KANCELARIA SEJMU

BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH

Uzależnienie od środków odurzających - skala zjawiska

Wrzesień 1995 Grzegorz Ciura

Informacja

Nr 345

Rozmiary narkomanii w Polsce stały się problemem społecznym z

końcem lat sześćdziesiątych, kiedy to nastąpił szybki wzrost liczby osób leczonych z powodu uzależnienia od środków odurzających. W ciągu tego już prawie trzydziestoletniego okresu narkomania przechodziła różne eta-py, następowało obniżenie się przeciętnego wieku osób konsumujących środki odurzające. Zmieniły się rodzaje najczęściej używanych narkoty-ków, zmienny też był zasięg oddziaływania narkomanii.

BSE 1

Uwagi wstępne

Definicja pojęcia narkomanii użyta w ustawie o zapobieganiu narkomanii określa ją jako "stałe lub okresowe przyjmowanie w celach niemedycznych środków odurzających lub psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powsta-ła zależność". Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) stosuje dwa pojęcia: "nadużywanie leków" i "uzależnienie od leków" definiując lek jako każdą substancję, która, wprowadzona do organizmu, może wpłynąć na zmianę jakichkolwiek jego funkcji. Jako synonimów używa się pojęć "środek odurzający", "substancja psychoaktywna". Nadużywanie leków polega na niemedycznym ich stosowaniu, w sposób niezgodny z ich przeznaczeniem, z intencją zmiany swojego stanu psychicznego. Uzależnienie od leków jest stanem psychicznej, a niekiedy tak-że fizycznej reakcji zachodzącej między organizmem a lekiem. Stan ten charakteryzuje się zmianami zachowania, które zawsze zawierają przymus ciągłego lub okresowego przyjmo-wania leku po to, aby doświadczyć psychicznych efektów jego działania lub aby uniknąć ob-jawów wynikających z jego braku.1

Sposoby posługiwania się środkami odurzającymi WHO dzieli na trzy kategorie: - eksperymentalne, polegające na jedno lub kilkakrotnym przyjęciu leku w celu wypró-

bowania jego działania, - okazjonalne, polegające na przyjmowaniu leku co jakiś czas, zwykle przy specjalnych

okazjach, - przyjmowanie środków w sytuacjach uzależnienia. Bardzo trudno jest ustalić granice między tymi trzema sposobami używania substancji

psychoaktywnych, granice są tu płynne. Nie zawsze też używanie tych środków powoduje przechodzenie kolejnych etapów do ostatniego - uzależnienia, choć w praktyce jest bardzo częste.

Typy uzależnień

Komitet Ekspertów WHO wyróżnia osiem typów zależności lekowej: - alkoholowo-barbituranowy, - amfetaminowy, - cannabis, - kokainowy, - halucynogenny, - khat,

1 J. Sierosławski - Rehabilitacja osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, w: Stan rehabilitacji i potrzeby rehabili-tacyjne osób o poszczególnych rodzajach niepełnosprawności, IFiS PAN, Warszawa 1994, s. 258.

2 BSE

- morfinowy, - wziewny. W naszym kraju poza pierwszym typem uzależnienia (od alkoholu) najbardziej rozpo-

wszechniona jest zależność typu morfinowego. Wywołują ją opiaty (opium i jego pochodne) - otrzymywane z mleczka makowego lub słomy makowej. Środki te w bardzo krótkim czasie powodują silne uzależnienie psychiczne i fizyczne. Stosunkowo powszechne jest także uży-wanie leków uspokajających i nasennych, z których najgroźniejsze są barbiturany powodujące uzależnienie psychiczne i fizyczne. Leki nasenne i uspokajające często są stosowane przez uzależnionych od opiatów (uzależnienie mieszane).

Uzależnienie typu cannabis (od haszyszu, marihuany) nie jest częste w naszym kraju, choć w ostatnich latach widoczna jest tendencja wzrostowa tego typu uzależnienia. Coraz większego znaczenia nabiera także uzależnienie amfetaminowe. Polska, od końca lat osiem-dziesiątych, jest znaczącym miejscem nielegalnej produkcji tego środka, który początkowo był eksportowany do Europy Zachodniej. Obecnie coraz więcej amfetaminy jest rozprowa-dzane na rynku krajowym. Bardzo niewielki zasięg ma uzależnienie typu kokainowego. I w tym przypadku, podobnie jak z amfetaminą, w miarę rozwoju rynku narkotyków w Polsce można się spodziewać wzrostu znaczenia tego środka (ograniczeniem ekspansji może być jego cena).

