P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y P AŃS T W O W Y I N S T Y T U T B A D A W C Z Y

O P R A C O W A N I E Z A M Ó W I O N E P R Z E Z M I N I S T R A ŚR O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz KOMARÓW (895)

Warszawa 2011

Autorzy: Tadeusz Sokołowski*, Joanna Świąder*, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, GraŜyna Hrybowicz***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Bogusław Bąk**

Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Katedra Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica,

Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków ** – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2011

Spis treści I. Wstęp – Tadeusz Sokołowski................................................................................... 3

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Tadeusz Sokołowski...................... 4

III. Budowa geologiczna – Tadeusz Sokołowski........................................................... 8

IV. ZłoŜa kopalin – Tadeusz Sokołowski..................................................................... 11

1. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej ............................................................. 14

2. Kopaliny okruchowe ...................................................................................... 15

3. Torfy............................................................................................................... 17

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Tadeusz Sokołowski.................................... 17

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Tadeusz Sokołowski............... 19

VII. Warunki wodne – Tadeusz Sokołowski................................................................. 23

1. Wody powierzchniowe................................................................................... 23

2. Wody podziemne............................................................................................ 25

VIII. Geochemia środowiska.......................................................................................... 28

1. Gleby – Paweł Kwecko.................................................................................. 28

2. Pierwiastki promieniotwórcze – Jerzy Miecznik............................................ 30

IX. Składowanie odpadów – GraŜyna Hrybowicz....................................................... 32

X. Warunki podłoŜa budowlanego – Tadeusz Sokołowski......................................... 37

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Tadeusz Sokołowski, Joanna Świąder.............. 39

XII. Zabytki kultury – Tadeusz Sokołowski, Joanna Świąder...................................... 48

XIII. Podsumowanie – Tadeusz Sokołowski, Joanna Świąder, GraŜyna Hrybowicz.... 50

XIV. Literatura ............................................................................................................... 52

3

I. Wstęp

Arkusz Komarów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano

w Katedrze Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej Wydziału Geologii,

Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica

w Krakowie (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie

i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Powstały one

w ramach programu „Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000” realizowanego przez

Państwowy Instytut Geologiczny, a finansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Śro-

dowiska i Gospodarki Wodnej. Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy

geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Opracowanie powstało

w wyniku aktualizacji arkusza Komarów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali

1:50 000 (Frankiewicz, 2005), a sporządzono go na podkładzie topograficznym w skali

1:50 000 w układzie 1942.

Mapa geośrodowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem występowania

kopalin oraz gospodarki złoŜami na tle wybranych składników środowiska przyrodniczego

oraz zabytków kultury objętych ochroną prawną. Uwzględnia takŜe wybrane elementy hydro-

grafii, hydrogeologii i geologii inŜynierskiej. Składa się ona z dwóch plansz: plansza A za-

wiera zaktualizowane treści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski uzupełnione o system

NATURA 2000.

Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy

wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów

w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane

na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego

składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych

obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi,

lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa-

dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków

zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa przeznaczona jest do wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodar-

czych. SłuŜyć ma instytucjom samorządu terytorialnego i administracji państwowej w podej-

mowaniu decyzji dotyczących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz plano-

wania przestrzennego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw

o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przedstawione na mapie

4

informacje mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwo-

ju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a takŜe przy wykonywaniu woje-

wódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki

odpadami. MoŜe teŜ być przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych spo-

łeczności oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

Arkusz Komarów MGśP powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archi-

walnych i publikowanych, rekonesansu terenowego oraz kwerendy w: Centralnym Archiwum

Geologicznym PIG w Warszawie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lu-

blinie, w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu,

Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatura w Zamościu, a takŜe

w urzędach powiatowych w Zamościu i Tomaszowie Lubelskim oraz w urzędach gmin

w Komarowie–Osadzie, Łabuniach, Adamowie, Krasnobrodzie, Krynicach, Tarnawatce, Ra-

chaniach i Tomaszowie Lubelskim. Informacje z materiałów archiwalnych były weryfikowa-

ne podczas prac terenowych.

Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowisko-

wej Polski (MGśP) i jest zintegrowana z Systemem Informacji Przestrzennej (GIS). UmoŜli-

wia to wykorzystywanie wybranych grup informacji, w zaleŜności od potrzeb. Dane dotyczą-

ce złóŜ kopalin pochodzą z dokumentacji geologicznych oraz z „Bilansu zasobów” (Wołko-

wicz i in. red., 2009). Stan zagospodarowania złóŜ został zweryfikowany w terenie. Szczegó-

łowe dane o złoŜach zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy

danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Komarów zawiera się pomiędzy współrzędnymi geograficznymi

23○15’, a 23○30’ długości geograficznej wschodniej oraz 50○30’, a 50○40’ szerokości geogra-

ficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza znajduje się w południowo-wschodniej

części województwa lubelskiego na terenie powiatów zamojskiego (gminy Adamów, Łabu-

nie, Komarów-Osada, Krasnobród, Zamość) oraz tomaszowskiego (gminy Krynice, Tarna-

watka, Rachanie, Tomaszów Lubelski). śadna z miejscowości nie posiada praw miejskich,

a największymi z nich są siedziby gmin: Łabunie – 1700 mieszkańców, Komarów-Osada –

1200 mieszkańców, Tarnawatka – 1 000 mieszkańców i Krynice – 660 mieszkańców.

Większa część obszaru arkusza, jest połoŜona w zasięgu prowincji WyŜyn Polskich

(podprowincja WyŜyny Lubelsko-Lwowskiej). Wschodnia jego część naleŜy zaś do prowincji

5

WyŜyn Ukraińskich i jej podprowincji – WyŜyny Wołyńsko-Podolskiej, znajdujących się juŜ

na terenie Europy Wschodniej (Kondracki, 2002) (Fig. 1).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Komarów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002).

1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granice makroregionów, 4 – granice mezoregionów,

5 – granica państwa,

Prowincja: WyŜyny Polskie

Podprowincja: WyŜyna Lubelsko-Lwowska: 343

Makroregion: WyŜyna Lubelska: 343.1

Mezoregiony: 343.18 – Działy Grabowieckie, 343.19 – Padół Zamojski;

Makroregion: Roztocze 343.2

Mezoregiony: 343.22 – Roztocze Środkowe, 343.23 – Roztocze Wschodnie;

Prowincja: WyŜyny Ukraińskie

Podprowincja: WyŜyna Wołyńsko-Podolska

Makroregion: WyŜyna Wołyńska 851.1

Mezoregiony: 851.11 – Grzęda Horodelska, 851.12 – Kotlina Hrubieszowska, 851.13 – Grzęda Sokalska;

Makroregion: Kotlina PobuŜa 851.2

Mezoregion: 851.21 – Równina Bełska;

Prowincja: Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem

Podprowincja: Północne Podkarpacie

Makroregion: Kotlina Sandomierska 512.4-5

Mezoregiony: 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.49 – PłaskowyŜ Tarnogrodzki

6

Na WyŜynie Lubelsko-Lwowskiej wyodrębniają się makroregiony WyŜyny Lubelskiej

oraz Roztocza. Ta pierwsza w północno-zachodniej części obszaru arkusza zawiera mezoregion

Padołu Zamojskiego, druga mezoregion Roztocza Środkowego, zajmujący południowo-

zachodnią część badanego obszaru. W skład WyŜyny Wołyńsko-Podolskiej wchodzą mezoregio-

ny: Kotlina Hrubieszowska – w części północno-wschodniej oraz przylegająca do niej od połu-

dnia Grzęda Sokalska. Wymienione jednostki fizyczno-geograficzne mają układ pasmowy na-

wiązujący do przebiegu jednostek geologicznych. ZróŜnicowane ukształtowanie powierzchni

terenu jest wypadkową litologii i tektoniki utworów przedczwartorzędowych, oraz czwartorzę-

dowych procesów rzeźbotwórczych. NajniŜej – 212 m n.p.m. – znajduje się dno doliny Sieniochy

na północ od Komorowa–Osady, najwyŜej – 353 m n.p.m. – sięga kulminacja Góry Hołdy na

Roztoczu Środkowym, połoŜona na południowy zachód od Majdanu Małego.

Padół Zamojski jest równoleŜnikowo wydłuŜonym obniŜeniem denudacyjnym wypre-

parowanym w marglach, opokach i kredzie piszącej górnego mastrychtu. Od niewyraźnych

pagórów między Komarowem a Łabuniami, wyznaczających wododział między Łabuńką

a Huczwą, przechodzi ku wschodowi w Kotlinę Hrubieszowską o tym samym typie rzeźby.

Strop osadów kredowych tworzy poziom erozyjny (240–260 m n.p.m.) ścinający garby

i wzgórza ostańcowe sięgające 25–55 metrów ponad dna dolin (Maruszczak, 1972; Buraczyń-

ski, Superson, 2002). W tych ostatnich występują tarasy rzeczne, czasem z równinami akumu-

lacji biogenicznej w stropie. W pobliŜu Ruszczyzny i Wolicy Śniatyckiej towarzyszą im

glacigeniczne płaty tarasów kemowych i ozy (Buraczyński, Superson, 1997).

Ku południowi, odcinając się od Padołu Zamojskiego wyraźną krawędzią rozwiniętą

wzdłuŜ uskoku, wznosi się Roztocze Środkowe, a na wschód od Tarnawatki i Krynic, ciągnie

się Grzęda Sokalska. W północnej części tych jednostek występują rozległe równiny i garby

lessowe porozcinane wąwozami. Te ostatnie najlepiej rozwinięte są wzdłuŜ granicznej krawę-

dzi między Rachodoszczami a Majdanem Krynickim. Na południe od Majdanu Wielkiego

i Huty Tarnawackiej dominują powierzchnie denudacyjnych zrównań, wyŜsze – 340–350 m

n.p.m. i niŜsze – 310–320 m n.p.m. ścinające margle, wapienie, opoki i kredę piszącą dolnego

i górnego mastrychtu.

W dolinach Wieprza, Łabuńki i ich dopływów, wykorzystujących miejscami tekto-

niczne obniŜenia, występują trzy poziomy tarasów rzecznych o wysokościach 10–15, 3–6

oraz 1–3 metry n. p. rzeki. Na zajmującym największe powierzchnie tarasie wyŜszym rozwi-

nięte są miejscami równiny akumulacji biogenicznej. Poza nimi pojawiają się teŜ wydmy two-

rzące większe pola koło Majdanu i Zaborecznego.

7

Wedle podziału Gumińskiego (Stopa-Boryczka, Boryczka, 2005) obszar arkusza znaj-

duje się w strefie granicznej dzielnic klimatycznych lubelskiej (nr XII) i chełmskiej (nr XIII),

o wyraźnych wpływach kontynentalnych. Dobrze ilustrują to obserwacje z posterunku mete-

orologicznego w Zamościu (dzielnica XII). Wieloletnie pomiary wskazują, Ŝe wartości waŜ-

niejszych elementów klimatu wynosiły: średnia temperatura roczna 7,4°C, średnie opady

w roku są niewielkie i wynosiły 567 mm. Termiczne lato zaczyna się z początkiem czerwca,

a kończy pod koniec sierpnia trwając około 80 dni, a zima rozpoczyna się na początku grud-

nia i kończy na początku marca, trwając około 90 dni. Okres wegetacyjny wynosi 210 dni.

Na lessach Roztocza Środkowego wykształciły się gleby brunatne: właściwe i wyłu-

gowane o uregulowanych stosunkach wodnych. Rzadziej występują czarnoziemy rozwinięte

pod wpływem długoletniej kultury rolnej i zaliczane do najwyŜszych klas bonitacyjnych. Na

wychodniach osadów wieku kredowego (Padół Zamojski i południowa część Roztocza)

przewaŜają rędziny – cięŜkie na opokach, a próchniczne na marglach i kredzie piszącej. By-

wają one za suche w okresach niedoboru opadów atmosferycznych. Na piaskach róŜnej gene-

zy wykształciły się gleby bielicowe i pseudobielicowe, często zalesione, z wadliwymi stosun-

kami wodnymi (zbyt zawodnione wiosną, a przesuszone w okresach niedoboru opadów). Na

nadmiernie uwilgotnionych lessach i gliniastych piaskach, sporadycznie w lokalnych obniŜe-

niach, w dolnych partiach stoków lub u ich podnóŜy pojawiają się czarne ziemie właściwe.

Okresowo są zbyt uwilgotnione, stanowiąc trwałe uŜytki zielone. W często podmokłych

dnach dolin pojawiają się gleby hydrogeniczne; torfowe i mułowe, uŜytkowane jako trwałe

uŜytki zielone – łąki. Wymagają jednak uregulowania stosunków wodnych. W bardziej su-

chych, zmeliorowanych dolinach rzek, są Ŝyzne i urodzajne.

Niestety gleby podlegają silnej degradacji. Najbardziej niszczącą rolę odgrywają li-

niowa erozja wodna (Ŝłobinowa i wąwozowa), a takŜe denudacja chemiczna zubaŜająca gleby

w składniki pokarmowe, szczególnie związki wapnia i magnezu.

Gleby w obszarze arkusza są zwykle dobrej jakości (Zawadzka-Górska i in., 2001,

2002, 2003; Kostykiewicz, 2002; Michalczyk i in., 2002; Buszewicz i in., 2003; Kurek i in.,

2003), determinują więc gospodarkę, stąd dominacja rolnictwa na obszarze arkusza. Pod

względem bonitacji przewaŜają gleby klas III i IV naleŜące najczęściej do rolnych komplek-

sów pszennych (bardzo dobrych, dobrych i wadliwych), Ŝytnich (bardzo dobrych, dobrych,

słabych i bardzo słabych) oraz zboŜowo pastewnych. Wśród upraw przewaŜają zboŜa, buraki

cukrowe i warzywa, zwłaszcza strączkowe, znaczny udział ma uprawa ziemniaków. Wśród

uŜytków zielonych przewaŜają uŜytki średnie. WaŜną rolę odgrywa hodowla – szczególnie

drobiu, w tym kur, oraz Ŝywca wieprzowego. Mimo korzystnych warunków przyrodniczych,

8

rolnictwo jest silnie rozdrobnione, a przez to mało efektywne. PrzewaŜają gospodarstwa małe,

o powierzchni nie przekraczającej 10 ha. Większość produkuje wyłącznie na własne potrzeby,

rzadko prowadząc działalność rynkową. Pewną rolę odgrywa bazująca na rolnictwie wytwór-

czość artykułów spoŜywczych. Działają piekarnie, mleczarnie oraz ubojnie z masarniami.

Gleby chronione klas I-IVa zajmują około 40% powierzchni arkusza, zaś łąki na pod-

łoŜu pochodzenia organicznego około 20%.

Lasy zajmują około 25% powierzchni arkusza, z największymi kompleksami koło

Majdanu Krynickiego, Krzywegostoku, Majdanu Małego, Pańkowa i Wieprzowa Tarnawac-

kiego. Fragment kompleksu leśnego w południowo-zachodniej części arkusza jest połoŜony

w obrębie Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego. Pewną rolę odgrywa przemysł drzewny.

Działa kilka róŜnej wielkości tartaków. Największy znajduje się w przysiółku Tarnawatka–

Tartak. Firma EURODOM produkuje w nim drewniane domy.

Wobec braku większych zakładów przemysłowych miejscowa ludność poza rolnic-

twem znajduje zatrudnienie w usługach. Największą rolę odgrywa handel, a dalej usługi bu-

dowlane, transportowe oraz mechanika pojazdowa. Coraz większą rolę zaczyna odgrywać

agroturystyka. Działa kilka oczyszczalni ścieków, odprowadzających je do rzek. Są to zwykle

oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne (Tarnawatka–Tartak, Krynice, Łabunie) (Szczerbic-

ka, 1998). W Łabuniach, Ruszczyźnie, Antoniówce, Krynicach, DzierąŜni i Tarnawatce

umiejscowione są magazyny paliw płynnych (Szczerbicka, 1998). W średnio rozwiniętej sieci

komunikacyjnej przewaŜają drogi lokalne o nawierzchniach twardych i utwardzonych. Prze-

biegają teŜ przez obszar arkusza drogi wojewódzkie: 849 (Zamość–Józefów), 850 (Tomaszów

Lubelski–Alojzów) i 853 (Tomaszów Lubelski–Majdan Nowy). Stan nawierzchni tych dróg

jest zły. Główną trasą jest droga krajowa nr 17 (Lublin–Zamość–przejście graniczne Hreben-

ne). Planowana jest jej rozbudowa w dwujezdniową drogę ekspresową. Istnieje regularna sieć

komunikacji autobusowej i mikrobusowej. Funkcjonują dobrze rozwinięte sieci telekomuni-

kacyjne.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Komarów opracowano na podstawie Szczegó-

łowej mapy geologicznej Polski 1:50000 (Buraczyński, Superson, 1997; 2002). Rozpatrywa-

ny teren połoŜony jest w południowo-zachodniej części platformy prekambryjskiej. Strop jej

cokołu leŜy na głębokości przekraczającej 6000 metrów i budują go proterozoiczne skały

magmowe oraz osadowe. Pokrywę platformy tworzą osady paleozoiku, mezozoiku i kenozo-

iku. Starszy paleozoik reprezentują piaskowce przewarstwiające się z iłowcami i rzadkimi

9

wkładkami wapieni, reprezentujące kambr, ordowik, sylur i dolny dewon, przykryte zwykle

wapnistymi osadami dewonu środkowego i górnego. Z młodszego paleozoiku (karbon) po-

chodzą piaskowce, mułowce oraz iłowce z wkładkami wapieni (karbon dolny), a wyŜej węgli

kamiennych (karbon górny). Profil osadów mezozoicznych rozpoczynają piaskowce i dolomi-

ty jury środkowej. Przykrywają je piaskowce, wyŜej dolomity, wapienie i piaskowce oraz

anhydryty jury górnej.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Komarów na tle Mapy geologicznej 1: 500 000 wg

L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006).

