N A J N O W S Z E D Z I E J E P O L S K I , 1914— 1939, T . V , 1962

M A R I A N D R O Z D O W S K I

STR U K TU R A SPO ŁECZN O -ZA W O D O W A LUD NO ŚCI W A RSZA W Y W LA TA C H 1918—1939

U W A G I W S T Ę P N E

Badania nad historią społeczną W arszawy okresu m iędzywojennego stanowią jeden z bardziej zaniedbanych odcinków polskiej historiografii powojennej. Nie dysponujem y dzisiaj żadną z poważniejszych mono­grafii na ten tem at, nie licząc prac doktorskich i m agisterskich, które nie zostały opublikowane 1. Lepiej trochę przedstaw ia się sytuacja w dzie­dzinie wspomnień 2. Stąd też nieprzypadkowo w Muzeum Historycznym

1 Zob. Z. R o g o z i ń s k i , K o n su m p cja żyw nościow a ludności W arszaw y p rzed d ru g ą w o jn ą św ia tow ą, Łódź 1959; L. H a s s , W pływ y u g ru p o w ań p o litycznych w W arszaw ie w św ie tle w yborów do c ia ł pub licznych (1919—1930). P ra c a d o k to rsk a p rzygo tow yw ana n a se m in a riu m prof. H. J a b ł o ń s k i e g o, W arszaw a 1961; J. M i l e w s k i , P rzyczynek do b ad ań po łożen ia ludności W arszaw y w ro k u 1918 i p ierw szej po łow ie 1919. P ra c a m ag is te rsk a w y k o n an a n a se m in a riu m pro f. W. K u l i , W arszaw a 1960. P oza ty m w a rto w spom nieć o sem in a riu m d o k to rsk im prof. Z. K o r m a n o w e j , sk u p ia jący m m łodych badaczy po łożenia ekonom icznego p ro le ta r ia tu w arszaw sk iego w o k res ie m iędzyw ojennym .

2 I. B a l i ń s k i , W spom nien ia o W arszaw ie (1873—1939). P rzedm . Z. N o w a ­k o w s k i e g o , E d y n b u rg 1946; J . W a y d e l - D m o c h o w s k a , Jeszcze o d aw n e j W arszaw ie, W arszaw a 1960; K P P , W spom nien ia z po la w alk i, W arszaw a 1951; L. H i r s z f e l d , H is to ria jed n eg o życia, W arszaw a 1946; W. G ó r s k i , W spom nie­nia. Sześćdziesiąt la t p racy n a n iw ie pedagogicznej, W arszaw a 1937; W. K o r a l , P rzez partie , zw iązki, w ięz ien ia i S ybir, W arszaw a 1933; L. K r z y w i c k i , W spom ­n ien ia , t. III, W arszaw a 1959; S. K r z y w o s z e w s k i , D ługie życie. W spom nien ia , t. II, W arszaw a 1947; P. O w e r 11 o, Z tam te j s tro n y ram py , W arszaw a 1936; [A dolf P e r e t z ] , I g n o t u s , F in a n s je ra w arszaw sk a (1870—1925), W arszaw a 1926; St. K a r p i ń s k i , P a m ię tn ik dziesięcio lecia 1915— 1924, W arszaw a 1931; J . M i c h a l ­s k i , 55 la t w śród książek . W spom nien ia , w rażen ia , rozw ażan ia . P rzedm . W. B o- r o w y , W rocław 1950; A. D ö b 1 i n , R eise in P o len , B erlin 1926; P . D u m e r i l , C hez nos am is les S a rm ates . V oyage á tra v e rs la P o logne m o d em e , P a r is 1936; J . G r z ę d z i ń s k i , M aj 1926. K a rtk i z p am ię tn ik a , W arszaw a 1936; J . J a c y n a , 1918—1923. W w olnej Polsce. P rzeżycia , W arszaw a 1927; H. K r a h e l s k a , M. K i r - s t o w a , St. W o l s k i , Ze w spom nień in sp e k to ra p racy , t. 1—2, W arszaw a 1936; M. K r a j e w s k i , M iejsce s ta łego zam ieszkan ia , W arszaw a 1951. M ac C allum S co tt B eyond th e B altic, L ondon 1924; V. M a s o n , T he la n d of th e ra inbow . P o la n d a n d h e r people, L ondon 1933; A. S ł o n i m s k i , W spom nien ia w arszaw sk ie , W arsza ­w a 1957; J . S k o t n i c k i , W spom nien ia . P rz y sz ta lugach i p rzy b iu rk u , W arszaw a 1957; S. G r z e s i u k , Boso, a le w ostrogach , W arszaw a 1958.

