P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y P AŃS T W O W Y I N S T Y T U T B A D A W C Z Y O P R A C O W A N I E Z A M Ó W I O N E P R Z E Z M I N I S T R A ŚR O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz BARCZEWO (176)

Warszawa 2012

Autorzy planszy A: Robert Formowicz*, Katarzyna Strzemińska* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*,

Małgorzata Marczak**, Jerzy Król, **

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska- Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*

Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*- Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Przedsiębiorstwo Geologiczna „PROXIMA” SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN...

Copyright by PIG-PIB and MŚ, Warszawa 2012

Spis treści

I. Wstęp (Robert Formowicz)........................................................................................ 3

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Robert Formowicz)........................... 4

III. Budowa geologiczna (Robert Formowicz)................................................................. 6

IV. ZłoŜa kopalin (Robert Formowicz)............................................................................ 9

1. Kopaliny ilaste...................................................................................................... 11

2. Kruszywa piaskowo-Ŝwirowe. ............................................................................. 12

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Robert Formowicz)......................................... 14

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Robert Formowicz)..................... 16

VII. Warunki wodne (Robert Formowicz)........................................................................ 17

1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 17

2. Wody podziemne.................................................................................................. 19

VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 21

1. Gleby (Paweł Kwecko)......................................................................................... 21

2. Osady (Izabela Bojakowska)................................................................................ 23

3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec)............................... 27

IX. Składowanie odpadów (Małgorzata Marczak, Jerzy Król)..................................... 29

X. Warunki podłoŜa budowlanego (Robert Formowicz).............................................. 34

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemińska)........ 35

XII. Zabytki kultury (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemińska)................................ 40

XIII. Podsumowanie (Robert Formowicz, Małgorzata Marczak, Jerzy Król)................. 42

XIV. Literatura .................................................................................................................. 44

3

I. Wstęp

Arkusz Barczewo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wy-

konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego

Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicz-

nym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym

PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu

wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Barczewo Mapy

geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Górnośląskim

Państwowego Instytutu Geologicznego (Formowicz, Strzemińska, 2006). Niniejsze opraco-

wanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali

1:50 000” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”.

Mapa składa się z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane treści Mapy geolo-

giczno-gospodarczej zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór-

nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budow-

lanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie-

dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów

w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane

na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego

składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych

obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi,

lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa-

dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków

zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych

i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska

przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo-

darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą

być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje-

wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowa-

niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią

ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów

ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

4

Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz

konsultacji i uzgodnień dokonanych w archiwach Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie

i Starostwa Powiatowego w Olsztynie, Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego

Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz w Regio-

nalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, i w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Za-

bytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równieŜ informacje uzyskane w siedzibach nadle-

śnictw oraz w urzędach gmin.

Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2011

roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Barczewo wyznaczają współrzędne geograficzne 53°40’–

53°50’ szerokości geograficznej północnej i 20°30’–20°45’ długości geograficznej wschod-

niej. Administracyjnie omawiany obszar znajduje się w granicach województwa warmińsko-

mazurskiego, na terenie powiatu olsztyńskiego, do którego naleŜą gminy: Barczewo, Dywity,

Purda, Stawiguda oraz miasto Barczewo. Skrajna południowo-wschodnia część arkusza znaj-

duje się w granicach powiatu szczycieńskiego (gmina Pasym), a część zachodnia w granicach

miasta Olsztyn.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza Bar-

czewo wchodzi w skład makroregionu Pojezierze Mazurskie naleŜącego do podprowincji

Pojezierzy Wschodniobałtyckich, będącej częścią prowincji NiŜu Wschodniobałtycko-

Białoruskiego (fig. 1). Cały omawiany obszar znajduje się w granicach mezoregionu Poje-

zierze Olsztyńskie sąsiadującego od północy z: Równiną Ornecką, Wzniesieniami Górow-

skimi i Równiną Sępopolską, od wschodu z Pojezierzem Mrągowskim, od południa z Rów-

niną Mazurska i Garbem Lubawskim, a od zachodu z Pojezierzem Iławskim. Pojezierze

Olsztyńskie rozciąga się po obu brzegach górnego biegu Łyny, a jego całkowita powierzch-

nia wynosi 3820 km2.

Obszar objęty arkuszem Barczewo znajduje się na bezpośrednim zapleczu moren czo-

łowych górnego stadiału zlodowacenia wisły. Krajobraz jest zróŜnicowany – od falistych

równin wysoczyzny polodowcowej i powierzchni sandrowych, poprzez pagórkowaty rejon

kemów i plateau kemowych, do bardzo urozmaiconej rzeźby w strefie moren czołowych.

Maksymalne deniwelacje wynoszą 81 m. NajwyŜsze wzniesienia na arkuszu stanowią wzgó-

rza morenowe w jego południowej części z kulminacją na wysokości 181,5 m n.p.m. w okoli-

5

cach odsady Rykowiec. NajniŜej połoŜonym miejscem omawianego obszaru jest dolina rzeki

Wadąg na północ od Olsztyna – 98,0 m n.p.m.

Fig.1. PołoŜenie arkusza Barczewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica mezoregionu,

Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olsztyńskie; 842.82 – Pojezierze Mrągowskie; 842.87 – Równina Mazurska

Pod względem klimatycznym obszar odwzorowany w granicach arkusza naleŜy do ma-

zurskiej dzielnicy klimatycznej, która swym zasięgiem obejmuje Pojezierze Mazurskie i jest

obok obszarów górskich najzimniejszą dzielnicą klimatyczną Polski. Klimat ten cechuje się

duŜą zmiennością stanów pogody. Średnie roczne opady wynoszą 500–600 mm, a wpływ

jezior i lasów zaznacza się lokalnym wzrostem ich do 650 mm. Okres wegetacyjny trwa oko-

ło 160–190 dni i znacznie róŜni się w poszczególnych latach, nawet o kilka tygodni. Średnie

roczne temperatury wynoszą +7o C. Długość bezmroźnego okresu wynosi średnio 125 dni.

Średnie sumy roczne opadów dla terenu gminy wynoszą 550 mm, z przewagą opadów półro-

cza letniego. Okres wczesnowiosenny charakteryzuje się często niedoborem opadów, co na

glebach łatwo przepuszczalnych stwarza niedogodne warunki dla wegetacji roślin. Dominują-

6

ce wiatry zachodnie, północno-zachodnie i południowo-zachodnie często uzyskują znaczne

prędkości (nawet do 17 m/sek) (Wiszniewski, 1973).

Omawiany teren ma głównie charakter rolniczy. Udział gruntów rolnych w całkowitej

powierzchni wynosi około 30% i koncentrują się one głównie w części północnej i środkowej

arkusza. Większość gruntów rolnych mieści się w klasach bonitacyjnych I–IVa. PrzewaŜają

gleby brunatne zajmujące około 40 % powierzchni uŜytków rolnych. Na obszarach podmo-

kłych występują gleby hydrogeniczne powstałe z utworów kształtowanych pod wpływem

wody stojącej. Wśród gleb hygrogenicznych przewaŜają zalegające pod uŜytkami zielonymi

gleby murszowo-torfowe powstałe na skutek przesuszania wywołanego melioracją. Spotyka-

ne są takŜe gleby gytiowe ukształtowane w wyniku spuszczenia wody z jezior. Łąki rozciąga-

ją się w dolinie rzek: Kośna, Wadąg i kanału Kiermas, a takŜe w rejonach jezior. DuŜe kom-

pleksy leśne zajmują południową część arkusza, gdzie zlokalizowane są rezerwaty przyrodni-

cze „Las Warmiński” i „Jezioro Kośno”.

Podstawą gospodarki na arkuszu Barczewo jest rolnictwo, głównie hodowla trzody

chlewnej i bydła, a takŜe uprawy (pszenica i buraki). Na omawianym arkuszu znajduje się

wschodnia część Olsztyna, stolicy województwa warmińsko-mazurskiego i siedziby powia-

tów grodzkiego i ziemskiego. Powierzchnia terenu miasta Olsztyna znajdująca się w grani-

cach arkusza wynosi ok. 30 km2. W Olsztynie znajduje się największy na arkuszu zakład

przemysłowy Michelin Polska (dawne zakłady przemysłu gumowego Stomil-Olsztyn), a tak-

Ŝe liczne zakłady przemysłu rolno-spoŜywczego, budowlanego oraz warsztaty i stacje benzy-

nowe. W północno-wschodniej części omawianego terenu leŜy miasto Barczewo, które jest

siedzibą gminy wiejsko-miejskiej. Do większych skupisk ludzkich naleŜą: Łęgajny, Klewki

i Purda, która jest siedzibą gminy wiejskiej. W okolicach Łęgajn w starym wyrobisku po eks-

ploatacji piasków i Ŝwirów zlokalizowane jest duŜe komunalne wysypisko śmieci dla Olszty-

na i okolicznych gmin.

Sieć komunikacyjna jest dobrze rozwinięta i zapewnia dogodne połączenia między

wszystkimi miejscowościami znajdującymi się na omawianym terenie oraz połączenia mię-

dzyregionalne. Przez obszar objęty arkuszem przebiegają droga krajowa nr 16 prowadząca

z Olsztyna do Mrągowa i Ełku, a takŜe droga krajowa nr 51 w kierunku przejścia granicznego

Bezledy.

