza się informację

o prawach, jakie przysługują wnioskodawcy do nieruchomości, w granicach której roboty te mają być

wykonywane.

Zmiany projektu robót geologicznych dokonuje się przez sporządzenie aneksu.

11.2. Wykonanie otworu wiertniczego

Zamiar przystąpienia do robót geologicznych należy zgłosić organowi administracji

geologicznej oraz wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta) oraz organowi nadzoru górniczego.

W tym ostatnim przypadku jest to konieczne gdy do robót geologicznych stosuje się wymagania

dotyczące ruchu zakładu górniczego, co m.in. ma miejsce gdy wykonuje się otwór wiertniczy

o głębokości powyżej 100,0 m lub na terenie istniejącego obszaru górniczego. Zgłoszenie takie

dokonuje się na piśmie, najpóźniej na dwa tygodnie przed zamierzonym terminem rozpoczęcia robót

geologicznych, określając zamierzone terminy rozpoczęcia i zakończenia robót, ich rodzaj

i podstawowe dane oraz dane osób sprawujących dozór i kierownictwo wraz z podaniem numerów

świadectw stwierdzających kwalifikacje do wykonywania tych czynności.

Osoba wykonująca czynności polegające na wykonywaniu, dozorowaniu i kierowaniu

pracami geologicznymi dotyczącymi wód leczniczych, termalnych i solanek powinna posiadać

kwalifikacje geologiczne kategorii IV, umożliwiające m.in.: poszukiwanie i rozpoznawanie zasobów

wód podziemnych, w tym wód leczniczych, wód termalnych i solanek.

W trakcie prac wiertniczych przedsiębiorca ma obowiązek przekazywania właściwemu

organowi administracji geologicznej informacji geologicznych.

Wykonywanie robót geologicznych na podstawie projektu robót geologicznych nie może

naruszać praw właścicieli nieruchomości.

Jak już wspomniano do robót geologicznych wykonywanych na głębokości większej niż

100,0 m lub w obrębie obszaru górniczego, stosuje się przepisy dotyczące zakładu górniczego i jego



ruchu oraz ratownictwa górniczego. Skutkuje to koniecznością opracowania plan ruchu zakładu

górniczego, który m.in. określa sposób utylizacji urobku i płuczki wykorzystywanej w trakcie

wiercenia, a także zasady współpracy z ratownictwem górniczym.

Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie

przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 Nr 213 poz. 1397)

w przypadku otworu wiertniczego o głębokości większej niż 1000 m wykonywanego w celu

poszukiwania lub rozpoznawania złoża kopaliny jest wymagana karta informacyjna przedsięwzięcia.

W zależności od jej ustaleń może być również wymagana ocena oddziaływania na środowisko.

11.3. Opracowanie dokumentacji hydrogeologicznej

Wyniki prac geologicznych, wraz z ich interpretacją, określeniem stopnia osiągniecia

zamierzonego celu wraz z uzasadnieniem, należy przedstawić w dokumentacji geologicznej.

W przypadku pozytywnego wyniku prac poszukiwawczych należy wykonać dokumentację

hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia solanek, wód leczniczych i termalnych.

Dokumentacja hydrogeologiczna określa:

- budowę geologiczną i warunki hydrogeologiczne badanego obszaru;

- warunki występowania wód podziemnych, w tym charakterystykę warstw wodonośnych;

- informacje przedstawiające skład chemiczny, cechy fizyczne oraz inne właściwości wód;

- możliwości poboru wód;

- przedsięwzięcia niezbędne do ochrony środowiska.

Zakres i formę dokumentacji hydrogeologicznej określa rozporządzenie Ministra Środowiska

z dnia 8 maja 2014 r. w sprawie dokumentacji hydrogeologicznej i dokumentacji geologiczno-

inżynierskiej (Dz. U. 2014 poz. 596). Dokumentacja taka powinna zostać przedłożona właściwemu

organowi administracji geologicznej (marszałkowi województwa) w czterech egzemplarzach

w postaci papierowej oraz w czterech egzemplarzach w formie elektronicznej w celu zatwierdzenia

w drodze decyzji.

Jeżeli dokumentacja nie odpowiada wymaganiom prawa albo powstała w wyniku działań

niezgodnych z prawem, organ administracji geologicznej odmawia jej zatwierdzenia.

Zmiany dokumentacji hydrogeologicznej dokonuje się przez sporządzenie dodatku.

Kopia decyzji zatwierdzającej dokumentację hydrogeologiczną jest przesyłana jednostkom

samorządu terytorialnego, a także – wraz z jednym egzemplarzem dokumentacji w postaci papierowej

i elektronicznej – wojewodom oraz właściwym miejscowo organom administracji geologicznej.

Udokumentowane złoża wód podziemnych zaliczonych do kopalin w celu ich ochrony

ujawnia się w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin

(w terminie do 2 lat od dnia zatwierdzenia dokumentacji), miejscowych planach zagospodarowania

przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego województwa.



W przypadku gdy wyniki badań należy uznać za negatywne otwór wiertniczy należy

bezzwłocznie zlikwidować, a wyniki prac przedstawić w dokumentacji geologicznej otworu

wiertniczego, zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 grudnia 2011 r.

w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących innych dokumentacji geologicznych (Dz. U. 2011

Nr 282 poz. 1656). Dokumentację tą sporządza się w trzech egzemplarzach w postaci papierowej

i w trzech egzemplarzach w postaci elektronicznej, w terminie 6 miesięcy od dnia zakończenia prac,

i przekazuje się organowi administracji geologicznej, który zatwierdził projekt robót geologicznych.