Kenozoik, czwartorzęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen nierozdzielony; czwartorzęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 8 – lessy; 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno–deluwialne; 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne; plejstocen, zlodowacenia; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 22 – piaski i mułki jeziorne; 25 – piaski i mułki kemów; plejstocen, zlodowacenia południowopolskie: 30 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe; neogen, miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy; mezozoik, kreda, kreda górna: 44-wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki pia-skowców i gezy,

Uwaga: zachowano oryginalną numerację wydzieleń Mapy geologicznej Polski 1:500 000.

Występujące ponad nimi osady wieku kredowego osiągają duŜą, ok. 1100 metrową

miąŜszość. Profil rozpoczynają piaskowce z wkładkami wapieni kredy dolnej (alb). Przykry-

10

wają je utwory kredy górnej (cenoman–kampan) reprezentowane przez wapienie oraz margle.

Przechodzą one ku górze w wapienie, wapienie margliste, margle i opoki mastrychtu dolnego,

które są najstarszymi skałami odsłaniającymi się na powierzchni terenu. Szeroki pas ich wy-

chodni znajduje się w południowej części obszaru arkusza, ciągnąc się od Majdanu Wielkiego

po okolice Huty Tarnawackiej. PoniewaŜ są to stosunkowo odporne skały, tworzą topogra-

ficzne kulminacje tej części Roztocza Środkowego. Przykrywają je utwory mastrychtu górne-

go, odsłaniające się w północnej części, w zasięgu Padołu Zamojskiego oraz Kotliny Hrubie-

szowskiej. Reprezentuje je ponownie seria utworów marglistych, wapiennych oraz opoki

i kreda pisząca.

PowyŜej zalegają osady czwartorzędowe (fig. 2). Najstarszymi są występujące w pół-

nocno-wschodniej części obszaru arkusza piaski ze Ŝwirami i Ŝwiry, czasem głazy ozów po-

chodzące ze zlodowacenia san 2 (wilgi – Buraczyński, Superson, 2002). Budują one wysoki

na kilka metrów wał ciągnący się od północnej krawędzi Grzędy Sokalskiej aŜ po północną

granicę arkusza koło Bródka. Pomiędzy Krzywymstokiem a Wolicą Śniatycką osady ozu wy-

stępują w głębokiej na kilkanaście metrów kopalnej rynnie o przebiegu południkowym wycię-

tej w utworach wieku kredowego. Osady ozów zazębiają się bocznie z piaskami budującymi

taras kemowy.

Część młodszych utworów czwartorzędowych od zlodowacenia liwca począwszy, aŜ

po stadiał środkowy zlodowacenia wisły, występuje wyłącznie w profilach odwiertów, rza-

dziej tworząc niewielkie powierzchniowo wychodnie, nieznaczone przez Buraczyńskiego,

Supersona (1997) na mapie geologicznej. Ze zlodowacenia liwca pochodzą występujące

w dolinie Wieprza koło Majdanu Wielkiego piaski i laminowane mułki rzeczne i proluwialne.

Zlodowacenie odry reprezentuje seria mułków rzecznych (rozlewiskowych). Tej samej gene-

zy są mułki z dolin Wieprza i Kryniczanki wiązane ze zlodowaceniem warty. Podczas niego,

a takŜe jeszcze podczas zlodowacenia odry powstawały lessy napotkane koło Janówki Górnej

na Grzędzie Sokalskiej. W ich profilach zachowały się poziomy kopalnych gleb leśnych re-

prezentujące interglacjały lubelski i eemski. Ze stadiałem środkowym zlodowacenia wisły

łączone są piaski i mułki rzeczne napotkane w dolinie Wieprza. Rozległe powierzchnie w

dolinie tej rzeki zajmują równieŜ piaski i mułki rzeczne z interstadiału grudziądza budujące

nadzalewowy taras o wysokości 10–15 m n. p. rzeki. W górnym odcinku doliny występują

mułki, przechodzące z biegiem rzeki w piaski pyłowate i piaski podścielone mułkami o łącz-

nej miąŜszości sięgającej 14 metrów. Dość podobnie wykształcone są osady budujące dwa

kolejne stopnie tarasów rzecznych i pochodzące ze stadiału górnego zlodowacenia wisły.

WyŜszy z tarasów (3–6 metrów n.p. rzeki) występuje w dolinach Wieprza, Kryniczanki i nie-

11

wielkiego dopływu Łabuńki w północno-zachodniej części obszaru arkusza, a budujące go

osady osiągają maksymalnie 16 metrów miąŜszości i utworzone są z naprzemianległych

dwóch warstw mułkowych i dwóch piaszczystych. NiŜszy taras (1–3 metry n. p. rzeki) wystę-

puje we wszystkich dolinach rzecznych. Budują go drobnoziarniste piaski.

Największą powierzchnię spośród osadów czwartorzędowych zajmują lessy pocho-

dzące równieŜ z górnego stadiału zlodowacenia wisły i tworzące róŜnej wielkości wychodnie

w centralnej i południowej części arkusza. W większości są to typowe, pylaste lessy o dość

wysokiej (do 10%) zawartości węglanów i osiągające 4–12 metrów miąŜszości. Te większe

stwierdzono na zboczach dolin. W górnej części niektórych peryferycznych płatów pojawiają

się lessy piaszczyste, zwykle wyraźnie laminowane.

Z późnym glacjałem moŜna wiązać powstanie wydm i równin piasków pokrywowych.

Te pierwsze nadbudowują częściej tarasy nadzalewowe, głównie w dolinie Wieprza, rzadziej

pola piasków pokrywowych. Większe powierzchniowo wystąpienia tych ostatnich znajdują

się w zachodniej części obszaru arkusza na południe od Suchowoli.

Dna wielu suchych dolin wypełniają piaski i mułki deluwialne oraz deluwialno-

rzeczne ze zlodowacenia wisły i holocenu. W dolinach rozwiniętych na lessach powstawały

mułki, na pozostałym obszarze zwykle piaski (Buraczyński, Superson, 2002).

Osady holoceńskie występują w dnach dolin cieków stałych i okresowych oraz zagłębień

bezodpływowych. W tych pierwszych wykształcone są jako róŜnoziarniste piaski, mady oraz

torfy i namuły torfiaste. W dolinie Kryniczanki na północ od Zaborecznego występują szaronie-

bieskie mułki jeziorne o miąŜszości przekraczającej czasem 5 metrów. Największe powierzchnie

zajmują torfy niskie, turzycowo–szuwarowe, szuwarowe i turzycowe, średnio i dobrze rozłoŜone,

osiągające maksymalną miąŜszość 7 metrów. Miejscami podścielają je gytie. W pobliŜu zboczy

oraz przy ujściach bocznych dolin torfy przechodzą w namuły torfiaste.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Komarów rozpoznano 15 złóŜ kopalin uŜytecznych (tabela 1)

(Wołkowicz i in. red., 2010) – w tym jedno złoŜe torfu („Majdan Wielki I”), cztery złoŜa ko-

palin ilastych ceramiki budowlanej („Antoniówka”, „Budy”, „Budy 1”, „Krynice”) i dziewięć

złóŜ piasku oraz piasku i Ŝwiru. Udokumentowano takŜe, najpierw w kat. C1 (Uliasz i in.,

1970), później w kat. B+C1 (Weil i in., 1974) złoŜe gazu ziemnego „Komarów”. Figurowało

ono w bilansie do roku 1982, a powodem wykreślenia było zawodnienie złoŜa i wyeksplo-

atowanie duŜej części zasobów (zob. Karnkowski, 1993).

11

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne bilansowe

[tys. t, tys. m3*]

Kategoria rozpoznania

Stan za- gospoda-rowania złoŜa

Wydo-bycie [tys. t]

Zasto-sowanie kopaliny

Klasyfikacja złóŜ

Nr złoŜa

na mapie

Nazwa złoŜa

Rodzaj kopaliny

Wiek kom-pleksu

litologiczno-surowcowe-

go Wg stanu na 31.12. 2009 (Wołkowicz i in., 2010)

Klasy 1–4

Klasy A–C

Przyczyny kon-fliktowości

złoŜa

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1. Bródek p, pŜ Q 33 C1 Z ------ Sd 4 B W, L, Gl 2. Wolica Śniatycka p Q 50 C1* Z ------ Sb, Sd 4 B W, Gl, 3. Ruszczyzna p, pŜ Q 79 C1* N ------ Sd 4 B W, L, Gl 4. Krzywy Stok p Q ------ C1* Z ------ Sd 4 B W, Gl, N 5. Suchowola dz. 3088–9 p Q 10 C1 Z ------ Sd 4 B W, N 6. Zaboreczno p Q 20 C1* Z ------ Sb, Sd 4 B W, 7. Antoniówka g(gc) Q 31* C1* Z ------ Scb 4 B W, Gl, 8. Krynice g(gc) Q 603* A+B+C2 Z ------ Scb 4 B W, Gl, 9. Budy g(gc) Q 922* B+C1 Z ------ Scb 4 B W, Gl, 10. Majdan Wielki dz. 471 p Q ------ C1 Z ------ Sb, Sd 4 B W, N, Z 11. Majdan Wielki I t Q 191.5* C1 N ------ I 4 B W, Gl, Z, N, 12. Huta Tarnawacka p Q 68 C1* Z ------ Sb, Sd 4 B W, Gl, L 13. Białowola dz. 300-304 p Q 27 C2 Z ------ Sb, Sd 4 B W, N, Gl 14. Budy 1* g(gc) Q 89* C1 G Scb 4 B W, Gl, Komarów G D ZWB

Rubryka 2: * – złoŜe nieujęte w „Bilansie zasobów…”, zasoby wedle „Dokumentacji geologicznej …” Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, t – torfy (borowina), G – gaz ziemny Rubryka 4: Q – czwartorzęd plejstocen, D – dewon Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych A, B, C1, C2, złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1

*

Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zamieszczone na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych)

Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, I – kopaliny inne (lecznicze), Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: przyczyny konfliktowości złoŜ: Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, W – ochrona wód podziemnych, N – obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000

12

12

Tabela 2

Charakterystyka najwaŜniejszych parametrów geologiczno-górniczych złóŜ i parametrów jakościowych glin ceramiki budowlanej oraz tworzywa ceramicznego

Krynice (8) Budy (9) kat. B kat. C2 kat. B kat.C1 Nazwa złoŜa/Nazwa parametru

Antoniówka (7)

min.–max./śr. min.–max./śr. min.–max./śr. min.–max./śr. min.–max./śr.

Budy 1 (14)

min.–max./śr.

1 2 3 4 5 Powierzchnia złoŜa [ha] 1.27 1.40 7.53 5.76 10.95 1.95 Grubość nadkładu [m] 0.0–0.2 0.0–2.2/0.25 0.0–2.2/0.51 0.0–0.9/0.4 0.2–1.0/0.5 0.3–0.4/0.3

MiąŜszość kopaliny [m] 1.2–3.2 2.0–8.9/4.4 3.0–8.8/6.4 6.3–11.6/8.0 2.5–11.6/7.4 0.4–8.2/4.5 Woda zarobowa 19.7–24.4/22.6 16.6–25.2/22.2 19.4–28.0/23.4

Zawartość marglu w ziarnach max. 0.3 ślady–0.45/0.107 0.0–0.3/0.05 0.0–0.3/0.05 Zawartość frakcji piaszczystej 8.7 4.5–19.0 0.1–2.2/0.7 0.1–2.2/0.7

Zawartość frakcji ilastej 11.2 7.5–24.0 5.8–11.1/8.4 5.8–11.1/8.4 SiO2 70.0–76.3/72.7 68.5 73.2–80.7/76.6 73.2–80.7/76.6 Al 2O3 8.5–11.6/10.1 10.5 9.0–11.2/10.6 9.0–11.2/10.6 Fe2O3 2.5–3.9/3.1 3.7 2.2–2.9/2.6 2.2–2.9/2.6 CaO 4.3–7.3/5.6 4.6 0.9–6.0/2.8 0.9–6.0/2.8 MgO 1.0–1.5/1.3 1.9 0.8–1.4/1.1 0.8–1.4/1.1

Na2O+K2O 2.8–3.4/2.4 2.1 3.3–3.6/3.4 3.3–3.6/3.4 TiO2 0.8 SO3 0.0–0.08/0.05 0.3

Skład chemiczny

Suma topników 7.9–12.9 7.9–12.9 Temperatura wypalania oC 860 950 1180 1200

Nasiąkliwość [%] 12.4–17.7/14.4 15.2–18.7/16.3 9.4–16.3/14.7 1.2* 1.3** Skurczliwość wypalania [%] -0.4- -0.5/-0.4 7.0

Wytrzymałość na ściskanie [MPa] 5.37–10.25/8.5 6.75–14.98/10.0 7.7–17.8/10.7 94.8

Parametry tworzywa ceramicz-nego

Mrozoodporność [cykl] mrozoodporne mrozoodporne mrozoodporne mrozoodporne Rubryka 4: * – na zimno, ** – na gorąco, Przy nazwie złoŜa w nawiasie podano jego numer na mapie

13

14

Zestawienie złóŜ kopalin, ich charakterystykę gospodarczą i klasyfikację ujmuje tabela 2,

zaś zestawienie podstawowych parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych ujmują tabe-

le 2 i 3. Wszystkie złoŜa zgodnie z klasyfikacją sozologiczną (Zasady…, 1999) zaliczono do kla-

sy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występujących i łatwo dostępnych w skali kraju.

Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie złoŜa naleŜą do klasy B – złóŜ kon-

fliktowych. Za główną przyczynę naleŜy uznać połoŜenie całego terenu arkusza w zasięgu

obszarów o bardzo silnym, silnym i średnim stopniu zagroŜenia (klasy A-B) jakości wód pod-

ziemnych Głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 (Kleczkowski, red., 1990; Zezula

i in., 1996). Wśród pozostałych przyczyn do waŜniejszych naleŜą: ochrona gleb wysokich

klas bonitacyjnych, ochrona obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, kon-

flikty wynikające z zagospodarowania terenu (strefa „C” ochrony uzdrowiska „Krasnobród”),

czy strefa ochrony pośredniej ujęcia wód. Klasyfikację sozologiczną złóŜ zawiera tabela 1.

1. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej

Serie złoŜowe wszystkich złóŜ kopalin ilastych ceramiki budowlanej tworzą lessy oraz

mułki lessowe i gliny lessowe reprezentujące wiekowo górny stadiał zlodowacenia wisły. Jedno

ze złóŜ („Antoniówka”) udokumentowano kartą rejestracyjną (kategoria przypisana umownie

C1*), pozostałe są udokumentowane w róŜnych kategoriach. Wszystkie złoŜa są suche.

Wysunięte najdalej ku zachodowi złoŜe „Antoniówka” znajduje się około 800 metrów

na południe od zabudowy wsi o tej samej nazwie. Wydzielono w nim trzy bilansowe pola.

W dolnej części profilu seria złoŜowa jest silnie zanieczyszczona wapienno-marglistymi kon-

krecjami (Siliwończuk, 1988a), skutkiem obecności w podłoŜu margli kredowych. Kopalina

odznacza się korzystną jakością (tabela 2) i nadaje się do produkcji cegły pełnej klasy 50–75.

W okolicy Bud DzierąŜyńskich, obok drogi krajowej nr 17 Lublin–Hrebenne, udoku-

mentowano dwa kolejne złoŜa „Krynice” (Bartnik, 1959; Morkowska, 1987) oraz „Budy”

(Kozydra, 1959; Milewski, 1966; Świetlik, 1984). Dolna część serii złoŜowej bywa miejscami

wyraźnie zailona, co moŜe być efektem rozwoju pokrywy zwietrzelinowej na występujących

w podłoŜu marglach górnego mastrychtu. Nadkład w obu złoŜach tworzy gleba. Parametry

jakościowe (tabela 2), wskazują, Ŝe surowiec pierwszego ze złóŜ nadaje się do produkcji ce-

gły pełnej klas 50–75 i wyrobów grubościennych. Niska plastyczność, będąca skutkiem małej

zawartości minerałów ilastych w kopalinie drugiego ze złóŜ, przy stosunkowo wysokiej za-

wartości topników (minerały węglanowe i Ŝelaza – tabela 2) pozwalają na wykorzystanie su-

rowców do produkcji dobrej jakości klinkierowych wyrobów ceramicznych (Wyrwicki, Kos-

mulska, 1984).

15

Z końcem 2009 roku dokonano rozliczenia zasobów złoŜa „Budy” (Ptak, Sieroń,

2009). PoniewaŜ kopalina nie została całkowicie wyeksploatowana, na jego terenie udoku-

mentowano kolejne, mniejsze złoŜe – „Budy 1” (Ptak, Sieroń, 2010). Jakość surowca (tabela

2), przyjętą za identyczną jak w złoŜu „Budy”, pozwala na produkcję cegły klinkierowej oraz

gliny suszonej mielonej.

2. Kopaliny okruchowe

ZłoŜa kopalin okruchowych mają formy pokładowe, są suche i występują w obrębie

osadów piaszczystych, rzadziej piaszczysto-Ŝwirowych róŜnej genezy. Wszystkie są małe

(tabela 3), o stosunkowo niewielkich zasobach rozpoznanych najczęściej kartą rejestracyjną

(tabela 1). Niewielka średnia miąŜszość, rzadko przekraczająca 5 metrów, jest często efektem

dokumentowania złóŜ powyŜej poziomu wód gruntowych występującego ponad spągiem serii

piaskowo-Ŝwirowych. Pozyskiwane kopaliny były wykorzystywane wyłącznie lokalnie. Obok

niewielkich zasobów i miąŜszości głównym powodem ograniczonego wykorzystania jest nie-

zbyt dobra jakość kopalin, często odznaczających się wysoką zawartością pyłów (tabela 3)

ZłoŜa kopalin o grubszym uziarnieniu (piaski i Ŝwiry) występują wyłącznie w pół-

nocno-wschodniej części obszaru arkusza, w obrębie tarasów kemowych – złoŜe „Bródek”

(Stec, 2003, 2006) i ozów – złoŜe „Ruszczyzna” (Czaja-Jarzmik, Pikula, 1977) pochodzących

ze zlodowacenia san 2 (wilgi) (Buraczyński, Superson, 1997). W obu złoŜach kopalinę pod-

ścielają margle i opoki margliste górnego mastrychtu, co skutkuje obecnością otoczaków wa-

pienno-marglistych w kopalinie podwyŜszających jej pH. Nadkład tworzy gleba. Parametry

jakościowe pierwszego ze złóŜ (tabela 3) umoŜliwiają zastosowanie surowca do produkcji

mieszanek betonowych, podbudowy i ulepszania dróg oraz do drogowych i kolejowych robót

ziemnych. Piaski i Ŝwiry drugiego złoŜa mogą być wykorzystane na podbudowy stabilizowa-

ne cementem i bituminami pod warunkiem obniŜenia pH lub na podbudowy stabilizowane

wapnem albo popiołami.