http://rcin.org.pl

6 M arian D rozdow ski

M. St. W arszawy do dzisiaj nie m a ekspozycji poświęconej h istorii m ia­sta la t 1918— 1939.

Mimo zniszczeń szeregu archiwaliów w arszaw skich — w szczegól­ności archiwum Zarządu Miejskiego Warszawy, stan bazy archiw alnej, druków zwartych, m ateriałów statystycznych, prasy itp. nie uspraw iedli­wia dotychczasowych zaniedbań badawczych. W ydaje się, że w takiej sytuacji opracowanie typu materiałowego, będące przyczynkiem do za­gadnień s truk tu ry społecznej ludności W arszawy lat 1918— 1939, może mieć pewne znaczenie naukowe.

W niniejszym przyczynku, nawiązującym do dorobku badaczy okresu m iędzyw ojennego3, oparliśm y się głównie na danych statystycznych spisów powszechnych z 1921 i 1931 r.4 Przedstaw iam y w nim rozwój ludności W arszawy w latach 1918— 1939 oraz zm iany w rozmieszczeniu przestrzennym , w strukturze wyznaniowo-narodowościowej, zawodowej oraz według stanowiska społecznego. Ramy artykułu nie pozwoliły zająć się takim i cechami s truk tu ry demograficznej ludności W arszawy, jak podział ludności według płci, wieku, stanu cywilnego, wykształcenia itp.

W artykule koncentrujem y się na opisie statystycznym w ybranych problemów, incydentalnie tylko poruszając problem y genezy przem ian strukturalnych, które można opracować dopiero w w yniku pogłębionych badań demograficzno-historycznych. Przyczynek ten jest więc postaw ie­niem zagadnienia, a nie jego wszechstronnym opracowaniem. Dopiero

3 M yślim y p rzed e w szystk im o tak ich p racach ja k : S. B o r k o w i c z, R obo t­n icy żydow scy w W arszaw ie, W arszaw a 1935; E. B u d z i s z e w s k i , W y n ik i sp isu zak ładów rzem ieśln iczych i p rzem ysłow ych w W arszaw ie w 1926 r., W arszaw a 1930; J. H o m o l n i c k i , W ynik i sp isu pow szechnego z 1921 r., W arszaw a 1929; A. K i a u - s h a r , W arszaw a h is to ryczna i dzisie jsza, L w ów —W arszaw a 1925; K. K r z e c z - k o w s k i i E. S t r z e l e c k i , R ezu lta ty sp isu n ie ruchom ośc i i m ieszkań w ie lk ie j W arszaw y 1919, t. 1—2, W arszaw a 1922— 1923; L. L a n d a u, B ezrobocie i s to p a życiow a ludności dz ie ln ic robotn iczych W arszaw y, W arszaw a 1936; J . L e s z c z y ń ­s k i , S tru k tu ra zaw odow a i spo łeczna Ż ydów w W arszaw ie, Id isze E konom ik 1938, z · 1—2; A. M i ł k o w s k a , R odzina bezrobo tna n a p o d staw ie an k ie ty 1932 r., W a r­szaw a 1935; A. O d e r f e l d ó w n a , M łodzież p rzedm ieścia . Z b a d a ń an k ie to w y ch n a Ochocie, W arszaw a 1937; A. P a ń s k i , W ynik i sp isu pow szechnego z 1921 r., W arszaw a 1928; t e n ż e , B udżety rodzin robotn iczych w W arszaw ie 1927—1929, W arszaw a 1932 i W arszaw a w św ie tle sp isu pow szechnego 1931 r.‘, Kro*nika W ar­szaw y 1935, z. 3; H. K r a h e l s k a , S. P r u s s , Ż ycie bezrobotnych . B ad an ia a n k ie ­tow e, W arszaw a 1933; F. P i l t z , D ochody m ieszkańców W arszaw y, W arszaw a 1929; t e n ż e , B ezdom ni w W arszaw ie, W arszaw a 1929; S. R y c h l i r i s k i , W arszaw a jak o s to lica Polsk i, W arszaw a 1936; E. S t r z e l e c k i , R ozw ój p rzedm ieść W arszaw y p rzy łączonych do m ia s ta w 1916 r., K ro n ik a W arszaw y 1927, z. 10; t e n ż e , Z m ian y w rozm ieszczeniu ludności W arszaw y, ibidem , 1938, z. 1; Z agad n ien ie m ieszkan iow e w spółczesnej W arszaw y w zb iorze: Z ag ad n ien ia gospodark i sam o rząd u W arszaw y, W arszaw a 1935, t. 1; A. T a j t e l b a u m , S tru k tu ra w yznan iow o-zaw odow a ludności W arszaw y, S p raw y N arodow ościow e 1938, n r 1—2; W. T r z c i ń s k i , E w olucja s tru k tu ry zaw odow ej i socja lnej ludności m . W arszaw y w ok res ie 1897—1921, W ar­szaw a 1924; t e n ż e , E w olucja po lityczna ludności m ia s ta W arszaw y w św ie tle s ta ty s ty k i w yborczej (1919—1928), K w a rta ln ik S ta tystyczny , t. V, 1929.