Dokumentacja ta nie wymaga zatwierdzenia w drodze decyzji. Jeden egzemplarz dokumentacji

w postaci papierowej i elektronicznej jest przekazywany właściwym miejscowo organom

administracji geologicznej.

11.4. Informacja geologiczna

Powstała dokumentacja geologiczna stanowi informację geologiczną, która jest ustawowo

gromadzona, ewidencjonowana, archiwizowana, chroniona i udostępniana przez organy administracji

geologicznej oraz państwową służbę geologiczną.

Prawo do informacji geologicznej przysługuje Skarbowi Państwa. Przedsiębiorcy, który

poniósł koszty uzyskując informację geologiczną, przysługuje prawo do nieodpłatnego korzystania

z niej.

Ponadto, w okresie 3 lat od dnia doręczenia decyzji zatwierdzającej dokumentację

przedsiębiorcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z informacji geologicznej w celu

ubiegania się o wydobywanie kopaliny ze złoża.

Istnieje obowiązek udostępniania nieodpłatnie zgromadzonej informacji geologicznej

organom administracji publicznej w zakresie niezbędnym do wykonania ich zadań ustawowych.

Udostępnione informacje nie mogą być wykorzystywane w celach komercyjnych ani przekazywane

innym podmiotom.

11.5. Projekt zagospodarowania złoża

Projekt zagospodarowania złoża (w skrócie PZZ) jest dokumentem określającym wymagania

w zakresie racjonalnej gospodarki złożem kopaliny, w szczególności przez kompleksowe i racjonalne

wykorzystanie kopaliny oraz technologii eksploatacji zapewniającej ograniczenie ujemnych

wpływów na środowisko.

PZZ sporządza się na podstawie dokumentacji hydrogeologicznej, według zasad określonych

w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowych

wymagań dotyczących projektów zagospodarowania złóż (Dz. U. 2012 poz. 511).



W obecnym stanie prawnym organem właściwym do zatwierdzania projektów

zagospodarowania złoża jest marszałek województwa.

11.6. Koncesja na eksploatację wód

Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze wydobywanie wód leczniczych, termalnych

i solanek wymaga uzyskania koncesji, której udziela marszałek województwa jako właściwa

jednostka administracji geologicznej. Koncesja uprawnia do wykonywania działalności gospodarczej

w oznaczonej przestrzeni.

We wniosku koncesyjnym określa się:

- stan prawny nieruchomości, w granicach której ma być wykonywana zamierzona działalność

oraz oznaczenie tych nieruchomości zgodnie z ewidencją gruntów i budynków;

- praw wnioskodawcy do nieruchomości (przestrzeni), w granicach której ma być wykonywana

zamierzona działalność, lub prawo, o ustanowienie którego ubiega się wnioskodawca;

- czas na jaki koncesja ma być udzielona, wraz ze wskazaniem terminu rozpoczęcia

działalności;

- środki, jakimi wnioskodawca dysponuje w celu zapewnienia prawidłowego wykonywania

zamierzonej działalności;

- sposób przeciwdziałania ujemnym wpływom zamierzonej działalności na środowisko.

We wniosku o udzielenie koncesji na wydobywanie kopalin ze złóż określa się także:

- złoże kopaliny, która ma być przedmiotem wydobycia;

- wielkość i sposób zamierzonego wydobycia kopaliny;

- zasoby eksploatacyjne ujęcia;

- projektowane położenie obszaru górniczego i terenu górniczego, przedstawione zgodnie

z wymaganiami dotyczącymi map górniczych;

- geologiczne i hydrogeologiczne warunki wydobycia.

Do wniosku o udzielenie koncesji dołącza się:

- wyciągi z odpowiednich rejestrów;

- informacje o przeznaczeniu nieruchomości, w granicach której ma być wykonywana

zamierzona działalność, w szczególności określonym przez miejscowy plan

zagospodarowania przestrzennego;

- załączniki graficzne, sporządzone zgodnie z wymaganiami dotyczącymi map górniczych;

- kopię decyzji zatwierdzającej dokumentację geologiczną.

Jeżeli dla przestrzeni objętej wnioskiem została sporządzona dokumentacja geologiczna,

organ koncesyjny może żądać jej przedłożenia.

Do wniosku o udzielenie koncesji na wydobywanie wód podziemnych zaliczonych do

kopalin należy dołączyć także projekt zagospodarowania złoża.



Jeżeli zamierzona działalność sprzeciwia się interesowi publicznemu, w szczególności

związanemu z bezpieczeństwem państwa lub ochroną środowiska, w tym z racjonalną gospodarką

złożami kopalin, bądź uniemożliwiałyby wykorzystanie nieruchomości zgodnie z ich przeznaczeniem

określonym odpowiednio przez miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (ewentualnie

studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy), organ koncesyjny

odmawia udzielenia koncesji.

Organ koncesyjny odmawia udzielenia koncesji, jeżeli wniosek o udzielenie koncesji

obejmuje tę samą przestrzeń oraz rodzaj działalności, a także rodzaj kopaliny, objęte już koncesją

udzieloną innemu podmiotowi.

Koncesja wygasa:

- z upływem czasu, na jaki została udzielona;

- jeżeli stała się bezprzedmiotowa;

- w przypadku likwidacji przedsiębiorcy;

- w przypadku jej zrzeczenia się.