III. Budowa geologiczna

Obszar objęty arkuszem Barczewo leŜy w obrębie syneklizy perybałtyckiej na granicy

z wyniesieniem mazursko-suwalskim. Najstarszymi osadami stwierdzonymi na omawianym

7

obszarze są utwory kredy górnej nawiercone w Olsztynie, na głębokości 340 m (kreda piszą-

ca) (Rumiński, 2003). Na utworach kredy górnej zalega nieciągła warstwa osadów piaszczy-

sto-ilastych z glaukonitem naleŜących do oligocenu, o maksymalnej miąŜszości 57 m. Bezpo-

średnie podłoŜe czwartorzędu na całym obszarze arkusza stanowią trzeciorzędowe osady

miocenu i pliocenu.

Miocen reprezentowany jest przez iły niebiesko-szare, często węgliste z wkładkami wę-

gla brunatnego oraz piaski i mułki. MiąŜszość osadów miocenu w najgłębszym otworze (re-

jon Olsztyna) wynosi 158 m. Pliocen z reguły jest zredukowany i występuje jedynie płatami

w postaci niewielkiej miąŜszości pstrych lub szarych iłów mułkowatych. Osady pliocenu

o miąŜszości od 31 do 44 m stanowią podłoŜe podczwartorzędowe głównie we wschodniej

części omawianego arkusza.

Powierzchnia całego obszaru arkusza przykryta jest utworami czwartorzędowymi

o zmiennej miąŜszości od 40 m w rejonie Olsztyna, do 181,5 m we wschodniej części arkusza

w okolicach Werandy. W obrębie plejstocenu wyróŜniono osady zlodowaceń: południowo-

polskich (nidy i sanu), środkowopolskich (odry i warty) i północnopolskich (stadiał środkowy

i górny zlodowacenia wisły) (fig. 2). Pomimo duŜej miąŜszości osadów plejstocenu brak jest

wszystkich poziomów glin zwałowych odpowiadających kolejnym zlodowaceniom.

Na obszarze arkusza Barczewo wyróŜniono dwa poziomy glin zwałowych zlodowaceń

południowopolskich rozdzielone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi o maksymal-

nej miąŜszości 65 m w rejonoie Barczewa. Występowanie tych osadów związane jest z obni-

Ŝeniami podłoŜa podczwartorzędowego.

Osady zlodowaceń środkowopolskich reprezentowane są przez trzy poziomy glin zwa-

łowych oraz rozdzielające je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. MiąŜszość kompleksu środko-

wopolskiego wynosi zwykle od 30 do 40 m, maksymalnie w okolicach Barczewa dochodząc

do 60 m. Miejscami gliny tych zlodowaceń są całkowicie zerodowane.

W początkowym okresie zlodowacenia odry osadzały się mułki zastoiskowe podściela-

jące miejscami (rejon Barczewa i Werandy) pierwszy poziom glin zwałowych zlodowaceń

środkowopolskich. Gliny zwałowe stanowią poziom nieciągły niekiedy rozdzielony przez

warstwę piasków grubo- i średnioziarnistych ze Ŝwirami (rejon Zazdrość). W Linowie kom-

pleks glin zwałowych o miąŜszości 40 m, zalega na iłach pstrych pliocenu. PowyŜej zalegają

piaski i Ŝwiry oraz mułki wodnolodowcowe o maksymalnej miąŜszości dochodzącej do 40 m.

8

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Barczewo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa,

A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopol-skie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 16 – piaski, muł-ki i Ŝwiry ozów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe

Numeracja wydzieleń zgodna z Mapą…(Marks i in. red., 2006)

Osady najmłodszych zlodowaceń występują na całym obszarze arkusza w postaci

dwóch poziomów glin zwałowych, z których dolny pokład jest cienki i nie tworzy ciągłej po-

krywy. Profil utworów stadiału środkowego rozpoczynają piaski i mułki zastoiskowe

o zmiennych miąŜszościach od kilkunastu metrów w rejonie Barczewa do 47,4 m w okolicach

Klewek. Na pozostałym obszarze osady zastoiskowe z tego okresu nie występują. PowyŜej

9

zalegają piaski, miejscami mułki wodnolodowcowe o maksymalnej miąŜszości 20 m, które na

większości obszaru tworzą pokrywę na glinach zwałowych zlodowacenia warty. W ich stro-

powej części, w rejonie Barczewa, występują gliny zwałowe dolne o miąŜszości 1,6 m. Sta-

diał środkowy od górnego oddzielają piaski i Ŝwiry z otoczakami, na których zalega górny

poziom glin zwałowych o miąŜszości nieprzekraczającej 20 m. Gliny zwałowe tego poziomu

budują wysoczyznę morenową, która obejmuje znaczną część powierzchni arkusza. Bezpo-

średnio na glinach zwałowych występują piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych, a takŜe pia-

ski, Ŝwiry, i głazy, miejscami gliny moren martwego lodu, tworząc liczne wzgórza moreno-

we. W południowo-wschodniej części arkusza ciąg wzgórz moren czołowych wyznacza mak-

symalny zasięg górnego stadiału zlodowacenia wisły.

W północnej części arkusza rozciągają się równiny zastoiskowe zbudowane z mułków

ilastych i piaszczystych, których miąŜszość wynosi od około 2 do powyŜej 10 m. W rejonie

Barczewa i Bogdan znajdują się liczne drobne pagórki kemów zbudowane z mułków piasz-

czystych i piasków pylastych tworzące rozległe plateau kemowe. PołoŜone na południe od

jeziora Kiermas niewielkie wzgórza akumulacji szczelinowej zbudowane są z piasków

i Ŝwirów (ozy). Liczne są równieŜ kemy utworzone z głównie z piasków róŜnoziarnistych

z domieszką Ŝwirów. Równiny sandrowe pokrywają znaczne obszary arkusza w jego północ-

nej i południowej części. Zbudowane są z piasków róŜnoziarnistych z domieszką Ŝwirów,

a ich miąŜszość wynosi od kilku do ponad 20 m.

Osady akumulowane w schyłkowej części plejstocenu to głównie piaski, Ŝwiry i miej-

scami gliny deluwialne zlokalizowane w dolnych częściach zboczy i rynien rozcinających

powierzchnie sandrów. Ich miąŜszość dochodzi do kilku metrów.

Holocen reprezentowany jest głównie przez osady organiczne i nieorganiczne, do któ-

rych zaliczają się kreda jeziorna, gytie i torfy oraz mułki jeziorne i piaski rzeczne. Utwory te

występują głównie w strefach przyjeziornych i dolinach rzecznych oraz w licznych podmo-

kłych obniŜeniach terenu. MiąŜszość osadów organicznych waha się od 1,0–5,0 m.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Barczewo udokumentowano 8 czwartorzędowych złóŜ

kopalin pospolitych, w tym 4 złoŜa surowców ilastych oraz 4 złoŜa kruszywa piaskowo-

Ŝwirowego. Zestawienie udokumentowanych złóŜ kopalin, oraz ich charakterystykę gospo-

darczą i klasyfikację przedstawiono w tabeli 1

10

Tabela 1

ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne bilansowe

(tys. t., tys. m3*)

Kategoria rozpo-znania

Stan zagospoda-

rowania złoŜa

Wydobycie (tys. t., tys.

m3*)

Zastosowa-nie kopaliny

Klasyfikacja złóŜ Numer złoŜa

na mapie

Nazwa złoŜa Rodzaj kopali-

ny

Wiek kompleksu

litologiczno – surowcowego

według stanu na 31.12.2010 . (Szuflicki i in. red., 2011) klasy 1–4 klasy A–C

Przyczyny konflikto-

wości złoŜa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Łęgajny i(ic) Q 1235* C2 N - Scb 4 C W, Z, Gl 2 Łęgajny p,pŜ Q 387 C1 Z - Skb, Sd 4 B W 3 Łęgajny IV p Q 260 C1 Z - Skb 4 B W 4 Łęgajny III p,pŜ Q 714 C1 G 46 Skb 4 B W 5 Łęgajny II i(ir) Q 723* B+C2 N - Sb 4 B W, Gl 6 Karolin i(ic) Q 175 * B+C1 Z - Scb 4 B W, Z 7 Sapuny i(ic) Q 2300* C2 N - Scb 4 B W, Gl 8 Skajboty pŜ Q 3150 C1 N - Skb, Sd 4 B W

Rubryka 3 – p – piasek, pŜ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, i(ir) – iły o innych zastosowaniach (do produkcji kruszyw lekkich – glinoporytu). Rubryka 4 – Q – Czwartorzęd Rubryka 6 – B, C1, C2 – kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C1* – złoŜa zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9 – kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej, Sd – kruszyw drogowych, Sb – budowlane Rubryka 10 – złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜa: B – konfliktowe Rubryka 12 – Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych, Z – konflikt zagospodarowania terenu

11

1. Kopaliny ilaste

ZłoŜa kopalin ilastych „Łęgajny”, „Łęgajny II”, „Karolin” i „Sapuny” występują w ob-

rębie osadów zastoiskowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Obszar zastoiska rozciąga

się na znacznej powierzchni arkusza w jego północnej i północno-zachodniej części. W profi-

lu dominują iły warwowe, mułki ilaste i piaszczyste z przewarstwieniami piasków pyłowa-

tych. Parametry geologiczne złóŜ oraz parametry jakościowe dla surowców ilastych i two-

rzywa ceramicznego przedstawiono w tabeli 2.

