P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y P AŃS T W O W Y I N S T Y T U T B A D A W C Z Y

O P R A C O W A N I E Z A M Ó W I O N E P R Z E Z M I N I S T R A ŚR O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz SOBIBÓR (717)

Warszawa 2011

Autor planszy A: Barbara Ptak*

Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Stanisław Marszałek**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*

Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*

Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka*

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

** Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......................

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2011

Spis treści I. Wstęp (B. Ptak)......................................................................................................4

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (B. Ptak)......................................... 5

III. Budowa geologiczna (B. Ptak)............................................................................... 8

IV. ZłoŜa kopalin (B. Ptak)........................................................................................ 11

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. Ptak)....................................................... 13

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (B. Ptak)................................... 13

VII. Warunki wodne (B. Ptak)..................................................................................... 15

1. Wody powierzchniowe................................................................................... 15

2. Wody podziemne............................................................................................ 17

VIII. Geochemia środowiska ........................................................................................ 20

1. Gleby (P. Kwecko)......................................................................................... 20

2. Osady (I. Bojakowska)................................................................................... 22

3. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik).................................................. 27

IX. Składowanie odpadów (S. Marszałek)................................................................. 28

X. Warunki podłoŜa budowlanego (B. Ptak)............................................................ 34

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Ptak)............................................................. 36

XII. Zabytki kultury (B. Ptak)..................................................................................... 43

XIII. Podsumowanie (B. Ptak, S. Marszałek)............................................................... 44

XIV. Literatura .............................................................................................................. 46

4

I. Wstęp

Arkusz Sobibór Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wyko-

nany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Plan-

sza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie

Geologicznym POLGEOL w Warszawie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcją...” (2005). Przy jej

opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej

Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2004 w Oddziale Geologii Morza Państwowego

Instytutu Geologicznego w Gdańsku (Zaleszkiewicz i in., 2005).

Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pięciu warstwach informa-

cyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne,

warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury (Plansza A), ochrona

powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów – Plansza B).

Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie-

dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów

w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane

na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego

składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych

obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi,

lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa-

dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków

zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych

i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska

przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo-

darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą

być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz-

twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach eko-

fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią pomoc przy

wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz

planów gospodarki odpadami.

Arkusz Sobibór powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i pu-

blikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w wielu instytu-

5

cjach, samorządach terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się zagospodaro-

waniem zasobów środowiska przyrodniczego.

Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo-

gicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim

Województwa Lubelskiego w Lublinie, Filii Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubel-

skiego w Chełmie, Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Insty-

tucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadleśnictwie Sobibór, starostwach

powiatowych we Włodawie i Chełmie, urzędach gmin w Woli Uhruskiej, Włodawie i Hań-

sku. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono takŜe zwiad terenowy w lipcu

2010 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Sobibór rozciąga się między 23o30’ a 23o45’ długości geogra-

ficznej wschodniej oraz 51o20’ a 51o30’ szerokości geograficznej północnej.

Pod względem administracyjnym omawiany obszar naleŜy do województwa lubelskie-

go a znaczna jego część do powiatu włodawskiego, w skład którego wchodzą gminy Włoda-

wa, Hańsk i Wola Uhruska. Południowo-zachodnia część obszaru badań administracyjnie

naleŜy do gminy Sawin, wchodzącej w skład powiatu chełmskiego. Wschodnia część obszaru

arkusza naleŜy do Ukrainy.

Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Sobibór połoŜony jest

w prowincji NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, makroregionie Polesie Zachodnie w obrębie

dwóch mezoregionów – Równina Łęczyńsko-Włodawska i Polesie Brzeskie. Niewielka, po-

łudniowa jego część naleŜy do makroregionu Polesie Wołyńskie, mezoregionu Pagóry

Chełmskie (fig. 1).

Równina Łęczyńsko-Włodawska jest obszarem podmokłym i zatorfionym, i odznacza

się licznymi zagłębieniami krasowymi i termokrasowymi (Kondracki, 2001). Na tym terenie

występuje kilka jezior, z których największe to Jezioro Białe Włodawskie o powierzchni

106,40 ha i głębokości 33,6 m.

Od wschodu z równiną graniczy Polesie Brzeskie, którego zasięg jest ograniczony do

doliny Bugu i jego tarasów nadzalewowych. Na płaskiej powierzchni terenu, dominują osady

zdeponowane w środowisku wodnym (torfy i piaski).

Całkowicie odmienne są morfologia i osady występujące na powierzchni terenu Pagó-

rów Chełmskich (Wału Uhruskiego). Występują tu piaski i Ŝwiry z głazami oraz odsłaniają

się osady kredowego podłoŜa – margle i kreda pisząca. Kulminacja wysokościowa, w obrębie

6

pagórka moreny czołowej, osiąga 212,4 m n.p.m., podczas gdy taras zalewowy Bugu połoŜo-

ny jest około 158,0 m n.p.m.

Dominującą w południowej części arkusza płaską wysoczyznę morenową otaczają od

północy równiny wodnolodowcowe. Te piaszczyste pokrywy są lekko nachylone ku północy

i opadają od 200,0 m n.p.m. w sąsiedztwie Kłębików, do 170,0 m n.p.m. w okolicy Piasków.

Występują tu pagórki morenowe o wysokości względnej do 20 m w okolicach Majdanu Stu-

leńskiego. W równinę wodnolodowcową wcięta jest równina jeziorna (165–170 m n.p.m.),

która rozciąga się aŜ do północnej granicy opisywanego arkusza.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Sobibór na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica makroregionów, 2 – granica mezoregionów, 3 – granica państwa

Prowincja: 84 – NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: 845 – Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.12 – Równina Kodeńska, 845.14 – Zaklęsłość Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Łęczyńsko-Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie Mezoregiony Polesia Wołyńskiego: 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – ObniŜenie Dubieńskie

Akumulacyjny taras nadzalewowy Bugu (8–10 m n.p. rzeki) rozciąga się we wschodniej

części opisywanego arkusza. Jego szerokość zmienia się od 0,7 (Małoziemce) do 4,0 km

w okolicy ZbereŜa.

7

Równina tarasu zalewowego Bugu (165–158 m n.p.m.) ma maksymalną szerokość 3 km

w okolicy Stulna. Płaską powierzchnię doliny urozmaicają liczne, zawodnione lub suche, sta-

rorzecza.

Pod względem klimatycznym obszar arkusza Sobibór naleŜy do regionu klimatycznego

lubelsko-zamojskiego, a jego północna część do regionu mazowiecko-podlaskiego. Średnia

temperatura roczna wynosi 7,0–7,5°C. Opady atmosferyczne są tu niewielkie i wynoszą 550–

600 mm/rok. Pokrywa śnieŜna utrzymuje się od 70 do 80 dni w roku. W ciągu roku przewaŜa-

ją wiatry z kierunku zachodniego (Stachy, red., 1987).

Lasy zajmują około 70% powierzchni arkusza i są to lasy sosnowe, sosnowo-olchowe

i brzozowe. Wokół jezior występują rozległe torfowiska. Dna zagłębień bezodpływowych

oraz obniŜenia na powierzchniach tarasów niskich, są wypełnione torfami oraz osadami

piaszczystymi, na których powstały uŜytki zielone. W dolinie Bugu połoŜone są rozległe ob-

szary łąk, całkowicie lub częściowo zmeliorowanych oraz mniejsze torfowiska. Gleby chro-

nione klasy I–IV a zajmują około 5% powierzchni arkusza.

Omawiany obszar jest bardzo słabo zurbanizowany i zalicza się do ekologicznie naj-

czystszych regionów województwa lubelskiego. Największą wsią jest Osowa z około 500

mieszkańcami. Wokół Jeziora Białego połoŜone są liczne ośrodki wypoczynkowe. Nie ma na

omawianym obszarze większych zakładów przemysłowych. Działają jedynie drobne zakłady

usługowe.

W latach 2000–2009 w województwie lubelskim przyrost sieci wodociągowej w sto-

sunku do sieci kanalizacyjnej był trzykrotnie większy (Raport..., 2009). W powiecie włodaw-

skim z sieci wodociągowej korzysta około 70% gospodarstw wiejskich, a 23% tych gospo-

darstw jest podłączonych do sieci kanalizacyjnej. Gmina Włodawa ma sieć kanalizacyjną

o łącznej długości 32 km, a sieć wodociągową dwukrotnie dłuŜszą. Przydomowe oczyszczal-

nie ścieków znajdują się w Okunince i śłobku. W Sobiborze działa biologiczna oczyszczalnia

o maksymalnym przepływie dobowym 16 m3. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków jest

Bug. Na terenie gminy Wola Uhruska funkcjonują trzy oczyszczalnie mechaniczno-

biologiczna i biologiczne w Bytyniu, Macoszynie DuŜym i ZbereŜu. Sieć kanalizacyjna w

gminie ma 12 km, a wodociągowa 51 km. (Program..., 2003).