ZłoŜa piasków wiąŜą się z utworami o róŜnej genezie. Osady tarasów kemowych udo-

kumentowano w złoŜu „Wolica Śniatycka” (Siliwończuk, 1988b) (tabele 1, 3). Mogą mieć

one zastosowanie jako kruszywa budowlane i drogowe (tabela 1), w tym do produkcji beto-

nów i mieszanek do zapraw i wypraw budowlanych.

16

Tabela 3

Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i jakość kruszywa piaszczystego i Ŝwirowego Rodzaj

kopaliny: główna

Nu-mer złoŜa

na mapie

Nazwa złoŜa

(towarzy-sząca)

Po-wierzch-

nia złoŜa [ha]

MiąŜszość złoŜa

od-do/śr

[m]

Grubość nadkładu od-do/śr

[m]

Sto-sunek N/Z śr

Punkt piasko-wy*

od-do/śr

[%]

Wskaź-nik pia-

skowy śr

Zawartość py-łów

od-do/śr

[%]

Gęstość nasy-powa w stanie zagęszczonym, w stanie luź-

nym* od-do/śr [Mg/m3]

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 p 1.6–6.7/3.3 100 69 4.0 1.53 1 Bródek* pŜ

1.49 0.4–0.6

0.2–0.3/0.28 0.08 77 27 7.4 1.56

2 Wolica Śniatycka p 2.13 1.7–2.3 0.0–0.4 0.17 97.8–100/99.1 1.4–2.1/1.8 1.58–1.62/1.60*

2.0–5.5/3.5 0.3–1.5/0.7 93.3–99.9/97.9 92 1.6–2.3/1.9 1.67–1.89/1.75 3 Ruszczyzna p, pŜ

1.50 1.2–4.7/2.3 0.3-3.0/1.5

51.8–82.0/67.9 5.1–21.2/12.5 1.54–1.79/1.68

4 Krzywy Stok p 0.30 4.2–6.0/5.2 0.3–0.4/0.3 0.06 100 2.7–4.1/3.4 1.58–1.62/1.60*

5 Suchowola dz.3088–9* p 0.85 2.3 0.4 0.18 100 62 do 1.8 1.53

6 Zaboreczno p 0.52 1.7–3.8/2.4 0.1–0.2/0.15 0.06 97.7–100/99.4 1.6–4.3/2.9 1.62–1.69/1.65*

10 Majdan Wielki dz. 471*

p 0.67 1.1–4.0/2.5 0.2 0.1 100 76 0.3 1.56

12 Huta Tarnawacka p 1.01 2.5–10.1/5.2 0.3–0.4/0.35 0.07 100 4.6–8.9/6.6

13 Białowola p 0.83 1,0-5,6/ 3.3 0,4-0,6/0.5 0.15 98.9-100/ 99.6 3.3-4.9/ 4.2 1.61-1.68/ 1.65*

Rubryka 2: *– badania jakości wykonywano dla jednej próbki, Rubryka 3: pŜ – piasek ze Ŝwirem, p – piasek, Rubryka 8: *– zawartość ziaren mniejszych od 2 mm

16

17

Piaszczyste osady nadzalewowych tarasów rzecznych pochodzących ze zlodowacenia

wisły są kopalinami w złoŜach „Białowola” (Sierant, 1993), „Zaboreczno” (Siliwoń-

czuk,1986a) oraz „Huta Tarnawacka” (Siliwończuk, 1984). Ich jakość (tabela 3) wskazuje, Ŝe

w stanie naturalnym mogą być wykorzystane do budowy nasypów i czasem jako kruszywo do

nawierzchni drogowych lub podbudowy ze stabilizacją cementem, albo w celach budowla-

nych, w tym do produkcji betonów.

Niektórym osadom piaszczystym przypisywano początkowo genezę wodnolodowco-

wą (np. Siliwończuk, 1989a), ostatnio Buraczyński, Superson (1997) wiąŜą ją z działalnością

eoliczną podczas zlodowacenia wisły. Tworzą one eoliczne pokrywy piaszczyste – złoŜe „Su-

chowola” (Sierant, 1998a), albo wydmy – złoŜe „Majdan Wielki dz. 471” (Sierant, 1998b)

(tabele 1, 3). Piasek z tych złóŜ nadaje się do wyrobu mieszanek betonowych, wypraw bu-

dowlanych, nawierzchni drogowych, a takŜe do podbudów stabilizowanych cementem i robót

ziemnych.

ZłoŜe „Krzywy Stok” (Siliwończuk, 1988c) znajduje się w obrębie występowania

lessów piaszczystych pochodzących ze zlodowacenia wisły (Buraczyński, Superson, 1997).

Drobno- i średnioziarnisty piasek był wykorzystywany do celów drogowych.

3. Torfy

ZłoŜe niskiego torfu „Majdan Wielki I” znajduje się na niskim, holoceńskim, tarasie

Wieprza, w odległości około 1.3 km ku północnemu wschodowi od wsi Majdan Wielki. Na

powierzchni blisko 8,3 ha udokumentowano częściowo zawodnioną serię złoŜową, podście-

loną plejstoceńskiego i częściowo holoceńskiego wieku piaszczystą zwietrzeliną skał

przedczwartorzędowych. Nadkład o średniej grubości 0,24 cm tworzy gleba, a same torfy

osiągające miąŜszość 1,0-4,0 (średnio 2,5) metra, są turzycowo-trzcinowo-mszyste. Czystość

mikrobiologiczna (miano Coli pow. 1, miano B perfringens pow. 0,1), a takŜe oznaczany mi-

kroskopowo stopień rozkładu (46,4-53,5%) i właściwości koloidowe wskazują, Ŝe torf z tego

złoŜa jest dobrej jakości kopaliną leczniczą, balneologiczną (Sokołowski, 2000).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Komarów aktualnie prowadzone jest koncesjonowane wydobycie

kopaliny tylko ze złoŜa „Budy 1”. Odbywa się ono systemem ścianowym, w jednym pozio-

mie wydobywczym. Na miejscu działa zakład produkujący cegłę klinkierową, a surowiec ze

złoŜa jest do niego transportowany przenośnikiem taśmowym. Warto wspomnieć o długolet-

niej tutaj tradycji produkcji wyrobów klinkierowych, sięgającej roku 1913, kiedy to rozpoczę-

18

ły działalność Zjednoczone Klinkiernie Państwowe Województwa Lubelskiego. Zarówno

wydobycie, jak i przetwórstwo, obecnie prowadzi Zamojska Klinkiernia w Budach, na pod-

stawie koncesji nr RLO.7510–5/10 wydanej przez Starostę Powiatu Tomaszów Lubelski,

waŜnej do 30.04.2040 roku. Ustanawia ona zarazem obszar i teren górniczy o powierzchni

1,95 ha.

W latach ubiegłych prowadzono wydobycie glin ceramicznych z wszystkich udoku-

mentowanych tu złóŜ, a z surowca produkowano cegłę pełną. Wydobycie ze złoŜa „Anto-

niówka” prowadziła w latach 1958–1990 Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Dębem, zaś

złoŜa „Krynice” w latach 1937–1991 Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowo-Handlowe

„WIG” w Zielonce, Zakład w Zamościu. Działalność wydobywczą przerwano w obu złoŜach

z powodu nieopłacalności produkcji i problemów ze zbytem produktów. Pozostałe po eksplo-

atacji wyrobiska częściowo zrekultywowano („Antoniówka”), albo uległy one samorekulty-

wacji w efekcie zapełznięcia skarp i zarośnięcia drzewami i krzewami („Krynice”).

Wydobycie kopalin okruchowych ze złóŜ: „Białowola”, „Bródek”, „Suchowola” oraz

„Majdan Wielki dz. 471” prowadziły osoby prywatne. W sąsiedztwie pierwszego ze złóŜ wy-

dobycie rozpoczęto około roku 1989, jeszcze przed jego udokumentowaniem, i zakończone je

prawdopodobnie w latach 1994–1995. Spąg wyrobiska o wymiarach 260x60x4 m. jest miej-

scami zalany wodą, a ściany w efekcie samorekultywacji zapełznięte i zarośnięte trawą

i krzewami. Ze złoŜa „Bródek” wydobycie prowadzono najpierw bez koncesji i dopiero

w końcowym etapie (lata 2004-2005) na podstawie koncesji. Wysokie miejscami na 4 metry

ściany powstałego wyrobiska są w znacznym stopniu zapełznięte i zarośnięte krzewami i tra-

wami. Rozpoczęte w 1998 roku na podstawie koncesji wydobycie ze złoŜa „Suchowola” za-

kończono w roku 2000. Wyrobisko częściowo zasypano, a całość jest znacznie zarośnięta

drzewami, krzewami i roślinnością niską. W tych samych latach na podstawie koncesji wydo-

bywano piasek ze złoŜa „Majdan Wielki dz. 471”, aŜ do wyczerpania zasobów. Głębokie na

ok. 4 metry stokowo-wgłębne wyrobisko jest miejscami zalane wodą, reszta zarasta drzewami

i krzewami.

UŜytkownikami pozostałych złóŜ kopalin okruchowych były Urzędy Gmin: Komarów

(złoŜa „Wolica Śniatycka” i „Krzywy Stok”), Krynice (złoŜe „Zaboreczno”) i Tarnawatka

(złoŜe „Huta Tarnawacka”). Wydobycie z pierwszego z nich rozpoczęto w 1971 roku (przed

udokumentowaniem) i prowadzono do roku 1989. Wyrobisko zostało w duŜej części zasypa-

ne. Podobnie wydobycie ze złoŜa „Krzywy Stok” rozpoczęto przed jego udokumentowaniem

w roku 1970 i prowadzono je do wyczerpania zasobów, prawdopodobnie do roku 1993. Daw-

ne wyrobisko jest wykorzystywane jako szkółka leśna.

19

Wydobycie ze złoŜa „Zaboreczno” zaczęto równieŜ przed jego udokumentowaniem

(rok 1986) i prowadzono je prawdopodobnie do przełomu lat 80/90. Wyrobisko jest wykorzy-

stywane jako gminne składowisko odpadów.

Wydobycie z ostatniego z tych złóŜ rozpoczęto równieŜ przed jego udokumentowa-

niem (rok 1984), zaniechano w roku 1993. Wyrobisko stokowe o wysokości ścian sięgającej

5 metrów jest w znacznym stopniu zarośnięte samosiejkami drzew i krzewów.

Jak dotąd nie podjęto wydobycia kopalin okruchowych ze złoŜa „Ruszczyzna” oraz

torfu ze złoŜa „Majdan Wielki I”. Nie występowano teŜ o koncesje.

W kilkudziesięciu punktach była lub nadal okresowo jest prowadzona niekoncesjono-

wana eksploatacja piasku, czasem z domieszką Ŝwiru. Największe wyrobiska, ze śladami

prowadzonej eksploatacji, znajdują się koło Ruszowa i Wólki Łabuńskiej, mniejsze koło

Bródka i Wolicy Śniatyckiej. UŜytkują je dorywczo prywatni właściciele poszczególnych

działek, a surowiec jest wykorzystywany do prac ziemnych (wyrównywania powierzchni te-

renu), na podsypki drogowe, do wyrównywania nawierzchni dróg gruntowych, rzadziej do

celów budowlanych. Eksploatacja jest chaotyczna i powoduje degradację powierzchni terenu,

w niektórych, zwykle zarośniętych wyrobiskach, składowane są odpady komunalne z oko-

licznych domostw. Dla większych punktów, ze śladami eksploatacji w ostatnim roku sporzą-

dzono karty występowania kopaliny. W przeszłości prowadzono teŜ wydobycie margli oraz

opok wieku kredowego. Z racji małej uŜyteczności tych skał eksploatacji zaniechano, nie za-

znaczono równieŜ tych punktów na mapie, bo są juŜ słabo czytelne w terenie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Od połowy XX wieku rozpoczęto na obszarze arkusza Komarów prace poszukiwaw-

cze w celu udokumentowania złóŜ kopalin, oraz inwentaryzację ich wystąpień i punktów eks-

ploatacji (Gałus, 1975; Kulczycka, 1975; Matuk, 1979; Szymańska, 1985; Siliwończuk,

1986b; 1986c; 1987a; 1989b; 1989c; 1991; 1994; OstrzyŜek, Dembek, 1996; Szuwarzyńska

i in. 1996). Zwykle jednak zasięgi proponowanych obszarów perspektywicznych były wyzna-

czane w sposób orientacyjny i na podstawie starszych materiałów kartograficznych. Wyko-

rzystano je więc w niewielkim zakresie. Zaprezentowane tutaj propozycje obszarów perspek-

tywicznych glin ceramiki budowlanej oraz piasków i Ŝwirów (tabela 4) oparto przede wszyst-

kim na analizie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, ark. Komarów (Buraczyński, Super-

son, 1997; 2002), dokumentacjach geologicznych złóŜ i własnych obserwacji terenowych.

Gliny ceramiczne reprezentowane są przez lessy, miejscami zaglinione oraz mułki les-

sowe wiązane z ostatnim zlodowaceniem. Ich spąg bywa czasem podścielony ilastymi zwie-

20

trzelinami skał wieku kredowego. Zmienna miąŜszość tych skał i zróŜnicowane parametry

jakościowe (granulometria, zawartość marglu, topników itp.) determinują ich zastosowanie

ograniczające się, poza wyrobami klinkierowymi, praktycznie do produkcji elementów gru-

bościennych niskich klas. Produkcja nie wytrzymuje więc konkurencji z zakładami ceramicz-

nymi wykorzystujących surowiec o lepszych parametrach. Z tych powodów wyznaczono tyl-

ko trzy obszary perspektywiczne glin ceramicznych. Dwa przylegają do złóŜ „Budy”i „Budy

1” oraz „Krynice” (Siliwończuk, 1987b). Ograniczenia w wydobyciu moŜe stwarzać ochrona

gleb wysokiej jakości, a takŜe w przyszłości konieczność wyłączenia znacznej części po-

wierzchni dla budowy i filarów ochronnych planowanej tutaj drogi ekspresowej. Z tych ostat-

nich powodów, jeśli będzie nadal istnieć zapotrzebowanie na wyroby klinkierowe, moŜna

pozyskiwać surowiec z kolejnego, oddalonego około 2 kilometrów, obszaru perspektywicz-

nego w Antoniówce (Siliwończuk, 1987b). Parametry geologiczno–górnicze i jakościowe

będą zbliŜone odpowiednio do rozpoznanych we wspomnianych złoŜach (zob. tabela 2).

Tabela 4

Zestawienie obszarów perspektywicznych

PołoŜenie obszaru perspektywicznego

Rodzaj kopaliny (tabela 1)

MiąŜszość serii su-

rowcowej [m]

Grubość nadkładu

[m]

Elementy środowi-ska w obszarze

perspektywicznym mogące stwarzać

sytuacje konflikto-we

Przypuszczalna jakość kopaliny

1 2 3 4 5 6 Gliny ceramiki budowlanej

Budy DzierąŜyń-skie

g(gc) śr. ok. 5.4 ok. 0.4 gleby II–IVa klasy, Jak w złoŜu nr 8 (tabela 2)

Budy Klinkiernia g(gc) śr. ok. 7.7 do 1 gleby II–IVa klasy, Jak w złoŜu nr 9, tabela 2

Antoniówka g(gc) pow. 3.2 do 0.2 gleby II–IVa klasy,

las Jak w złoŜu nr 7, tabela 2

Piaski, piaski i Ŝwiry Borek Białowolski p śr. ok. 3.3 ok. 0.3 N, Jak w złoŜu nr 13, tabela 3

Wolica Śniatycka p śr. ok. 3.3 ok. 0,3 gleby II–IVa klasy,

las, N Jak w złoŜach nr 1 i 2, tabela 3

Ruszczyzna p, pŜ do 15 do 3 gleby II–IVa klasy,

N Jak w złoŜu nr 3 ?, tabela 3

Krzywy Stok p śr. ok. 10 do 1 gleby II–IVa klasy, Jak w złoŜu nr 3, tabela 3 Wólka Łabuńska p ok. 5 ok. 0.5 gleby II–IVa klasy, Jak w złoŜu nr 4, tabela 3 Komarów Wieś p do 8 ok. 0.5 gleby II–IVa klasy, Jak w złoŜu nr 4, tabela 3

Suchowola P do 8.5 ok. 0.2 gleby II–IVa klasy,

N, Jak w złoŜu nr 5, tabela 3

Huta Tarnawacka p śr. ok. 5 ok. 0.4 gleby II–IVa klasy, Jak w złoŜu nr 12, tabela 3

Pańków p pow. 2, do

10 ok. 0.2 las, N, Jak w złoŜu nr 12, tabela 3

Rubryka 4: N – obszary perspektywiczne w całości lub częściowo połoŜone na terenie obszarów OSO lub w ciągach koryta-rzy Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000,

Rubryka 6: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej

21

Wydaje się, Ŝe najlepsze pod względem jakości na omawianym terenie są kruszywa

wiąŜące się genetycznie z osadami piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi tarasów kemo-

wych i ozów zlodowacenia san 2 (wilgi) występujące w północno-wschodniej części obszaru

arkusza, gdzie w okolicach Wolicy Śniatyckiej, Ruszczyzny i Krzywego Stoku Buraczyński

i Superson (1997) znaczą kilka wychodni. Wyznaczono tam cztery obszary perspektywiczne

– dwa dla piasków i piasków ze Ŝwirami oraz dwa dla piasków. MiąŜszość osadów tej genezy

jest zróŜnicowana (tabela 4), maksymalna (około 15 metrów) pojawia się w osi kopalnej ryn-

ny w okolicy Ruszczyzny (zob. rozdz. III). Dotychczasowe prace dokumentacyjne (złoŜa

„Bródek” i „Wolica Śniatycka”) oraz obserwacje w punktach eksploatacji wskazują, Ŝe domi-

nują tutaj osady piaszczyste, domieszki Ŝwirów pojawiają się w złoŜach „Ruszczyzna” oraz

„Bródek”.