ZłoŜe „Łęgajny”, zlokalizowane w północnej części arkusza, zostało udokumentowane

w 1960 r. w kategorii C2 (Zembrzycka, 1960). Kopalinę w złoŜu stanowi kompleks iłów war-

wowych wykształcony w dwóch warstwach. Górną warstwę stanowią szaro-rdzawe iły muł-

kowe z domieszką margla, dolną stanowią szare iły mułkowe z wyraźnie zaznaczonymi war-

stwami ilastymi i mułkowymi. Nadkład złoŜa stanowi gleba i glina zwałowa, spąg budują

piaski. Kopalina moŜe być wykorzystana do produkcji cegły pełnej.

ZłoŜe „Łęgajny II” połoŜone około 1,0 km na wschód od złoŜa „Łęgajny” zostało udo-

kumentowane w kategorii B+C2 w 1969 r. ZłoŜe budują iły warwowe przykryte glebą i gliną

piaszczystą, w spągu złoŜa zalegają piaski (Wojtkiewicz, 1969). Zgodnie z orzeczeniem o przy-

datności wydobywany ze złoŜa surowiec moŜna wykorzystywać do produkcji glinoporytu.

Udokumentowane w kategorii B+C1 złoŜe „Karolin” połoŜone jest we wschodniej czę-

ści miasta Olsztyna w odległości około 6 km od jego centrum. Iły warwowe stanowiące kopa-

linę w złoŜu na całym obszarze swojego występowania posiadają barwę Ŝółtą, brunatną lub

szarą i wykazują duŜą zmienności składu granulometrycznego od silnie piaszczystych do ila-

stych (Samocka, 1981). Zasięg występowania serii zastoiskowej zbliŜony jest do konturów

złoŜa, poniewaŜ na całym obszarze poza granicami złoŜa stwierdzono wyklinowywanie się

serii iłów. Nadkład surowca stanowią głównie piaski drobnoziarniste i pylaste, miejscami

piaski gliniaste, warstwę podścielającą serię złoŜową stanowią piaski. Kopalina ze złoŜa nada-

je się do produkcji cegły pełnej.

ZłoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sapuny” zlokalizowane jest przy dro-

dze Mokiny – Barczewo na niewielkim wzniesieniu w formie wału. Zasoby geologiczne

w złoŜu zostały udokumentowane w kategorii C2 w 1969 r. ZłoŜe znajduje się w obrębie płata

iłów warwowych związanych z recesją lądolodu (Marciniak, 1969). Serię złoŜową stanowią

iły z wkładkami mułków oraz mułki ilaste. Nadkład złoŜa stanowią piaski drobno- i średnio-

ziarniste z domieszką Ŝwirów oraz mułki ilaste, w spągu iłów zalegają brunatne gliny piasz-

czyste. Wydobywany surowiec moŜe zostać wykorzystany do produkcji cegły pełnej i dziu-

rawki oraz do produkcji wyrobów cienkościennych.

12

Tabela 2

Parametry geologiczne złóŜ i parametry jakościowe kopalin ilastych i tworzywa ceramicznego

Nr złoŜa na mapie

Nazwa złoŜa Powierzchnia

złoŜa (ha)

MiąŜszość złoŜa (m)

Grubość i rodzaj

nadkładu (m)

Wybrane parametry jakościowe kopaliny i tworzywa

ceramicznego

1 2 3 4 5 6

1 Łęgajny 43,1 2,4 – 5,8 śr. 3,93

1,3–3,3 m; śr. 2,0 gleba

Surowiec: skurczliwość wysychania: 7,1–8,8% woda zarobowa: 20–26,6% Tworzywo: optymalna temperatura wypalania 1040○C skurczliwość liniowa wypalania: 0,4–4,3% wytrzymałość na ściskanie: 20–28,6 MPa nasiąkliwość: 15,6–17,0 %

5 Łęgajny II 30,8 śr. 4,38

0,2–1,3 m; śr. 0,4

gleba, glina piaszczysta

Surowiec: zawartość CaO+MgO (%): śr.–13,92 zawartość Fe2O3 (%): śr–6,96 zawartość Al2O3 (%): śr–13,26 zawartość SiO2 (%): śr.–49,7 woda zarobowa (%): 33,0–34,0; śr. 33,5 Tworzywo: temperatura wypalania 950○C nasiąkliwość (%): 12,0–20,0; śr. 16,0 wytrzymałość na ściskanie: 10,4–13,9 śr. 12,1 MPa

6 Karolin 32,4 3,0 – 11,0; śr: 4,3 m

0,0–4,2 m; śr. 1,6

piasek drob-noziarnisty i

pylasty

Surowiec: zawartość margla ziarnistego: 0.04% woda zarobowa (%): 26,3–34,2; śr. 29,9 skurczliwość wysychania (%): 6,29–10,3; śr. 8,32 Tworzywo: temperatura wypalania 950○C mrozoodporność: 25 cykli wytrzymałość na ściskanie: 11–29,4; śr. 21,2 MPa nasiąkliwość (%): 16,3–21,2; śr. 18,7

7 Sapuny 35,67 3,1 – 8,4; śr: 6,26 m.

0,2–3,0 m; śr: 1,6

piaski i muł-ki ilaste

Surowiec: zawartość margla ziarnistego: śr. 0.01% woda zarobowa (%): 20,5–26,1; śr. 23,7 skurczliwość wysychania (%): śr. 7,4 Tworzywo: temperatura wypalania 950○C wytrzymałość na ściskanie: 19,2–23,6; śr. 20,9 MPa nasiąkliwość (%): śr. 19,2

2. Kruszywa piaskowo-Ŝwirowe.

ZłoŜa kruszyw piaskowo-Ŝwirowych związane są osadami moreny czołowej (rejon Łę-

gajny) i moreny martwego lodu (rejon Skajboty), powstałymi w okresie stadiału górnego zlo-

dowacenia wisły.

13

ZłoŜe piasków i piasków ze Ŝwirami „Łęgajny” połoŜone w miejscowości o tej samej na-

zwie zostało udokumentowane kartą rejestracyjną w kategorii C1 w 1979 r. na powierzchni

6,8 ha (Medyńska, 1979). W 1997 r. wykonano Dodatek nr 1…. (Zaprzelski, 1997) do karty

rejestracyjnej, w którym obszar złoŜa podzielono na dwa przylegające pola A – zachodnie

(3,8 ha) i B – wschodnie (3,0 ha) w celu wznowienia koncesji na eksploatację kopaliny z pola

A. Po zakończeniu eksploatacji i rozliczeniu zasobów kopaliny powierzchnia pola A wynosi

2,6 ha (Olik, 2003). Serię złoŜową stanowią piaski róŜnoziarniste i piaski ze Ŝwirami rozdzielo-

ne na dwa poziomy eksploatacyjne gliną piaszczystą. Sumaryczna miąŜszość serii złoŜowej I

i II poziomu dla całego złoŜa waha się od 4,2 do 26 m, (średnio 14,4 m). Nadkład o grubości

0,2–5,0 m stanowi gleba i lokalnie glina piaszczysta. Dla piasków zawartość frakcji poniŜej

2 mm wynosi od 69,2 do 100% (średnio 86,7%), zawartość pyłów mineralnych mieści się

w przedziale od 1,2 do 6,5% (średnio 3,4%), średni cięŜar nasypowy wynosi 1600 kg/m3. Dla

kruszywa piaskowo-Ŝwirowego zawartość frakcji o średnicy do 2 mm waha się od 30,9 do

65,7% (średnio 48,9%), zawartość pyłów mineralnych od 0,3 do 7,9% (średnio 3,3%), a cięŜar

nasypowy w stanie utrzęsionym wynosi średnio 2,0 t/m3. ZłoŜe „Łęgajny” jest złoŜem suchym.

Kopalina ze złoŜa moŜe być wykorzystywana w budownictwie ogólnym i drogownictwie.

ZłoŜe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Łęgajny III” obejmuje swym zasięgiem

wschodnią część udokumentowanego w 1964 r. (nieujętego w krajowym rejestrze kopalin)

złoŜa „Łęgajny” (Woroniecki, 1964). ZłoŜe to eksploatowano na duŜą skalę w latach siedem-

dziesiątych, następstwem czego było całkowite wyczerpanie zasobów w jego zachodniej czę-

ści. Dla złoŜa „Łęgajny III” sporządzono uproszczoną dokumentację geologiczną w kategorii

C1 uwzględniając zasoby wschodniej części dawnego złoŜa „Łęgajny” (Bobel, 1998a; 1998b).

Powierzchnia złoŜa „Łęgajny III”, po wydzieleniu w 2000 r. z jego części złoŜa „Łęgajny

IV”, wynosi obecnie 6,3 ha (Zaprzelski, 2000a). Kopalinę w złoŜu stanowią piaski oraz piaski

i Ŝwiry o łącznej miąŜszości od 4,0 do 25,0 m (średnio 17,80 m). Nadkład stanowi glina

piaszczysta i piaski gliniaste o miąŜszości od 0,0 do 5,0 m (średnio 1,1 m). PoniŜej serii zło-

Ŝowej zalega kompleks gliny zwałowej. Średni punkt piaskowy dla piasków wynosi 87,89%,

a dla piasków i Ŝwirów 59,1%. Zawartość pyłów mineralnych mieści się w zakresie od 0,3 do

13,5% (średnio 4,32%) dla piasków i od 1,5 do 8,8% (średnio 6,5%) dla piasków i Ŝwirów.