Sieć dróg na obszarze arkusza jest słabo rozwinięta. Z północy na południe przebiegają

droga nr 812 Włodawa – Chełm oraz nr 816 Włodawa – Wola Uhruska. Poza tym istnieje sieć

dróg lokalnych o utwardzonej nawierzchni, które łączą wsie połoŜone w obrębie arkusza.

RównieŜ południkowy przebieg ma linia kolejowa łącząca Włodawę z Chełmem.

8

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Sobibór opracowano na podstawie Szczegółowej

mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sobibór (Marszałek, 2001) oraz Mapy geo-

logicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Włodawa (Mojski, Trembaczowski, 1973, 1974).

Omawiany obszar znajduje się w obrębie lubelsko-podlaskiej części prekambryjskiej

platformy wschodnioeuropejskiej. Płytko zalegające podłoŜe krystaliczne pocięte jest siecią

uskoków, które powstały w okresie waryscyjskich ruchów górotwórczych. Późniejsze ruchy

nie były juŜ tak intensywne, a długi okres denudacji jest przyczyną luki stratygraficznej

obejmującej perm i trias. Osady jury i kredy zalegają tu monoklinalnie, łagodnie zapadając

na południowy zachód. Młodoalpejska tektonika zaznaczyła się w utworach kredowych oraz

w pokrywie kenozoicznej w postaci uskoków, pęknięć i rozłamów, tworzących horsty i ro-

wy.

W podłoŜu osadów czwartorzędu występują głównie osady górnej kredy. Zaznacza się

wyraźna róŜnica pomiędzy Wałem Uhruskim (południowa część arkusza), a pozostałym

omawianym obszarem. Osady górnej kredy w obrębie Wału Uhruskiego występują nawet

powyŜej 200 m n.p.m., gdy na północy, zalegają poniŜej 130 m n.p.m. Górną kredę reprezen-

tują morskie osady mastrychtu margle i kreda pisząca, o miąŜszości do 100,0 m. Osady te na

powierzchni terenu odsłaniają się w północnej części Wału Uhruskiego, w okolicach Majdanu

Stuleńskiego i w krawędzi wysoczyzny.

Trzeciorzędowe1 (paleogen+neogen) osady powstały na peryferiach płytkiego morza

mioceńskiego. W podłoŜu czwartorzędu pojawiają się w okolicach Sobiboru i Macoszyna.

W okolicach Macoszyna piaski kwarcowe występują na powierzchni terenu w postaci ostańca

denudacyjnego. Osady neogenu występują równieŜ w krach (iłów mioceńskich) w utworach

plejstocenu, w zboczach Wału Uhruskiego.

Osady czwartorzędowe przykrywają prawie cały obszar arkusza Sobibór (fig. 2), przy

czym na północy i wschodzie, znaczny udział mają osady holocenu. Największą miąŜszość

osady czwartorzędu osiągają w okolicy Wołczyn – 43 m. Plejstocen tworzą osady preglacjału,

zlodowaceń południowopolskich, interglacjału mazowieckiego, zlodowaceń środkowopol-

skich, interglacjału eemskiego i zlodowacenia wisły.

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli

stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzecio-rzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

9

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Sobibór na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka,

K. Piotrowskiej, red. (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia pół-nocnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – pia-ski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Neogen; miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce, sole kamienne i gipsy. Kreda; kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy mastrychtu

Zachowano oryginalną numerację wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

10

Najstarsze, preglacjalne osady plejstocenu, wykształcone są jako piaski rzeczne i mułki

jeziorne. Osiągają miąŜszość kilku metrów i w otworach wiertniczych występują na głęboko-

ści kilkunastu metrów. Mułki jeziorne odsłaniają się na powierzchni terenu, w podcięciu ero-

zyjnym doliny Bugu, w ZbereŜu.

Zlodowacenie nidy reprezentowane jest przez mułki i piaski jeziorne, które w Józefowie

na głębokości 33,9–41,1 m wypełniają w obrębie Wału Uhruskiego dno rowu tektonicznego.

Spoczywają w nim piaszczyste gliny zwałowe ze zlodowacenia Sanu o miąŜszości przekra-

czającej 10 m.

W obrębie Wału Uhruskiego gliny zwałowe ze zlodowacenia wilgi stanowią główny

poziom osadów lodowcowych. W Józefowie, piaszczyste gliny zwałowe występują na głębo-

kości 7,2–26,5 m. Poza wałem osady ze zlodowacenia południowopolskiego reprezentowane

są przez wodnolodowcowe piaski ze Ŝwirami oraz mułki jeziorne, spoczywające bezpośrednio

na osadach górnej kredy.

Profil osadów interglacjału mazowieckiego tworzą piaski rzeczne oraz zalegające po-

wyŜej mułki i iły jeziorne. W otworze wiertniczym, w okolicy śłobka, osiągają miąŜszość

ponad 17 m i zalegają bezpośrednio na górnej kredzie.

Gliny zwałowe ze zlodowacenia odry odsłaniają się na powierzchni terenu w obrębie

Wału Uhruskiego. Ciemnoszare, piaszczyste gliny, które osiągają lokalnie kilkanaście metrów

miąŜszości, występują niekiedy pod lodowcowymi piaskami, Ŝwirami i głazami jak teŜ pod

piaskami wodnolodowcowymi ze zlodowacenia odry. Z tego zlodowacenia pochodzą równieŜ

piaski i Ŝwiry jedynej tutaj moreny czołowej, której pagórek w okolicy Józefowa osiąga wy-

sokość względną 8 m.

Zlodowacenie warty pozostawiło po sobie piaski jeziorne i rzeczno-jeziorne. Są to śred-

nioziarniste piaski o miąŜszości kilku metrów, które występują pod podobnymi utworami

interglacjału eemskiego (piaski i mułki jeziorne) lub teŜ pod jeziornymi piaskami i mułkami

zlodowacenia wisły. Jeziorne osady z interglacjału eemskiego osiągają miąŜszość do kilkuna-

stu metrów w śłobku i Stulnie. Wymienione osady, z których tylko najmłodsze, o kilku me-

trowej miąŜszości, odsłaniają się na powierzchni terenu, występują na północ od Wału Uhru-

skiego.

We wschodniej części omawianego arkusza dominują piaski rzeczne tarasów nadzale-

wowych Bugu i paleomeandrów, a w północno-zachodniej części na powierzchni przewaŜają

piaski i mułki jeziorne. Wszystkie wyŜej wymienione osady zostały zdeponowane w czasie

zlodowacenia wisły i osiągają miąŜszość do 10,0 m.

11

Na przełomie plejstocenu i holocenu osadzały się piaski eoliczne, niekiedy tworzące

wydmy, szczególnie częste w północnej części arkusza, w obrębie piasków i mułków jezior-

nych.

Osady holoceńskie reprezentowane przez mady i piaski tarasu zalewowego są obok pia-

sków nadzalewowych dominującymi osadami w dolinie Bugu, natomiast torfy zajmują

znaczne powierzchnie w obrębie plejstoceńskich osadów jeziornych, w północnej części arku-

sza. MiąŜszość torfów dochodzi do 7,5 m.

IV. ZłoŜa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Sobibór udokumentowane jest jedno złoŜe torfów. Cha-

rakterystykę gospodarczą oraz klasyfikację sozologiczną złoŜa „Osowa dz. 353” przedstawio-

no w tabeli 1 (Wołkowicz i in., red., 2010).

ZłoŜe torfów „Osowa dz. 353”, połoŜone na terenach gminy Hańsk, zostało udokumen-

towane w kategorii C1 w 2004 roku na powierzchni 0,49 ha. Średnia miąŜszość złoŜa wystę-

pującego w formie pokładu wynosi 2,0 m. ZłoŜe zalega pod nadkładem gleby o grubości do

0,5 m. Średnie wartości parametrów jakościowych kopaliny są następujące: odczyn pH 5,9,

zawartość popiołu 10,1%, zawartość wapnia 980 mg Ca/l, zawartość azotu 66,0 mg NO3/l,

zawartość fosforu 11,0 mg P/l i zawartość magnezu 38,0 mg Mg/l. Jest to złoŜe zawodnione.

Kopalina nadaje się do wykorzystania w ogrodnictwie, została zakwalifikowana do kopalin

innych (Łoza, 2004).