4 Zob. P ierw szy pow szechny spis R zeczypospolitej P o lsk ie j z d n ia 30.IX.1921, S ta ty s ty k a Polsk i, t. X IV , W arszaw a 1926; W yniki sp isu pow szechnego z 1921 na te re n ie m. st. W arszaw y. Z estaw ien ie i rozb ió r k ry tyczny , W arszaw a 1928; D rugi pow szechny spis ludności z 9.XII.1931 m. st. W arszaw y, S ta ty s ty k a P olsk i, s e r ia C, z. 49; W ażniejsze w yn ik i sp isu ludności z 9.XII.1931 r. o raz ru ch n a tu ra ln y ludności 1929—1934 w W arszaw ie w ed ług obw odów sta ty stycznych , R ocznik S ta ty styczny m. st. W arszaw y (dalej R ocznik W arszaw y) 1934 r.

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 7

analiza socjologiczno-historyczna opisanego m ateriału statystycznego, uzupełniona m ateriałam i archiwalnym i, wspom nieniami i relacjam i, po­zwoli pójść dalej w ustaleniu specyficznych cech s truk tu ry społeczno- -zawodowej ludności W arszawy w okresie m iędzywojennym.

Nie analizujem y też kategorii: „społeczno-zawodowa” s truk tu ra lud­ności, kategorii, która jest tak kontrow ersyjna we współczesnej litera­turze socjologicznej 5. Za podstawę swego opisu przyjm ujem y kategorie przy jęte w spisach 1921 i 1931 r., mimo że stosowane w nich zasady grupow ania statystycznego (szczególnie według stanowiska społecznego) w yw ołują sporo wątpliwości. Przede wszystkim są one w spisach z 1921 i 1931 r. stosowane niekonsekwentnie. Pow stają stąd trudności przy po­rów nyw aniu wyników, tj. śledzeniu dynam iki zmian. Między innym i autorzy spisu z 1931 r. przyjęli w porównaniu do spisu 1921 r. inne zasady klasyfikacji do grupy osób czynnych zawodowo nie zarobkują­cy c h 0. W 1921 r. do grupy tej zaliczono nie ty lko emerytów, rentierów , osoby w przytułkach itd., ale również osoby o zawodzie niewiadomym. Natomiast w 1931 r. zarówno bezrobotni, jak i osoby o zawodzie niew ia­domym zostali zaliczeni do poszczególnych działów zawodowych, tj. do zawodowo czynnych zarobkujących. Uczniów i studentów nie m ieszka­jących przy rodzinie w spisie 1921 r. zaliczono do zawodowo czynnych zarobkujących, w spisie 1931 zaliczono ich do biernych zawodowo. Spis 1921 r. pom ijał podział zawodowo czynnych według kategorii przedsię­biorstw przem ysłowych i handlowych. Podział ten uwzględniono dopiero w spisie 1931 r. Spis z 1931 r. dał także nowy podział w ew nętrzny grupy um ysłowych pracowników najem nych, traktow anych bardzo generalnie w spisie 1921 r. Poza wspom nianym i trudnościam i w arto podkreślić, że w yniki spisu z 1931 r. nie zostały w sposób pełny krytycznie opracowa­ne, co stanow i zasadniczą przeszkodę przy porównywaniach danych spi­sów przedwojennych. Znacznie bardziej niedoskonała od statystyki spi­sowej jest statystyka samorządowa, inspekcji pracy, związkowa, kas chorych, izby przemysłowo handlowej, rzemieślniczej i rolniczej oraz opracowanie statystyczne ankiety Am erykańskiego Kom itetu Pomocy, obejm ującej żydowskie przedsiębiorstwa przemysłowe w W arszawie. S ta­tystyka samorządowa 7, bardzo cenna jako źródło pomocnicze dla opraco­wania struk tu ry społeczno-zawodowej ludności W arszawy, m a w w ięk­szości w ypadków charakter źródła wtórnego, tzn. opartego na spisach powszechnych, danych Głównego Urzędu Statystycznego itp. W yjątkiem były wskaźniki ruchu ludności W arszawy, oparte na danych rejestracji Zarządu Miejskiego. Dla opracowania ogólnych zagadnień historii, takich jak życie gospodarcze, oświata, zdrowie publiczne, opieka społeczna, prze­stępczość, statystyka samorządowa m a pierwszorzędne znaczenie. S ta ty ­