Średni cięŜar nasypowy w stanie utrzęsionym dla piasków wynosi 1750 kg/m3, a 2000 kg/m3

dla kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. ZłoŜe jest suche. Kopalinę ze złoŜa moŜna wykorzysty-

wać w budownictwie ogólnym.

ZłoŜe „Łęgajny IV” zostało wydzielone z zachodniej części złoŜa „Łęgajny III” i udo-

kumentowane w kategorii C1 w 2000 r. Powierzchnia złoŜa wynosi 2,7 ha. Kopalinę główną

14

stanowią piaski o miąŜszości od 3,5 od 23,2 m (średnio 19,8 m). W nadkładzie, którego gru-

bość wynosi od 0,4 do 6,7 m (średnio 4,1 m) zalegają piaski gliniaste i gliny (Zaprzelski,

2000b). W utworach podścielających złoŜe występują osady lodowcowe o litologii podobnej

do warstw nadkładowych. Zawartość frakcji o średnicy do 2 mm waha się od 72,1 do 89,7%

(średnio 81,4%), a zawartość pyłów mineralnych mieści się w przedziale 4,4–6,8% (średnio

5,9%). ZłoŜe jest suche, jedynie w części spągowej na głębokości 4,8 m. występuje woda za-

wieszona o zwierciadle swobodnym.

ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Skajboty” udokumentowano w kategorii C1 na powierzchni

14,3 ha (Przybylski, 2005). Kopalinę stanowią piaski róŜnoziarniste, miejscami pylaste, z do-

mieszką drobnego Ŝwiru, o miąŜszości od 4,0 do 21,0 m (średnio 12,74 m). W nadkładzie

występuje gleba piaszczysta miejscami zagliniona oraz piaski pylaste i gliniaste o średniej

grubości 3,24 m. Spąg serii uŜytecznej stanowią gliny zwałowe lub piaski grobne i pylaste.

Zawartość ziaren o średnicy do 2 mm waha się od 60,0 do 80,0% (średnio 72,2%), a zawar-

tość pyłów mineralnych mieści się w zakresie od 0,2 do 2,3% (średnio 0,83%). ZłoŜe jest czę-

ściowo zawodnione. Zwierciadło swobodne wód gruntowych występuje na głębokościach od

14,5 do 20,5 m p.p.t. Kopalinę udokumentowano dla celów budowlanych i drogowych.

Z punktu widzenia ochrony złóŜ wszystkie złoŜa kopalin występujących na arkuszu za-

liczone zostały do klasy 4 (złoŜa powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne), natomiast

ze względu na ochronę środowiska wszystkie złoŜa naleŜą do konfliktowych ze względu na

ich lokalizację w granicach czwartorzędowego zbiornika wód podziemnych GZWP 213

(Zbiornik międzymorenowy Olsztyn), który na całym swym obszarze podlega ochronie. Po-

nadto złoŜa iłów „Łęgajny”, „Łęgajny II” i „Sapuny” znajdują się w obszarze występowania

gleb wysokich klas bonitacyjnych, a złoŜe „Karolin” w sąsiedztwie infrastruktury technicznej

i zabudowy Olsztyna. ZłoŜe iłów ceramiki budowlanej „Łęgajny” połoŜone w granicach stre-

fy ochronnej głównego zbiornika wód podziemnych, gleb wysokich klas bonitacyjnych oraz

w sąsiedztwie infrastruktury technicznej uznano za bardzo konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Barczewo aktualnie zagospodarowane jest jedno złoŜe

kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Łęgajny III”.

Surowiec ze złoŜa „Łęgajny III” eksploatowano w latach 1999–2002 r. przez firmę

ISAND z Olsztyna na podstawie koncesji wydanej przez wojewodę warmińsko-mazurskiego.

W lipcu 2003 r. prawo do koncesji waŜnej do 2019 r. przejęła firma MONTSTAL, która

wznowiła eksploatację kopaliny. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni

15

0,49 ha i teren górniczy o powierzchni 5,21 ha. Eksploatacja prowadzona jest odkrywkowo,

systemem ścianowym w sposób ciągły na trzech poziomach eksploatacyjnych. Nadkład skła-

dowany jest w wyrobisku i na zewnątrz wyrobiska. W wyniku eksploatacji powstało głębokie

wyrobisko, którego kierunek rekultywacji nie został dokładnie sprecyzowany. Zakłada się, Ŝe

po zakończeniu eksploatacji wyrobisko moŜna zaadaptować do celów rekreacyjnych, chociaŜ

nie wyklucza się rekultywacji w kierunku rolnym lub leśnym.

ZłoŜe piasków „Łęgajny IV” eksploatowano odkrywkowo od 2001 do 2010 r. na pod-

stawie koncesji wydanej przez wojewodę warmińsko-mazurskiego. UŜytkownikiem złoŜa

była firma „Kruszywo” z Olsztyna. Surowiec pozyskiwano w wyrobisku stokowo-wgłębnym

z dwóch poziomów eksploatacyjnych. W najniŜszym punkcie wyrobiska poeksploatacyjnego

gromadzi się woda opadowa. Planowane jest złagodzenie skarp i mechaniczne plantowanie

terenu, a następnie zalesienie. Dotychczas prac rekultywacyjnych nie wykonano.

Kopalinę ze złoŜe „Łęgajny” pozyskiwano w latach 80., a następnie po uzyskaniu kon-

cesji eksploatację wznowiono w 1992 r. W związku zaniedbaniami dotyczącymi racjonalnej

i bezpiecznej eksploatacji kopalin oraz nie wykonaniem zaleconej ekspertyzy technicznej

zabudowanego zbocza wyrobiska, koncesja udzielona firmie „Rosand” została cofnięta decy-

zją wojewody w 2002 r. W wyniku prowadzonego przez lata wydobycia w zachodniej części

złoŜa (pole A) powstało głębokie, stokowo-wgłębne wyrobisko, które ze względu na swoje

połoŜenie w pobliŜu dróg i zabudowań jest niebezpieczne. Obecnie ulega ono samoistnemu

zalesieniu i jest wypełniane gruzem budowlanym. Ze względu na głębokość wyrobiska (około

30 m.) konieczne jest podniesienie jego spągu poprzez wypełnienie gruzem, a następnie po-

krycie warstwą piasku oraz humusu i zalesienie. Inna koncepcja zakłada przeznaczenie obsza-

ru wyrobiska na tereny rekreacyjne.

Na zachód od Łęgajn w latach 70. prowadzono intensywną eksploatację piasków i Ŝwi-

rów, czego pozostałością jest duŜe wyrobisko, w którym znajduje się komunalne składowisko

odpadów dla Olsztyna i okolicznych miejscowości.

Na terenie Olsztyna od 1958 do 1992 r. było eksploatowane złoŜe surowców ilastych

ceramiki budowlanej „Karolin”. Wydobycie zostało zaniechane z przyczyn ekonomicznych.

Po zakończeniu eksploatacji przeprowadzono częściową rekultywację wyrobisk polegającą na

ich spłyceniu i wyrównaniu. Obecnie obszar złoŜa jest samoistnie porośnięty, częściowo za-

budowany, a w morfologii terenu widoczne są granice dawnych wyrobisk i zwałowisk.

Na obszarze arkusza Barczewo nie ma zakładów przeróbczych kopalin. Na mapę nanie-

siono kilka punktów występowania kopaliny. Niewielkie ilości kruszyw wydobywa się z od-

słonięć w rejonie miejscowości: KieŜliny, Klewki, Skajboty i w okolicach Marcinkowa. Jest

16

to nieregularna i niekoncesjonowana eksploatacja na niewielką skalę, zaleŜna od lokalnego

zapotrzebowania.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Barczewo opracowania surowcowe mające na celu wyznaczenie

potencjalnych rejonów dla udokumentowania złóŜ kopalin pospolitych prowadzone były w la-

tach 60. Rozpoznaniem objęto głównie rejon miejscowości Łęgajny, w którym w 1964 r.

udokumentowano pierwsze ze złóŜ kruszywa naturalnego, a następnie w latach 1979–2003

w kolejne 3 złoŜa. Prowadzona nieprzerwanie od l964 r. eksploatacja piasków i Ŝwirów w re-

jonie Łęgajn zaspokajała lokalne zapotrzebowanie na kruszywo, w związku z tym nie było

potrzeby dokumentowania nowych złóŜ.

Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rumiński,

2003), wyznaczono trzy obszary perspektywiczne dla kruszywa piaskowo-Ŝwirowego.

Występujące w okolicach Łęgajn nagromadzenia piasków i Ŝwirów związane są z mo-

reną czołową pochodzącą z okresu zlodowacenia wisły. Z dokumentacji złóŜ zlokalizowanych

w tym obszarze wynika, Ŝe kruszywo charakteryzuje się średnią miąŜszością w przedziale od

14,4 do 19,8 m, i zawartością frakcji < 2 mm wynoszącej średnio od 48,9 do 59,1 dla piasków

i Ŝwirów i od 81,4 do 89,4 dla piasków (Zaprzelski, 1997, 2000b, Bobel, 1998a).