W następnej kolejności naleŜy wskazać osady eoliczne pochodzące ze zlodowacenia

wisły i tworzące róŜnej wielkości pokrywy, miejscami nadbudowane wydmami. Koło Su-

chowoli wyznaczono kolejny obszar perspektywiczny zgodny z zasięgiem ich występowania

(Buraczyński, Superson, 1997). Drobno– i średnioziarniste piaski osiągają w występujących

tutaj punktach eksploatacji miąŜszość ponad 3 metrów, a Buraczyński, Superson (2002) okre-

ślają maksymalną miąŜszość na 8.5 metra. Ich jakość będzie zapewne zbliŜona do piasków

rozpoznanych w złoŜu „Suchowola” (tabela 3).

ZróŜnicowane pod względem jakości są osady rzeczne budujące tarasy nadzalewowe

w dolinach większych rzek. Mają zmienny skład ziarnowy, czasem zawierają ponadnorma-

tywne domieszki pyłów. Mogą teŜ występować pośród nich wkładki mułków. Na tarasach,

zgodnie z ich zasięgiem na SzMGP ark. Komarów (Buraczyński, Wojtanowicz, 1997), wy-

znaczono obszary perspektywiczne koło Białowoli, Huty Tarnawackiej (zob. teŜ Siliwończuk,

1987) oraz Pańkowa. Jakość kopaliny w obrębie dwóch pierwszych obszarów moŜe być zbli-

Ŝona odpowiednio do tych ze złóŜ „Białowola dz. 300-304” oraz „Huta Tarnawacka”. Koło

Pańkowa miąŜszość osadów rzecznych wynosi 14 metrów (Buraczyński, Superson, 2002).

W dolnej części profilu występują mułki, ale ku górze pojawiają się piaski o coraz to grub-

szym ziarnie i mniejszej zawartości pyłów. Powierzchnia tarasu jest miejscami nadbudowana

wydmami.

Kolejne dwa obszary perspektywiczne wyznaczono koło Wólki Łabuńskiej i Koma-

rowa-Wsi w obrębie wystąpień piasków deluwialnych, miejscami zapylonych, które przez

Buraczyńskiego i Supersona (1997; 2002) są określane jako lessy piaszczyste pochodzące

z ostatniego zlodowacenia. W okresowo czynnych punktach eksploatacji osiągają około

5 metrów miąŜszości. Głównym ich zastosowaniem są podsypki drogowe i inne prace ziem-

22

ne. Tam gdzie zapylenie jest mniejsze nadają się do budownictwa. Jakość tej kopaliny moŜe

być miejscami zbliŜona do piasków ze złoŜa „Krzywy Stok” (tabela 3).

Kopaliny okruchowe w obrębie terenu arkusza odznaczają się niezbyt korzystną jako-

ścią. Wskazują na to informacje zawarte w dokumentacjach i publikacjach, a takŜe nikła eks-

ploatacja. Rola proponowanych obszarów perspektywicznych tych kopalin będzie więc jedy-

nie lokalna, wymagają teŜ one rozpoznania otworami wiertniczymi, stwarzając jednak szanse

udokumentowania złóŜ małych. Planowana budowa drogi ekspresowej moŜe zwiększyć zapo-

trzebowanie na surowce gorszej jakości, ale nadające się do prac ziemnych

Nie moŜna wykluczyć ograniczeń ewentualnego wydobycia wynikających z ochrony

środowiska, wód i planów zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Pewna

część proponowanych obszarów lub ich fragmenty znajdują się na terenie lasów, gleb wyso-

kiej jakości, czy w zasięgu obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA

2000 (http://natura2000.gdos.gov.pl, Kistowski, Pchałek, 2009).

Wynikiem negatywnym zakończyły się poszukiwania piasków koło Wolicy Śniatyc-

kiej (Matuk, 1979) oraz piasków i Ŝwirów koło Krzywego Stoku (Kulczycka, 1975).

W pierwszym przypadku miąŜszość osadów nie spełniała kryteriów bilansowości, w drugim

pośród składników Ŝwiru dominowały zwietrzałe okruchy miejscowych skał wieku kredowe-

go: margli i opok o niskiej odporności. Wynikiem negatywnym zakończyły się teŜ poszuki-

wania opok koło Tarnawatki (Doroz, 1988). Nie spełniały one wymogów jakościowych jako

materiałów budowlanych.

Na obszarze arkusza występują teŜ skały węglanowe – margle, opoki itp. Skały te były

wykorzystywane do remontów i budowy dróg. Ich szybkie rozlasowywanie poskutkowało

zaprzestaniem wydobycia, wobec ułatwionego zakupu lepszego surowca. W związku z tym

nie wyznaczono obszarów perspektywicznych dla tego typu skał.

Nie wyznaczono obszarów perspektywicznych kopalin biogenicznych – torfów i pod-

ścielających je kredy jeziornej i gytii. W przewadze są to torfowiska niskie – szuwarowe,

szuwarowo-turzycowe, turzycowe, mechowiskowe-turzycowe. Rzadziej występują mszarne

przejściowe lub mszarne torfowiska wysokie. Łącznie zajmują duŜe powierzchnie w dnach

dolin Wieprza, Łabuńki, Sieniochy, Kryniczanki i ich dopływów (OstrzyŜek, Dembek, 1996;

Buraczyński, Superson, 1997). Największe w okolicach Majdanu Wielkiego i Wieprzowa

Tarnawackiego sięgają powierzchni niemal 1.5 tys. ha, a ich zasoby wynoszą ponad

32 mln. m3. Wystąpienia utworów biogenicznych we wszelkich opracowaniach planistycz-

nych i ekofizjograficznych (Zawadzka-Górska i in., 2001, 2002, 2003; Kostykiewicz, 2002;

Michalczuk, Stachyra, 2002; Michalczyk i in., 2002; Buszewicz i in., 2003; Kurek i in., 2003.,

23

Studium, 2005) są uznawane za obszary o szczególnym znaczeniu środowiskowym i objęte

są ochroną prawa miejscowego polegającą zwykle na utrzymaniu dotychczasowego ich wy-

korzystania (łąki lub pastwiska). Część z nich leŜy w zasięgu obszarów chronionych lub

korytarzy ekologicznych naleŜących do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA

(http://natura2000.gdos.gov.pl; Kistowski, Pchałek, 2009;).

Perspektywy węgla kamiennego w Lubelskim Zagłębiu Węglowym, na terenie które-

go znajduje się obszar arkusza Komarów, oceniane są do głębokości 1000 metrów i przy su-

marycznej miąŜszość bilansowych pokładów węgla co najmniej 1 metr (Zdanowski, 2010).

Na obszarze arkusza węglozasobność jest niŜsza, nie moŜna więc wyznaczyć obszarów per-

spektywicznych tej kopaliny.

Cały obszar arkusza jest przewidziany do prowadzenia prac poszukiwawczych gazu

ziemnego. Wskazuje na to m. in. koncesja udzielona przez Ministra Środowiska w dniu

14.08.2008 (nr OŚ 7510–9/08) na rzecz Composite Energy Poland Sp. z o.o. Prawa koncesyj-

ne zostały w dniu 4 grudnia 2009 roku przeniesione na rzecz Werbkowice LLP Spółka oso-

bowa z ograniczona odpowiedzialnością. Obszar poszukiwań wskazany w koncesji zajmuje

północno-wschodnią i wschodnią część obszaru arkusza. Pozostała część obszaru ma być ob-

jęta pracami poszukiwawczymi tzw. gazu łupkowego. Dotąd przydzielono koncesję dla

Exxon Mobil oraz PGNiG (Bońda i in., 2011), których obszar obejmuje niemal całą po-

wierzchnię arkusza.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Komarów znajduje się w dorzeczu dwóch rzek II rzędu – Wieprza

oraz Bugu. Długość pierwszej z nich wynosi ponad 303 km, a powierzchnia dorzecza prze-

kracza 10 tys. km2, długość drugiej wynosi w kraju 647 km, zaś powierzchnia dorzecza wy-

nosi ponad 19 tys. km2 (Gutry-Korycka, 2005). W obszarze arkusza znajduje się 217,8 km2

powierzchni dorzecza Wieprza oraz 109,4 km2 powierzchni dorzecza Bugu (Huczwy)

(Szczerbicka, 1998). Dział wodny II rzędu pomiędzy Wieprzem a Bugiem przebiega przez

środkową część obszaru arkusza. Głównymi ciekami w dorzeczu Wieprza jest górny odcinek

tej rzeki i jego dopływy Kryniczanka oraz Łabuńka, uchodzące do Wieprza juŜ poza granica-

mi arkusza. Odwadniają one zachodnią i północną część obszaru arkusza. Wschodnią odwad-

niają Sieniocha i DzierąŜnianka mające swoje źródła w obrębie obszaru arkusza. NaleŜą one

do dorzecza Huczwy uchodzącej do Bugu. Gęstość sieci rzecznej jest w obszarze arkusza

24

niewielka, co jest efektem szybkiego przechodzenia wód opadowych w system odwodnienia

podziemnego wskutek duŜej infiltracji wód opadowych w porowe lub szczelinowo-porowe

kolektory. Przepływy podziemne zasilają teŜ koryta rzek. Skutkuje to dość wyrównanymi

przepływami i stanami wód rzecznych. Współczynnik odpływu rzecznego wynosi od 0,25 do

0,3, a spływ jednostkowy 2–5 l/s/km2. Największe przepływy (10 m3/s) mają miejsce w mar-

cu, najmniejsze w lipcu i sierpniu.

Poza rzekami sieć hydrograficzną tworzą tutaj źródła, wysięki, stawy i rowy meliora-

cyjne. Tych pierwszych jest w obrębie arkusza kilkadziesiąt, ale ich wydajności są zwykle

niewielkie, niektóre z nich funkcjonują tylko okresowo, stąd ich znaczenie jest niewielkie. Te

o większej wydajności znajdują się w górnej części doliny Łabuńki, w KsięŜostanach oraz

w okolicy Kolonii Suchowoli w Komarowie (Szczerbicka, 1998). DuŜe znaczenie mają sto-

sunkowo liczne mokradła, miejscami z wyraźną akumulacją biogeniczną, przekształcając się

w torfowiska.

Wśród zbiorników naturalnych (jezior) wymieniane są dwa: niewielki zbiornik w Pań-

kowie oraz Jezioro Wieprzowe – mały, silnie zarastający zbiornik okresowo przechodzący

w obszar podmokły, z niewielkim zbiornikiem wody w miejscowości Wieprzów Tarnawacki.

To ostatnie jezioro jest uwaŜane za miejsce, z którego wypływa Wieprz – główna rzeka Lu-

belszczyzny. Górny odcinek rzeki jest przekształcony w rów melioracyjny, rozcinający sto-

sunkowo rozległe mokradła.

Interesującym elementem są Stawy w Tarnawatce o powierzchni 183,60 ha i pojemno-

ści 2 203,2 tys. m3. Prowadzona jest na nich gospodarka rybacka. Obok nich znajdują się sta-

wy wyłączone z produkcji i zarośnięte wraz z przylegającymi łąkami, pastwiskami i zakrza-

czeniami, lasem, groblami, rowami i nieuŜytkami o łącznej powierzchni 492,22 ha. Podlegają

one ochronie prawnej jako uŜytek ekologiczny. W północnej części arkusza w dolinie Łabuń-

ki, koło Łabuń znajduje się podobny kompleks stawów hodowlanych.

W Krynicach znajduje się zbiornik retencyjny powstały w wyniku spiętrzenia wód

Kryniczanki. Posiada on powierzchnię 39.72 ha oraz objętość 800 tys. m3. Jest on wykorzy-

stywany przez Polski Związek Wędkarski w celach gospodarki rybackiej, a takŜe w celach

rekreacyjnych. Stan czystości wód powierzchniowych kontroluje na obszarze arkusza Woje-

wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z rozporządzeniami wykonaw-

czymi do ustawy Prawo Wodne. Ma on na celu pozyskanie informacji o stanie wód po-

wierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osiągania

celów środowiskowych. Badanie jakości rzeki Wieprz w punkcie monitoringowym Majdan

Wielki prowadzone było w 2006 r. w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia

25

11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych

i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre-

zentacji stanu tych wód (Rozporządzenie…, 2004). Jakość wody okazała się niezadowalająca

(klasa IV), a punkt ten zaznaczono na mapie.

W 2008 r. wykonano wstępną ocenę stanu jednolitych części wód powierzchniowych

zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu

klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych” (DzU nr 162, poz. 1008) (Roz-

porządzenie…, 2008). Wprowadza ono ocenę stanu wód, która jest wypadkową stanu ekolo-

gicznego i fizyko-chemicznego, a określa go gorszy ze stanów.

Ocenie poddano wody Wieprza oraz Łabuńki, ale poza granicami arkusza. Badania

wód rzeki Wieprz w latach 2008-2009 określiły stan ekologiczny jednolitej części wód po-

wierzchniowych w 2008 roku jako umiarkowany, zaś w 2009 roku wody uznano za zagroŜo-

ne. Stan ekologiczny jednolitej części wód powierzchniowych zlewni Łabuńki w 2009 roku

oceniono jako umiarkowany.

Na omawianym obszarze znajduje się strefa ochronna „C” dla uzdrowiska Kra-

snobród.

2. Wody podziemne

W ujęciu najnowszego regionalnego podziału hydrogeologicznego uwzględniającego

jednolite części wód podziemnych obszar arkusza Komarów naleŜy do subregionu wyŜynne-

go prowincji Wisły (Paczyński, Sadurski, 2007). Wody podziemne pojawiają się tutaj

w obrębie dwóch pięter: kredowego i czwartorzędowego (Szczerbicka, 1998). W tym pierw-

szym Kleczkowski (1990 – Fig. 3) wydziela GZWP 407 (Niecka Lubelska). Posiada on do-

kumentację określającą warunki dla ustanowienia stref ochronnych (Zezula i inni, 1996).

Skały węglanowo-krzemionkowe wieku kredowego wykształcone jako margle, opoki, opoki

margliste, kreda pisząca, wapienie i gezy, w których jest rozwinięty główny poziom uŜytko-

wy wód gruntowych, występują w wielu miejscach na powierzchni terenu, tworząc szczeli-

nowo-porowy kolektor o współczynniku filtracji 16,1–71,7 m/dobę, zasilany bezpośrednio

przez infiltrację wód opadowych oraz dopływem regionalnym z obszaru Roztocza. Zasilanie

zaleŜy więc od ukształtowania powierzchni terenu, szczelności nadkładu oraz miąŜszości stre-

fy aeracji. Zwierciadło wody jest zwykle swobodne, stąd jego przebieg nawiązuje do więk-

szych form rzeźby. Tylko w miejscach pojawiania się większej miąŜszości pokryw skał słabo

przepuszczalnych (mułków) lustro wody moŜe być nieznacznie napięte. Litologia skał kre-

dowych powoduje, Ŝe na pewnych głębokościach następuje zamykanie wszelkich pustek wy-

26

mywaną substancją ilastą, co w konsekwencji uniemoŜliwia przepływ wody (współczynnik

filtracji mniejszy od 0,1 m/dobę). Dlatego głębokość występowania tego poziomu wodono-

śnego nie przekracza 120 metrów, przy czym zasięg intensywnej infiltracji zarazem przepły-

wu wody sięga głębokości 90 metrów, poniŜej dopływ wody sukcesywnie zanika (Szczerbic-

ka, 1998).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Komarów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)

w Polsce wymagających szczególnej ochrony, wg. A. S. Kleczkowskiego (1990).

1 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym; 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 – granica państwowa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 407 – Niecka Lubelska (Chełm–Zamość), kreda górna (K2)

Pod względem chemicznym w poziomie kredowym wody są proste zwykle 2 jonowe,

wodorowęglanowo-wapniowe. Zdecydowanie rzadziej przyjmują charakter bardziej złoŜony

i są wtedy wodami wodorowęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowymi, wodorowęglano-

wo-wapniowo-magnezowymi lub wodorowęglanowo-chlorkowo-wapniowymi (Szczerbicka,

1998). Ich pH waha się od 6.3 do 7.7, a zasadowość od 3.6 do 12.6 mval/dm3. Mineralizacja

wody wynosi 239–698 mg/dm3, natomiast pod względem twardości są to wody średnio twar-

27

de, twarde i bardzo twarde o twardości ogólnej 178,6–693 mg CaCO3/dm3. Zawartości ma-

kro– i mikroelementów zwykle są niŜsze od dopuszczalnych dla wód pitnych. Jedynie w stre-

fach den dolinnych notuje się przekroczenie zawartości Ŝelaza i manganu. Obserwowane

zróŜnicowanie cech jakościowych wód dało podstawę do wyróŜnienia trzech klas jakościo-

wych (Szczerbicka, 1998):

– klasa Ia – woda dobrej jakości nadająca się do picia bez uzdatniania, wody te wystę-

pują w południowo wschodniej części arkusza, w obszarze leśnym, o słabo rozwiniętym

osadnictwie, nie jest więc naraŜona na zanieczyszczenia antropogeniczne,

– klasa Ib – zajmuje największe obszary, woda jest dobrej jakości, nadając się do picia

bez uzdatniania, jest natomiast naraŜona na zanieczyszczenia antropogeniczne,

– klasa II – obejmuje kopalne doliny rzeczne, gdzie obserwowane są przekroczenia

zawartości Ŝelaza i manganu, woda wymaga więc uzdatniania.