Duża popularnością wśród dzieci i młodzieży cieszy się odurzanie różnego rodzaju środkami wziewnymi (kleje, benzyny, rozpuszczalniki). Używanie tego typu środków może powodować trwałe uszkodzenie centralnego układu nerwowego. Przypadki uzależnienia od środków halucynogennych w Polsce występują rzadko, a uzależnienie typu khat nie występu-je.

Rys historyczny i sytuacja obecna

Zjawisko nasilania się narkomanii w Polsce można podzielić na kilka etapów, ze wzglę-du na jej przyczyny, skalę i charakter.

Problem narkomanii w Polsce zaczął narastać na szerszą skalę w końcu lat sześćdziesią-tych. Do tego czasu zjawisko to miało bardzo ograniczony zasięg i zdecydowanie inny cha-rakter niż obecnie. W tamtym czasie narkomania nie była problemem społecznym, a jedynie indywidualnym osób uzależnionych. Osoby te, w większości, miały dostęp do środków odu-rzających z racji wykonywanego zawodu, a podstawowym środkiem była morfina oraz róż-nego rodzaju leki o charakterze odurzającym. Charakterystyczne dla tego okresu było również to, że narkomania dotyczyła głównie ludzi dorosłych, po trzydziestym roku życia. W tym okresie liczba osób uzależnionych, leczących się z tego powodu ambulatoryjnie i w szpitalach wynosiła około 500 - 700 rocznie.

W końcu lat sześćdziesiątych nastąpił wzrost zachowań związanych z narkotykami. Do-tyczyło to zarówno konsumpcji, jak i produkcji oraz obrotu tymi środkami. Narkomania stała

BSE 3 się zjawiskiem kulturowym, jej podstawy związane były z oddziaływaniem ideologii konte-stacji młodzieżowej w krajach Zachodu. Oprócz znacznego wzrostu liczby osób mających kontakt ze środkami odurzającymi oraz zmiany motywacji tych zachowań istotnym elemen-tem zachodzących wtedy zmian w charakterystyce narkomanii w Polsce było wyraźne obni-żenie się wieku narkomanów. Przeważali ludzie młodzi do 19 roku życia.

W połowie lat siedemdziesiątych nastąpiło odwrócenie tendencji wzrostowej, nastąpił ponad 20% spadek liczby osób leczonych z powodu uzależnienia od środków odurzających.

Koniec lat siedemdziesiątych to ponowny, szybki wzrost narkomanii w Polsce, którego główną przyczyną było rozpowszechnienie środków odurzających produkowanych z łatwo dostępnego "maku spożywczego". Prostota technologii produkcji stwarza możliwość otrzy-mywania środków odurzających w warunkach domowych, a przez to stosunkowo łatwą ich dostępność. Narkomani mogli produkować środki odurzające na własne potrzeby, przez co nie wykształcił się w tamtym okresie rynek narkotyków, charakterystyczny dla zjawiska nar-komanii w krajach Zachodu. W tym okresie nastąpiło dalsze obniżenie się wieku inicjacji narkotykowej, kontakt z narkotykami zaczynał się w wielu przypadkach poniżej 15 roku ży-cia. Brak też było podstaw ideologicznych rozprzestrzeniania się narkomanii - tak wyraźnych w końcu lat sześćdziesiątych. Zdaniem badaczy "ucieczka w narkomanię" wynikała z niedo-stosowania emocjonalno-psychicznego i społecznego dzieci i młodzieży.

Po okresie wzrostu rozpowszechniania się narkomanii na przełomie lat siedemdziesią-tych i osiemdziesiątych w drugiej połowie lat osiemdziesiątych widoczny był spadek liczby osób leczonych z tego powodu. Tendencja spadkowa końca ubiegłej dekady uległa odwróce-niu w latach dziewięćdziesiątych i od 1990 r. obserwowany jest stały wzrost liczby leczonych z powodu uzależnienia od leków oraz wzrost wskaźnika osób leczonych z tego powodu na 100 tys. mieszkańców (patrz aneks).