Obszar perspektywiczny zlokalizowany na północ od Klewek wyznaczono w obrębie

moreny martwego lodu powstałej w okresie zlodowacenia wisły. W istniejącym wyrobisku

stwierdzono piaski drobnoziarniste Ŝółto-szare, o maksymalnej miąŜszości do 14 m. W spągu

serii piaszczystej zalega glina, a nadkład stanowi gleba o miąŜszości około 0,5 m.

Obszar perspektywiczny wyznaczony w sąsiedztwie złoŜa Skajboty stanowi kontynu-

acje serii piaszczysto-Ŝwirowej pochodzenia lodowcowego udokumentowanej w złoŜu (Przy-

bylski, 2005). Są to głównie piaski róŜnoziarniste, z domieszką drobnego Ŝwiru, o miąŜszości

1,0–3,0 m (w odkrywce). Średnia miąŜszość kopaliny w złoŜu (stwierdzona wierceniami)

wynosi 12,7 m. Nadkład stanowi gleba piaszczysta miejscami zagliniona oraz piaski pylaste

i gliniaste o zmiennej miąŜszości (0,2–8,0 m). Zawartość ziarn o średnicy do 2 mm, wg do-

kumentacji, wynosi średnio 72,2%.

W okresie od 1955 r. do 1981 r. prowadzono prace badawcze zakończone udokumento-

waniem 4 złóŜ surowców ilastych ceramiki budowlanej, z których tylko złoŜe „Karolin” było

eksploatowane. W wyniku prac poszukiwawczych prowadzonych w rejonie Tracka na po-

wierzchni 14 ha wyznaczono obszar perspektywiczny iłów ceramiki budowlanej (Domańska,

1969), w którym kopaliną główną są iły warwowe o średniej miąŜszości 6,9 m. Szacunkowe

17

bilansowe zasoby złoŜa wynoszą 1000 tys. m3. Na pozostałym obszarze nie stwierdzono wystę-

powania poszukiwanej serii złoŜowej (Domańska, 1969). Z uwagi na brak zainteresowania

udokumentowanymi juŜ złoŜami surowca ilastego od wielu lat nie wykonywano na tym obsza-

rze opracowań surowcowych.

W obrębie arkusza Barczewo wyznaczono obszary perspektywiczne torfów i kredy je-

ziornej, których występowanie związane jest z podmokłymi obniŜeniami terenu w strefach

przyjeziornych, dolinami rzek oraz z rozległą strefą deglacjacji lądolodu o przebiegu z połu-

dniowego zachodu na północny wschód. W kilkunastu obszarach stwierdzono występowanie

torfów o parametrach pozwalających zaliczyć je do potencjalnej bazy zasobowej (OstrzyŜek,

Dembek,1996). Są to głównie torfowiska niskie, podrzędnie wysokie i mieszano-typowe

z torfami: mechowiskowymi, turzycowymi i mszarnymi. W rejonie miejscowości Rejczuchy

i Zalesia występują torfowiska wysokie typu mszarnego, których średnia miąŜszość nie prze-

kracza 3 m, a popielność mieści się w granicach od 2,6 do 10 %. Największy obszar perspekty-

wiczny torfów niskich znajduje się w okolicach Nikielkowa. Jego powierzchnia wynosi 56,0 ha,

średnia miąŜszość jest niewielka i nie przekracza 1,5 m, a popielność wynosi 12%. Niewielkie

torfowiska zlokalizowane są takŜe w rejonie Trękusa i Purdy. Torf nadaje się do wykorzystania

w rolnictwie i ogrodnictwie oraz jako materiał opałowy.

Korzystając z opracowań archiwalnych dotyczących występowania surowców węglano-

wych na obszarze arkusza (Kwaśniewska 1983, Bujakowska, Parecka 1996) oraz analizy Szcze-

gółowej mapy geologicznej Polski (Rumiński, 2003), wyznaczono obszary perspektywicznych

kredy jeziornej i gytii. Średnia miąŜszość osadów węglanowych dla wyznaczonych obszarów

wynosi 4,9 m, a zawartość CaO 46,4 %. Największy obszar perspektywiczny występowania

kredy jeziornej znajduje się w rejonie jeziora Klebarskiego, gdzie na powierzchni 150 ha zalega

pokład kredy jeziornej i gytii o miąŜszości 5,6 m. Większość obszarów występowania osadów

węglanowych zlokalizowana jest na obszarach chronionych (lasy, łąki na glebach organicznych,

OCHK). Ze względu na brak szczegółowych opracowań surowcowych dla obszaru arkusza

Barczewo nie wyznaczono prognostycznych obszarów występowania kopalin.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar objęty arkuszem Barczewo połoŜony jest w zlewni II rzędu rzeki Łyny, lewo-

brzeŜnego dopływu Pregoły i charakteryzuje się dobrze rozwiniętą siecią rzeczną. Przez teren

arkusza przepływają rzeki: Łyna, Wadąg, Pisa Warmińska, Kośna i Kiermas. Łyna płynie

18

krótkim odcinkiem w południowo-wschodniej części arkusza ku północy. Północno-wschod-

nia części omawianego obszaru jest odwadniana przez Pisę Warmińską, która poza granicami

arkusza wpada do wschodniej odnogi jeziora Wadąg, skąd wypływa juŜ jako rzeka Wadąg

i uchodzi do Łyny na terenie lasu miejskiego Olsztyna na sąsiednim arkuszu. Rzeka Kośna

bierze swój początek z jeziora Kośno i uchodzi w okolicach Silic do rzeki Kiermas, która

dzieli się na dwie odnogi. Jej prawe ramie płynie w kierunku północno-wschodnim przez

równiny torfowe przepływając przez trzy płytkie jeziora wytopiskowe: Bogdańskie, Umląg

i Kiermas, a następnie uchodzi w Barczewie do Pisy. Lewa odnoga rzeki płynie uregulowana

jako Kanał ElŜbiety na północ, gdzie wpada do jeziora Wadąg. Na obszarze arkusza występu-

ją liczne jeziora, z których największymi są: Wadąg o całkowitej powierzchni 4,94 km2

(w obrębie arkusza tylko jego południowa odnoga), Klebarskie o powierzchni 2,6 km2, Li-

nowskie zajmujące obszar 1,6 km2, Umląg o powierzchni 1,2 km2 oraz KieŜlińskie, Purdy

i Orzyc. Jezioro Wadąg ma genezę rynnowo-wytopiskową i jest najgłębszym (35,5 m.) ze

wszystkich jezior znajdujących się w obrębie arkusza. Pozostałe jeziora są płytkimi zbiorni-

kami wytopiskowymi o głębokościach 5,5–12 m. Głębszymi jeziorami o genezie wytopisko-

wej są jedynie jeziora Linowskie (25,0 m.) i Purdy (31,6 m). Liczne małe jeziorka wypełniają

zagłębienia po bryłach martwego lodu.

Ocenę jakości wód Łyny, Wadąga i Kanału ElŜbiety (Kiermas) w 2009 przeprowadzono

zgodnie z zapisami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasy-

fikacji jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie…, 2008). Według badań

wykonanych w punkcie zlokalizowanym powyŜej jeziora Wadąg, jednolita części wód po-

wierzchniowych Kanał ElŜbiety charakteryzuje się umiarkowanym stanem ekologicznym.

W punktach zlokalizowanych poza obszarem arkusza Barczewo oznaczono dobry stan ekolo-

giczny rzeki Łyna („Od wypływu z jeziora Ustrych do Wadąga”) i umiarkowany stan ekolo-

giczny Wadąga („Od wypływu z jeziora Pisz do wypływu z jeziora Wadąg”) (Raport..., 2010).

Stan ekologiczny jezior Kiermas i Wadąg w 2010 roku oceniono jako zły. Dla jeziora

Wadąg ustalono takŜe dobry stan chemiczny (Raport…, 2011). Wody jezior Kośno i Purda

cechowały się w 2009 r. dobrym stanem chemicznym i ekologicznym (Raport..., 2010). Czy-

stość wód jezior znajdujących się w granicach arkusza kontrolowano w 2006 r. Badania prze-

prowadzone w jeziorze Linowskim wykazały, Ŝe wody te są pozaklasowe, natomiast wody

jeziora Kierzlińskiego odpowiadały II klasie czystości (Raport…, 2007).

19

2. Wody podziemne

Wody podziemne na omawianym obszarze reprezentowane są głównie przez piętro

czwartorzędowe i podrzędnie przez piętro neogeńskie (Ułanowicz, 2002).

Czwartorzędowe piętro wodonośne występuje powszechnie na terenie arkusza Barcze-

wo. Wody uŜytkowe związane są z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi

występującymi na głębokościach od 15 do 50 m pod nadkładem utworów lodowcowych.