Klasyfikacja sozologiczna złoŜa została uzgodniona z geologiem wojewódzkim Urzędu

Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. ZłoŜe torfów „Osowa dz. 353” ze względu na

ochronę złóŜ zaliczono do klasy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występujących, łatwo do-

stępnych. Z uwagi na ochronę środowiska złoŜe zaliczono do klasy B (konfliktowe), ze

względu na ochronę wód podziemnych (strefa ochronna GZWP nr 407).

Tabela 1

ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne bilansowe [tys. m3]

Kategoria rozpoznania

Stan zagospoda-

rowania złoŜa

Wydobycie [tys. m3]

Zastosowanie kopaliny

Klasyfikacja złoŜa Numer

złoŜa na mapie

Nazwa złoŜa Rodzaj

kopaliny

Wiek kompleksu

litologiczno-surowcowego

wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in., red., 2010) Klasy 1–4

Klasy A–C

Przyczyny konfliktowości

złoŜa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Osowa dz. 353 t Q 9,92 C1 G − I 4 B W

Rubryka 3 – t – torfy Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 6 – kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – C1 Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane Rubryka 9 – kopaliny inne: I – inne (ogrodnictwo) Rubryka 10 – złoŜa: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜa: B – konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych

12

13

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sobibór eksploatowane jest jedno złoŜe torfów „Osowa dz. 353”.

UŜytkownik złoŜa posiada aktualną koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 2014 roku.

ZłoŜe jest okresowo eksploatowane od 2004 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy

o powierzchni 0,31 ha, który pokrywa się z granicami terenu górniczego. W wyniku eksplo-

atacji powstaje wyrobisko wgłębne o docelowej powierzchni około 0,50 ha. Po jej zakończe-

niu w wyrobisku powstanie staw.

Miejscowa ludność w przeszłości wydobywała kruszywo piaszczyste z niewielkich

„dzikich” wyrobisk. Obecnie kruszywo na potrzeby budownictwa i drogownictwa sprowa-

dzane jest z piaskowni występujących na obszarach sąsiednich arkuszy. Kilka nieczynnych

wyrobisk występuje w okolicach Majdanu Stuleńskiego. Obecnie są one wykorzystywane

jako miejsca składowania odpadów.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Sobibór został dość dobrze rozpoznany pod względem występowania

kopalin (OstrzyŜek, Dembek, 1996; Sokolińska, 1978). Na podstawie analizy dostępnych ma-

teriałów i opracowań złoŜowych oraz wizji terenowej wyznaczono dwa obszary prognostycz-

ne i dwa obszary perspektywiczne piasków. Występują one w zasięgu tarasów zalewowych

Bugu, pokrytych łąkami i pastwiskami nadrzecznymi.

Obszary prognostyczne I i II piasków, wydzielono na podstawie sprawozdania z badań

geologiczno-zwiadowczych (Sokolińska, 1978). Pierwszy z nich połoŜony jest na północny

wschód od miejscowości Sobibór. Drugi występuje na wschód od miejscowości Wołczyny.

Serię złoŜową stanowią czwartorzędowe piaski rzeczne, średnioziarniste przydatne dla bu-

downictwa i drogownictwa. Powierzchnie okonturowanych obszarów wynoszą odpowiednio

około 200,00 ha i 381,25 ha (tabela 2). Na kaŜdym z obszarów odwiercono po kilkanaście

sond mechanicznych o głębokościach maksymalnie do 27 m. W nadkładzie o miąŜszości do

0,5 m występują gleba, piaski zaglinione, pyły i gliny piaszczyste. Średnia miąŜszość kopali-

ny w obszarze prognostycznym I wynosi 8,2 m, w obszarze II 9,2 m, a szacunkowe zasoby

określono odpowiednio na około 16 400 tys. m3 i 35 075 tys. m3. Parametry jakościowe kopa-

liny podano w tabeli 2.

Tabela 2

Wykaz obszarów prognostycznych

Numer obszaru na

mapie

Powierzchnia [ha]

Rodzaj kopaliny

Wiek kompleksu litologiczno-surowcowego

Parametry jakościowe (wartości średnie)

Średnia grubość kompleksu

litologiczno-surowcowego

[m]

Zasoby w kategorii D1

[tys. m3] Zastosowanie kopaliny

1 2 3 4 5 7 8 9

I 200,00 p Q

zawartość frakcji poniŜej 2,5 mm – 96,6%, zawartość pyłów mineralnych – 1,7%, cięŜar nasypowy w stanie zagęszczo-nym – 1,74 T/m3

8,2 16 400 Sb, Sd

II 381,25 p Q

zawartość frakcji poniŜej 2,5 mm – 99,3%, zawartość pyłów mineralnych – 4,1%, cięŜar nasypowy w stanie zagęszczo-nym – 1,68 T/m3

9,2 35 075 Sb, Sd

Rubryka 3 – p – piaski Rubryka 4 – Q – Czwartorzęd Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe

14

15

Perspektywiczne obszary występowania piasków, rozciągają się na wschód od Majdanu

Stuleńskiego, w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Są to czwartorzędowe piaski

rzeczne średnioziarniste o podobnych parametrach jak w obszarach prognostycznych (Soko-

lińska, 1978). Badań jakości piasków nie wykonano. Zalegają one pod nadkładem gleby

0,5 m na powierzchniach około 200 ha i 70 ha.

Na obszarze arkusza Sobibór rozpoznano i udokumentowano wiele wystąpień torfów,

których ze względu na występowanie w granicach Sobiborskiego Parku Krajobrazowego nie

naniesiono na mapę (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

Prowadzone prace geologiczno-poszukiwawcze za surowcami ilastymi na obszarze Jó-

zefów dały wyniki negatywne (Borzęcki, Sokolińska, 1977). Pod niewielkim nadkładem gle-

by i piasków nawiercono iły pylaste zamarglone i pyły piaszczyste oraz 0,5 m wkładkę iłów.

Analiza makroskopowa przewierconych skał wykazała duŜą zawartość okruchów margla

(>15%) i dlatego odstąpiono od wykonania badań laboratoryjnych. Jakość surowca nie speł-

niała kryteriów bilansowości. Zrezygnowano z prowadzenia dalszych wierceń na tym obsza-

rze, gdyŜ brak było przesłanek na moŜliwość udokumentowania złoŜa.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Sobibór pod względem hydrograficznym naleŜy do zlewni drugiego

rzędu Bugu, prawobrzeŜnego dopływu Wisły. Główną rzeką na omawianym obszarze jest

Bug, a w zachodniej części terenu Tarasinka, uchodząca poza arkuszem do Włodawki i dalej

na wschód do Bugu. Wody Bugu spływają z południa na północ od około 161 m n.p.m. do

około 154 m n.p.m. Meandrująca rzeka płynie szeroką, podmokłą doliną urozmaiconą licz-

nymi starorzeczami i kanałami melioracyjnymi. Szerokość doliny sięga 4 km.

Monitoringiem diagnostycznym wód powierzchniowych płynących w 2006 roku objęto

wody Tarasinki, badane w dwóch punktach pomiarowo-kontrolnych. Wyniki przeprowadzo-

nych badań jakości tych wód wykazywały wtedy IV klasę − jakość niezadowalającą w punk-

cie Macoszyn oraz V klasę – jakość złą w punkcie pomiarowo-kontrolnym Tarasiuki. O oce-

nie ogólnej Tarasinki zadecydowały wskaźniki biogenne (azot Kjeldahla, fosforany, fosfor

ogólny) i zanieczyszczenia mikrobiologiczne (liczba bakterii grupy coli). Ocena przydatności

wód do bytowania ryb w warunkach naturalnych wykazała, Ŝe nie były dotrzymane normy

jakości wymagane dla prawidłowego rozwoju ryb łososiowatych i karpiowatych (Raport…,

2008). Ocenę jakości wód Tarasinki wykonano wg Rozporządzenia Ministra Środowiska

16

z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchnio-

wych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników

i prezentacji tych wód (DzU nr 32, poz. 284 z dnia 11 lutego 2004 r.).

Na omawianym obszarze znajduje się dziewięć jezior z Pojezierza Łęczyńsko-

Włodawskiego. Największym i najgłębszym z nich jest Jezioro Białe, pochodzenia krasowe-

go, o powierzchni 106,40 ha i głębokości 33,6 m. Jezioro Białe jest wykorzystywane dla ce-

lów rekreacyjnych i wypoczynkowych. Większymi jeziorami są Spólne, Brudno i Pereszpa

(tabela 3).