Wydajność studni ujmujących wody poziomu kredowego jest najwyŜsza (60–

103 m3/h, przy depresjach 0–0.8 m) w strefach den dzisiejszych dolin rzecznych i ich stref

krawędziowych, najniŜsza (kilka m3/h, przy depresjach kilkudziesięciu metrów) w obrębie

wododziałowych wzniesień. Ma to zapewne związek ze zróŜnicowaniem szczelinowatości

masywu skał kredowych. WyŜsza wydajność pojawia się w pobliŜu stref uskokowych, wyko-

rzystywanych przez doliny rzeczne.

Do największych ujęć eksploatujących wodę z poziomu kredowego naleŜą ujęcia ko-

munalne: w Majdanie Wielkim o zasobach eksploatacyjnych 80 oraz 103 m3/h, przy depre-

sjach 1,1 m i 0,8 m, w Niemirówku (zasoby eksploatacyjne 80,0 m3/h, przy depresji 3,8 m) i

Łabuniach (zasoby eksploatacyjne 60,0 m3/h, przy depresji 0,3 m) oraz ujęcia przemysłowe

dla tartaku w Tarnawatce o zasobach 100 m3/h i ujęcie dla GS „SCh” w Łabuniach. Zasoby

eksploatacyjne pozostałych ujęć zwykle nie przekraczają 50 m3/h. Na mapę naniesiono więk-

szość ujęć o wydajnościach co najmniej 27,9 m3/h.

Pośród utworów czwartorzędowych występowanie wody podziemnej ogranicza się do

dolin rzecznych. Największą miąŜszość te piaszczyste i piaszczysto-mułkowe utwory osiągają

w dolinie Wieprza. Lustro wody jest zazwyczaj swobodne i znajduje się na głębokości kilku

metrów. Poziom ten jest zasilany bezpośrednią infiltracją opadów atmosferycznych, a ponie-

waŜ ma niewielki zasięg i nieduŜą zasobność, eksploatowany jest wyłącznie przez studnie

kopane. Dlatego teŜ jakość wód nie jest rozpoznana.

Cały obszar arkusza Komarów leŜy w zasięgu GZWP 407. Zajmuje on powierzchnię

9015 km2 i zachował prawie nie zmieniony stan jeśli idzie o zasoby wód oraz ich dobrą ja-

kość (Zezula i in., 1996). Stopień wykorzystania zasobów dyspozycyjnych wynoszących

28

1127,5 tys.m3/d wynosi około 20%. Wedle Zezuli i in. (1996) cała powierzchnia zbiornika

powinna zostać objęta ochroną ze względu na niekorzystne warunki naturalne (brak lub mała

miąŜszość nadkładu) powodujące, Ŝe na blisko 90% powierzchni zbiornika czas migracji po-

tencjalnych zanieczyszczeń antropogenicznych do wód podziemnych nie przekracza 25 lat.

Stanowią więc obszary bardzo silnie, silnie i średnio zagroŜone. Zasięg terenów słabo zagro-

Ŝonych w duŜej części pokrywa się z obszarami prawnie chronionymi (Zezula i in., 1996;

Szczerbicka, 1998). W północnej części arkusza wyodrębniono dodatkowo obszar szczególnej

ochrony terenu spływu wód podziemnych do ujęć wód miasta Zamościa, obejmujący zlewnię

Łabuńki (Zezula i in., 1996).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali

określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.

w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi-

ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt-

kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 895 – Komarów,

umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar-

tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie-

czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo-

wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an-

tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia

As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej

ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

29

firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem

spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil,

SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 5

Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawar-tości w glebach

na arkuszu 895 – Komarów

N=11

Wartość prze-ciętnych (me-dian) w gle-

bach na arku-szu 895 – Komarów

N=11

Wartość przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabu-dowanych Polski 4)

N=6522

Grupa B 2) Grupa C 3)

Frakcja ziarnowa <1 mm

Mineralizacja HCl (1:4)

Metale

Grupa A 1)

Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0

Głębokość (m p.p.t.) 0–0,2

As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–56 27 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–17 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–47 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,9 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–4 3 2 Cu Miedź 30 150 600 3–10 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–17 6 3 Pb Ołów 50 100 600 4–12 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,09 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 895 – Komarów w poszczególnych grupach uŜytkowania As Arsen 11 Ba Bar 11 Cr Chrom 11 Zn Cynk 11 Cd Kadm 11 Co Kobalt 11 Cu Miedź 11 Ni Nikiel 11 Pb Ołów 11 Hg Rtęć 11 Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku-sza 895 – Komarów do poszczególnych grup uŜytkowa-nia (ilość próbek)

11

1) grupa A a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza-ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta-wy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za-groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob-szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego,

2) grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio-ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani-zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tere-ny komunikacyjne,

4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

30

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostatecz-

na do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz-

nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych)

przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb za-

klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze-

śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz-

czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca-

łego kraju (tabela 5).

Przeciętne zawartości: arsenu, baru, cynku, kadmu i ołowiu w badanych glebach arku-

sza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach

obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazują zawartości: chromu

kobaltu, miedzi, niklu i rtęci; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne w

stosunku do przyjętych wartości przeciętnych.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarno-

bylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do

Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-

spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co

15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej pro-

mieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko-

ści 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano

spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

31

31

895W PROFIL ZACHODNI 895E PROFIL WSCHODNI

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Komarów (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Dawka promieniowania gamma

0 10 20 30 40 50 60 70

5600682

5605726

5608945

5611995

5614983

m

nGy/h

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

5600682

5605726

5608945

5611995

5614983

m

kBq/m2

Dawka promieniowania gamma

0 10 20 30 40 50 60

5601678

5608583

5609424

5610738

5611595

m

nGy/h

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 0,5 1 1,5 2 2,5

5601678

5608583

5609424

5610738

5611595

m

kBq/m2

32

Prezentacja wyników

PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali

1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy ( za-

chodniej i wschodniej ). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się

z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów

pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzysta-

no takŜe informacje z punktów znajdujących się na arkuszach sąsiadujących wzdłuŜ zachod-

niej i wschodniej granicy.

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promienio-

wania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości promieniowania gamma wahają się w granicach 18–61 nGy/h. NajniŜsze

wartości są związane z aluwiami i torfami, a najwyŜsze (>40 nGy/h) z lessami. Wartości po-

średnie odpowiadają marglom, opokom i kredzie piszącej mastrychtu.

Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi

34,2 nGy/h.

StęŜenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, waha się w grani-

cach 0-2,7 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje się uwzględnia-

jąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU

07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca

2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksplo-

atacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów.

Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach

przyjmuje się zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów praw-

nych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie

projektowania składowisk.

Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza-

cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła-

dowisk:

33

N – odpadów niebezpiecznych,

K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne,

O – odpadów obojętnych

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi-

kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

• wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa-

dów,

• warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich

władz i słuŜb,

• wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych

składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono:

─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy

izolacyjnej.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych

potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu

składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej

Typ składowiska miąŜszość

[m] współczynnik filtracji [m/s]

rodzaj gruntów

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9

K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

iły, iłołupki

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie:

─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła-

dowisk (przyjętymi w tabeli 6),

─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod

przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorodność

warstwy izolacyjnej jest zmienna).

34

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi-

ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedsta-

wione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia główne-

go uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Komarów Mapy hydrogeolo-

gicznej Polski w skali 1:50 000 (Szczerbicka, 1998). Stopień zagroŜenia wód podziemnych

wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski)

i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności

poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak

istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień

ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun-

kowania.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze objętym arkuszem Komarów bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości

składowania odpadów podlegają:

─ zabudowa miejscowości gminnych: Łabunie, Komarów-Osada, Krynice, Tarnawatka,

─ obszar szczególnej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm –

Zamość obejmujący teren spływu wód podziemnych do komunalnego ujęcia zaopatru-

jącego w wodę miasta Zamość,

─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000:

„Dolina górnej Łabuńki” PLB 060013, „Ostoja Tyszowiecka” PLB 060011, „Roztocze”

PLB 060012 (ochrona ptaków); „Dolina Sieniochy” PLH 060086, „Łabunie” PLH

060085, „Uroczyska Lasów Adamowskich” PLH 060094, „Dolina Łabuńki i Toporni-

cy” PLH 060083, „Bródek” PLH 060085 (ochrona siedlisk),

─ rezerwaty przyrody: „KsięŜostany”, „Skrzypny Ostrów”, „Przecinka” (leśne), „Łabu-

nie” (stepowy),

─ obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów,

─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach organicznych,

─ obszary pokryw lessowych część centralna – między Wólką Łabuńska i Suminem (pas

wschód – zachód) (Buraczyński, Superson, 2002),

─ obszary wychodni osadów kredy górnej – skał kolektorskich zbiornika nr 407 (Chełm –

Zamość),

─ strefy (do 250 m) wokół akwenów,

35

─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek:

Wieprza, Sieniochy, Kryniczanki, DzierąŜanki i pozostałych cieków,

─ tereny o nachyleniu powyŜej 100 (Las Łabuniec, na wschód od KsięŜostanów),

─ obszary zagroŜone ruchami masowymi: rejony na północ od miejscowości Rachodosz-

cze, Chmielnik – Ruszów, Łabunia – Reformy – Zimne Doły; na północ od Majdana

Krynickiego, na południe od Wólki Łabuńskiej, KsięŜostany – Korycin; Janówka

Wschodnia – Komarów Osada; rejony Suchej Woli, Tokaruszczyzny, Polanówka, Kry-

nic, Dąbrowy – Karolówki, Romanówki, Bud DzierąŜyńskich, wzdłuŜ doliny Dzierą-

Ŝanki; rejony Huta DzierąŜyńska – Zastaw, Brzeziny, na północny wschód od Kolonii

Niemirówek, Pauczno – Winna Góra, Las Sielec – Leśne Doliny, Czerwona Figura –

Falków, Huta Tarnawacka – Tymin, tereny leśne na północny wschód od Wieprzowa

Tarnawackiego, Jagodna Góra, tereny leśne połoŜone na zachód i południe od lasu No-

winki (Grabowski (red) i in., 2007),

─ obszary płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych (poniŜej 5 m).

Problem składowania odpadów

Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują ponad

98% powierzchni analizowanego terenu. Na mapie wskazano jedynie niewielkie powierzch-

niowo obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. Są

to miejsca występowania na powierzchni terenu przepuszczalnych czwartorzędowych osadów

piaszczystych i mułków rzecznych. W strefie głębokości do 2,5 m nie występują osady, któ-

rych własności izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowania odpadów.

Obszary wskazano w rejonie między Hutkowem i Dominikanówką, w rejonie Zabo-

recznego, Sumina, Huty Tarnawackiej – Tymina oraz Wolicy Śniatyckiej. Przed podjęciem

decyzji o lokalizacji obiektów typu składowiska odpadów naleŜy dokładnie rozpoznać wa-

runki geologiczne i hydrogeologiczne obszarów. Składowiska odpadów budowane na obsza-

rach pozbawionych naturalnej izolacji wymagają zastosowanie dodatkowej przesłony – synte-

tycznej lub mineralnej zabezpieczającej wody podziemne oraz środowisko gruntowe i wody

powierzchniowe przed negatywnym wpływem obiektu, głównie powstających w trakcie jego

eksploatacji odcieków.

W rejonie Wolicy Śniatyckiej i Huty Tarnawackiej odbywa się niekoncesjonowana

eksploatacja piasków na potrzeby lokalne. Wyrobiska mają niewielkie rozmiary, częściowo są

zarośnięte. Miejsca te naleŜy zrekultywować, aby zapobiec powstaniu „dzikich” wysypisk.

36

Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są nieko-

rzystne. Cały teren połoŜony jest w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód

podziemnych nr 407 Chełm – Zamość.

W północno zachodniej części terenu wyznaczono obszar o powierzchni 85 km2

obejmujący zlewnię Łabuńki, z którego wody podziemne spływają do ujęcia komunalnego

zaopatrującego w wodę miasto Zamość („Łabuńka”). Jest to obszar bezwzględnie wyłączony

z moŜliwości składowania odpadów (Zezula i in., 1996).

Wody zbiornika nr 407 stanowią na tych terenach główny uŜytkowy poziom wodono-

śny. W strefie głębokości do 150 m budują go utwory kredowe reprezentowane przez facje

węglanowe (margle, opoki, kreda piszące, wapienie gezy). Lokalnie nad wodami kredowymi

występują poziomy wód „zawieszonych”, których obecność ma wpływ na reŜim zasilania

i wahania sezonowe wód poziomu głównego. Górnokredowy poziom wodonośny zasilany

jest poprzez bezpośrednią infiltrację opadów atmosferycznych oraz dopływ regionalny z rejo-

nu Roztocza. Udział zasilania wodami z dalekiego krąŜenia nie przekracza kilku procent bez-

pośredniej infiltracji (Szczerbicka, 1998).

Na całym terenie objętym arkuszem główny uŜytkowy poziom wodonośny jest słabo

izolowany lub całkowicie pozbawiony izolacji od zanieczyszczeń antropogenicznych. W do-

kumentacji zbiornika nr 407 wnioskuje się o zakaz lokalizowania składowisk odpadów nieza-

bezpieczonych przed przenikaniem do podłoŜa substancji szkodliwych dla środowiska (od-

cieków). Ewentualną lokalizację obiektów potencjalnie uciąŜliwych dla środowiska lub mo-

gących pogorszyć jego stan musi poprzedzić ocena oddziaływania planowanej inwestycji na

środowisko.

Składowisko odpadów komunalnych dla gminy Krynice w miejscowości Zaboreczno

zamknięto w marcu 2010 roku. Obiekt jest w trakcie rekultywacji, prowadzony jest monito-

ring wód podziemnych, planowane jest ujmowanie gazu składowiskowego. Składowisko

znajduje się na terenie pozbawionym naturalnej izolacji.

W rejonie Tarnawatki składowane są odpady komunalne z terenu gminy Tarnawatka.

Przewidywano zamknięcie obiektu w 2012 roku, ale będzie on funkcjonował prawdopodob-

nie dłuŜej, do zapełnienia sektora składowiskowego. Przy rozsądnej gospodarce odpadami

moŜe być czynne nawet do 2014 roku. Prowadzony jest monitoring wód podziemnych, gaz

składowiskowy wypuszczany jest do atmosfery, składowisko nie ma wymaganego pozwole-

nia zintegrowanego. PołoŜone jest w granicach obszaru objętego ochroną prawną w Europej-

skiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Roztocze” – PLH 060012 i w miejscu występowa-

nia łąk wykształconych na glebach organicznych.

37

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Przy ocenie warunków geologiczno-inŜynierskich na terenie arkusza Komarów pomi-

nięte zostały obszary: występowania złóŜ kopalin, gruntów ornych klas I–IVa, przyrodni-

czych obszarów chronionych (parku krajobrazowego i rezerwatów), łąk na glebach pocho-

dzenia organicznego, terenów zieleni urządzonej i obszarów leśnych. Zgodnie z Instrukcją

(2005) ocena warunków podłoŜa budowlanego opiera się na generalnych właściwościach geo-

technicznych gruntów, ukształtowaniu powierzchni terenu, połoŜeniu zwierciadła wód grun-

towych oraz ewentualnym występowaniu procesów geodynamicznych. Pozwala to wydzielić

obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Wykorzystano w tym

celu: Szczegółową mapę geologiczną Polski ark. Komarów (Buraczyński, Superson, 1997,

2002), mapę obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski,

red. 2007) i mapy topograficzne.

Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa są uznane tereny występowa-

nia gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespo-

istych średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których nie stwierdzono zjawisk geodyna-

micznych, a głębokość do wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu (Instruk-

cja…, 2005). Uwzględniając typologię litologiczną i genetyczną na obszarze arkusza korzyst-

ne uwarunkowania budowlane będą występować na skałach litych, gruntach kamienistych i

Ŝwirowych i niektórych gruntach piaszczystych. Do tych pierwszych naleŜą skały węglanowe

i krzemionkowo-węglanowe wieku kredowego, reprezentowane przez margle, opoki, opoki

margliste i kredę piszącą, które reprezentują grunty lite miękkie. Skały te są w róŜnym stop-

niu spękane, mogą teŜ róŜnić się cechami mechanicznymi i fizycznymi. Ze względu na kapi-

larną i subkapilarną porowatość oraz obecność minerałów ilastych odznaczają się one zmniej-

szoną wodoprzepuszczalnością, pęcznieniem, czasem rozmakaniem (Drągowski, 1965, 1981;

Kowalski, 1978). Łatwo ponadto ulegają wietrzeniu, dlatego stosunkowo szybko rozwijają się

na nich zwietrzeliny reprezentujące grunty kamieniste i Ŝwirowe. Są one czasem spoiste, pla-

styczne w efekcie rozlasowywania się margli.

Grunty piaszczyste są dość zmienne. Te o genezie wodnolodowcowej wiąŜą się z tara-

sami kemowymi oraz ozami i bywają raczej drobno– i średnioziarniste, średniozagęszczone.

Grubszym uziarnieniem, nawet domieszkami Ŝwiru odznacza się część osadów budujących

ozy. Pozostałe grunty piaszczyste reprezentowane są przez plejstoceńskie i czasem holoceń-

skie piaski tarasów rzecznych. Osady te są średnio zagęszczone i zagęszczone. Osiadanie bu-

dynków posadowionych na takich gruntach jest zwykle szybkie, ale niezbyt duŜe. Spośród

38

gruntów spoistych przede wszystkim naleŜy wymienić lessy zajmujące na obszarze arkusza

bardzo duŜą powierzchnię. Są to zwykle grunty mało spoiste, podlegające dosiadaniu.

Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa występują teŜ w północnej części

arkusza na wodnolodowcowych gruntach piaszczystych (okolice Wolicy Śniatyckiej i Rusz-

czyzny), na lessach piaszczystych (na południe od Ruszowa, koło Wólki Łabuńskiej i Koma-

rowa) oraz na piaskach tarasów nadzalewowych (rejon Białowoli i Komarowa). W części

centralnej obszary o korzystnych warunkach budowlanych występują w zasięgu lessów, zaj-

mujących duŜe obszary i będących jednocześnie glebami chronionymi. Jednak naleŜy pamię-

tać, Ŝe podlegają one erozji wąwozowej, a w zasięgu i bezpośrednim sąsiedztwie tych form

nachylenia zboczy mogą przekraczać 12%. Lessy są teŜ podatne na sufozję.

