„Nowy wspaniały świat”? Utopia

i antyutopia w kulturze

porewolucyjnej

15.11.2019

Anna Svetlova

1905-1917

• 22 stycznia 1905 – krawawa niedziela

• 1905 – 1907 – pierwsza rewolucja rosyjska

• 1 sierpnia 1914 – rozpoczyna się I wojna światowa

• W kulturze: Srebrny wiek(symbolizm – Konstantin Balmont, Fiodor Sołogub, Aleksander Blok, akmeizm – Anna Achmatowa, Nikołaj Gumilow, futuryzm – Władimir Majakowski, Wielimir Chlebnikow…)

1912 – manifest Policzek gustom publiczności (Dawid Burluk, Aleksiej Kruczony, Władimir Majakowski)

„rzucić z parastatku współczesności”

1917• 23 lutego – 2 marca – Rewolucja lutowa

• 25 października (7 listopada) – Rewolucja październikowa: przewrót bolszewicki

...Idą, idą, krokiem twardym –Głodny pies za nimi goni,Przodem – niosąc krwawy sztandar,Za wichurą niewidzialny,I dla kul nieosiągalny,Lekką stopą nadśnieżystąPrzez perliste rozsypisko, W wieńcu białych róż na skroni,Idzie przodem Jezus Chrystus.

A. Blok, Dwunastu, tlum. S. Pollak

...Так идут державным шагом —Позади — голодный пёс. Впереди — с кровавым флагом, И за вьюгой неведим, И от пули невредим, Нежной поступью надвьюжной, Снежной россыпью жемчужной, В белом венчике из роз —Впереди — Исус Христос.

А. Блок, «Двенадцать», 1918

„Tak więc: rewolucja bolszewicka, czyli proces radykalnej zmiany

struktury przedpaździernikowego społeczeństwa rosyjskiego,

diametralnej przebudowy więzi społecznych i zmiany systemu

wartości, proces, a w zasadzie żywioł ze swymi prorokami,

męczennikami, ideologicznymi ojcami, z wodzami, dyktatorami,

żołnierzami i ślepymi wykonawcami, stawiała sobie za cel osiągnięcie

celów nie tylko politycznych, społecznych i gospodarczych. Rewolucji

bolszewickiej przyświecał także cel antropologiczny – «wykucie

nowego człowieka»”.

Jakub Sadowski. Rewolucja i kontrrewolucja obyczajów. Rodzina, prokreacja i przestrzeń życia w rosyjskim dyskursie utopijnym lat 20. i 30. XX wieku,

Łódź 2005.

• 1917-1922 – Wojna domowa• 1918 – zamordowanie rodziny

carskiej

• W kulturze: tzw. stan wyjątkowy

• 1917-1923 Proletkult (A. Łunaczarski)

• W. Lenin, Partyjna organizacja i partyjna literatura, 1905

• Dektet numer jeden o demokratyzacji sztuk, 1918

• J. Zamiatin, Boje się, 1921• L. Trocki, Literatura i rewolucja,

1923

• 30 grudnia 1922 –powstanie ZSRR

• 1921-1929 – Nowa Polityka Ekonomiczna

• Kultura rewolucyjna –tworzy „nowego człowieka” według myśli utopijnej

„Niech dla wszystkich ulica będzie świętem sztuki. A jeśli stanie się

wedle naszych życzeń, każdy człowiek wyszedłszy z domu będzie

się stawał coraz mądrzejszy, będzie rósł, oglądając piękno, zamiast

obecnej ulicy, tej księgi żelaznej (szyldy), która którą stronica po

stronicy zapisały swoimi znakami chciwość, rozwiązłość,

sprzedajna podłość i niska tępota, plugawiąc dusze

i obrażając oczy”.

Futurystyczny Dekret numer jeden o demokratyzacji sztuk

W. Tatlin, Pomnik Trzeciej Międzynarodówki (projekt)

„Rodzina przestaje być potrzebna. Nie potrzebna

państwu, gdyż gospodarstwo domowe nie jest

już dla niego korzystne, odciągając

pracowników od pożyteczniejszej,

wydajniejszej pracy. (...) Na miejscu

niegdysiejszej rodziny wyrasta nowa forma

obcowania mężczyzny i kobiety: serdeczny

związek dwojga towarzyszy – wolnych i

samodzielnych, zarabiających,

równoprawnych członków społeczeństwa

komunistycznego”.