Tabela 3

Charakterystyka jezior

Nazwa jeziora Powierzchnia

[ha] Głębokość maksymalna

[m]

Podatność na degradację (kategoria)

Klasyfikacja stanu ekologicznego

(w roku) 1 2 3 4 5

Białe Włodawskie 106,40 33,6 I bardzo dobry (2009) Brudno 40,30 2,0 poza kategorią nie badane

Brudzieniec 19,00 2,1 III nie badane Czarne Włodawskie 23,60 11,4 II dobry (2007)

Koseniec 21,00 4,2 III nie badane Pereszpa 24,30 6,2 III słaby (2007) Płotycze 15,80 – poza kategorią umiarkowany (2007) Spólne 65,30 2,3 III dobry (2008)

Na omawianym obszarze w latach 2007–2009 prowadzone były badania stanu ekolo-

gicznego wód jezior przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Lublinie

zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposo-

bu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008

z dnia 9 września 2008 r.) (Raport…, 2008, 2009). W 2009 roku zbadano i poddano wstępnej

ocenie Jezioro Białe Włodawskie (tabela 3). Stan ekologiczny jednolitych części wód po-

wierzchniowych, pomimo duŜej antropopresji, został określony jako bardzo dobry. Jeziora

Czarne Włodawskie i Spólne uzyskały stan dobry, a Płotycze stan umiarkowany, w którym

zachodzą umiarkowane róŜnice między wartościami biologicznych elementów jakości dla

klasyfikacji stanu ekologicznego danego typu jednolitych części wód, a elementami jakości,

które występują w warunkach niezakłóconych (tabela 3). Wartości biologicznych elementów

jakości wskazują na umiarkowany poziom zakłóceń wynikający z działalności człowieka, ale

wyŜszy niŜ występujący w warunkach stanu dobrego. Jezioro Pereszpa w 2007 roku wyka-

zywało słaby stan elementów biologicznych i uzyskało słaby stan ekologiczny. W 2008 roku

Jezioro Spólne badano zgodnie z Rozporządzeniem Ministerstwa Środowiska z dnia 4 paź-

dziernika 2002 r. w sprawie wymagań, jakim odpowiadać powinny wody śródlądowe będące

17

środowiskiem Ŝycia ryb w warunkach naturalnych (DzU nr 176, poz. 1455 z dnia 23 paź-

dziernika 2002 r.). Wody te nie spełniały kryteriów określonych dla środowiska bytowania

ryb ze względu na podwyŜszone zawartości BZT5, amoniaku niejonowego i azotynów (Ra-

port…, 2009).

Planuje się wykonanie zbiornika retencyjnego Macoszyn o powierzchni 33,00 ha i śred-

nim napełnieniu wody 1,9 m z ujęcia na Tarasince (Program..., 1995) oraz zbiornika Piaski na

rowach melioracyjnych (nienaniesionego na mapę z uwagi na brak dokładnej lokalizacji)

w gminie Wola Uhruska (Aktualizacja…, 2004).

W powiecie włodawskim, na rzece Tarasinka, planuje się wykonanie jazów Tarasiuki

i Okuninka oraz zastawki w Macoszynie. Budowle piętrzące zaplanowano na odpływie z Je-

ziora Spólnego i na rowie w Osowie, a zastawki na Kosyńskim Rowku, przy jeziorze Pe-

reszpa i przy odpływie z rezerwatu „Magazyn” (Aktualizacja…, 2004).

Według danych Starostwa we Włodawie sporządzonych po powodzi w 1999 roku,

w dolinie Bugu istnieje zagroŜenie powodziowe. ZagroŜeniem objęte są między innymi nad-

buŜańskie pola uprawne i łąki oraz pojedyncze zabudowania we wsi Sobibór. Wymienione

obszary znajdują się w strefie prawdopodobieństwa zalewu 5%. W 1999 r. zalane zostały łąki

nadbuŜańskie i częściowo pola uprawne, ale nie zaszła potrzeba ewakuacji ludności.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacją hydrogeologiczną zwykłych wód podziemnych, obszar arku-

sza Sobibór naleŜy do regionu IX – lubelsko-podlaskiego, a jego południowo-zachodnia część

naleŜy do subregionu IX2 – poleskiego (Paczyński, red., 1995). Zgodnie z podziałem regio-

nalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych części wód podziemnych (Pa-

czyński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza zawiera się w Prowincji Wisły, Regionie Bugu

i subregionie nizinnym (SBN).

Występują tu trzy piętra wodonośne: czwartorzędowe, czwartorzędowo-trzeciorzędowe

i kredowe (Chowaniec i in., 2004).

Na obszarze arkusza Sobibór czwartorzędowe piętro wodonośne nie ma charakteru

uŜytkowego poziomu wodonośnego. Struktury wodonośne piętra czwartorzędowego związa-

ne są z holoceńskimi piaskami aluwialnymi Bugu i Tarasinki, piaskami rzecznymi interglacja-

łu mazowieckiego oraz piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia wilgi, których stropy

występują w izolowanych wystąpieniach na głębokości około 20–30 m. Te głębiej występują-

ce osady plejstoceńskie nie mają dokładniejszego rozpoznania hydrogeologicznego, a wystę-

pują pomiędzy miejscowościami Zawołcze – Kolonia śłobek. Wody poziomu czwartorzędo-

18

wego charakteryzują się następującymi parametrami: zawartość Ŝelaza od 0 do 7,4 mg/dm3,

zawartość manganu od 0 do 0,4 mg/dm3, zawartość chlorków od 1,0 do 298,0 mg/dm3, zawar-

tość siarczanów od 0 do 300,0 mg/dm3. DuŜe stęŜenie chlorków, prawdopodobnie jest pocho-

dzenia antropogenicznego (studnia kopana w Starym Stulnie – 177 mg/dm3) (Chowaniec i in.,

2004).

Czwartorzędowo-trzeciorzędowe piętro wodonośne tworzą piaszczysto-Ŝwirowe utwory

plejstocenu oraz słabo zwięzłe piaskowce miocenu, które zalegają na węglanowych osadach

górnej kredy (w rejonie Sobiboru). W części północno-wschodniej obszaru arkusza Sobibór

poziom czwartorzędowy występuje w bezpośredniej łączności z poziomem trzeciorzędowym,

tworząc wspólny poziom czwartorzędowo-trzeciorzędowy. Strop osadów miocenu występuje

na głębokości 20–30 m. Wydajności uzyskiwane z pojedynczych studzien najczęściej nie

przekraczają 25 m3/h.

W Sobiborze zlokalizowane jest jedno ujęcie komunalne wód z poziomu trzeciorzędo-

wego. Wydajność eksploatacyjna tego ujęcia wynosi 45 m3/h. Ponadto ludność zaopatruje się

w wodę ze studni kopanych, które ujmują pierwszy, przypowierzchniowy poziom wodono-

śny.

Kredowe piętro wodonośne stanowi główny poziom uŜytkowy i związane jest z szczeli-

nowymi utworami kredy górnej – marglami i kredą piszącą. Jego miąŜszość wynosi około

80 m. Występuje ono na całym omawianym obszarze. Powszechnie przyjmuje się, iŜ zawod-

nienie osadów wapiennych sięga do głębokości 100 m, a juŜ na głębokości 200 m są one nie-

przepuszczalne (w wyniku zaciskania szczelin). W stropie osadów górnokredowych często

występuje kilkumetrowej grubości warstwa ilastej zwietrzeliny, która stanowi izolację dla

nadległego piętra czwartorzędowego. Napięte zwierciadło wody, w południowej części obsza-

ru swobodne, stabilizuje się kilka metrów poniŜej powierzchni terenu. W północnej i środko-

wej części omawianego obszaru strop piętra kredowego występuje w przedziale głębokości

15–50 m, na południu zalega płycej – od kilku do 20 m p.p.t. Średni współczynnik filtracji

wynosi 4,0 m/24 h, a wydajności potencjalne studzien zmieniają się w szerokich granicach,

od 10 do 70 m3/h. Wody poziomu kredowego charakteryzują się następującymi parametrami:

zawartość siarczanów 9,8–68,1 mg/dm3, zawartość chlorków 8,8–98,0 mg/dm3, zawartość

Ŝelaza 0–8,5 mg/dm3 i zawartość manganu 0–0,1 mg/dm3 (Chowaniec i in., 2004).

Największe zasoby eksploatacyjne posiadają ujęcia wód podziemnych z utworów kre-

dowych. Wodociąg lokalny w Majdanie Stuleńskim eksploatuje dwie studnie po 54 m3/h. Na

północy obszaru arkusza ujęcie wód podziemnych z utworów kredowych o wydajności eks-

ploatacyjnej 55 m3/h, jest eksploatowane przez ośrodek wypoczynkowy w Okunince. W Ma-

19

coszynie Wielkim znajduje się ujęcie przemysłowe o wydajności eksploatacyjnej 37 m3/h,

którego uŜytkownikiem jest tuczarnia.