W części południowej obszary o korzystnych warunkach znajdują się na gruntach

piaszczystych tarasów nadzalewowych (np. koło Dominikanówki, Pańkowa, Tarnawatki, Su-

mina, Tarnawatki–Tartaku) oraz na skałach litych lub ich zwietrzelinach (grunty kamieniste)

koło Tarnawatki i Tarnawatki–Tartaku.

Obszary o warunkach niekorzystnych determinują obok czynników litologicznych

(grunty słabonośne), takŜe m. in. uwarunkowania rzeźby terenu (obszary o spadku powyŜej

12%), występowania ruchów masowych, sufozji, a takŜe obecność wód gruntowych na głę-

bokościach mniejszych od 2 metrów.

Grunty słabonośne są reprezentowane przez grunty piaszczyste, spoiste oraz organicz-

ne. Spośród gruntów piaszczystych niekorzystne warunki stwarzają luźne piaski o genezie

eolicznej, szczególnie przewiane w wydmy. Piaszczysty charakter mają czasem osady delu-

wialne i deluwialno-rzeczne. Występują one zwykle w dnach licznych tutaj suchych dolin.

Utwory te stosunkowo łatwo ulegają rozmywaniu, podlegając dość intensywnej erozji desz-

czowej. Nieco podobnymi cechami odznaczają się niektóre piaszczysto-mułkowe utwory ta-

rasów rzecznych.

Do gruntów spoistych moŜna zaliczyć mułki jeziorne występujące w jednym z obni-

Ŝeń na zachód od Krynic. Pylaste (mułkowe) grunty spoiste występują teŜ miejscami na

rzecznych tarasach zalewowych i reprezentują je mułki rzeczne, czasem zapiaszczone (mady).

Są to grunty słabonośne, zwykle podmokłe, w przypadku większego zapiaszczenia upłynnia-

jące się. Zarówno grunty jeziorne, jak i rzeczne mogą odznaczać się małą nośnością.

Spośród gruntów organicznych naleŜy wskazać holoceńskie utwory akumulacji ba-

giennej oraz częściowo rzecznej. Te pierwsze reprezentowane są przez torfy i namuły torfia-

ste. Posiadają one małą nośność i wysoką ściśliwość. Dodatkowe utrudnienia powodują bar-

dzo płytko (do kilkudziesięciu centymetrów głębokości) występujące wody, często nawet są

to obszary bagniste, stale nasycone wodą. W obu przypadkach wody mogą być agresywne

39

w wyniku zawartości kwasów humusowych, powodując korozję betonu i stali. Obszary te,

a takŜe obszary występowania słabonośnych spoistych gruntów jeziornych i rzecznych, wy-

magają dodatkowych zabiegów w postaci usunięcia gruntów słabonośnych lub ich wzmoc-

nienia czy teŜ nadsypywania innymi gruntami o lepszych parametrach.

Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych występują bardzo często w dnach

dolin rzecznych, gdzie znajdują się płytko zalegające lub powierzchniowe poziomy wodono-

śne i gdzie pojawiają się grunty organiczne lub uplastyczniające się grunty spoiste. Obszary

takie spotyka się więc w dolinach Wieprza, Łabuńki, Sieniochy, Kryniczanki i DzierąŜanki oraz

w dnach niektórych większych parowów i dolinek nieckowatych, m in. w okolicach Białowoli,

Suchowoli, Niemirówka, Janówki i DzierąŜni. Wreszcie pojawiają się w miejscach występowania

piaszczystych osadów eolicznych np. w okolicach Hutkowa. Dna dolin rzecznych bywają niekie-

dy zalewane podczas powodzi, które częściej występują podczas gwałtownych odwilŜy, gdy po-

wierzchnia równi zalewowej jest jeszcze zamarznięta i nie przyjmuje wód roztopowych. Zagro-

Ŝenie powodziowe jest jednak niewielkie, gdyŜ zasięg wód pokrywa się najczęściej z niezabudo-

wanymi obszarami łąk na glebach pochodzenia organicznego.

Wreszcie niekorzystnymi pod względem budowlanym będą obszary o spadkach sto-

ków i zboczy powyŜej 12 %. Występują one w pobliŜu suchych dolin, zwłaszcza wąwozów,

a takŜe mogą pojawiać się w strefach krawędzi morfologicznych, zwłaszcza wzdłuŜ północnej

granicy Roztocza. PoniewaŜ w tych strefach częste są wychodnie lessów oraz lessów piasz-

czystych zachodzą tu miejscami bardzo intensywne procesy spłukiwania i erozji wąwozowej.

Są teŜ predysponowane do rozwoju ruchów masowych, osuwisk i spływów (zob. Grabowski,

red., 2007), a takŜe wewnętrznego wymywania (sufozji).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Komarów do obszarów chronionych naleŜą: Krasnobrodzki Park

Krajobrazowy wraz z otuliną, rezerwaty, obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA

2000, pomniki przyrody, w tym aleje drzew, oraz uŜytki ekologiczne i parki podworskie.

Ochronie podlegają teŜ uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych (I–IV a), tereny leśne oraz

łąki na glebach pochodzenia organicznego.

Krasnobrodzki Park Krajobrazowy (KPK) został utworzony w roku 1988, a jego teren

obejmuje fragment wododziałowego pasma najwyŜszych wzgórz Roztocza, z Górą Hołdą

(353 m npm). Oprócz obszarów leśnych znamiennym elementem krajobrazu są liczne wydmy

i wąwozy. Około 61% powierzchni parku zajmują lasy, na przewaŜającym obszarze mające

cechy zbiorowisk naturalnych. Najpospolitszym jest bór świeŜy z sosną (ok. 75%) i jodłą. Na

40

drugim miejscu występują bory jodłowe – jodła dominuje na 16% powierzchni, a następnie

buczyna karpacka. Spotkać tu moŜna takŜe olsy, grądy oraz torfowiska. Lasy liściaste repre-

zentowane są przez niewielkie obszarowo płaty buczyny karpackiej. W lasach Parku spotkać

moŜna wiele rzadkich i chronionych roślin np.: widłaki, storczyki, rosiczkę okrągłolistną,

kruszynę pospolitą, wawrzynka wilczełyko. Z leśnych ssaków kopytnych występują tu: jeleń,

sarna i dzik. Ssaki drapieŜne reprezentują m.in.: borsuk, gronostaj, jenot, kuna leśna, kuna

domowa, łasica i tchórz. Z rzadszych gatunków ptaków stwierdzono tu gniazdowanie orlika

krzykliwego, bociana czarnego, kraski i pliszki górskiej. Stawy i mokradła nad Wieprzem

zamieszkują bobry europejskie oraz ptaki wodne jak: derkacz, rybitwa czarna oraz zimorodek.

W wodach Wieprza oprócz licznych gatunków ryb występują takŜe raki. W obrębie arkusza

przez KPK przebiega ścieŜka rowerowa po najciekawszych miejscach Parku.

Na obszarze arkusza utworzono cztery rezerwaty przyrody (tabela 7). Największym

powierzchniowo i jednym z największych pod tym względem w Polsce, jest rezerwat flory-

styczny „Łabunie”. Posiada on powierzchnię 108.54 ha i utworzono go 5 września 1959 roku

w celu ochrony roślinności stepowej i częściowo leśnej. Ta ostatnia intensywnie odrasta,

szczególnie dereń i śliwa tarnina. W rezerwacie występują rzadkie rośliny sucho- i ciepłolub-

ne: miłek wiosenny, oman wąskolistny, len złocisty, ciemięŜyca czarna, a takŜe storczyk ku-

kawka, obuwik pospolity, pierwiosnka lekarska i zawilec wielkokwiatowy.

Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych

Gmina Nr obiektu

na mapie

Forma ochro-

ny Miejscowość

Powiat

Rok za-twierdze-

nia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6 Łabunie

1 R Ruszczyzna zamojski 1959 St – „Łabunie” (108,54)

Łabunie 2 R KsięŜostany zamojski 2003 L – „KsięŜostany” (50,55)

Tarnawatka

3 R Huta

Tarnawacka tomaszowski 1967 L – „Skrzypny Ostrów” (1,77)

Rachanie 4 R Podhucie tomaszowski 1998 L – „Przecinka” (32,91)

Łabunie 5 P Łabunie zamojski 1981

PŜ – aleja drzew pomnikowych: 13 lip drobno-listnych

Łabunie 6 P Łabunie zamojski 1981

PŜ – aleja drzew pomnikowych: 46 lip drobno-listnych, 15 klonów pospolitych

Krynice

7 P Krynice tomaszowski

1995

PŜ – grupa drzew: 13 dębów szypułkowych, 8 grabów pospolitych, 7 buków pospolitych,

5 klonów pospolitych, 9 jaworów, sosna pospo-lita, modrzew europejski, kasztanowiec biały

Krynice 8 P Krynice tomaszowski 1977

PŜ – grupa drzew: 3 dęby szypułkowe, dąb czerwony

41

1 2 3 4 5 6 Krynice

9 P DzierąŜnia tomaszowski 1988 PŜ – wiąz szypułkowy, (obwód – 280 cm)

Krynice 10 P DzierąŜnia tomaszowski 1988 PŜ – lipa drobnolistna (obwód – 300 cm)

Krynice 11 P DzierąŜnia tomaszowski 1977

PŜ – aleja drzew pomnikowych: 23 lipy drob-nolistne, 2 jesiony wyniosłe

Krynice 12 P Antoniówka tomaszowski 1977

PŜ – grupa drzew pomnikowych: 15 lip drobnolistnych, 2 buki pospolite

Tarnawatka 13 P Tarnawatka tomaszowski 1988

PŜ – grupa drzew: 2 jesiony wyniosłe

Tarnawatka 14 P Tarnawatka tomaszowski 1977

PŜ – grupa drzew: 20 lip drobnolistnych

Komarów-Osada 15 U Antoniówka

zamojski * torfowisko (ok. 131,5* w gr. arkusza)

Tarnawatka 16 U Hutków tomaszowski * torfowisko (ok. 2,1*)

Tarnawatka 17 U Hutków tomaszowski * torfowisko (ok. 3,0*)

Krasnobród 18 U

Majdan Wielki-Turzyniec tomaszowski * torfowisko (ok. 1,8*)

Krasnobród 19 U

Majdan Wielki-Turzyniec tomaszowski * torfowisko (ok. 3,1*)

Krasnobród 20 U

Majdan Wielki-Turzyniec tomaszowski * torfowisko (ok. 2,2*)

Krasnobród 21 U

Majdan Wielki-Turzyniec tomaszowski * torfowisko (ok. 3,0*)

Krasnobród 22 U

Majdan Wielki-Turzyniec tomaszowski * torfowisko (ok. 2,0*)

Krasnobród 23 U Majdan Wielki tomaszowski * torfowisko (ok. 5,3*)

Tarnawatka 24 U Tarnawatka tomaszowski 1997 „Stawy w Tarnawatce” (492,22)

Krasnobród 25 U Majdan Wielki tomaszowski * torfowisko (ok. 0,8*)

Krasnobród 26 U Majdan Wielki tomaszowski * torfowisko (ok. 0,8*)

Krasnobród 27 U Zielone tomaszowski * torfowisko (ok. 0,6*)

Krasnobród 28 U Zielone tomaszowski * torfowisko (ok. 1,0*)

Krasnobród 29 U Zielone tomaszowski * torfowisko (ok. 0,8*)

Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny, Rubryka 5: * – obiekt projektowany, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, St – stepowy, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, * – po wierzchnia oszacowana na pod-

stawie map topograficznych

W gminie Łabunie powołano 31 grudnia 2003 roku rezerwat „KsięŜostany” o po-

wierzchni 50,55 ha. Jest on fragmentem kompleksu leśnego w pobliŜu północnej granicy Roz-

tocza Środkowego, a przedmiotem ochrony jest naturalna buczyna karpacka ze starodrzewem

bukowym (pobliŜe północno-wschodniej granicy występowania buka). Wśród ciekawszych

42

roślin chronionych moŜna wymienić: bluszcz pospolity, kalinę koralową, kopytnik pospolity,

wawrzynek wilczełyko, lilię złotogłów oraz podkolany biały i zielonawy.

W południowo-wschodniej części arkusza, niedaleko Tarnawatki, znajduje się kolejny

rezerwat „Skrzypny Ostrów”, utworzony w 1967 roku i posiadający powierzchnię 1,8 ha.

Przedmiotem ochrony jest stanowisko modrzewia polskiego.

Przy wschodniej granicy arkusza leŜy fragment rezerwatu „Przecinka”. Powołano go

w 1998 roku, a całkowita jego powierzchnia wynosi 32,91 ha. Przedmiotem ochrony jest Ŝy-

zna buczyna karpacka w formie podgórskiej, która tutaj ma charakter ekstrazonalny. Jest ona

mniej typowa, odchylona w kierunku niŜowych lasów liściastych typu grądowego.

W drzewostanie panuje buk, z liczną domieszką graba. Pojawiają się teŜ lipa, jawor, dąb szy-

pułkowy, klon zwyczajny oraz sosna zwyczajna. O walorach rezerwatu decydują równieŜ

okazy o wartości pomnikowej, odznaczające się wyjątkowymi rozmiarami.

Na obszarze arkusza występuje kilkanaście pomników przyrody Ŝywej (tabela 7).

Rzadziej są nimi pojedyncze drzewa, częściej ich grupy, w tym teŜ aleje. Te ostatnie

znajdują się w Łabuniach i w DzierąŜni. Drzewa są zwykle w dobrym stanie zdrowot-

nym.

UŜytek ekologiczny „Stawy w Tarnawatce” obejmuje 8 stawów produkcyjnych

i 9 stawów wyłączonych z produkcji, zarastających i zarośniętych, razem z przylegający-

mi łąkami, pastwiskami, zakrzaczeniami, lasem, groblami, drogami, rowami i nieuŜytkami

o łącznej powierzchni 492.22 ha został powołany 28 października 1997 roku. Występują

tutaj 152 gatunki ptaków, 9 gatunków płazów i 7 gatunków gadów chronionych. Teren

porasta roślinność bagienna i wodna. Obecnie ten obszar włączony jest do Europejskiej

Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Ponadto samorządy lokalne gmin Tarnawatka i Kra-

snobród zaproponowały utworzenie kilkunastu kolejnych uŜytków ekologicznych.

Wszystkie są torfowiskami (tabela 7).

W Łabuniach, w Krynicach oraz w DzierąŜni, Tarnawatce i Niemirówku znajdują

się podworskie parki. Utworzony na regularnym, barokowym układzie, obecnie nieco

przekształconym, park w Łabuniach przylega do zespołu pałacowego. Posiada on po-

wierzchnię 17 ha i rosną w nim jesiony, graby, lipy, robinie akacjowe, kasztanowce,

sosny, modrzewie i grochodrzew. Istnieje teŜ w nim aleja lipowa. W parku w DzierąŜni,

o powierzchni około 4.5 ha, mniej więcej połowę drzewostanu stanowią lipy, rosną teŜ

klony oraz jesiony. Kilka drzew (lipy, jesiony, topolę) uznano za pomniki przyrody.

W Tarnawatce, w swobodnym, krajobrazowym, choć zaniedbanym parku, załoŜonym

z początkiem XX wieku, dominuje jesion wyniosły, występuje teŜ lipa drobnolistna,

43

kasztanowiec biały i grab pospolity. Zdewastowany w znacznym stopniu park w Kryni-

cach o powierzchni ok. 3,9 ha, w efekcie zarastania krzewami utracił swoją pierwotną

kompozycję. W Niemirówku mały, zdewastowany park z zarośniętym stawem, jest po-

łoŜony w południowej części dawnego zespołu parkowo-pałacowego.

W ujęciu systemu ECONET (Liro red., 1998) północna i południowo-zachodnia część

obszaru arkusza znajdują się w granicach obszarów węzłowych o znaczeniu krajowym –

21K Obszar południoworoztoczański, 22K – Obszar Zamojski (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Komarów na tle systemu ECONET (Liro red., 1998)

1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym: 33M Obszar Roztoczański, 2 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym: 21K Obszar Południoworoztoczański; 22K Obszar Zamojski, 3 – korytarz ekologiczny znaczeniu krajowym: 65k Wieprza, 4 – granica państwa

Do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 naleŜy kilka ostoi (tabela 8). Roz-

legły obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Tyszowiecka” (PLB060011) obejmuje dolinę

rzeki Sieniochy i środkowy odcinek doliny Huczwy. Suma pokrycia siedlisk wynosi 100%.

ObniŜenia w dolinie wypełnione są torfami występującymi na skałach węglanowych wieku

kredowego lub piaszczystych czwartorzędowych. Na Ŝyźniejszych siedliskach rosną lasy grą-

44

dowe, na terenach podmokłych (w bezpośrednim sąsiedztwie dolin rzecznych) – olsy, nato-

miast wychodnie piasków porastają bory. DuŜa część torfowisk stale lub okresowo podmo-

kłych, jest nieuŜytkowana i porośnięta turzycami, resztę obejmują ekstensywnie uŜytkowane

łąki. Na obszarze ostoi występują co najmniej 24 gatunki ptaków uwzględnionych w Załącz-

niku I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Ogólnie stwier-

dzonych tutaj 148 gatunków ptaków, w tym 119 lęgowych.