Do wniosku koncesyjnego należy dołączyć również decyzję o środowiskowych

uwarunkowaniach przedsięwzięcia. Procedurę postępowania o uzyskanie decyzji środowiskowej

i wymagania, jakim powinien odpowiadać raport oceny oddziaływania przedsięwzięcia na

środowisko określa ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku

i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na

środowisko (Dz. U. 2013 Nr 0 poz. 1235, j.t.). Organem właściwym do wydania takiej decyzji jest

odpowiednio wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Ustawodawca, mając na uwadze ważny interes

państwa lub szczególnie ważny interes publiczny, może zażądać zabezpieczenia na wypadek

ewentualnych roszczeń. Zabezpieczenie takie może mieć postać ubezpieczenia OC, gwarancji

bankowej lub poręczenia bankowego.

11.7. Obszar i teren górniczy

Koncesja na wydobywanie kopaliny ze złoża wyznacza granice obszaru i terenu górniczego.

Podstawą wyznaczenia tych granic jest dokumentacja hydrogeologiczna oraz projekt

zagospodarowania złoża.

Granice obszaru i terenu górniczego określonego w koncesji podlegają ogłoszeniu w gminie.

Obszar górniczy podlega wpisowi do rejestru obszarów górniczych.

11.8. Własność górnicza i użytkowanie górnicze

Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze złoża wód leczniczych, termalnych i solanek

są objęte własnością górniczą. Prawo własności górniczej przysługuje Skarbowi Państwa w imieniu



którego działa Minister Środowiska. W granicach określonych przez ustawy Skarb Państwa,

z wyłączeniem innych osób, może korzystać z przedmiotu własności górniczej albo rozporządzać

sowim prawem wyłącznie przez ustanowienie użytkowania górniczego. Ustanowienie użytkowania

górniczego następuje w drodze umowy zawartej na piśmie pod rygorem nieważności.

Uprawnienia Skarbu Państwa w zakresie wynikającym z własności górniczej, w przypadku

wód leczniczych, termalnych i solanek, wykonują właściwe organy koncesyjne. Przepisów

dotyczących użytkowania górniczego nie stosuje się do robót geologicznych, których wykonywanie

nie wymaga uzyskania koncesji, a więc do poszukiwania wód leczniczych, termalnych i solanek.

Wynagrodzenie z tytułu ustanowienia użytkowania górniczego stanowi dochód budżetu

państwa. W przypadku nie uzyskania koncesji na eksploatację wód w terminie roku od dnia zawarcia

umowy o ustanowienie użytkowania górniczego, umowa ta wygasa. Użytkowanie górnicze wygasa

również w przypadku wygaśnięcia, cofnięcia lub utraty mocy koncesji (bez względu na przyczynę).

Przedsiębiorca, który rozpoznał złoże kopaliny stanowiące przedmiot własności górniczej,

w tym przypadku wód leczniczych, termalnych i solanek, i udokumentował je w stopniu

umożliwiającym sporządzenie projektu zagospodarowania złoża oraz uzyskał decyzję zatwierdzającą

dokumentację geologiczną tego złoża, może żądać ustanowienia na jego rzecz użytkowania

górniczego z pierwszeństwem przed innymi.

W granicach określonych przez ustawy oraz przez umowę o ustanowieniu użytkowania

górniczego przedsiębiorca, w celu wykonywania działalności regulowanej ustawą Prawo geologiczne

i górnicze, może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z przestrzeni objętej tym użytkowaniem,

w szczególności wykonywać roboty geologiczne i wydobywać kopalinę ze złoża.

Obiekty, urządzenia i instalacje wzniesione w przestrzeni objętej użytkowaniem górniczym

stanowią własność użytkownika górniczego. Jeśli jednak umowa o ustanowienie użytkowania

górniczego nie stanowi inaczej, przed wygaśnięciem tego prawa użytkownik górniczy jest

zobowiązany zabezpieczyć lub usunąć te obiekty.

Jeżeli cudza nieruchomość lub jej część jest niezbędna do wykonywania działalności

regulowanej ustawą, przedsiębiorca może żądać umożliwienia korzystania z tej nieruchomości przez

czas oznaczony, za wynagrodzeniem. Jeżeli na skutek ograniczenia prawa nieruchomość nie nadaje

się do wykorzystania na dotychczasowe cele, właściciel może żądać, aby przedsiębiorca dokonał jej

wykupu.

11.9. Plan ruchu zakładu górniczego

Eksploatacja kopalin jakimi są wody lecznicze, termalne i solanki, może być prowadzona

jedynie przez zakład górniczy na podstawie planu ruchu. Plan ruchu zakładu górniczego sporządza

przedsiębiorca w celu prowadzenia wydobycia kopalin zgodnie z warunkami określonymi w koncesji

i PZZ. Plan ruchu zakładu górniczego jest zatwierdzany decyzją Dyrektora Okręgowego Urzędu



Górniczego. Realizacja ustaleń koncesji i planu ruchu objęta jest nadzorem i kontrolą organów

nadzoru górniczego i administracji geologicznej.

Plan ruchu zakładu górniczego określa:

- strukturę organizacyjną zakładu, w tym osoby kierownictwa i dozoru ruchu;

- granice zakładu górniczego;

- przedsięwzięcia niezbędne w celu zapewnienia wykonywania działalności objętej koncesją

oraz bezpieczeństwa, racjonalnej gospodarki złożem, ochrony środowiska, obiektów

budowlanych, zapobiegania szkodom i ich naprawy.