Cały obszar arkusza Sobibór znajduje się w zasięgu głównego zbiornika wód podziem-

nych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość), którego granice odbiegają od tych

przedstawionych na figurze 4 (Kleczkowski, red., 1990) Zbiornik ten jest udokumentowany

na powierzchni 9 015 km2 (Zezula i in., 1996). Wyznaczone w obrębie zbiornika obszary

szczególnej ochrony zajmują 819 km2. Średnie głębokości ujęć w zasięgu zbiornika osiągają

70 m, a jego zasoby dyspozycyjne zostały oszacowane na 1 127 tys.m3/d.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Sobibór na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w oś-rodku szczelinowo-porowym, 4 – granica państwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość), kreda górna (K2)

W granicach arkusza Sobibór występują wody dobrej jakości (klasy II a) i średniej jako-

ści (klasy II b), wymagające prostego uzdatniania. Lokalnie, w pierwszym od powierzchni

poziomie wodonośnym, występują wody złej jakości (klasy III), wymagające skomplikowa-

20

nego uzdatniania. We wszystkich piętrach wodonośnych powszechne jest przekroczenie, do-

puszczalnej dla wód pitnych, zawartości Ŝelaza. W pierwszym, przypowierzchniowym po-

ziomie wodonośnym, który nie zawsze ma walory poziomu uŜytkowego, częste są przekro-

czenia zawartości związków azotu, a miejscami równieŜ fosforanów. Trwałe wysokie stęŜenie

azotanów, obserwuje się w rejonach gęstej zabudowy, pozbawionych kanalizacji (Chowaniec

i in., 2004).

W omawianym obszarze dominuje niski stopień zagroŜenia jakości wód podziemnych,

szczególnie wód kredowego piętra wodonośnego. Jedynie w rejonach Sobiboru, Macoszyna

i Piasków, połoŜonych na terenach nieporośniętych lasami i stosunkowo gęsto zabudowanymi

przyjęto średni i wysoki stopień zagroŜenia antropogenicznego.

Obszar arkusza Sobibór leŜy w jednolitej części wód podziemnych nr 67 (JCWPd

nr 67). Jego cechą szczególną jest znaczna nadwyŜka zasobów wód podziemnych w odniesie-

niu do wielkości poboru, wynoszącego około 13% wielkości zasobów. Na obszarze JCWPd

nr 67 nie występują zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody są dobrej jakości i wymagają

na ogół prostego uzdatniania.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali

określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.

w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi-

ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt-

kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 717 – Sobibór,

umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar-

tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie-

czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0–0,2 m) w regularnej siatce

5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej,

kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

21

Tabela 4

Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawar-tości w glebach

na arkuszu 717 – Sobibór

N=6

Wartość prze-ciętnych (me-dian) w gle-

bach na arku-szu 717 – Sobibór

N=6

Wartość przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabu-dowanych Polski 4)

N=6522

Grupa B 2) Grupa C 3)

Frakcja ziarnowa

22

techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem

spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego

Instytutu Badawczego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych

samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów

referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna

do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz-

nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przed-

stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy-

fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r. (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz-

czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r. (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359), jak i do wartości przeciętnych

określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4).

Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu,

ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do

wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstają w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i or-

ganicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obsza-

rze zlewni. Składnikami osadów są równieŜ substancje wytrącające się z wody oraz zawiesiny

wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi.

23

W osadach unieruchamiana jest większość potencjalnie szkodliwych metali cięŜkich oraz

trwałych związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawartości

szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część

szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do

wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach,

jak równieŜ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans-

portu bądź bagrowania wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów (Bordas, Bourg,

2001; Sjöblom i in., 2004). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być prze-

mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska, So-

kołowska, 1995; Miller i in., 2004). Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje

niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny

dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Albering

i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003).

Kryteria oceny osadów

Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie-

lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

(PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe

urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 z 14. 05.2002 r., poz. 498). Dla oceny jakości osa-

dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable

Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopo-

dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5

zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicz-

nych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora-

cyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol-

ski i wartości PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito-

ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska

(PMŚ).

Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po-

wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charak-

24

teryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane

z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza

niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą

atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów

uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano

metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), takŜe z roztwo-

rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości

rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki

zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych

(WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu,

benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, in-

deno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu

chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia poli-

chlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138,

PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro-

nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym

Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.

Tabela 5

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Parametr Rozporządzenie

MŚ* PEL** Tło geochemiczne

Arsen (As) 30 17

25

Prezentacja wyników

Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta

o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod

względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmien-

nych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub nieza-

nieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę-

dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę

zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicz-

nego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier-

wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spośród jezior zlokalizowanych na arkuszu zbadano osady jezior: Białego Włodaw-

skiego, Brudno, Brudzieniec, Gliniki, Czarnego Włodawskiego, Koseniec, Pereszpa i Spólne-

go. Osady jezior Spólnego i Glinki charakteryzują się względnie niskimi zawartościami po-

tencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z wartościami ich tła geochemiczne-

go (tabela 6). W osadach pozostałych jezior stwierdzono podwyŜszoną zawartość cynku

i ołowiu, a ponadto kadmu w osadach Jeziora Białego Włodawskiego i rtęci w osadach jezio-

ra Pereszpa. JednakŜe są to zawartości niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń wg Rozporządze-

nia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. (DzU nr 55 z maja 2002 r., poz.498),

a takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na

organizmy wodne. TakŜe stwierdzone wysokie zawartości wielopierścieniowych węglowodo-

rów aromatycznych w osadach Jeziora Białego Włodawskiego są niŜsze od dopuszczalnych

wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. (DzU nr 55 z maja

2002 r., poz.498).

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów

w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla

odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych

i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości do

Tabela 6

Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg)

Parametr Jezioro Białe Włodawskie

(2009 r.)

Jezioro Brudno (2004 r.)

Jezioro Brudzieniec

(2004 r.)

Jezioro Koseniec (1997 r.)

Jezioro Pereszpa (1997 r.)

Jezioro Czarne Włodawskie

(2004 r.)

Jezioro Spólne (2009 r.)

Arsen (As) 10 15 8 13 15 19 14 Chrom (Cr) 10 9 9 10 14 7 12 Cynk (Zn) 139 153 148 122 119 160 43 Kadm (Cd) 2,7 1,8 1,9 0,5 2 2,3

27

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobyl-

skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map

radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994).

Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, prze-

cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia

podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była

umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty.

Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę”

Brno.

Prezentacja wyników

PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali

1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (za-

chodniej i wschodniej) (fig. 4). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają

się z przebiegiem profili pomiarowych. Niniejszy arkusz jest obcięty od wschodu granicą

państwową i w związku z tym mieści się na nim tylko jeden profil pomiarowy (zachodni).

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowa-

nia pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości promieniowania gamma wahają się w granicach 13–38 nGy/h, przy czym

przewaŜają wartości poniŜej 30 nGy/h. Wynika to stąd, Ŝe na arkuszu dominują osady rzeczne

i torfy, które cechuje niska promieniotwórczość.

Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi

34,2 nGy/h.

StęŜenie radionuklidów cezu jest bardzo niskie i niskie – wynosi od 0,6 do

6,8 kBq/m2.

28

717W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

0 5 10 15 20 25 30 35 40

5692736

5695675

5698741

5701651

5704624

5707624

5710716

m

nGy/h

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 1 2 3 4 5 6 7 8

5692736

5695675

5698741

5701651

5704624

5707624

5710716

m

kBq/m2

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Sobibór (na osi rzęd-

nych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano

uwzględniając zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r.

(DzU nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska

z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budo-

wy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk

odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego

w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie

obowiązujących aktów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie

rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

29

Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla

przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w zaleŜności od wyróŜnionych 3 typów

składowisk:

N – odpadów niebezpiecznych,

K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne,

O – odpadów obojętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko-

wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przy-

rodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje:

− wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować wyróŜnionych

typów składowisk odpadów,

− wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp wyróŜnionych

typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 7),

− warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep-

tacja odpowiednich władz i słuŜb.

Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono:

− obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

− obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze

względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłoŜu (do głębokości

2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej,

− obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo-

wisk odpadów jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych ba-

rier gruntowych lub syntetycznych uszczelnień,

− wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca

składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń.

Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów

spoistych o wymaganej izolacyjności, połoŜone w obrębie określonej jednostki geomorfolo-

gicznej, stanowią potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obrę-

bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:

− izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól-

nych typów składowanych odpadów (tabela 7),

− rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony:

− w – ochrona wód podziemnych.