W okresie lęgowym przebywa tutaj: około 5% populacji krajowej rybitwy białowąsej

(PCK), powyŜej 2% populacji krajowej dzięcioła białoszyjego, co najmniej 1% populacji kra-

jowej dubelta (PCK) i podróŜniczka (PCK) oraz stosunkowo licznie zielonka (PCK), kokosz-

ka i muchołówka białoszyja. Występuje tu równieŜ co najmniej 8 gatunków roślin z listy PCK

i dodatkowe 4 gatunki z listy roślin chronionych. Spośród występujących tu kręgowców naj-

ciekawszym jest suseł perełkowy (zachodni skraj zasięgu gatunku). Spotykanych jest kilka

gatunków owadów z listy PCK. Projektowane jest utworzenie Tyszowieckiego Parku Krajo-

brazowego lub Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Obszar specjalnej ochrony ptaków „Roztocze” (PLB060012) obejmuje Lasy Zwierzy-

niecko-Kosobudzkie oraz Roztocze Środkowe i Południowe. Około 70% powierzchni stano-

wią lasy, z których znaczna część ma charakter zbliŜony do naturalnego. Dominują wśród

nich bory sosnowe, spory udział mają mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. W dolinach

Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajdują się stawy rybne. W ostoi występuje co najmniej

40 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 15 gatunków z Polskiej Czerwo-

nej Księgi (PCK). W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej

następujących gatunków ptaków: dzięcioł białogrzbiety (PCK), dzięcioł zielonosiwy, puchacz

(PCK), puszczyk uralski (PCK), trzmielojad; w stosunkowo wysokim zagęszczeniu (C7) wy-

stępuje bocian biały i orlik krzykliwy (PCK), a takŜe przepiórka (1% populacji krajowej).

Stawy w Tarnawatce są waŜnym w regionie miejscem lęgowym śmieszki (ok. 1000 par) oraz

miejscem Ŝerowania krzyŜówki (ok 8000 osobników) w czasie migracji.

Tabela 8

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 PołoŜenie centralnego

punktu obszaru PołoŜenie administracyjne obszaru

w granicach arkusza Typ

obszaru Kod

obszaru

Nazwa obszaru i symbol oznaczenia

na mapie Długość geograf

Szerokość geograf

Powierzch-nia

obszaru

[ha]

Kod

NUTS

Województwo

Powiat

Gmina

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

J PLB060011 Ostoja Tyszowiecka

P E 23 38 5 N 50 38 15 11 029.4

PL312 Chełmsko-zamojski

lubelskie zamojski, Komarów Osada

F PLB060012 Roztocze

P E 23 14 45 N 50 28 49 103 503.3

PL312 Chełmsko-zamojski 79%

PL324 Przemyski 21%

lubelskie

zamojski,

tomaszowski,

Krasnobród, Ada-mów, Zamość,

Tarnawatka, Toma-

szów Lubelski,

A PLB060013 Dolina Górnej Łabuńki

P E 23 19 21 N 50 40 55 1 907,0

PL312 Chełmsko-zamojski

lubelskie zamojski Łabunie

K PLH060025 Dolina Sieniochy

S E 23 30 38 N 50 38 34 2 693,1

PL312 Chełmsko-zamojski

lubelskie zamojski, Komarów Osada,

B PLH060080 Łabunie

S E 23 25 30 N 50 38 39 311,4

PL312 Chełmsko-zamojski

lubelskie zamojski Łabunie, Komarów

B PLH060085 Bródek

S E 23 24 25 N 50 40 47 208,7

PL312 Chełmsko-zamojski

lubelskie zamojski Łabunie,

K PLH060087 Doliny Łabuńki

i Topornicy S

E 23 19 39 N 50 40 42 2 054,7 PL312 Chełmsko-

zamojski lubelskie zamojski Łabunie,

G PLH060094 Uroczyska

Lasów Adamowskich S

E 23 15 00 N 50 38 00 779 PL312 Chełmsko-

zamojski lubelskie zamojski Zamość

Rubryka 1: A – Wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; F – Obszar OSO, całkowicie zawierający w sobie obszar SOO; G – Obszar SOO, całkowicie zawierający w sobie obszar OSO; J – OSO, częściowo przecinający się z SOO; K – SOO, częściowo przecinający się z OSO;

Rubryka 3: P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – obszar specjalnej ochrony siedlisk.

45

46

Obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Górnej Łabuńki” (PLB060013) obejmuje

górną część doliny Łabuńki, dopływu Wieprza. Od południa otoczona jest polami uprawnymi

i zabudowaniami wiejskimi, a od północy zabudową miejską Zamościa oraz sąsiadujących

wsi. Zasadniczą część ostoi stanowią łąki mające przed melioracją, charakter torfowisk. Ran-

gę przyrodniczą ostoi podnoszą stawy rybne w Łabuniach. Występują tu gatunki ptaków wy-

mienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej m. in.: dubelt, derkacz i dzięcioł białoszyi. Dla

pierwszego z nich Dolina Łabuńki jest jedną z 10 najwaŜniejszych ostoi w Polsce. Ponadto

13 spośród stwierdzonych tu gatunków zostało zamieszczonych na liście zagroŜonych pta-

ków. Natomiast lasy są waŜnym miejscem lęgów ptaków drapieŜnych i sów oraz gawrona,

którego liczebność na Zamojszczyźnie spada.

Specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Sieniochy” (PLH060025) obejmuje dolinę

rzeki Sieniochy na wschód od Komarowa z kośnymi łąkami i torfowiskami. Zachował się

w niej kompleks łąk trzęślicowych oraz torfowisk nakredowych. Szczególne znaczenie ma

występowanie największej krajowej populacji niebielistki trwałej typowej (jedno z dwóch

stanowisk w kraju) i gółki długoostrogowej gęsto kwiatowej. Znaczne są tu populacje staro-

duba łąkowego i lipiennika Loesela. Obydwa gatunki, a takŜe brzoza niska, marzyca czarnia-

wa i kukułka krwista Ŝółtawa zostały wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi. Innymi cennymi

gatunkami są gniewosz królewski, goryczka gorzkawa, kruszczyk błotny, starzec wielkolistny

i tłustosz dwubarwny. W ostoi występują teŜ rzadkie gatunki bezkręgowców, m. in. motyli

objętych ochroną w ramach unijnej dyrektywy siedliskowej: czerwończyk fioletek, czerwoń-

czyk nieparek, modraszek telejus, modraszek nausitous, strzępotek edypus. Ten ostatni ma

tutaj jedno z czterech poznanych w kraju stanowisk. Z kręgowców występują bóbr europejski,

wydra i kumak nizinny. Bardzo cenna jest awifauna, która znajduje się pod ochroną w ramach

OSO PLB060011 Ostoja Tyszowiecka. Do cennych siedlisk naleŜą suche wrzosowiska,

zmienno wilgotne łąki trzęś licowe, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, torfowiska nakre-

dowe, górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk.

Specjalny obszar ochrony siedlisk „Łabunie” (PLH060080) obejmuje kompleks leśny

we wsi Łabunie. Północna część ostoi chroniona jest jako rezerwat przyrody Łabunie, powołany

dla ochrony muraw kserotermicznych na rozległych polanach śródleśnych (stan w XX w.).

Obecna szata roślinna to fitocenozy leśne o charakterze ciepłolubnego grądu. W miejscach

gdzie zachowane były pozostałości muraw i większe skupienia ciemięŜycy czarnej prowadzi się

zabiegi czynnej ochrony: wycinanie drzew i krzewów (2,32 ha, 2,1% pow. rezerwatu) oraz wy-

kaszanie (2,27 ha, 2,1% pow. rezerwatu). Od strony południowej rezerwat graniczy z drzewo-

stanami gospodarczymi, od północnej z polami. Jest to jedno z najbogatszych stanowisk obuwi-

ka pospolitego oraz jedno z czterech stanowisk w Polsce i najbogatsze ciemięŜycy czarnej.

47

Większość powierzchni zajmuje siedlisko grądu subkontynentalnego. Występują tu takŜe mu-

rawy kserotermiczne ze znaczącym udziałem storczyków (7 gatunków).

Obszar specjalnej ochrony siedlisk „Bródek” (PLH060085) jest ostoją połoŜoną

w strefie wododziałowej Huczwy (dopływu Bugu) i Łabuńki (dopływu Wieprza). Ostoja

obejmuje 4 kompleksy głównie grądów subkontynentalnych odmiany wołyńskiej z licznym

występowaniem gatunków ciepłolubnych. Obszar obejmuje płaty grądów z częstymi stanowi-

skami obuwika (ponad 1400 os.), którego populacja stanowi 3,5–4,7 % populacji wojewódz-

kiej i ponad 2% krajowej. ZagraŜa jej naturalny proces sukcesji w grądzie prowadzący do

nadmiernego zwarcia warstwy krzewów i drzew.

Obszar specjalnej ochrony siedlisk „Doliny Łabuńki i Topornicy” (PLH060087)

obejmuje górne odcinki dolin tych rzek. Występują tu liczne źródła zasilające zmeliorowane

łąki, w obrębie których zachowały się niewielkie płaty łąk trzęślicowych ze starodubem łą-

kowym. Jego populacja szacowana jest na 5000 – 10 000 osobników. Występują tu równieŜ

rzadkie i chronione gatunki np. historyczne stanowisko lipiennika Loesela i sasanki dzwon-

kowatej. Z bezkręgowców stwierdzono występowanie 4 gatunków motyli zagroŜonych wg.

IUCN lub ujętych w Konwencji Berneńskiej: modraszek telejus, modraszek nausitous i czer-

wończyk nieparek oraz waŜki zalotka większa.

Wszystkie ostoje są zagroŜone zmianami stosunków wodnych w wyniku melioracji,

intensyfikacją rolnictwa, zarzucaniem gospodarki łąkarskiej i pastwiskowej, wypalaniem ro-

ślinności, wyrębem starodrzewu i drzew dziuplastych, wydobyciem torfu, zaniechaniem czy

intensyfikacją uŜytkowania stawów rybnych, oraz hałasem i penetrowaniem siedlisk przez

ludzi i zwierzęta domowe.

Poza włączonymi w obszar Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, większe kom-

pleksy leśne znajdują się w północnej części arkusza pomiędzy Majdanem Krynickim a Wól-

ką Łabuńską oraz w części południowej koło Pańkowa i na południowy wschód od Tarnawat-

ki. PrzewaŜają siedliska lasu świeŜego, z: bukiem, grabem, osiką, sosną, brzozą, jodłą, jesio-

nem, świerkiem i olchą. Mimo niewielkiej powierzchni lasy pełnią znaczącą rolę w środowi-

sku przyrodniczym. Są to zbiorowiska korzystne bioterapeutycznie i psychoregulacyjnie,

o znacznej odporności rekreacyjnej, nadające się do wszystkich form wypoczynku. Jednak

pełnią bardzo często rolę lasów glebochronnych i wodochronnych, stąd władze samorządowe

słusznie starają się wprowadzać ograniczenia w zbyt intensywnym wykorzystywaniu rekre-

acyjnym lasów. Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) zajmują duŜą powierzchnię, naj-

większą w północnej i centralnej części arkusza. Pod względem uŜytkowania przewaŜają

wśród nich grunty rolne i uŜytki zielone.

48

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Komarów znajduje się kilkadziesiąt cennych obiektów architek-

tonicznych, archeologicznych i sakralnych, a takŜe pomników i miejsc pamięci narodowej.

Spośród tych pierwszych w opracowaniu uwzględniamy tylko te, które zostały wpisane do

rejestru zabytków województwa lubelskiego. Wszystkie zabytki, a takŜe zlokalizowane po-

mniki zostały naniesione na mapę zgodnie z Instrukcją (2005).

PołoŜenie omawianego obszaru arkusza w obrębie zróŜnicowanych jednostek fizycz-

nogeograficznych skutkowało niejednolitym rozwojem osadnictwa i zasiedlania poszczegól-

nych regionów. Najstarsze fale osadnictwa przemieszczały się obniŜeniami o dobrych gle-

bach, tutaj wzdłuŜ Padołu Zamojskiego, nieco później lessowymi fragmentami Roztocza.

Najpóźniej osadnictwo docierało w tereny o najgorszych, często podmokłych glebach.

Najstarszymi są zabytki archeologiczne (osady, groby, kurhany, grodziska, ślady

osadnicze oraz pojedyncze znaleziska luźne) wskazujące na początki osadnictwa. Zachowane

ślady bytności człowieka sięgają tutaj czasów prehistorycznych, choć bardziej szczegółowa

chronologia jest wątpliwa. Na pewno znaczy się etap osadnictwa neolitycznego, ale znalezisk

z tego okresu jest niewiele. Zdecydowanie więcej stanowisk moŜna powiązać z epoką brązu,

okresem lateńskim i średniowieczem, w tym teŜ wczesnym. Do rejestru zabytków wpisano

dwa stanowiska: cmentarzysko kurhanowe z epoki brązu (kultura trzciniecka) w Dominika-

nówce, oraz ślady osadnictwa od neolitycznego (okres kultury ceramiki wstęgowej), poprzez

epokę brązu, okres wpływów rzymskich po wczesne średniowiecze w Tarnawatce. Spośród

pozostałych większych i ciekawych stanowisk archeologicznych moŜna wskazać: osadę

z neolitu z nawarstwieniami z epoki brązu i wczesnego średniowiecza w Polanach i Roma-

nówce na zachód od Krynic, w pobliŜu Stawów w Tarnawatce, w Wierzbiach, w Ruszowie,

w okolicach Łabuni, czy grób (niestety częściowo zniszczony) w Kolonii Partyzantów.

Rozmieszczenie młodszych zabytków wyraźnie nawiązuje do nadal funkcjonującej

sieci osadniczej, która była kształtowana przez róŜne zdarzenia historyczne. Zachowały się

tylko najmłodsze zabytki, bo pochodzące od XVIII wieku. Do najcenniejszych zabytków ar-

chitektury świeckiej naleŜą zespoły pałacowo-parkowe w Łabuniach, DzierąŜni, Tarnawatce i

w pewnym stopniu w Krynicach. W skład pierwszego z nich wchodzi pałac, dwie oficyny,

budynek zwany „Kasztelanką”, budynek inwentarski oraz tzw. pawilon. Pałac w połowie

XVIII wieku wybudował ordynat Jan Jakub Zamoyski. Od 1922 roku właścicielem całego

zespołu jest Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Misjonarek Maryi w Łabuniach. Czterokon-

dygnacyjny pałac, na planie wydłuŜonego prostokąta, z trójkątnym ryzalitem środkowym jest

49

murowany i otynkowany. Pałac ćwierćkolistymi galeriami łączy się z dwiema murowanymi

oficynami. Osobny zespół gospodarczy tworzy „Kasztelanka” pełniąca funkcję budynku

mieszkalnego oraz budynek inwentarski. Wszystkie obiekty są odremontowane. Zabytkowy

charakter posiada takŜe murowane ogrodzenie zespołu.

Kolejny, równieŜ odremontowany zespół pałacowy jest w DzierąŜni. Składa się

z pałacu, starego dworu, parku, spichlerza, piwnicy i dawnej obory. Pałac powstał około roku

1900 i został wybudowany przez ród Gumińskich. Po II wojnie był własnością Skarbu Pań-

stwa i wykorzystywany jako szkoła. Obecnie jego właścicielami są osoby prywatne. Jedno-

kondygnacyjny budynek jest murowany i otynkowany, wzniesiony na planie prostokąta. Po-

zostałe obiekty zespołu tworzą zabudowę dawnego folwarku.

Zespół dworski w Tarnawatce tworzyły: dwór, murowany dom administratora, muro-

wany garaŜ, chlewnia, stajnia z wozownią, obory, murowany spichlerz i przepompownia wo-

dy. Budynki te powstawały w latach 1874–1935 dla ówczesnych właścicieli, najpierw Dzied-

uszyckich, później Miączyńskich i wreszcie Tyszkiewiczów. Niestety drewniany dwór spło-

nął, zachowane są jedynie ruiny. Reszta obiektów jest zachowana dość dobrze.

Zespół dworski w Krynicach jest najbardziej zniszczony i składa się z: parku otaczają-

cego dwór i sąsiadującej z nim łąki, zespołu kościelnego, cmentarza grzebalnego

i sąsiadującego z nimi lasu, oraz dawnej części gospodarczej (czworaki). Klasycystyczny

dwór wzniesiony prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku jako własność Głogow-

skich, później Lipczyńskich znajduje się w ruinie, bez moŜliwości odtworzenia. Dość intere-

sujący jest kościół z 1920 roku, drewniany, przeniesiony z Horyszowa. Poza kompleksami

kościelnym i cmentarnym w najlepszym stanie są budynki dawnej gminy i obory, w dobrym

stanie jest łąka. Zniszczeniu uległ równieŜ dwór w Niemirówku, a z dawnego zespołu zacho-

wał się tylko park.

Zabytkowych charakter posiada układ przestrzenny gruntów i zabudowy wsi Pańków

(owalnica) połoŜonej ku południowemu wschodowi od Tarnawatki. Ochronie podlegają teŜ

wody, drogi wiejskie i układy działek własnościowych, przyzagrodowych. Z pozostałych za-

bytków naleŜy wymienić zajazd z pierwszej połowy XIX wieku w Tarnawatce. W roku 1951

przekształcony w biura, ostatnio mający prywatnych właścicieli jest budynkiem mieszkal-

nym.

Spośród obiektów sakralnych do rejestru zabytków zostały włączone: kościoły

w Łabuniach, Komarowie, DzierąŜni i Tarnawatce. Zespół obiektów kościoła parafialnego

pw. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Dominika w Łabuniach tworzy jednonawowy, trójprzę-

słowy, w stylu renesansu lubelskiego budynek kościelny z początku XVII wieku wraz z urzą-

50

dzeniem wnętrza, dzwonnicą, ogrodzeniem, dwiema kapliczkami, osiemnastoma barokowymi

figurami świętych, kaplicą (galerią obrazów), cmentarzem kościelnym i z drzewostanem.

Drugi zespół kościelny znajduje się w DzierąŜni, a w jego skład wchodzą: budynek kościoła

pw. Wniebowzięcia N.M.P i św. Mikołaja z lat 1769–1774, dzwonnica murowana wolnosto-

jąca z ok. 1817 roku, misyjny krzyŜ drewniany, nagrobek Konstancji Makomaskiej w formie

kamiennej stelli, kapliczki BoŜego Ciała, nagrobek księdza Mikołaja Garlickiego, współcze-

sny ołtarz polowy oraz murowane ogrodzenie zespołu. Do pozostałych zabytków sakralnych

naleŜą teŜ neogotycki, pseudobazylikowy, oszkarpowany kościół parafii rzymskokatolickiej z

lat 1908–1911 z cmentarzem w Komarowie. We wnętrzu kościoła znajduje się barokowy

XVIII wieczny ołtarz przeniesiony z kościoła reformatów w Zamościu z rokokowym obrazem

z XVIII wieku. W kruchcie znajduje się współczesne przedstawienie bitwy pod Komarowem.