Poważnym problemem, związanym z narkomanią w Polsce jest bardzo duże zagrożenie zakażeniem wirusem HIV tej grupy, przenoszonym przede wszystkim drogą iniekcji (narko-mani stanowią przeważającą część osób zakażonych tym wirusem), bez zachowania zasad higieny i aseptyki.

Rozmiary narkomanii

Ze względu na charakter zjawiska nie ma precyzyjnych metod określania skali narko-manii. W Polsce różne ośrodki zajmujące się tą problematyką operują różnymi liczbami doty-czącymi rozpowszechnienia narkomanii. Często brak jest przy tych danych wyjaśnienia, cze-go one dotyczą. Jedynie służba zdrowia i policja prowadzą stale statystyki dotyczące osób uzależnionych od środków odurzających, przy czym zakres danych umieszczanych w tych statystykach nie jest porównywalny. Służba zdrowia prowadzi statystykę osób leczonych, które na podstawie diagnozy lekarskiej zostały uznane za uzależnione. Statystyka policyjna obejmuje osoby, które w jakiś sposób weszły w kolizję z przepisami prawa w związku ze

4 BSE środkami odurzającymi (dotyczyć to może osób uzależnionych, nadużywających narkotyków lub nie zażywających narkotyków ale w inny sposób związanych z tym środowiskiem). Brak jest więc w statystykach policyjnych jasnych kryteriów, według których zalicza się daną oso-bę do grupy "związanej z narkotykami". Najbardziej wiarygodne wydają się zatem statystyki służby zdrowia, lecz ze względu na ich charakter i one nie mogą stanowić dostatecznej pod-stawy do precyzyjnych szacunków liczby osób uzależnionych od środków odurzających. Na ich podstawie badacze określają tendencje w rozpowszechnianiu się zjawiska narkomanii.

Dane dotyczące zjawiska narkomanii w ostatnich latach rejestrowanych statystycznie przedstawiają tabele w aneksie.

Liczba osób leczonych stacjonarnie w 1993 r. wzrosła w porównaniu z rokiem 1992 o 2,7% i jest to zdecydowanie niższe tempo wzrostu niż notowane na początku lat dziewięć-dziesiątych. Nadal dominującą grupą są osoby leczone uzależnione od opiatów.

Widoczne jest także regionalne zróżnicowanie nasilenia zjawiska narkomanii w kraju (patrz tabele). Należy także pamiętać, że problem narkomanii dotyczy prawie wyłącznie śro-dowisk miejskich.

Na podstawie statystyk dotyczących osób leczonych stacjonarnie liczbę uzależnionych w Polsce badacze narkomanii z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie szacują na 20 - 40 tys. osób.2

Ośrodek Informacji o Alkoholu i Narkotykach (ADIC), na podstawie własnych badań oraz innych prowadzonych w kraju szacuje liczbę osób mających kontakt z nielegalnymi narkotykami w Polsce na co najmniej 437 tys.3

Bibliografia 1. J. Sierosławski - Rehabilitacja osób uzależnionych od substancji psychotropowych, w:

Stan i potrzeby rehabilitacyjne osób o poszczególnych rodzajach niepełnosprawności, IFiS PAN, Warszawa 1994.

2. J. Sierosławski - Rozpowszechnienie uzależnień lekowych w 1993 r., w: "Alkoholizm i Narkomania", nr 1(18) 1995 r.

3. Aktualne problemy narkomanii w świetle ustaleń i działalności Międzyresortowego Zespołu ds. Koordynacji Kontroli Środków Odurzających i Psychotropowych oraz jego agend w 1994 r, Warszawa, luty 1995 r., maszynopis powielony.

4. J. Morawski - Ważniejsze wnioski z badania pilotażowego systemu monitorowania al-koholizmu i narkomanii, ADIC, Warszawa 1994 r.

2 Tamże, s. 263. 3 Jacek Morawski - Ważniejsze wnioski z badania pilotażowego systemu monitorowania alkoholizmu i narkomanii (IV kwar-tał 1993 r.), Ośrodek Informacji o Alkoholu i Narkomanii (ADIC), Warszawa 1994 r.

BSE 5

6 BSE

BSE 7

8 BSE

BSE 9

10 BSE

BSE 11