30

Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ogra-

niczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi

i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych poten-

cjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 7.

Tabela 7

Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska

miąŜszość [m]

współczynnik filtracji [m/s]

rodzaj gruntów

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9

K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 iły, iłołupki

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej

„ZagroŜenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geośrodowiskowej

Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środo-

wisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym.

Naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składo-

wisk odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów za-

liczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących

pogorszyć stan środowiska. Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej

zaznaczono otwory, których profile wykorzystano przy konstruowaniu mapy.

Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopień zagroŜenia głównego

uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Sobibór Mapy hydrogeologicznej

Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec i in., 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wy-

znaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest

on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności po-

ziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak

istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień

ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun-

kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać

z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do-

brej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości

wód podziemnych.

31

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze objętym arkuszem Sobibór bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania

składowisk wszystkich typów odpadów podlegają:

− obszary połoŜone w strefie 250 m od: terenów źródliskowych, zabagnionych i podmo-

kłych, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Bugu (okolice

Sobiboru, Stulna, Małoziemiec, Majdanu Stuleńskiego oraz Bytynia), Tarasinki (oko-

lice Okuninki, śłobka DuŜego i Małego, Osowej, Macoszyna, Tomaszówki, Koloni

Mszanna oraz Mszanki) oraz w rejonie Kosynia,

− obszary mis jeziornych i ich stref krawędziowych jezior: Czarnego, Białego, Orcho-

wego, Wspólnego, Koseniec, Pereszpa, Brudzieniec, Brudno oraz Płotycze,

− większe zbiorniki wód śródlądowych (projektowany zbiornik retencyjny „Macoszyn”),

− powierzchnie erozyjne i akumulacyjne tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek:

Bug wraz z dopływami w okolicy Stulna i Małoziemiec oraz Tarasinka,

− obszary bezpośredniego bądź potencjalnego zagroŜenia powodziowego w obrębie do-

liny Bugu (Bernat, 2008),

− strefy osuwisk i obszarów zagroŜonych ruchami masowymi w okolicy Józefowa oraz

w dolinie Bugu (skarpy w rejonie Sobiboru, Wołczyn, Miejscownik, Grzybniowej Gó-

ry oraz Bytynia) (Grabowski (red.), 2007),

− obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszar specjalnej ochrony pta-

ków: PLB 060003 – Dolina Środkowego Bugu oraz specjalne obszary ochrony sie-

dlisk: PLH 060032 – Poleska Dolina Bugu i PLH 060043 –Lasy Sobiborskie,

− zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha występujące na przewaŜającej

powierzchni arkusza poza terenami wsi śłobek Mały i DuŜy, Osowa, Kosyń, Maco-

szyn, Stulno, Majdan Stuleński, ZbereŜe i Sobibór,

− obszary objęte rezerwatami przyrody: „Jezioro Orchowe”, „śółwiowe Błota”, „Maga-

zyn”, „Jezioro Brudzieniec”, „Trzy Jeziora”, „Małoziemce” oraz projektowanym „Gó-

ra Kociuba”,

− obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości letniskowych Okuninka

i Tarasiuki.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo-

wania odpadów obojętnych

Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach

występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoŜa, dla na-

32

turalnych barier geologicznych (tabela 7), których strop znajduje się nie głębiej niŜ

2,5 m p.p.t.

Na badanym obszarze takie warunki spełniają gliny zwałowe z okresu zlodowacenia od-

ry występujące na powierzchni arkusza w południowej części arkusza, na północnych zbo-

czach Wału Uhruskiego. Niewielkie pokrywy tych osadów znajdują się na wschód od Mszan-

ki i Macoszyna Wielkiego oraz w rejonie Józefowa. Pod niewielkim przykryciem piasków

lodowcowych lub wodnolodowcowych występują takŜe w okolicy Piasków i Majdanu Stuleń-

skiego. W okolicy Józefowa są to ciemnoszare gliny piaszczyste z licznymi Ŝwirami i otocza-

kami skał i lokalnych, co obniŜa ich potencjalne właściwości izolacyjne. MiąŜszość glin waha

się od 5,2 m w rejonie Józefowa (otwór 2) do około 15 m w okolicy Piasków (otwór hydroge-

ologiczny dla betoniarni). WyŜej opisane gliny leŜą na glinach starszych zlodowaceń wypeł-

niających dość głęboki rów tektoniczny rozcinający Wał Uhruski w okolicy Józefowa. Na

głębokości 27,1–33,9 m występują szare gliny piaszczyste z otoczakami i Ŝwirami skał pół-

nocnych i lokalnych z okresu zlodowacenia sanu. Ponad nimi, na głębokości 7,2–26,5 m za-

legają ciemnoszare gliny zwałowe, piaszczyste z otoczakami skał północnych, osadzone

w czasie zlodowacenia wilgi (Marszałek, 2001).

W okolicy Piasków wyznaczono niewielki obszar o zmiennych właściwościach izola-

cyjnych podłoŜa, gdzie opisywane gliny przykryte są piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi

osadami wodnolodowcowymi o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m.

W północnej (okolice śłobka DuŜego i Małego oraz Sobiboru), zachodniej (rejon Oso-

wej, Kłębików, Macoszyna oraz Tomaszówki) oraz południowej (okolice Piasków i Józefo-

wa) części badanego terenu wyznaczono niewielkie obszary pozbawione naturalnej bariery

izolacyjnej. Najczęściej są to miąŜsze pokrywy osadów lodowcowych, wodnolodowcowych

oraz jeziorno-rozlewiskowych. Na terenach tych lokalizacja składowisk jest moŜliwa pod

warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych.

Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ar-

kusz Sobibór (Marszałek, 2001) i zgodnie z przyjętymi kryteriami wystąpienia glin zwało-

wych zlodowacenia odry, niekiedy podścielone glinami starszymi stanowią potencjalne ob-

szary lokalizowania składowisk odpadów obojętnych.

W obrębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano

szczegółowego podziału na podstawie przyjętych ograniczeń warunkowych. Ograniczenia

warunkowe wyznaczono w granicach udokumentowanego głównego zbiornika wód podziem-

nych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość).

33

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych

Na obszarze arkusza nie stwierdzono osadów spełniających warunki dla lokalizacji skła-

dowisk odpadów innych niŜ obojętne i niebezpieczne. W profilach wierceń archiwalnych iły

występują w okolicy śłobka Małego na głębokości 3,0–3,5 i 28,0–28,1 m oraz w Kłębikach na

głębokości 13,0–18,0 m. W okolicy Józefowa, na północnym skłonie Wału Uhruskiego, stwier-

dzono występowanie iłów mioceńskich w silnie zaburzonych glacitektonicznie krach w obrębie

utworów czwartorzędowych (Borzęcki, Sokolińska, 1977). Ewentualna lokalizacja składowisk

tego typu na omawianych terenach będzie wymagała wykonania dodatkowych zabezpieczeń w

postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych.

Na omawianym obszarze składowisko odpadów komunalnych w Bytyniu administro-

wane przez Urząd Gminy w Woli Uhruskiej zlokalizowane jest na terenie gdzie obowiązuje

bezwzględny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk. Powierzchnia składowiska

wynosi 0,70 ha a planowana pojemność 10 000 m3. Dotychczas w niecce składowiska złoŜo-

no około 10253 m3 odpadów. Ze względu na brak zabezpieczenia niecki sztuczną barierą izo-

lacyjną, drenaŜu i odcieków oraz brak zagospodarowania strefy ochrony biologicznej składo-

wisko to zostało decyzją Starosty Włodawskiego zamknięte. W 2010 roku ogłoszono przetarg

na zamknięcie i rekultywację.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Warunki, występujące w południowej (okolice Józefowa) części obszaru arkusza, gdzie

warstwę izolacyjną tworzą gliny zwałowe zlodowacenia odry podścielone glinami zwałowy-

mi starszych zlodowaceń (wilgi i sanu) o łącznej miąŜszości dochodzącej do 31 m są najbar-

dziej korzystne. MoŜliwe jest tu jednak bezpośrednie posadowienie wyłącznie składowisk

odpadów obojętnych.

Obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych, zlokalizowane są głównie

w rejonach występowania kredowego uŜytkowego piętra wodonośnego, występującego na

głębokości od kilku do 20 m, a jego miąŜszość dochodzi do 80 m. Poziom ten izolowany jest

od powierzchni terenu kilkumetrową warstwą ilastej zwietrzeliny, która stanowi izolację, stąd

stopień jego zagroŜenia określono jako średni.