Plan ruchu zakładu górniczego sporządza się z uwzględnieniem warunków określonych

w koncesji oraz projekcie zagospodarowania złoża. Plan ten sporządza się na okres od 2 do 6 lat.

Wniosek o zatwierdzenie planu ruchu przedkłada się organowi nadzoru górniczego co najmniej na

30 dni przed dniem zamierzonego rozpoczęcia robót lub wydobycia. Do wniosku o zatwierdzenie

planu ruchu dołącza się:

- dwa egzemplarze planu;

- odpisy decyzji wydanych przez inne organy;

- opinię wójta albo informację o jej braku, a w przypadku uwag oświadczenie o ich

uwzględnieniu lub przyczynach ich nieuwzględnienia.

Do wglądu przekazuje się odpis koncesji, projekt zagospodarowania złoża i projekt robót

geologicznych.

Organ nadzoru górniczego przesyła organowi koncesyjnemu kopię decyzji zatwierdzającej

plan ruchu zakładu górniczego.

Zmiany planu ruchu dokonuje się w formie dodatku do planu.

Szczegółowe wymagania dotyczące treści planu ruchu zakładu górniczego oraz jego

elementów określone są w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r. w sprawie

planów ruchu zakładów górniczych (Dz. U. 2012 poz. 372).

11.10. Dokumentacja mierniczo-geologiczna

Przedsiębiorca jest zobowiązany posiadać dokumentację mierniczo-geologiczną złoża. Na

żądanie organów administracji geologicznej i nadzoru górniczego przedsiębiorca jest obowiązany do

jej nieodpłatnego udostępnienia w zakresie niezbędnym do wykonywania ich działań.

W czasie eksploatacji kopaliny ze złoża przedsiębiorca, który uzyskał koncesję, powinien

uiszczać opłatę eksploatacyjną, ustalaną jako iloczyn stawki opłaty oraz ilości wydobytej kopaliny.

Aktualne stawki tych opłat znajdują się w obwieszczeniu Ministra Środowiska z dnia 16 września

2015 r. w sprawie stawek opłat na rok 2016 z zakresu przepisów Prawa geologicznego i górniczego

(M. P. 2015 poz. 817) i wynoszą:

- dla wód leczniczych: 1,46 zł/m3;



- dla wód termalnych: 0,00 zł/m3;

- dla solanek: 2,18 zł/m3.

W ramach prowadzonej ewidencji zasobów złoża, na podstawie wyników eksploatacji,

corocznie sporządza się operat. Operat stanowi element dokumentacji mierniczo-geologicznej złoża,

a wymagania, jakim powinien odpowiadać zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie operatu ewidencyjnego oraz wzorów informacji o zmianach

zasobów złoża kopaliny (Dz. U. 2011 Nr 262 poz. 1568).

11.11. Likwidacja zakładu górniczego

Przedsiębiorca, który uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny ze złoża jest zobowiązany

do utworzenia funduszu likwidacji zakładu górniczego, oraz do gromadzenia na nim środków

finansowych.

Dla wydobywania kopalin metodą otworów wiertniczych na fundusz przeznacza się

równowartość nie mniej niż 3% odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych zakładu górniczego,

ustalanych stosownie do przepisów o podatku dochodowym.

Środki na funduszu gromadzi się od dnia wymagalności opłaty eksploatacyjnej.

Środki funduszu stanowią koszty uzyskania przychodów w rozumieniu przepisów o podatku

dochodowym i mogą być wykorzystane wyłącznie w celu pokrycia kosztów likwidacji zakładu

górniczego lub jego oznaczonej części, a także zbędnych ze względów technicznych

i technologicznych urządzeń, instalacji, obiektów lub wyrobisk górniczych tego zakładu.

Na żądanie właściwego organu koncesyjnego lub właściwego organu nadzoru górniczego

przedsiębiorca jest zobowiązany do przedstawienia aktualnych wyciągów z rachunku bankowego, na

którym gromadzi środki funduszu, oraz informacje o sposobie ich wykorzystania.



Fig. 19. Uwarunkowania formalno-prawne poszukiwania i eksploatacji

wód podziemnych zaliczonych do kopalin



CZĘŚĆ IV.

FINANSOWANIE INWESTYCJI

12. Możliwości dofinansowania inwestycji

Inwestycje związane z wykorzystaniem wód zaliczonych do kopalin charakteryzują się

dużymi początkowymi nakładami finansowymi oraz długim okresem zwrotu poniesionych nakładów.

Dlatego powinny one korzystać ze wszelkiej możliwej pomocy, także finansowej, oferowanej przez

takie instytucje państwa jak Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

(NFOŚiGW) czy Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Głównym źródłem finansowania inwestycji polegających na zagospodarowaniu wód

zaliczonych do kopalin jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Z jego

udziałem zrealizowano m.in. inwestycje geotermalne na Podhalu, w Uniejowie, Stargardzie

Szczecińskim i Pyrzycach. W przypadku Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki

Wodnej warto ubiegać się o środki w bezpośrednich negocjacjach na podstawie posiadanych

dokumentów projektowych. W takich przypadkach zapadają indywidualne decyzje w odniesieniu do

konkretnych projektów.

Dotychczasowa praktyka pokazuje, że finansowane są przede wszystkim te projekty, które

pozwalają na uzyskanie wymiernego efektu ekologicznego, a zatem wykorzystują wody geotermalne.

Znacznie gorzej wygląda praktyka finansowania inwestycji wykorzystujących potencjał wód

leczniczych.