W części północno-wschodniej zaznacza się głęboka struktura rynnowa związana z jeziorem

Wadąg, gdzie zlokalizowane jest jedno z dwóch największych ujęć wody dla Olsztyna „Wa-

dąg”. Zwierciadło wód podziemnych z utworów czwartorzędowych występuje przewaŜnie

pod napięciem. Lokalnie w dolinie rzeki Pisy występuje podrzędna warstwa wodonośna

w przypowierzchniowych utworach piaszczysto-Ŝwirowych o miąŜszości do 30 m i wydajno-

ściach nieprzekraczających 15 m3/h. MiąŜszości warstwy wodonośnej na znacznej po-

wierzchni przekracza 20, a lokalnie 40 m. Przewodność mieści się w przedziale od 110 do

350 m2/24 h. osiągając najwyŜsze wartości od 800 do 1000 m2/24 h w rejonie projektowanego

ujęcia wód podziemnych dla Olsztyna (Bogdany – Mokiny). Średni współczynnik filtracji

wynosi 17 m/24h. Wydajności potencjalne z ujęć zlokalizowanych na obszarze arkusza

mieszczą się w przedziale od 10 do ponad 50 m3/h, a maksymalnie na ujęciach Wadąg, Bog-

dany i Mokiny przekraczają 100 m3/h.

Wody podziemne z utworów czwartorzędowych na całym obszarze zawierają podwyŜ-

szone ilości związków Ŝelaza i manganu, w związku z czym kwalifikują się do klasy II w czę-

ści centralnej arkusza oraz do klasy III w jego wschodniej części.

Trzeciorzędowe piętro wodonośne stanowi bardzo słaby układ wodonośny rozpoznany

głównie w Olsztynie. Utwory wodonośne związane są z połączonymi warstwami róŜnoziarni-

stych piasków paleocenu i piasków pylastych miocenu o łącznej miąŜszości około 90 m. Pa-

rametry hydrogeologiczne neogeńskiego poziomu wodonośnego są mało korzystne dla ujęć

wód podziemnych. Współczynnik filtracji waha się od 0,5 do 0,95 m/24h a przewodność od

12 do 85 m2/24 h. Z uwagi na słabe moŜliwości eksploatacyjne piętro wodonośne neogenu

moŜe być traktowane jedynie jako podrzędne w północno-zachodniej części arkusza. Najlep-

sze parametry uzyskano lokalnie na ujęciu Wadąg w Olsztynie gdzie zatwierdzone zasoby

wynoszą 127 m3/h przy depresji 52,5 m. Wody neogeńskiego piętra wodonośnego charakte-

ryzują się nieco korzystniejszymi właściwościami fizyczno-chemicznymi od większości wód

piętra czwartorzędowego mieszcząc się w II klasie czystości.

20

Do najwaŜniejszych ujęć wód podziemnych o zasobach powyŜej 50 m3/h naleŜą ujęcia

komunalne w: Wadągu, Olsztynie, Bogdanach, Mokinach, Łęgajnach i w Barczewi oraz lokalne

ujęcia zakładowe w: Klewkach, Olsztynie i Klebarku Wielkim

Obszar objęty arkuszem Barczewo znajduje się w granicach udokumentowanego czwar-

torzędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Olsztyn (nr 213), który związany

jest z porowo-piaszczystymi utworami plejstocenu. W dokumentacji proponuje się objęcie ca-

łego obszaru zbiornika strefą ochronną (Nowakowski, Szelewicka, 2007). Północno zachodnia

cześć omawianego arkusza znajduje się w zasięgu trzeciorzędowo-kredowego subzbiornika

Warmia (nr 205) (fig. 3) (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Barczewo na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych

(GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku poro-wym; 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorzęd – kreda (Tr-K); 208 – Zbiornik międzymorenowy Biskupiec, czwartorzęd (Q), 212 – Zbiornik międzymorenowy Olsztynek, czwartorzęd (Q); 213 – Zbiornik międzymorenowy Olsztyn, czwartorzęd (Q), 215 – Subniecka Warszawska (Tr).

21

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali

określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.

w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi-

ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt-

kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 176 – Barczewo,

umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar-

tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie-

czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo-

wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an-

tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia

As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej

ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem

spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil,

SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

22

Tabela 4

Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawar-tości w glebach

na arkuszu 176 – Barczewo

N=8

Wartość prze-ciętnych (me-dian) w gle-

bach na arku-szu 176 – Barczewo

N=8

Wartość przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabu-dowanych Polski 4)

N=6522

Grupa B 2) Grupa C 3)

Frakcja ziarnowa

23

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przed-

stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy-

fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz-

czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca-

łego kraju (tabela 4).

Przeciętne zawartości: arsenu, baru, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu i rtęci w badanych

glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median)

w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazują zawarto-

ści: chromu, cynku i niklu.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wy-

niku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minera-

łów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału

powstałego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwie-

rzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbani-

zowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie

i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunal-

nych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia

metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich

depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych

(metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in.,

2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lind-

ström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004).

Występujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować

się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza

24

drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in., 1999;

Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składni-

ków są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składni-

ków zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie

procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mecha-

nicznego poruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek natural-

nych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bo-

urg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na

gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Sch-

neider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych

osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicz-

nymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.,

2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów

Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie-

lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

(PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe

urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów

wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable

Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜenie) – określające zawartość pierwiastka,

WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa-

dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków

oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu-

lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła

geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito-

ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska

(PMŚ).

25

Tabela 5

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Parametr Rozporządzenie

MŚ* PEL** Tło geochemiczne

Arsen (As) 30 17

26

Prezentacja wyników

Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta

o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod

względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien-

nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub nieza-

nieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę-

dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę

zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicz-

nego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier-

wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osad jezior Dobrąg, Kierz-

lińskiego, Linowskiego i Kiermas. Osady jezior Dobrąg, Kierzlińskiego i Kiermas charakte-

ryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbliŜonymi do ich

wartości tła geochemicznego. Osady jezior Linowskiego cechuje wysoka zawartość pier-

wiastków śladowych chromu, cynku, miedzi, ołowiu i rtęci. Odnotowane zawartości wielo-

pierścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Kiermas są wyŜsze w po-

równaniu do przeciętnie spotykanej w osadach jezior. JednakŜe stwierdzone zawartości pier-

wiastków śladowych i WWA są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia

Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one, za wyjątkiem cynku i rtęci w osadach

jeziora Linowskiego, takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szko-

dliwe oddziaływanie na organizmy wodne.

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów

w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla

odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegóło-

wych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości

dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

27

Tabela 6

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg)

Parametr Dobrąg 2007 r.

Kierźlińskie 2007 r. Linowskie

2007 r. Kiermas 2010 r.

Arsen (As)

28

176 W PROFIL ZACHODNI 176 E PROFIL WSCHODNI

0 5 10 15 20 25 30 35

5953636

5955646

5956741

nGy/h

m

Dawka promieniowania gamma

0 10 20 30 40 50 60

5949710

5951770

5960731

5962335

5963191

5964772

5966620

nGy/h

m

Dawka promieniowania gamma

0 1 2 3 4 5 6

5953636

5955646

5956741

kBq/m2

m

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 2 4 6 8 10

5949710

5951770

5960731

5962335

5963191

5964772

5966620

kBq/m2

m

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Barczewo (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

29

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się

w przedziale od około 14 do około 53 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 31 nGy/h

i jest niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschod-

niego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 20 do około 57 nGy/h i prze-

ciętnie wynoszą około 37 nGy/h.

W profilu zachodnim wyŜsze dawki promieniowania gamma (ok. 40–53 nGy/h) są zwią-

zane z glinami zwałowymi fazy pomorskiej, a niŜsze (ok. 14–30 nGy/h) – z glinami zwałowymi

fazy leszczyńskiej i poznańsko-dobrzyńskiej, z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwi-

ry), z osadami kemów (mułki i piaski) oraz z holoceńskimi aluwiami (piaski). W profilu

wschodnim obserwuje się podobne zaleŜności. Wyraźnie wyŜszymi wartościami promieniowa-

nia gamma (ok. 40–57) charakteryzują się gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego

(faza pomorska), zalegające wzdłuŜ środkowego odcinka profilu, a niŜszymi (ok. 25–35 nGy/h)

– piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe z tego samego okresu zlodowacenia oraz

osady kemów. NajniŜsza zarejestrowana dawka promieniowania gamma (ok. 20 nGy/h) po-

chodzi najprawdopodobniej od torfu.

StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są gene-

ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0,9 do 8,2 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego

wahają się od 1,3 do 12,3 kBq/m2. Nieco podwyŜszone lokalnie wartości stęŜenia cezu w pro-

filu wschodnim (ok. 12 kBq/m2) są związane z niezbyt intensywną anomalią występującą

między Olsztynem, Piszem a Ostrołęką i nie stwarzają Ŝadnego zagroŜenia radiologicznego

dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ-

niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo-

rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań

dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po-

szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra

Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych

wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo-

30

wiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmody-

fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali

oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością póź-

niejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono:

1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk

ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki

inŜyniersko-geologiczne;

2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu

na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako poten-

cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);

3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak

lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izola-

cyjnej dla dna i skarp obiektu.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych

potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie

POLS:

− warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7;

− zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy-

kryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność war-

stwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 7

Kryteria izolacyjnych wła ściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej

Rodzaj składowanych opadów

MiąŜszość [m] Współczynnik filtracji k [m/s]

Rodzaj gruntów

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9

K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy

geośrodowiskowej Polski.