5 P or. T. G e i g e r , D ie soziale S ch ich tung des d eu tsch en V olkes, S tu t tg a r t 1932; L. M. T e r r e , Les classes sociales d an s la F ran ce co n tem pora ine , P a ris 1936; Ch. H. P a g e, C lass an d A m erican Sociology fro m W arel to Ross, N ew Y ork 1940; K. B. M a y e r , C lass a n d Society, N ew Y ork 1954; H. W. P f a n t z , T he C u rre n t L ite ra tu rę on S ocial S tra tif ic a tio n C ritiq u e a n d B ib liog raphy , A m erican Jo u rn a l of Sociology L V III, 1953, s. 391—418.

6 P a ń s k i , W arszaw a w św ie tle sp isu , s. 166.7 R ocznik W arszaw y za la ta 1918— 1935, W arszaw a 1919—1937; W arszaw a w licz­

bach 1938 i 1939, M iesięcznik s ta ty s ty czn y W arszaw y za la ta 1917— 1934. S p raw o zd a­n ia z d z ia ła lnośc i Z arząd u m. st. W arszaw y za la ta 1918—1939.

http://rcin.org.pl

8 M arian D rozdow sk i

styka inspekcji p ra c y 8 obejm uje tylko część zakładów i p ro letaria tu W arszawy. Nie obejm uje ona robotników kom unalnych, państw ow ych oraz robotników pracujących w zakładach zatrudniających poniżej 5 p ra­cowników najem nych. Jeszcze bardziej niekom pletna jest sta tystyka związków zawodowych, rozbitych na różne orientacje polityczne, b ran ­żowe i narodowościowe. Stosunkowo najpełniejsza jest statystyka klaso­wych związków zawodowych, zrzeszonych w Radzie Zawodowej M. St. W arszaw y9. Dla badań stratyfikacji ludności W arszawy, a przede w szyst­kim proletariatu W arszawy według wielkości dochodów, szczególne zna­czenie ma statystyka kasy chorych 10. Wśród m ateriałów izb gospodar­czych 11 bardzo niekom pletnych i w tórnych szczególne znaczenie m ają m ateriały statystyczne do charakterystyki s truk tu ry gospodarczej Okręgu Izby Przemysłowo-Handlowej w W arszawie 12, przedstaw iające s truk tu rę ludności W arszawy pracującej w przem yśle i handlu. Dla opracowania s tru k tu ry społeczno-zawodowej ludności żydowskiej W arszawy szczegól­ne znaczenie ma wielka Ankieta Amerykańskiego K om itetu Pomocy, przeprowadzona w 1921 r., a następnie opracowana naukowo pod kie­rownictwem E. H e l l e r a 13. Obok wspom nianych m ateriałów sta ty ­stycznych jako pomocnicze źródło do opracowania s tru k tu ry społeczno- -zawodowej ludności W arszawy służy ogólna statystyka pracy, przem ysłu i skarbu. Źródła archiwalne dla opracowania s tru k tu ry społeczno-za­wodowej W arszawy stanow ią — naszym zdaniem — wartość drugopla­nową. Niemniej pozwalają one w yjaśnić s truk tu rę w ew nętrzną poszcze­gólnych grup zawodowych i klasowych 14.

Obok problem u zakresu w yzyskanych źródeł kilka uwag pragniem y poświęcić ich ogólnej krytyce w ew nętrznej, z punktu widzenia niektó­rych zagadnień poruszonych w artykule. Chodzi przede wszystkim o podział narodowościowo-wyznaniowy i według stanow iska społecznego. Dokładniejsze przedstaw ienie struk tu ry narodowościowej ludności W ar­szaw y na podstawie spisów powszechnych jest faktycznie niemożliwe. Opracowanie spisów w różnych przekrojach objęło tylko podział w yzna­niow y ludności W arszawy, a ten odbiegał — co praw da nieznacznie — od podziału narodowościowego. Na pojęcie narodowości składa się bo­wiem wspólnota językowa, terytorialna, ekonomiczna, historyczna, ku l­tu ra ln a i obyczajowa, częściowo wyznaniowa. Z punktu w idzenia tej definicji badanie odrębności narodowościowych według jakichś obiek­

8 S p raw ozdan ie G łów nego In sp e k to ra tu P ra c y (O kręg I) za la ta 1923— 1937, W arszaw a 1924—1938.

9 S p raw o zd an ia R ady Z aw odow ej m . st. W arszaw y z d z ia ła lnośc i i s ta n u z rze­szonych zw iązków za 1931—1938, W arszaw a 1932— 1939.