Za pośrednictwem NFOŚiGW oraz wojewódzkich funduszy udzielane jest wsparcie ze

środków krajowych i europejskich. W przypadku inwestycji zagospodarowującej wody lecznicze

w Tarnobrzegu należy w pierwszej kolejności rozważać wykorzystanie preferencyjnych kredytów

bankowych i środków europejskich.

12.1. Budowa podziemnej części inwestycji

Budowa podziemnej części inwestycji, tj. otworu wiertniczego może być sfinansowana

z bankowych środków kredytowych.

Podstawowym źródłem finansowania inwestycji poprzez kredyty bankowe jest Bank Ochrony

Środowiska (BOŚ S.A), jedna z najbardziej doświadczonych na polskim rynku instytucji bankowych

udzielających kredyty na projekty ekologiczne. Posiada on ofertę kredytową dla jednostek samorządu

terytorialnego i spółek komunalnych. Bank Ochrony Środowiska współpracuje z jednostkami

samorządu terytorialnego szczebla gminnego, powiatowego oraz wojewódzkiego, jak również



z jednostkami organizacyjnymi powiązanymi z samorządami i związkami samorządów

(www.bosbank.pl). BOŚ oferuje:

� Kredyty z linii międzynarodowych instytucji finansowych (Banku Rozwoju Rady Europy

i Europejskiego Banku Inwestycyjnego) umożliwiające sfinansowanie nawet do 100% kosztu

inwestycji. Środki z tego kredytu mogą być przeznaczone na inwestycje mające na celu

poprawę jakości życia mieszkańców oraz ochronę środowiska. Okres finansowania wynosi

minimalnie 4 lata od daty podpisania umowy kredytu, maksymalny okres zaś zgodnie

z wnioskiem klienta lub dokumentem zamówienia publicznego. Kwota kredytu nie może

przekroczyć 50% wartości kredytowanego przedsięwzięcia, istnieje natomiast możliwość

łączenia różnych źródeł finansowania (www.bosbank.pl).

� Kredyty inwestycyjne ze środków EBI (Europejski Bank Inwestycyjny). Ze środków tych jest

możliwe finansowanie projektów inwestycyjnych w następujących sektorach:

- ochrona środowiska,

- infrastruktura,

- odnawialne źródła energii i efektywność energetyczna,

- usługi zdrowotne i socjalne,

- edukacja, badania, rozwój i innowacje, rozwój gospodarki opartej na wiedzy,

- polityka rozwoju regionalnego.

Minimalny okres finansowania to 5 lat od daty podpisania umowy kredytu, maksymalny okres

zgodnie z wnioskiem klienta lub dokumentem zamówienia publicznego. Kwota kredytu nie

może przekroczyć 50% wartości kredytowanego przedsięwzięcia, istnieje natomiast

możliwość łączenia różnych źródeł finansowania. Maksymalna wartość projektu

finansowanego z tego kredytu nie może przekroczyć 25 mln euro, minimalna zaś 40 tys. euro

lub równowartość w PLN (www.bosbank.pl).

BOŚ Bank oferuje także kompleksową obsługę obligacji komunalnych, która poza

finansowaniem planowanego i przejściowego deficytu budżetu, umożliwia m.in.:

- skonsolidowanie istniejącego zadłużenia,

- sfinansowanie planowanych inwestycji i zadań bieżących,

- ustalenie długoletnich i dogodnych terminów spłaty,

- spełnienie warunków wynikających z art. 243 ustawy o finansach publicznych,

- sprawniejsze formułowanie budżetów na lata następne.

12.2. Budowa naziemnej części inwestycji

Budowa naziemnej części inwestycji wraz z infrastrukturą towarzyszącą może być

sfinansowana ze środków europejskich.



Finansowanie przedsięwzięć ze środków europejskich, których inicjatorami są jednostki

samorządu terytorialnego przewidziano w ramach 16 Regionalnych Programach Operacyjnych.

Szczegółowe informacje dotyczące Regionalnych Programów Operacyjnych na lata 2014-2020 zostały

umieszczone na stronach internetowych poszczególnych województw. Regionalny Program

Operacyjny dla województwa podkarpackiego przewiduje m.in. w rozdziale 6.2 wsparcie budowy

i remontu infrastruktury ochrony zdrowia i pomocy społecznej (www.rpo.podkarpackie.pl).

Fundusze z tego źródła mogą służyć do powstania koniecznej infrastruktury medycznej

wykorzystującej potencjał wód leczniczych w Tarnobrzegu. O środki z tego funduszu mogą ubiegać

się jednostki samorządu terytorialnego gdzie maksymalny poziom dofinansowania projektów, jako

procent wydatków kwalifikowanych objętych dofinansowaniem w ramach działania wynosi:

� dla projektów nieobjętych pomocą publiczną – maksymalnie 85% wydatków

kwalifikowalnych,

� dla projektów objętych pomocą publiczną – zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie

zasadami.

Wsparcie finansowe z tego programu udzielane jest w formie dotacji, nabór wniosków

odbywa się od 28.12.2015 r. do 23.03.2016 r. (www.rpo.podkarpackie.pl).

W ramach działania 2.5 Poprawa jakości środowiska miejskiego Narodowy Fundusz

Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, jako instytucja wdrażająca Oś priorytetową II Ochrona

środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu, współfinansowanej ze środków Funduszu Spójności

w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020, działając na podstawie

porozumienia z Ministrem Środowiska przeprowadza konkurs projektów (konkurs nr

POIS.2.5/1/2015) (www.nfosigw.gov.pl). Nabór rozpoczyna się 30 listopada 2015 r. Ostateczny

termin składania wniosków o dofinansowanie upływa dnia 29 lutego 2016 r. Przedmiotem tego

konkursu jest wsparcie przede wszystkim rekultywacji oraz realizacji celów środowiskowych

obszarów zanieczyszczonych lub zdegradowanych (zlokalizowanych na terenach miast i w ich

obszarach funkcjonalnych), co pozwoli na usunięcie zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska.