Aleksandra Kołłontaj, Rodzina i państwo komunistyczne, 1918

„Człowiek […] postawił sobie za cel, by wprowadzić w działanie swych własnych organów – przy pracy, w marszu, przy zabawie – najważniejszą dokładność, racjonalność, oszczędność i tym samym piękno. Człowiek zechce zapanować nad poły nieświadomymi, potem zaś – nad całkiem nieświadomymi procesami własnego organizmu: oddychaniem, krwiobiegiem, trawieniem, zapładnianiem –i w niezbędnym zakresie podporządkuje je kontroli rozumu i woli. Życie, nawet czysto fizjologiczne, stanie się kolektywno-eksperymentalne”.

Lew Trocki, Literatura i rewolucja, 1923, tłum. J. Sadowski

„Boję się, że prawdziwej literatury nie będzie u nas dopóty, póki nie

przestanie się patrzeć na rosyjski demos jak na dziecko, którego

niewinność należy chronić. Boję się, że prawdziwej literatury u nas

nie będzie, póki nie wyleczymy się z jakiegoś nowego katolicyzmu,

który nie mniej niż stary obawia się każdego heretyckiego słowa. A

jeśli choroba jest nieuleczalna – boje się, że przed literaturą rosyjską

jest tylko jedna przyszłość: jej przeszłość”.

Jewgienij Zamiatin, Boję się, 1921

„Utopijną będziemy nazywać tylko taką «transcendentalną wobec rzeczywistości», orientację, która, przechodząc do działania [...]rozsądzać będzie istniejący w danym czasie porządek bytu”.

Karl Mannheim, Ideologia i utopia, tłum. J. Miziński

Frederic Jameson, Archeologie przyszłości. Pragnienie zwane

utopią a inne fantazje naukowe:

- Utopia właściwa czyli pozytywna jako projekt idealnego społeczeństwa

- Antyutopia jest potępianiem samej idei utopii właściwej i ostrzeżeniem

przed realizacją jej programów w świecie realnej polityki.

- Dysutopia natomiast stanowi pesymistyczną prognozę przyszłości, którą

da się scharakteryzować formułą „jeśli tak dalej pójdzie”. Przy tym

dysutopia krytyczna kładzie nacisk głównie na stopniowy rozwój nauki i

ewolucję poglądów etycznych społeczeństwa, natomiast dysutopia

apokaliptyczna przedstawia świat po katastrofach technologicznych bądź

przyrodniczych, które spowodowały całkowite zniszczenie życia na Ziemi.

„Konstrukcja fabuły w interesujących nas powieściach oparta jest na

schemacie stanowiącym swego rodzaju dystopijny mit buntu wobec

złego świata. Znamienne jednak, że historia walki z systemem jest

wpleciona w przedstawienie losów nieszczęśliwych kochanków,

których uczucie wciąż napotyka nieomal niedające się przezwyciężyć

przeszkody, stawiane przez potężnego przeciwnika. [...] Jest to łatwe,

gdyż w powieściach tych miłość między mężczyzną a kobietą z reguły

funkcjonuje jako odstępstwo od normy w przedstawionym świecie, w

którym życie osobiste bohaterów podlega bardzo silnej regulacji”.

Andrzej Juszczyk, Stary wspaniały świat. O utopiach pozytywnych i negatywnych.

„Dziękując za książkę o rosyjskiej literaturze porewolucyjnej, Orwell

dopytywał Struvego w liście z roku 1944 właśnie o Zamiatina, gdyż «jasam robię notatki do podobnej powieści i może prędzej czy później jąnapiszę»”.

Gustaw Herling Grudziński, Dziennik pisany nocą. 1971-1972.

Jewgienij Zamiatin (1884-1937)• Za młodu: nielegalny działacz bolszewicki• Specjalista w dziedzinie budowy okrętów• Debiut: 1911 – Historia prowincjonalna• 1913 – Gdzie diabeł mówi dobranoc• Lata 1916-1917 spędza w Anglii• Opowiadania porewolucyjne: Mamaj 1920, Smok 1920,

Jaskinia 1921• Powieść My powstaje w 1920 roku, jednak nie zostaje

wydana• W 1924 roku w Nowym Jorku ukazuje się angielskie

tłumacznie My. 1927 – wydanie czeskie, 1929 –francuskie

• 1929 – brutalna kampania zniesławiająca• 1931 – otrzymuje zezwolenie na wyjazd dzięki

wstawiennictwu Maksyma Gorkiego. Osiada w Paryżu, gdzie umiera w 1937 roku.

• 1952 – w Nowym Jorku ukazuje się pierwsze wydanie My w języku rosyjskim

• 1988 – pierwsze wydanie krajowe powieści My