Najkorzystniejszym pod względem hydrogeologicznym dla lokalizacji składowisk od-

padów są okolice Józefowa, gdzie uŜytkowy poziom wodonośny pojawia się dopiero poniŜej

rzędnej 195 m n.p.m.

34

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na obszarze arkusza Sobibór nie ma wyrobisk poeksploatacyjnych o powierzchni więk-

szej niŜ 1,00 ha, które mogłyby w przyszłości być wykorzystane jako nisze składowisk odpa-

dów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio-

nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji

lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych

i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó-

łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny

odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów

i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych,

których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydroge-

ologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospoda-

rowania terenu dla składowisk odpadów.

Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów

lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków

zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi-

ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in-

westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za-

sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do-

brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Sobibór dokonano oceny warunków geologiczno-inŜynierskich

podłoŜa budowlanego z pominięciem: Sobiborskiego Parku Krajobrazowego, rezerwatów

przyrody, obszarów leśnych, gleb chronionych klasy I–IV a i łąk na glebach pochodzenia or-

ganicznego. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i niekorzystnych, utrudnia-

jących budownictwo wydzielono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, ar-

kusz Sobibór (Marszałek, 2001), mapy topograficznej i analizy rodzaju i stanu gruntów.

Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa są związane z występowaniem

gruntów niespoistych: średnio zagęszczonych i zagęszczonych, gdzie wody gruntowe wystę-

pują głębiej niŜ 2 m p.p.t. a spadki terenu są

35

odry, w południowo-zachodniej części obszaru arkusza (w okolicach Piasków, Macoszyna

Wielkiego, Macoszyna Małego), piasków i Ŝwirów lodowcowych zlodowacenia odry, w po-

łudniowej części arkusza (w okolicy Józefowa). Obszary sprzyjające budownictwu obejmują

równieŜ tereny tarasów nadzalewowych zbudowane z piasków rzecznych zlodowacenia wi-

sły. Są to m.in. tereny połoŜone na północnym wschodzie w okolicach Sobiboru.

Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-inŜynierskich związane są przede

wszystkim z doliną Bugu i dolinami mniejszych cieków. Największe powierzchnie nieko-

rzystne dla budownictwa związane są z doliną Bugu i Tarasinki oraz ich dopływów. Zwier-

ciadło wody gruntowej jest tu zazwyczaj płycej niŜ 2 m p.p.t. Są to obszary występowania

gruntów słabonośnych (takich jak torfy i namuły zagłębień bezodpływowych), a takŜe grun-

tów niespoistych w stanie luźnym (piaski rzeczne wyŜszej części tarasu zalewowego) oraz

małospoistych gruntów (mady). Mniejsze powierzchnie zajmują grunty małospoiste – piaski

i mułki odsypów przykorytowych, a takŜe mułki starorzeczy. Wszystkie wymienione rodzaje

gruntów mają niekorzystne parametry geotechniczne. Grunty organiczne, tj. namuły oraz tor-

fy, występują głównie w zachodniej części omawianego obszaru oraz lokalnie w dnach dolin

rzecznych i zagłębieniach bezodpływowych. Z uwagi na płytko występujące zwierciadło wo-

dy oraz znaczną hydrofilność, grunty te charakteryzują się duŜą wilgotnością. Woda zawiera

zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest silnie agresywna w stosunku

do betonu i stali. PoniewaŜ grunty organiczne cechują się znikomą nośnością i znaczną ści-

śliwością, obszary ich występowania nie nadają się do bezpośredniego posadowienia budowli,

bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Konieczne jest odpowiednie wzmocnie-

nie podłoŜa lub usunięcie gruntów organicznych i zastąpienie gruntami innego rodzaju, ewen-

tualnie stosowanie fundamentów pośrednich albo odpowiednio grubych „poduszek” piaszczy-

sto-Ŝwirowych. Warunki budowlane w północno-wschodniej części obszaru arkusza Sobibór

są utrudnione z uwagi na płytki poziom wód gruntowych. Przy zagospodarowaniu tych tere-

nów wymagana jest alternatywna ocena gruntów w zaleŜności od ich stanu oraz sporządzenie

dokumentacji geotechnicznych i geologiczno-inŜynierskich określonych odpowiednimi prze-

pisami. TakŜe obszary występowania piasków eolicznych w wydmach posiadają niezbyt ko-

rzystne warunki budowlane ze względu na niski stopień zagęszczenia gruntu (w okolicach

Majdanu Stuleńskiego).

Niewielki obszar połoŜony w rejonie Sobiboru, sąsiadujący z doliną Bugu, został z po-

wodu zagroŜenia powodziowego włączony w obręb obszarów niekorzystnych dla budownictwa

W południowej części obszaru arkusza, na południe od Majdanu Stuleńskiego, znajduje

się stok o przebiegu południkowym, rozwinięty na linii uskoku tektonicznego (Marszałek,

36

2001). Stok ten budują skały miękkie osadowe typu kredy piszącej i margli (mastrycht). Wy-

sokość tego stoku wynosi 20–30 m, a nachylenia w najbardziej stromych częściach, przekra-

czają 12%. Utwory węglanowo-ilaste mogą wykazywać cechy ekspansywne (pęcznienie

i skurcz). Obszar ten jest niekorzystny dla budownictwa.

Na omawianym terenie wskazano obszary predysponowane do występowania ruchów

masowych w okolicy: Jeziora Białego, Sobiboru, Wołczyn, Miejscowników, Kosynia, Stulna,

Józefowa i Bytynia. Są to stoki: zbocza misy jeziora, tarasu nadzalewowego i zalewowego,

wzgórz czołowomorenowych (skarpy piaskowni) i form szczelinowych o wysokości względ-

nej do 20 m (Grabowski, red., 2007). Występują tam warunki niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Sobibór występują chronione elementy przyrody i krajobrazu. Sta-

nowią one barierę ograniczającą wpływ niekorzystnej działalności człowieka na środowisko

naturalne. Są to: lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia

organicznego, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, rezerwaty, pomniki przy-

rody oraz uŜytki ekologiczne.

Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu objętego arkuszem Sobibór są znaczące

w skali międzynarodowej i krajowej. Znaczną część omawianego obszaru zajmuje Sobiborski

Park Krajobrazowy, utworzony w 1983 roku na powierzchni 11 165,78 ha. Park połoŜony jest

na terenach gmin Włodawa, Hańsk i Wola Uhruska. Celem utworzenia parku była ochrona

najcenniejszych fragmentów przyrody wschodniej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodaw-

skiego. Cechą charakterystyczną tego terenu są rozległe równiny porośnięte lasami, wśród

których znajdują się śródleśne jeziora i torfowiska. Dominują w nim siedliska boru świeŜego,

olsy, bory wilgotne i bagienne. RóŜnorodność siedlisk wpływa na bogactwo fauny. Władcą

tych bagien jest łoś. W lasach moŜna spotkać wilki, dziki i bobry. W granicach Sobiborskiego

Parku Krajobrazowego utworzono dotychczas sześć rezerwatów przyrody.

Rezerwat wodno-torfowiskowy „Jezioro Orchowe” utworzono w 1996 roku na po-

wierzchni 58,23 ha. PołoŜony jest w północnej części kompleksu Lasów Sobiborskich, około

2 km w kierunku wschodnim od miejscowości Tarasiuki (gmina Włodawa). Celem ochrony

jest zachowanie jeziora oraz otaczających go torfowisk z unikatową florą naczyniową.

Przedmiotem ochrony jest wydłuŜone, stale podtopione torfowisko wraz z dystroficznym je-

ziorem o nazwie Orchowe (KsięŜowskie). Na terenie rezerwatu występuje wiele gatunków

roślin chronionych i rzadkich. Do najciekawszych z nich naleŜą: wierzby lapońska i borówko-

37

listna, trzy gatunki rosiczek, brzoza niska, goryczka wąskolistna, storczyk krwisty, grzybienie

północne oraz widłaki.

Rezerwat faunistyczny „śółwiowe Błota” utworzono w 1988 roku. Zajmuje on po-

wierzchnię 724,08 ha i połoŜony jest w centralnej części Lasów Sobiborskich. Głównym

przedmiotem ochrony w rezerwacie jest największa w Polsce ostoja Ŝółwia błotnego. Na tere-

nie rezerwatu znajdują się jeziora: Spólne, Koseniec i Pereszpa, kompleks stawów „Zawoło-

cze” oraz sąsiadujące z nimi lasy, głównie bagienne lasy brzozowo-olszowe i bory sosnowe.