W praktyce oznacza to wsparcie takich działań jak rekultywacja terenów zdegradowanych lub

zdewastowanych i remediacja terenów zanieczyszczonych, z przeznaczeniem terenu na cele

środowiskowe. Dofinansowanie otrzymają projekty obejmujące rekultywację lub remediację terenów

zdegradowanych, zdewastowanych lub zanieczyszczonych na terenie miast i w ich obszarach

funkcjonalnych, w tym terenów poprzemysłowych, powojskowych, pogórniczych i in. W ramach

tego programu wsparcie otrzymają projekty inwentaryzacyjne terenów zdegradowanych i terenów

zanieczyszczonych. W ramach projektów inwentaryzacyjnych finansowane będą działania związane

z analizami degradacji i zanieczyszczenia terenu, badania zanieczyszczenia gleby, ziemi i wód

gruntowych i analizy dotyczące możliwych sposobów i kosztów przeprowadzenia remediacji lub

rekultywacji (www.nfosigw.gov.pl). Finansowane będą działania wyłącznie w odniesieniu do terenu,



który zostanie zagospodarowany na cele środowiskowe. Kwota środków przeznaczona na

dofinansowanie projektów w ramach tego konkursu wynosi 84 000 000,00 zł w tym:

• 40 000 000,00 zł zostanie przeznaczone na projekty dotyczące zanieczyszczonych lub

zdegradowanych terenów;

• 40 000 000,00 zł zostanie przeznaczone na projekty dotyczące rozwoju terenów zielonych

w miastach;

• 4 000 000,00 zł zostanie przeznaczone na inwentaryzacje terenów zdegradowanych lub

zanieczyszczonych.

Maksymalny udział dofinansowania w wydatkach kwalifikowalnych na poziomie projektu

w ramach Działania 2.5 wynosi 85% (www.nfosigw.gov.pl).

W przypadku Tarnobrzega środki z tego działania mogłyby posłużyć wyposażeniu w stosowną

infrastrukturę zrekultywowanych terenów pogórniczych.



13. Podsumowanie i wnioski

1. Budowa geologiczna rejonu Tarnobrzega jest dobrze rozpoznana w związku z licznymi

pracami dotyczącymi eksploatacji tutejszych złóż siarki.

2. Wody podziemne przydatne do celów balneoterapeutycznych występują w mioceńskim

poziomie wodonośnym.

3. Utworami wodonośnymi są piaski i piaskowce baranowskie oraz wapienie serii chemicznej.

4. Mając na uwadze miąższość i zasobność poziomów wodonośnych najbardziej

perspektywicznymi utworami dla ujęcia wód leczniczych są piaskowce i piaski baranowskie.

5. Wody poziomu mioceńskiego posiadają mineralizację powyżej 1000 mg/dm3, a ze składników

swoistych zawierają siarkowodorów w ilości powyżej 1 mg/dm3, a więc można je zaliczyć do

mineralnych wód siarczkowych.

6. Na terenie położonym na południe od Machowa w utworach miocenu mogą występować

wody typu Cl-Na o mineralizacji kilkunastu g/dm3 i zawartości takich składników swoistych

jak siarkowodór i jod.

7. Wyklucza się możliwość uzyskania z utworów neogenu na omawianym obszarze solanek oraz

wód termalnych przydatnych do celów grzewczych.

8. Wody tego typu mogą występować jedynie w osadach kambru, jednak z uwagi na

wykształcenie litologiczne i bardzo słabe właściwości kolektorskie uzyskanie większych ilości

wód jest bardzo mało prawdopodobne.

9. Najkorzystniejsze warunki dla zlokalizowania ujęcia wód siarczkowych znajdują się

w południowej części miasta, na obszarze rozciągającym się pomiędzy centrum miasta

a Jeziorem Tarnobrzeskim.

10. W celu ujęcia wód siarczkowych należy wykonać otwór wiertniczy o głębokości około 150 m.

11. Wody siarczkowe okolic Tarnobrzega są zbliżone właściwościami fizyko-chemicznymi do

wód występujących w uzdrowisku Busko-Zdrój i mogą znaleźć zastosowanie w balneoterapii

jako pomocne w leczeniu wielu schorzeń.



SPIS WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW

BIELEC B., BURCHARD T., HAŁADUS A., KANIA J., KIREJCZYK J., KULMA R.,

OSTROWSKI R., PANTULA Z. & SZCZEPAŃSKA J., 2003 – Dokumentacja określająca

warunki hydrogeologiczne likwidowanego zakładu górniczego odkrywkowej kopalni

Machów. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 1943/2003, Warszawa.

BURCHARD T., KIREJCZYK J. & PANTULA Z., 2000 – Ekologiczne aspekty likwidacji kopalń

siarki. [W:] Doświadczenia z likwidacji zakładów górniczych. SITG, Baranów Sandomierski,

s.: 43-48.

BUREK J., 1954 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki kat. C2 w Tarnobrzegu. Narodowe

Archiwum Geologiczne, nr 4633/161, Warszawa.

DOMINIAK S., 2006 – Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg (888).

Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

DOMINIAK S., BOJAKOWSKA I., PASIECZNA A., TOMASSI-MORAWIEC H. & WODYK K.,

2006 – Objaśnienia do Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg

(888). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

GĄSIEWICZ A., 2000 – Sedymentologia i diageneza wapieni poselenitowych a model genetyczny

polskich złóż siarki rodzimej. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, CLXXII, s.:

1-143.

GÓRECKI W. red. nauk., 2012 – Atlas geotermalny zapadliska przedkarpackiego. Akademia

Górniczo-Hutnicza, Kraków.

GÓRKA J., LEŚNIAK J. & SZKLARCZYK T., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika

wód podziemnych nr 425, 426, 427. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 1311/97,

Warszawa.

HAŁADUS A. & KULMA R., 1996 – Aktualizacja wyników dotychczas wykonanych badań

modelowych dla wyrobisk poeksploatacyjnych Machów i Piaseczno z uwzględnieniem

harmonogramu skojarzonej ich likwidacji. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

KANIA J., 2002 – Wpływ likwidacji kopalń odkrywkowych siarki na zmiany stosunków wodnych

w ich otoczeniu. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, nr 403. Hydrogeologia,

z. III, s.:5-61.

KANIA J., 1998 – Aktualne i prognozowane stosunki wodne w czwartorzędowym poziomie

wodonośnym na obszarze likwidowanej kopalni siarki Machów. Sprawozdanie z Posiedzenia

Komisji Naukowej Polskiej Akademii Nauk, nr 41, 1, s.:213-216.

KAWULAK M. & NIEĆ M., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz

Tarnobrzeg (888) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

KAZIMIERSKI B., MIKOŁAJCZYK A., KUCZYŃSKA A., CABALSKA J., GALCZAK M. &

GAŁKOWSKI P., 2015 – Monitoring wód podziemnych. Publikacja internetowa



(http://www.psg.gov.pl/artykuly i publikacje/artykuly1/monitoring-wod-podziemnych1.html;

wg stanu na 18.12.2015 r.).

KLECZKOWSKI A. red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)

w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-

Hutnicza, Kraków.

KOWALIK J. & WÓJTOWICZ J., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. B+C1 złoża siarki

rodzimej Machów I (odkrywka). Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 1052/91, Warszawa.

KOWALIK J. & NOWAK K., 1993 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C1 złoża

siarki rodzimej Machów I (odkrywka). Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 718/93,

Warszawa.

KOWALIK J. & NOWAK K., 1985 – Dodatek (rozliczeniowy) nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kategorii C1+B złoża siarki rodzimej Piaseczno wraz z filarem Wisły. Narodowe Archiwum

Geologiczne, nr 13646, Warszawa.

KOWALIK J., PRAŻAK B. & NOWAK K., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. A+B+C1+C2

złoża siarki rodzimej Machów II (eksploatacja otworowa). Narodowe Archiwum Geologiczne,

nr 990/2014, Warszawa.

KOWALIK J., ŚMIECH S., OGONOWSKA A. & JESIONOWSKI M., 1983 – Dokumentacja

geologiczna w kat. A+B+C1 złoża siarki rodzimej Jeziórko-Grębów-Wydrza. Narodowe

Archiwum Geologiczne, nr 14831, Warszawa.

KOWALIK J., PISKORZ S., ŚMIECH S. & PISKORZ A., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat.

C1 złoża siarki rodzimej Baranów Sandomierski-Skopanie. Narodowe Archiwum


KUBICA B., 1992 – Rozwój litofacjalny osadów chemicznych Badenu w północnej części zapadliska

przedkarpackiego. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, CXXXIII, s.:1-64.

KUBICA B., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki Świniary. Narodowe Archiwum

Geologiczne, nr 4633/164, Warszawa.

KULMA R., HAŁADUS A., KIREJCZYK J. & KANIA J., 1997 – Wpływ projektowanego zbiornika

wodnego w wyrobisku poeksploatacyjnym siarki w Machowie k. Tarnobrzega na wody

podziemne. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, nr 13, 2, s.: 263-272.

LISIK R. & SZCZEPAŃSKI A., 2014 – Siarczkowe wody lecznicze w części zapadliska

przedkarpackiego. Hydrogeotechnika, Kielce-Kraków, s.: 1-288.

MACIOSZCZYK A. & DOBRZYŃSKI D., 2007 – Hydrogeochemia strefy aktywnej wymiany wód

podziemnych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s.:1-448.

MALINOWSKI J., PEREK M. & WITKOWSKA B., 1991 – Warunki hydrogeologiczne rejonu złóż

siarki Baranów Sandomierski-Skopanie, Tarnobrzeg, Jeziórko, Jamnica. Praca

niepublikowana. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 253/92. Państwowy Instytut

Geologiczny, Warszawa.



PACZYŃSKI B. & PŁOCHNIEWSKI Z., 1996 – Wody mineralne i lecznicze Polski. Państwowy

Instytut Geologiczny, Warszawa, s.: 1-108.

PACZYŃSKI B. & SADURSKI A. red., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom II. Wody

mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

PAWŁOWSKI S. 1965 – Zarys budowy geologicznej okolic Chmielnika-Tarnobrzega. Przewodnik

XXXVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tarnobrzegu. Wydawnictwa

Geologiczne, Warszawa.

PAWŁOWSKI S. 1956 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki w Piasecznie koło Koprzywnicy.

Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 4633/181, Warszawa.