31

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego

uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Barczewo Mapy hydrogeolo-

gicznej Polski w skali 1:50 000 (Ułanowicz, 2002). Stopień zagroŜenia wód podziemnych

wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski)

i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności

poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak

istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień

ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun-

kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać

z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do-

brej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości

wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

W granicach arkusza Barczewo około 99% powierzchni objęte jest bezwzględnym za-

kazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączenia bezwzględne

obejmują:

− obszary występowania osadów holoceńskich: torfów, gytii, kredy jeziornej, mułków je-

ziornych oraz piasków rzecznych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim

w dolinach Kośnej, Łyny, Kanału ElŜbiety, Wadągu, Kiermaszu, oraz w strefach przy-

brzeŜnych jezior: Wadąg, Linowskie, Orzyc, Kiermas, Ulmąg, Bogdańskie, Klebarskie,

Linowskie, Skanda, Kielarskie, Kemno Wielkie, Purdy, Kośno;

− tereny zabagnione i podmokłe, oraz chronione łąki na glebach pochodzenia organicznego

występujące głównie w dnach dolin rzecznych i w otoczeniu jezior, wraz ze strefą

o szerokości 250 m;

− teren przylegający do zachodniego brzegu Jeziora Zielarskiego, zagroŜony podtopieniami,

wskazany na „Mapie obszarów zagroŜonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.),

2007);

− kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha, występujące głównie w północno-

zachodniej i południowej części arkusza;

− rejon występowania osuwisk (dolina Łyny, Klebark Wielki) oraz obszary predysponowa-

ne do występowania ruchów masowych, zlokalizowane w północnej części arkusza w rejo-

nie jezior Wadąg, Umląg i Kiermas oraz na wschód od osiedla Track i koło Barczewa (Gra-

bowski red., 2007);

32

− obszary zwartej zabudowy i infrastruktury w obrębie miast Olsztyna i Barczewa oraz

miejscowości Purda (siedziba urzędu gminy);

− tereny objęte ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA

2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Napiwodzko-Ramucka” (PLB 280007)

oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Napiwodzko-Ramucka” (PLH 280052),

obejmujące około 95% obszaru arkusza;

− obszar ochronny czwartorzędowego zbiornika GZWP nr 213 „Olsztyn” (Nowakowski,

Szelewicka, 2007);

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów obojętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmują około

1% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izo-

lacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7).

W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery geologicznej (NBG) spełniają

przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe, których zasięg powierzchniowy określono

na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Rumiński, 2003). Mogą one stanowić

warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpadów obojętnych.

W południowo-wschodniej części arkusza, w rejonie Purdki, odsłaniają się gliny zwa-

łowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Pod względem

litologicznym są to gliny ilaste, miejscami piaszczyste, o barwie brązowej i brązowoszarej,

osiągające rejonie Marcinkowa i Purdki miąŜszość 8–21 m.

Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wystę-

powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych i kemowych, o miąŜszości

przekraczającej 2,5 metra. Zaznaczono je w okolicy Purdki, Krzywonogi oraz Zalesia

(k/Barczewa). Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach będzie moŜliwa jedynie po

zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych.

W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych (rejon Purdki)

znajduje się czwartorzędowe piętro wodonośne. Warstwę wodonośną tworzą osady piaszczyste,

zalegające na głębokości od 15 do 50 metrów (Ułanowicz, 2002). W związku z duŜą (>10 m)

miąŜszością utworów izolujących oraz słabego zagospodarowania terenu stopień zagroŜenia

głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, w obrębie POLS, określono jako niski.

W rejonie Purdki wprowadzono ograniczenie warunkowe ze względu na ochronę przy-

rody (Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Olsztyńskiego).

33

Wskazania lokalizacyjne pod składowisko odpadów we wskazanych rejonach mogą na-

stąpić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicz-

nych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów komunalnych

Na terenie arkusza, na wschód od Barczewa i północ od Kierzlin, wyznaczono rejony

spełniające wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojęt-

ne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych

(iłów) o współczynniku wodoprzepuszczalności

34

Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów

innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych) najkorzystniejszy jest obszar obejmujący

miejsca występowania utworów zastoiskowych zlodowacenia wisły w okolicy Barczewa

i Kierzlin. MiąŜszość warstwy izolacyjnej wykształconej w postaci mułków ilastych sięga

kilkunastu metrów. Stopień zagroŜenia GPU w wymienionych rejonach jest niski, jednak po-

siada ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z sąsiedztwa zabudowy miasta Bar-

czewa oraz uwarunkowań przyrodniczych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk brak jest

wyrobisk, które mogłoby spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

W obrębie arkusza Barczewo dokonano oceny warunków geologiczno-inŜynierskich

podłoŜa budowlanego z wyłączeniem: obszarów występowania złóŜ kopalin, terenów zwartej

zabudowy miejskiej, obszarów leśnych, obszarów rolnych w klasach bonitacyjnych I–IVa

i łąk na glebach pochodzenia organicznego.

Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zosta-

ły na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Rumiński, 2003) i hydrogeologicznej

(Ułanowicz, 2002).

Na obszarach o warunkach korzystnych dla budownictwa występują grunty: spoiste

(w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym) oraz sypkie (średniozagęszczone

i zagęszczone), na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wody

gruntowej występuje głębiej niŜ 2,0 m. Obszary te związane są z występowaniem mało

skonsolidowanych i nieskonsolidowanych glin zwałowych zlodowaceń północnopolskich

i piasków wodnolodowcowych, a takŜe lokalnie mułków i piasków pylastych plateau ke-

mowego. Morfologicznie są to głównie obszary wysoczyzny morenowej falistej i płaskiej

z niewielkimi łagodnymi wzniesieniami morenowymi o wysokościach względnych do 10 m,

oraz rozległe równiny sandrowe. Tereny o korzystnych warunkach dla budownictwa wystę-

pują powszechnie na całym obszarze arkusza, a szczególnie w części południowej (okolice:

Purdy, Marcinkowa i Kaborna), w pasie centralnym z wyłączeniem strefy wokół jezior (re-

jon na południe od: Olsztyna, Klewek i Partyk) i w północno-zachodniej części arkusza

(okolice Tracka i KieŜlin). Rejonami o warunkach geologiczno-inŜynierskich niekorzyst-

nych i utrudniających budownictwo są obszary występowania gruntów słabonośnych: orga-

35

nicznych, spoistych w stanie plastycznym i miękkoplastycznym, gruntów niespoistych, luź-

nych i obszary płytkiego występowania wód gruntowych (0–2 m). Gruntami słabonośnymi

są przede wszystkim torfy, gytie, kreda jeziorna, namuły, mułki i piaski jeziorne oraz zasto-

iskowe mułki ilaste miejscami piaszczyste z przewarstwieniami piasków pylastych, wystę-

pujące na obszarach den dolinnych w nieckach jeziornych, w zagłębieniach bezodpływo-

wych oraz na obszarze równin zastoiskowych. W obszarach wstępowania gruntów orga-

nicznych moŜna się spodziewać wzrostu agresywności wód względem betonu i stali. Rejony

niekorzystne dla budownictwa występują głównie w północnej części arkusza zbudowanej

z osadów zastoiskowych nieskonsolidowanych (grunty spoiste w stanie plastycznym)

w okolicach Barczewa, Łęgajn i Wójtowa. Warunki niekorzystne związane są takŜe ze stre-

fą arealnej deglacjacji lądolodu wypełnionej płytkimi jeziorami wytopiskowymi (Linow-

skie, Klebarskie, Bogdańskie, Kiermas), która rozciąga się pasem o kierunku południowy

zachód – północny wschód rozcinając wysoczyznę morenową na szerokości 1–4 km. Grun-

ty niekorzystne dla budownictwa występują powszechnie w rejonach podmokłych na całym

omawianym obszarze arkusza.

W północnej części arkusza w rejonie jezior Wadąg, Umląg i Kiermas oraz na wschód

od Tracka i Barczewa rozpoznano obszary predysponowanych do występowania powierzch-

niowych ruchów masowych typu spełzywania i osuwania (Grabowski red., 2007). Tereny te

zaznaczono na mapie jako niekorzystne dla posadowienia budowli.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Barczewo ma charakter rolniczy. Większość gruntów rolnych mieści się

w klasach bonitacyjnych I–IVa. Dominują obszary gleb brunatnych właściwych kompleksu:

pszennego dobrego, pszennego wadliwego, pszenno – Ŝytniego, Ŝytniego dobrego i słabego

i Ŝytnio – łubinowego, wykształconych głównie na podłoŜu glin zwałowych. Powierzchnia

uŜytków rolnych stanowi około 30% powierzchni arkusza. Chronione łąki na glebach pocho-

dzenia organicznego występują głównie w dnach dolin rzecznych i w otoczeniu jezior. Obszar

objęty arkuszem cechuje wysoki wskaźnik rolniczego wykorzystania ziemi.