Nad jeziorami Ŝyją bobry. Szata roślinna tego terenu jest bardzo zróŜnicowana, dominującym

zbiorowiskiem są bory sosnowe i olsy. Rozległe bagna porośnięte są przez zespoły turzyc. Na

terenie rezerwatu występują gatunki ptaków takich jak: bąk, gągoł, perkoz dwuczuby, orlik

krzykliwy i bocian czarny. W jeziorze Pereszpa Ŝyją raki. W niedalekiej przyszłości planuje

się powiększenie rezerwatu o około 200 ha. Tereny projektowane do włączenia to głównie

bagna znajdujące się w leśnictwach: Osowa, Kosyń, Dekowina i Macoszyn.

Rezerwat torfowiskowy „Magazyn” utworzono w 1996 roku, na powierzchni 51,98 ha,

pomiędzy Wołczynami a Sobiborem. Przedmiotem ochrony jest torfowisko niskie oraz pod-

mokłe siedliska leśne. Część wschodnią rezerwatu stanowi rozległe, stale podtopione turzy-

cowisko z wyraźną strukturą kępiastą wzdłuŜ cieku wodnego. W części zachodniej dominują

bagienne siedliska leśne – olsy i bory mieszane wilgotne. Występuje tu dwadzieścia sześć

zespołów roślinnych, między innymi są to zbiorowiska torfowisk niskich. Spośród przedsta-

wicieli fauny na szczególną uwagę zasługują: pijawka lekarska, zaskroniec, Ŝmija zygzako-

wata oraz Ŝuraw.

Rezerwat wodno-torfowiskowy „Brudzieniec” utworzono w 1973 roku, w centralnej

części kompleksu Lasów Sobiborskich, na powierzchni 36,61 ha. Celem ochrony jest śródle-

śne jezioro Brudzieniec (19,00 ha) oraz otaczające go torfowiska i zbiorowiska olsowe. Wy-

stępuje tu wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin, między innymi: wierzby lapońska

i borówkolistna, gnidosz królewski, turzyca bagienna oraz brzoza niska. Osobliwym miesz-

kańcem tego rezerwatu jest bóbr europejski.

Rezerwat torfowiskowy „Trzy Jeziora” utworzono w 1996 roku. Zajmuje on po-

wierzchnię 751,37 ha i połoŜony jest w południowo-wschodniej części Sobiborskiego Parku

Krajobrazowego, w pobliŜu wsi ZbereŜe. W granicach rezerwatu znajdują się tylko dwa jezio-

ra – Płotycze (o powierzchni 15,80 ha) i Brudno (o powierzchni 40,30 ha), lecz razem z Jezio-

rem Brudzieniec stanowią one jeden system hydrologiczny. Jeziora otoczone są i połączone

rozległymi torfowiskami, które porastają sosnowe bory bagienne, olszyny i zarośla wierzbo-

we. Rezerwat torfowiskowy utworzono w celu ochrony zbiorowisk torfowiskowych (wyso-

38

kich, przejściowych, niskich), wodnych oraz leśnych. Łącznie na terenie rezerwatu występuje

czterdzieści gatunków roślin objętych ochroną prawną. Wiele jest tu równieŜ roślin uznawa-

nych za rzadkie, między innymi: nerecznica grzebieniasta, modrzewnica zwyczajna, okrzyn

łąkowy, bagnica torfowa, osoka aloesowata. „Trzy Jeziora” stanowią waŜną ostoję dzika, ło-

sia i jelenia.

Rezerwat faunistyczny „Małoziemce” utworzono w 1988 roku. Zajmuje on powierzch-

nię 37,99 ha i połoŜony jest w południowej części Sobiborskiego Parku Krajobrazowego.

Przedmiotem ochrony jest jedna z największych, licząca ponad osiemdziesiąt gniazd, kolonia

lęgowa czapli siwej. Gniazda czapli zlokalizowane są w koronach starych olch, grabów i so-

sen. Cechą charakterystyczną tego rezerwatu jest niesamowity hałas, jaki panuje w kolonii

w okresie lęgowym, gdyŜ gniazda usytuowane są w duŜym zagęszczeniu (Gardziński i inni,

1998).

Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu (POCHK), powołany w celu przeciwdziałania

zagroŜeniom dla ekosystemów, otacza wieńcem Sobiborski Park Krajobrazowy (częściowo

pokrywa się z otuliną parku). Został on utworzony Uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej

w Chełmie nr XVIII/89/83 z dnia 28 marca 1983 roku (i powiększony w 1998 roku rozporzą-

dzeniem Wojewody Chełmskiego). Całkowita jego powierzchnia wynosi 41 000,00 ha. Ob-

szar ten obejmuje swym zasięgiem rozległy kompleks lasów, torfowisk i bagien o zróŜnico-

wanej florze i faunie. Do podstawowych elementów krajobrazowych POCHK naleŜą róŜne

typy jezior (od oligotroficznych do eutroficznych), torfowisk (wysokich, przejściowych i ni-

skich) oraz duŜe powierzchnie lasów. Spełnia on niezwykle waŜną rolę w utrzymaniu rów-

nowagi stosunków wodnych i klimatycznych rejonu.

Na obszarze arkusza Sobibór znajdują się cenne drzewa, które zostały uznane za po-

mniki przyrody (tabela 8). Są to stare i okazałe dęby szypułkowe, lipy drobnolistne i jesiony

wyniosłe. Część pomników przyrody zostało poddane zabiegom konserwatorskim, pozostała

większość takich zabiegów wymaga. W rezerwacie przyrody „Małoziemce”, na obrzeŜu lasu

rosną dwa okazałe pomnikowe dęby.

Kolejnym waŜnym elementem podlegającym ochronie są uŜytki ekologiczne (tabela 8).

Celem ochrony tych uŜytków jest zachowanie śródleśnych bagien, starorzeczy oraz torfowisk,

które w korzystny sposób kształtują stosunki wodne oraz lokalny klimat, są teŜ ostoją rzad-

kich i chronionych gatunków roślin i zwierząt. Administracyjnie podlegają one Dyrekcji La-

sów Państwowych, Nadleśnictwu Sobibór.

39

Tabela 8

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr obiektu na mapie

Forma ochrony Miejscowość

Gmina Powiat

Rok zatwierdzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6

1 R Tarasiuki

Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo śłobek

Włodawa włodawski 1996

W-T – „Jezioro Orchowe” (58,23)*

2 R Dekowina

Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Dekowina

Włodawa, Hańsk włodawski 1988

Fn – „śółwiowe Błota” (724,08)*

3 R Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Dubnik Włodawa włodawski 1996

T – „Magazyn” (51,98)

4 R Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Stulno Wola Uhruska

włodawski 1973 W-T – „Brudzieniec”

(36,61)*

5 R ZbereŜe

Nadleśnictwo Sobibór Leś. Stulno, Wołczyny

Włodawa, Wola Uhruska

włodawski 1996 T – „Trzy Jeziora”

(751,37)*

6 R Stulno

Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Stulno

Wola Uhruska włodawski 1988

Fn – „Małoziemce” (37,99*)

7 P Nadleśnictwo Sobibór

Leśnictwo Dubnik oddział 22 i

Włodawa włodawski * PŜ – dąb szypułkowy

8 P Nadleśnictwo Sobibór

Leśnictwo Dubnik oddział 19 f

Włodawa włodawski * PŜ – lipa drobnolistna

9 P Nadleśnictwo Sobibór

Leśnictwo Dubnik oddział 38 i

Włodawa włodawski * PŜ – dąb szypułkowy

10 P Stare Stulno Wola Uhruska włodawski 1989 PŜ – lipa drobnolistna

11 P Nadleśnictwo Sobibór

Leśnictwo Uhrusk oddział 380 k

Wola Uhruska włodawski 1981 PŜ – dąb szypułkowy

12 P Nadleśnictwo Sobibór

Leśnictwo Dubnik oddział 380 k

Wola Uhruska włodawski 1981 PŜ – dąb szypułkowy

13 P Majdan Stuleński Wola Uhruska włodawski 1985 PŜ – jesion wyniosły

14 P Majdan Stuleński Wola Uhruska włodawski 1985 PŜ – jesion wyniosły

15 P Majdan Stuleński Wola Uhruska włodawski 1985 PŜ – jesion wyniosły

16 P Majdan Stuleński Wola Uhruska włodawski 1985 PŜ – dwa jesiony wyniosłe

17 P Majdan Stuleński Wola Uhruska włodawski 1989 PŜ – trzy jesiony wyniosłe

18 P Majdan Stuleński Wola Uhruska włodawski 1989 PŜ – dąb szypułkowy

19 U

śłobek Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Dekowina Leśnictwo Adamki

Włodawa włodawski 2002

„śłobek” – bagna (67,30)*

20 U

śłobek – Osowa Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Dekowina

Leśnictwo śłobek Leśnictwo Macoszyn

Włodawa, Hańsk włodawski 2002

„Dolina rzeki Tar