PAWŁOWSKI S., PAWŁOWSKA K. & KUBICA B., 1985 – Budowa geologiczna tarnobrzeskiego

złoża siarki rodzimej. Prace Instytutu Geologicznego, nr 114, s.:1-109.

PEREK M., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg (888) wraz

z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

PEREK M., 1995 – Stan degradacji czwartorzędowych wód podziemnych w zachodnim obszarze

tarnobrzeskiego przemysłu siarkowego. Przegląd Geologiczny, nr 43, 11, s.: 945-948.

PISKORZ S., MOLENDA B., NOWAK K. & WÓJTOWICZ J., 1981 – Dokumentacja geologiczna w

kat. C1+B złoża siarki rodzimej Piaseczno wraz z filarem Wisły. Narodowe Archiwum


PISKORZ S., NOWAK K., WÓJTOWICZ J. & MOLENDA B., 1982 – Dokumentacja geologiczna

w kat. B+C1+C2 złoża siarki rodzimej Machów. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego

w Kielcach, nr Z/1350, Kielce.

RAJCHEL L., 2000 – Źródła wód siarczkowych w Karpatach Polskich. Kwartalnik Akademii

Górniczo-Hutniczej. Geologia, t. 26, z . 3.

ROMANEK A., 1988 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg

(888) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

ROMANIEC E., NIEMCZYK J. & BOBOWSKA M., 1964 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki

rodzimej Tarnobrzeg-Machów. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 5203a, Warszawa.

SĘKIEWICZ J. & ZAWADZKI J., 1972 – Wpływ eksploatacji otworowej na zmiany chemizmu wód

w rejonie złoża siarki. Przegląd Geologiczny, nr 7, s.: 333-336.

SMUSZKIEWICZ A., 1969 – Chemizm wód trzeciorzędowych rejonu Machowa. Kwartalnik

Geologiczny, t. 13, nr 3, s.: 629-642.

SOCHA M., 2008 – Geośrodowiskowe uwarunkowania wykorzystania energii wód termalnych

paleogeńsko-mezozoicznego zbiornika podhalańskiego. Praca doktorska. Archiwum Wydziału

Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

STRABURZYŃSKA-LUPA A. & STRABURZYŃSKI G., 2008 – Fizjoterapia z elementami

klinicznymi. Tom 2. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.



SZCZEPAŃSKI A., KULMA R., HAŁADUS A. & KANIA J., 1997 – Prognoza zmian stosunków

wodnych w rejonie wyrobiska poeksploatacyjnego byłej Kopalni Siarki Piaseczno. Archiwum

Zakładu Hydrogeologii i Ochrony Wód Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków.

SZEWCZYK J., 2007 – Strumień cieplny a temperatura i mineralizacja wód podziemnych. [W:]

Hydrogeologia regionalna Polski. Tom II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz

kopalniane (Paczyński B. & Sadurski A. red.). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa,

s.: 14-24.

SZEWCZYK J. & GIENTKA D., 2009 – Terrestrial heat flow density in Poland – a new approach.

Geological Quarterly, 53, 1, s.: 125-140.

ŚLIWIŃSKI W., 2011 – Kopaliny lecznicze w uzdrowiskach. [W:] Kopaliny lecznicze w polskich

uzdrowiskach. Resortowe szkolenie służb geologiczno-górniczych, Kołobrzeg, 7-9.12.2011 r.

Uzdrowisko Kołobrzeg S.A., s.:87-99.

TABOR M. & BURCHARD T., 1993 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat.

A+B+C1+C2 złoża siarki rodzimej Machów II (eksploatacja otworowa). Rozliczenie zasobów

pola E. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 6/94, Warszawa.

TUREK S., 1982 – Własności hydrogeologiczne osadów chemicznych na obszarze złoża siarki

w rejonie Tarnobrzega. Biuletyn Instytutu Geologicznego, nr 339. Z badań

hydrogeologicznych w Polsce, t. VI, s.: 5-40.

TUREK S., 1978 – Ciśnienie oraz własności fizyczne i chemiczne wód mioceńskiego poziomu

wodonośnego w rejonie Tarnobrzega przed eksploatacją złoża siarki. Biuletyn Instytutu

Geologicznego, nr 309. Z badań geologicznych regionu świętokrzyskiego, t. XIII, s.: 189-209.

TUREK S., 1977 – Własności hydrogeologiczne osadów piaszczystych warstw baranowskich

w rejonie Tarnobrzega. Biuletyn Geologiczny, t. 21, s.: 203-215.

TUREK S., 1965 – Charakterystyka hydrochemiczna wód poziomu trzeciorzędowego w rejonie

Tarnobrzega na tle obszaru środkowej części zapadliska przedkarpackiego. Przewodnik

XXXVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tarnobrzegu. Wydawnictwa

Geologiczne, Warszawa.

WITCZAK S. & ŚWIĄDER A., 2010 – Analiza składników swoistych wód siarczkowych rejonu

Buska-Zdroju. [W:] Wody siarczkowe w rejonie Buska-Zdroju (Lisik R. red.).

Hydrogeotechnika, Kielce, s.:245-266.

www.bosbank.pl; wg stanu na 08.01.2016 r.

www.nfosigw.gov.pl; wg stanu na 08.01.2016 r.

www.rpo.podkarpackie.pl; wg stanu na 08.01.2016 r.

STUDIUM MOŻLIWOŚCI WYSTĘPOWANIA I ... -...

Documents

Transcript of STUDIUM MOŻLIWOŚCI WYSTĘPOWANIA I ... -...