Obok kościoła połoŜony jest cmentarz grzebalny wraz z nagrobkami i drzewostanem. Zabyt-

kowy jest teŜ kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła (wcześniej cerkiew pw. Świętej Trój-

cy) oraz drewniany spichlerz z końca XIX wieku, tzw. plebański w Tarnawatce.

Tragiczne dzieje Zamojszczyzny w XX wieku znajdują swój zapis w postaci miejsc

i pomników upamiętniających ofiary I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej oraz

II wojny światowej. Jeden z pomników ujmuje rejestr zabytków. Znajduje się on w Wolicy

Śniatyckiej upamiętniając bitwę z 31 sierpnia 1920 roku, I Dywizji Kawalerii pod dowódz-

twem płk. J. Rómmla z oddziałami I Armii Konnej dowodzonymi przez S. Budionnego. Po-

mnik ma formę ziemnego kopca zwieńczonego metalowym krzyŜem, obok znajduje się mogi-

ła poległych Ŝołnierzy polskich. Pamiątkowe cmentarze wojenne, czy pomniki z wymienio-

nych okresów znajdują się m. in. koło Komarowa, Majdanu Ruszowskiego, Kolonii Partyzan-

tów, Antoniówki, DzierąŜni, Majdanu Wielkiego, Sumina i Huty Tarnawackiej.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Komarów kopalinami uŜytecznymi są piaski, rzadziej piaski

i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski tarasów nadzalewowych oraz piaski eoliczne. Te ostatnie

tworzą pola piasków pokrywowych, wydmy oraz lessy piaszczyste. Wszystkie pochodzą ze

zlodowacenia wisły. Obok nich występują gliny ceramiczne. Są nimi zwykle lessy, czasem

w spągu zawierające ilaste zwietrzeliny marglistych skał wieku kredowego. Szczególne zna-

czenie mają niskie torfy wieku holoceńskiego, bo mogą być wykorzystywane w celach lecz-

niczych. Niegdyś wydobywano takŜe gaz ziemny. Prace geologiczne doprowadziły do udo-

kumentowania 14 złóŜ kopalin, przy czym obecnie wydobywa się tylko lessy i mułki lessowe

51

ze złoŜa „Budy 1” wykorzystywane do produkcji cegły klinkierowej. Zaproponowano kilka

obszarów perspektywicznych występowania piasku i piasku ze Ŝwirem, jako kopalin o zna-

czeniu lokalnym, najczęściej tutaj eksploatowanych. Obok nich wyznaczono teŜ trzy obszary

perspektywiczne glin ceramiki budowlanej.

W utworach kredowych występuje uŜytkowy horyzont wodonośny, z którego wody są

eksploatowane w kilkunastu róŜnej wielkości ujęciach i rozprowadzane w sieci wodociągowej

w części wsi i osiedli. Zasoby dyspozycyjne zaspokajają potrzeby ludności i nie ograniczają

rozwoju miejscowości wyposaŜonych w sieć wodociągową. Obszar arkusza znajduje się

w obrębie Głównego zbiornika wód podziemnych nr 407, który wedle Zezuli i in. (1996) po-

winien w całości zostać objęty ochroną.

Budowa geologiczna z jednej strony oraz duŜe powierzchnie wysokiej jakości gleb

powodują, Ŝe tereny o korzystnych warunkach budowlanych występują na gruntach sypkich,

spoistych, kamienistych i skałach litych tworzących tylko niewielkie powierzchniowo płaty

mozaikowo rozrzucone po całej powierzchni arkusza.

W obszarze arkusza występuje dość duŜa ilość obszarów i obiektów chronionych.

Spośród przyrodniczych naleŜy wymienić fragment Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowe-

go wraz z otuliną, rezerwaty przyrody oraz fragmenty siedmiu ostoi sieci NATURA 2000.

Obok wymienionych występuje teŜ uŜytek ekologiczny, kilka chronionych parków podwor-

skich oraz drzew – pomników przyrody oŜywionej. Ochronie podlegają teŜ obszary leśne oraz

wysokiej jakości gleby zajmujące tutaj znaczną część obszaru arkusza. Ponadto znajduje się

tutaj kilkadziesiąt obiektów kultury reprezentowanych głównie przez stanowiska archeolo-

giczne i budowle świeckie oraz sakralne. Znaczącą rolę pełnią cmentarze wojenne i pomniki

ofiar wojennych.

Ponad 98% powierzchni terenów objętych arkuszem Komarów bezwzględnie wyłą-

czono z moŜliwości składowania odpadów. W strefie głębokości do 2,5 m na terenie moŜli-

wej lokalizacji składowisk odpadów nie występują osady, których własności izolacyjne po-

zwoliłyby na bezpośrednią lokalizację obiektów uciąŜliwych dla środowiska.

Na mapie wskazano niewielkie obszary pozbawione naturalnej izolacji, miejsca wy-

stępowania na powierzchni przepuszczalnych osadów czwartorzędowych. Budowa składo-

wisk w ich granicach wymaga dodatkowej izolacji podłoŜa syntetycznej lub mineralnej.

Obszary znajdują się w rejonie Hutków – Dominikanówka, Sumin, Huta Tarnawacka

– Tymin, Zaboreczne i Woli Śniatyckiej.

Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są nieko-

rzystne. Głównym uŜytkowym poziomem wodonośnym jest pozbawiony izolacji lub słabo

52

izolowany od zanieczyszczeń antropogenicznych udokumentowany główny zbiornik wód

podziemnych nr 407 Zamość – Chełm. Poziom wodonośny zasilany jest głównie przez bez-

pośrednią infiltrację opadów atmosferycznych. Powierzchnię 85 km2 w północno zachodniej

części analizowanego terenu stanowi zlewnia rzeki Łabuńki. Jest to obszar bezpośredniego

spływu wód do ujęcia komunalnego „Łabuńka” stanowiącego źródło wody pitnej dla miasta

Zamościa.

Lokalizacja obiektów potencjalnie uciąŜliwych dla środowiska lub mogących pogor-

szyć jego stan na terenach objętych arkuszem Komarów powinna być rozpatrywana wyłącz-

nie w razie bezwzględnej konieczności.

Rozpatrywany obszar jest typowo rolniczy. Dobre gleby, korzystne warunki klima-

tyczne, małe skaŜenie poszczególnych elementów środowiska naturalnego powinny sprzyjać

dalszemu rozwojowi przemysłu spoŜywczego.

Wobec częściowego połoŜenia w obrębie parku krajobrazowego, a takŜe bliskiego są-

siedztwa Roztoczańskiego Parku Narodowego, uzdrowiska Krasnobród i wreszcie obfitujące-

go w zabytki Zamościa obszar arkusza posiada pewne walory turystyczne. Mimo, Ŝe sieć

usług gastronomicznych i hotelowych nie jest jeszcze dobrze rozwinięta, duŜe szanse moŜe

stwarzać tutaj turystyka rowerowa i agroturystyka.

XIV. Literatura

BARTNIK W., 1959 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych ceramiki budow-

lanej cegielni Krynice, powiat Tomaszów Lubelski. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

BOŃDA R., SIEKIERA D., SZUFLICKI M., 2011 – Mapa koncesji i wniosków na poszuki-

wanie gazu ziemnego „SHALE GAS” wg stanu na 30-04-2011r. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

BURACZYŃSKI J., SUPERSON J., 1997 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali

1:50 000 ark. Komarów. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

BURACZYŃSKI J., SUPERSON J., 2002 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej

Polski w skali 1:50 000 ark. Komarów. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

BUSZEWICZ B., KUREK Z., GÓRSKI A., 2003 – Ekofizjografia. Gmina Łabunie (opraco-

wanie podstawowe). Arch. Urzędu Gminy, Łabunie.

CZAJA-JARZMIK B., PIKULA E, 1977 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego

„Ruszczyzna”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

53

DOROZ W., 1988 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za surowcami węgla-

nowymi dla budownictwa mieszkaniowego w rej. Roztocza w wojew. zamojskim,

miejscowości: Pulczynów, Tarnawatka; gminy: Frampol, Tarnawatka. Centr. Arch.

Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

DRĄGOWSKI A., 1965 – InŜyniersko-geologiczna charakterystyka zwietrzelin utworów

dolnomastrychckich przełomowego odcinka Wisły środkowej i przyległych wyŜyn.

[W:] Materiały z sympozjum „Hydrogeologiczne i geologiczno-inŜynierskie proble-

my zagospodarowania Wisły środkowej od Kazimierza Dolnego do Puław”. Wyd.

SIiTG, Katowice.

DRĄGOWSKI A., 1981 – InŜyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma-

strychckich WyŜyny Lubelskiej w wyniku pęcznienia i skurczliwości. Biuletyn Geo-

logiczny Uniwersytetu Warszawskiego, 29, Warszawa.

FRANKIEWICZ A., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, 1:50 000, arkusz Koma-

rów (895). Państw. Inst. Geol., Warszawa. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

GAŁUS S., 1975 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym (pia-

skiem) w woj. zamojskim. Lublin, Arch. Urzędu Marszałkowskiego Województwa

Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZCZYK W. 2007 – System

Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do

występowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol.,

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GUTRY-KORYCKA M. (koord.) 2005 – Wody. [W:] Richling, A., Ostaszewska, K., (red.)

Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000. 2005 – Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

KARNKOWSKI P. 1993 – ZłoŜa gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. Tom 1, NiŜ Pol-

ski. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

KISTOWSKI M., PCHAŁEK M. 2009 – Natura 2000 w planowaniu przestrzennym – rola

korytarzy ekologicznych. Ministerstwo Środowiska. Warszawa.

KLECZKOWSKI A. S. (red.) 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem-

nych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, 1:500 000. Instytut Hy-

drogeologii i Geologii InŜynierskiej Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków.

54

KONDRACKI J. 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa.

KOSTYKIEWICZ C., 2002 – Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-

strzennego gminy Tarnawatka. Arch. Urzędu Gminy, Tarnawatka.

KOWALSKI W. C., 1978 – Regionalna geologia inŜynierska Polski, 1. Wydawnictwa Uni-

wersytetu Warszawskiego, Warszawa.

KOZYDRA Z., 1959. ZłoŜe glin do produkcji klinkieru drogowego w Budach pow. Toma-

szów Lubelski. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa., Warszawa.

KULCZYCKA J., 1975 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za Ŝwirami

w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, Arch. Urzędu Marszałkowskiego Województwa

Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

KUREK Z., KUŚMIERZ K., BARGIEŁ M., 2003 – Ekofizjografia gminy Adamów (opraco-

wanie podstawowe). Arch. Urzędu Gminy, Adamów.

LIRO A. (red.), 1998– Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA.

Fundacja IUCN, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów

jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź-

dziernika 2002 r. , poz. 1359

MARKS L. BER A. GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red), 2006 – Mapa geologiczna

Polski, 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

MARUSZCZAK H., 1972 – WyŜyny Lubelsko-Wołyńskie. [w:] Klimaszewski M., (red.)

Geomorfologia Polski, Warszawa.

MATUK W., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za złoŜem piasków

dla celów budowlanych w okolicach Zamościa. Warszawa, Arch. Urzędu Marszał-

kowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

MICHALCZYK L., SIEMASZKIEWICZ J., KUŚMIERZ K., ĆWIK J., ZAWADZKA-

GÓRSKA I., TOPOLSKA M., CZERWIENIEC D., BARGIEŁ M., 2002 – Studium

uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Adamów. Arch.

Urzędu Gminy, Adamów.

55

MILEWSKI Z., 1966 – Dokumentacja geologiczna złoŜa lessów do produkcji klinkieru dro-

gowego w Budach, powiat Tomaszów Lubelski. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

MORKOWSKA J., 1987 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii B i C2 złoŜa

surowców ilastych „Krynice”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Ocena stanu/potencjału ekologicznego rzek w punktach monitoringu operacyjnego

w województwie lubelskim w 2009 roku. www.wios.lublin.pl

OSTRZYśEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w

Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ-

nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch.

Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PACZYŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, t. 1 wody

słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PTAK E., SIEROŃ G., 2009 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŜa lessów i glin

„Budy” w kat. B+C1. Arch. Zamojskiej Klinkierni w Budach.

PTAK E., SIEROŃ G., 2010 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych ceramiki

budowlanej – lessów i glin „Budy 1” w kat. C1. Arch. Zamojskiej Klinkierni w Bu-

dach.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako-

ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia

4 października 2002 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych

wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powin-

ny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz.

549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi-

kacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz.

1008, z dnia 10 września 2008 r.

RZECHOWSKI J., KUBICA B. 1996 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Toma-

szów Lubelski, Dołhobyczów. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1993 – Dokumentacja geologiczna uproszczona złoŜa kruszywa naturalnego

(piasku) Białowola – działki 300, 301, 302, 303, 304. Centr. Arch. Geol., Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

56

SIERANT M., 1998a – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 w formie uproszczonej

złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) w Suchowoli dz. nr 3088, 3089/2, 3089/3, 3090.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1998b – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 w formie uproszczonej

złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) w Majdanie Wielkim dz. nr 471.Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1984 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego-piasków „Huta

Tarnawacka”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1986a – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego piaskowego

„Zaboreczno” i ustalenia techniczno-technologiczne wysypiska gminnego. Centr.

Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1986b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Krynice. Arch. Urzędu

Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

SILIWOŃCZUK Z., 1987a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Rachanie. Arch. Urzę-

du Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

SILIWOŃCZUK Z., 1987b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Tarnawatka. Arch.

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

SILIWOŃCZUK Z., 1988a – Karta rejestracyjna surowców ilastych ceramiki budowlanej –

lessów z elementami projektu zagospodarowania, planem racjonalnej gospodarki zło-

Ŝem i rekultywacji złoŜa „Antoniówka”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1988b – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego piaszczystego

„Wolica Śniatycka”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1988c – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego piaszczystego

„Krzywy Stok”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1989a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Adamów. Arch. Urzę-

du Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

SILIWOŃCZUK Z., 1989b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Łabunie. Arch. Urzędu

Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

SILIWOŃCZUK Z., 1989c – Studium geologiczno-surowcowe gminy Zamość. Spółdzielnia

Pracy UNICUM, Warszawa. Arch. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubel-

skiego – Delegatura w Zamościu.

57

SILIWOŃCZUK Z., 1991 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Komarów-Osada.

Agencja Usługowa GEORENT, Arch. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lu-

belskiego – Delegatura w Zamościu.

SILIWOŃCZUK Z., 1994 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Krasnobród. Arch.

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

SOKOŁOWSKI A., 2000 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa torfu „Majdan

Wielki I” w Majdanie Wielkim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2003 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego w kategorii C1

„Bródek”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2006 – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa

naturalnego w kat. C1 Bródek (rozliczenie za okres 2003-2005). Centr. Arch. Geol.,

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STOPA-BORYCZKA M., BORYCZKA J. 2005 – Klimat. [W:] Richling, A., Ostaszewska,

K., (red.) Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy

Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce;

Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy

Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SZCZERBICKA M., 1998 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Koma-

rów wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SZUWARZYŃSKA K., NOWAK T., PORĘBA E., 1996 – Weryfikacja zasobów złóŜ kopa-

lin pospolitych województwa zamojskiego. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

SZYMAŃSKA G., 1985 – Sprawozdanie z poszukiwań złóŜ kruszywa naturalnego dla po-

trzeb drogownictwa na terenie 10 gmin północno-zachodniej części województwa

zamojskiego, gminy: Hrubieszów, Horodło, Uchanie, Trzeszczany, Werbkowice,

Mircze, Tyszowce, Łaszczów, Komarów, Miączyn oraz zakres projektowanych prac

geologicznych dla udokumentowania w formie kart rejestracyjnych obszarów pozy-

tywnych wytypowanych na podstawie wyników prac poszukiwawczych. Arch. Urzę-

du Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamościu.

ŚWIETLIK S., 1984 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii B+C1 złoŜa lessów

i glin „Budy” w Budach. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

58

ULIASZ J., BOJARSKI L., KANIEWSKA E., MIŁACZEWSKI L., śAKOWICZ K., śELI-

CHOWSKI A. M., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoŜa gazu ziemnego Koma-

rów, woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, miejscowość Komarów, świartów,

Rachanie. Instytut Geologiczny, Warszawa. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia

5 marca 2007 r. (tekst jednolity)

WEIL W., HELCEL-WEIL M., GARBACIK Z., 1974 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji złoŜa

gazu ziemnego Komarów. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód pod-

ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

WYRWICKI R., KOSMULSKA R., 1984 – Surowce ilaste. [w:] Kozłowski S. (red.) Surowce

mineralne środkowowschodniej Polski, województwa: lubelskie, chełmskie, zamoj-

skie, bialskopodlaskie i siedleckie, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych. 2002 – Ministerstwo Środowiska. Warszawa.

ZAWADZKA-GÓRSKA I., BUSZEWICZ B., ĆWIK J., SIEMASZKIEWICZ J., TOPOL-

SKA M., MICHALCZYK L. 2001 – Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda-

rowania przestrzennego gminy Łabunie. Arch. Urzędu Gminy, Łabunie.

ZAWADZKA-GÓRSKA I., BUSZEWICZ B., ĆWIK J., KUREK Z., MICHALCZYK L.,

STRZEMEC-KA-GROMEK B., 2002 – Studium uwarunkowań i kierunków zago-

spodarowania przestrzennego gminy Krynice. Arch. Urzędu Gminy, Krynice.

ZAWADZKA-GÓRSKA I., KUREK Z., RAJSKI T., 2003 – Ekofizjografia. Gmina Krynice

(opracowanie podstawowe). Arch. Urzędu Gminy, Krynice.

ZDANOWSKI A., 2010 w druku – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. [W:] Wołkowicz

S (red.) – Węgiel kamienny – Lubelskie Zagłębie Węglowe. Państw. Inst. Geol. –

Państwowy Instytut Badawczy. Warszawa.

ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja określająca warunki

hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 – (Chełm–

Zamość). Arch. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura

w Zamościu.