Kompleksy leśne występują w północno-zachodniej i południowej części obszaru arku-

sza. Większość powierzchni leśnej wchodzi w skład rozległego obszaru leśnego zwanego

Lasami Purdzko-Ramuckimi, który znajduje się w południowej części arkusza. Dominuje typ

siedliskowy boru świeŜego i mieszanego z przewagą sosny (około 80% powierzchni),

w mniejszym stopniu świerka i dębu. Sosna zbliŜona jest w typie do sosny mazurskiej i po-

siada wysokie parametry techniczne. Przestrzennie przewaŜają lasy gospodarcze, ale dość

36

znaczny jest udział lasów uznanych za ochronne. Są to w przewadze lasy wodochronne połoŜo-

ne nad jeziorami i na siedliskach podmokłych i bagiennych, a w sąsiedztwie Olsztyna – lasy

podmiejskie. Lokalnie występują takŜe lasy glebochronne i ostoje zwierząt chronionych, a takŜe

lasy nasienne.

W południowej części arkusza na części kompleksu leśnego, w 2003 r. (ze zmianami

w 2005 r.), utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej

o łącznej powierzchni 1314,4 km2. Występuje tu co najmniej 200 gatunków ptaków, z czego

35 z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, a 14 gatunków zostało zamieszczonych w Polskiej

Czerwonej Księdze Zwierząt. Puszcza Napiwodzko-Ramucka jest jedną z większych w Pol-

sce ostoi orła bielika, rybołowa, orlika krzykliwego, derkacza i cietrzewia. Na obszarze

puszczy znajdują się takŜe dwa rezerwaty przyrody (tab. 8). Rezerwat „Las Warmiński” zo-

stał utworzony w 1982 r. na powierzchni 1798,18 ha w celu ochrony charakterystycznych dla

Warmii zespołów leśnych, ze stanowiskami wielu gatunków roślin chronionych. W obrębie

arkusza znajduje się tylko niewielka jego część obejmująca swym zasięgiem fragment prze-

łomu Łyny. Lasy rezerwatu mają charakter puszczański, ze znacznym udziałem starodrzewu

i naleŜą do najcenniejszych na Pojezierzu Mazurskim. W rezerwacie rośnie takŜe wiele rzad-

kich gatunków roślin, min. wawrzynek wilczełyko, kopytnik pospolity, zimoziół północny

i inne. Rezerwat „Jezioro Kośno” utworzony w 1982 r. obejmuje swym zasięgiem mezotro-

ficzne jezioro Kośno i oraz fragment otaczających je lasów. Powierzchnia rezerwatu wynosi

1247,8 ha, z czego w granicach arkusza znajduje się tylko jego niewielka północna część. Na

obszarze rezerwatu występuje wiele unikatowych zespołów flory i fauny, do których naleŜą:

porastające dno jeziora ramienice, lilie wodne oraz szuwary, w tym szuwar turzycowy.

W okolicy jeziora Ŝyje wiele gatunków ptaków drapieŜnych w tym: rybołów, kobuz, jastrząb

i myszołów zwyczajny. Na północ od rezerwatu znajduje się powołany w 2009 r. uŜytek

ekologiczny „Zbiornik retencyjny Purda Leśna” będący cennym ekosystemem wodno-

błotnym.

W południowo-wschodniej, środkowej i północno-wschodniej części arkusza Barcze-

wo znajduje się powołany w 2003 r. (ze zmianami w 2005 r.) Obszar Chronionego Krajo-

brazu Pojezierza Olsztyńskiego, obejmujący swym zasięgiem wszystkie główne jeziora

znajdujące się na terenie mapy. Jego powierzchnia wynosi 40997,4 ha. Obszar ten powoła-

ny został w celu ochrony unikatowego krajobrazu pojezierza. W jego granicach, na oma-

wianym terenie znajdują się dwa uŜytki ekologiczne. Powołany w 2009 uŜytek ekologiczny

„Bogdany” o powierzchni 196 ha obejmuje swym zasięgiem jezioro Bogdańskie i fragment

37

kanału Kiermas. UŜytek został utworzony w celu zachowania bioróŜnorodności ekosyste-

mów wodno-błotnych stanowiących miejsca lęgowe i Ŝerowiskowe ptaków. UŜytek ekolo-

giczny „Jezioro Linok”, połoŜone w centralnej części Lasów Purdzkich jezioro o po-

wierzchni 3,8 ha, stanowi cenny pod względem hydrologicznym i przyrodniczym obiekt

o naturalnym charakterze, wyróŜniając się duŜą czystością wód i nieznacznym stopniem

eutrofizacji. Bagienne i torfowiskowe obrzeŜenie jeziora jest miejscem bytowania fauny

wodnej i wielu gatunków ptaków wodno-błotnych. W przyległych do jeziora kompleksach

leśnych bytuje puchacz i bocian czarny.

W północnej części omawianego arkusza w 2003 roku utworzono Obszar Chronionego

Krajobrazu Doliny Środkowej Łyny. Celem ochrony jest zachowanie unikatowego krajobrazu

dolinnego rzeki Łyny oraz jej dopływów. W granicach arkusza obszar ten obejmuje swym

zasięgiem: rzekę Pisę, Kanał ElŜbiety oraz rzekę i jezioro Wadąg.

Na terenie arkusza Barczewo znajduje się 30 drzew uznanych decyzją wojewody za

pomniki przyrody Ŝywej. Są to głównie dęby szypułkowe i lipy (tabela 8). W rejonie Łęgajn

decyzją wojewody zostało zatwierdzonych 17 cisów i kilkaset podrostów.

W południowej części arkusza, na obszarze Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej, wyzna-

czono obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 280007 sieci NATURA 2000 (tabela 9). Obszar

ten o całkowitej powierzchni 116 604,7 ha obejmuje część duŜego kompleksu leśnego wy-

kształconego na powierzchni morenowej o bardzo urozmaiconej rzeźbie. Puszcza stanowi

ostoję ptasią o randze europejskiej E 18. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1%

populacji krajowej wielu gatunków ptaków w tym: bielik, bocian czarny, cietrzew, kania

czarna, i puchacz.

Specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Napiwodzko-Ramucka PLH 280052 w grani-

cach arkusza Barczewo obejmuje fragmenty enklaw Dolina Łyny i Kośno oraz cały obszar

enklawy Kemno. W pokryciu terenu dominują lasy oraz wody i siedliska wilgotne – jeziora,

torfowiska, bagna. Rosną tu przede wszystkim bory sosnowe, w zagłębieniach terenu zdarzają

się lasy mieszane, wilgotne bory i bory bagienne. Na terenie ostoi stwierdzono występowanie

wielu cennych siedlisk przyrodniczych, gatunków zwierząt i roślin.

Przez obszar arkusza przebiegają liczne szlaki rowerowe i kajakowe. DuŜa ilość jezior

i ośrodków wypoczynkowych zachęca do aktywnego wypoczynku.

38

Tabela 8

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych

Nr obiektu

na mapie

Forma ochrony Miejscowość

Gmina Powiat

Rok zatwierdzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6

1 R Gm. Stawiguda Stawiguda olsztyński

1982 L – „Las Warmiński” (179818,)

2 R Gm. Purda Stawiguda olsztyński

1982 K – „Jezioro Kośno” (1247,84)

3 P KieŜliny olsztyński olsztyński

1984 Pn, G

(2 granity, kwarcyt jot-nicki, granitognejs)

4 P Nadl. Olsztyn

Leśn. Barczewko obręb. 231

Barczewo olsztyński

1994 PŜ – dąb szypułkowy (4 szt.)

5 P Nadl. Olsztyn Leśn. Leszno

obręb: 104,105,113,116

Barczewo olsztyński

1970 PŜ – 17 cisów i ok. 500 podrostów

6 P Nadl. Olsztyn Leśn. Leszno obręb: 104

Barczewo olsztyński

1968 PŜ – dąb szypułkowy

7 P Nadl. Olsztyn Leśn. Leszno obręb: 104 h

Barczewo olsztyński

1984 PŜ – dąb szypułkowy

8 P Wójtowo Barczewo olsztyński

2007 PŜ – dąb szypułkowy „Anna”

9 P Skajboty Barczewo olsztyński

1992 PŜ – dąb szypułkowy (2 szt.)

10 P Prejłowo Purda

olsztyński 2001 PŜ – lipa drobnolistna

11 P Szczęsne Purda

olsztyński 1999 PŜ – dąb szypułkowy „Anna”

12 P Nadl. Olsztyn

Leśn. Nowa Wieś obręb: 243

Purda olsztyński

2001 PŜ – dąb szypułkowy

13 P Trękus Purda

olsztyński 2009 PŜ – lipa drobnolistna

14 P Ruś Stawiguda olsztyński

1995 PŜ – dąb szypułkowy

15 P Nadl. Olsztyn

Leśn. Mendryny obręb: 422

Purda olsztyński

1969 PŜ – dąb szypułkowy

16 U Bogdany-Silice Barczewo/Purda

olsztyński 2009

„Bogdany” jezioro+kanał

(196)

17 U Purda Leśna Purda

olsztyński 2009

„Zbiornik Retencyjny Purda Lesna”

(6,89)

18 U Nadl. Olsztyn

Leśn. Mendryny obręb: Krzywonoga

Purda olsztyński

2001 „Jezioro Linok” (3,58)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, K – krajobrazowy

rodzaj pomników przyrody: PŜ – Ŝywej; Pn – nieoŜywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzen-

nym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym

i reprezentatywnych dla róŜnych regionów przyrodniczych kraju. Są one ze sobą powiązane