10 S p raw o zd an ia Z arząd u K asy C horych m. W arszaw y za la ta 1920— 1927, W ar­szaw a 1922—1928.

11 S p raw o zd an ia Izby P rzem ysłow o-H and low ej w W arszaw ie za la ta 1931— 1935, W arszaw a 1932—1937; S p raw o zd an ia Izby R zem ieśln iczej w W arszaw ie za la ta 1931—1937 (dalej S p raw o zd an ia Izby...), W arszaw a 1937—1938; S p raw o zd an ia W ar­szaw sk ie j Izby R olniczej za okres od 1.IV.1930 d o 31.111.1937, W arszaw a 1931—1938.

12 D odatek do S p raw o zd an ia Izby P rzem ysłow o-H and low ej w W arszaw ie za ro k 1930, W arszaw a 1931.

13 Ż ydow skie p rzed s ięb io rstw a p rzem ysłow e w Polsce w ed łu g a n k ie ty z 1921 r., W arszaw a 1921, t. I, cz. I.

14 M yślim y tu o tak ich m a te ria łach , ja k S p raw o zd an ia sy tu acy jn e K o m isa ria tu R ządu m. st. W arszaw y (A rch iw um M in is te rs tw a S p raw W ew nętrznych i Z ak ład u H is to rii P a rtii) o raz m a te ria ła ch o rg an izac ji zaw odow ych i ppołeczno-gospodarczych.

http://rcin.org.pl

tyw nych kryteriów pozostaje w sferze postulatów. Subiektyw ne kry te­rium — samookreślenia zastosowano tylko w spisie 1921 r. Ale wówczas obraz rzeczywistego podziału narodowościowego został zdeformowany przez czynniki koniunkturalno-polityczne, mianowicie poważna część ludności żydowskiej, pozbawiona obywatelstwa polskiego w w yniku powojennych procesów m igracyjnych, starając się o nie, bała się akcen­tować swą odrębność narodowościową. W spisie z 1931 r. zrezygnowano z zasady samookreślenia narodowościowego, a przyjęto tylko zasadę grupowania ludności według języka ojczystego. Podział narodowościowy w świetle danych spisu 1921, jak i podział według języka ojczystego w spisie 1931 r. nie zostały opracowane pod kątem struk tu ry społeczno- -zawodowej ludności Warszawy. W ykonanie tego zadania wym aga kon­centracji wysiłku wielu badaczy i techników statystycznych. Stąd w roz­ważaniach naszych jesteśm y zmuszeni eksponować wyznaniowy aspekt s truk tu ry społeczno-zawodowej.

Podział ludności według stanowiska społecznego, dokonywany zgod­nie z zasadami grupowania przyjętym i w spisach 1921 i 1931 r., wym aga szczególnie wnikliwej w eryfikacji naukowej. I tak kategoria „samodziel­n i” mieści w sobie wielką burżuazję, ziemiaństwo, wolne zawody, drobnomieszczaństwo i chałupników. K ategoria „robotnicy” obejm uje obok fizycznych pracowników najem nych, strażaków, szeregowców i pod­oficerów arm ii oraz niższych funkcjonariuszy bezpieczeństwa publiczne­go 15. Najbardziej nieokreślona była kategoria spisowa „pracowników um ysłowych”. Badacz s truk tu ry społecznej inteligencji stoi wobec spe­cyficznych dla w arunków polskich trudności oddzielenia grupy inteli­gencji twórczej oraz ekspertów, kierowników od m asy pracowników um y­słowych wykonujących funkcje wykonawczo-pomocnicze (do nich m. in. byli według spisów zaliczani m ajstrzy, fryzjerzy, ekspedienci i tp .)16. O ile dokonanie takiego podziału i w ynikających z niego przeliczeń jest sto­sunkowo proste dla 1931 r. (ze względu na to, że spis zawierał takie grupy zawodowe jak: służba publiczna, kościół, organizacje i instytucje społeczne, szkolnictwo, oświata i kultura, lecznictwo i opieka społeczna), to dla spisu 1921 r., ze względu na sposób prezentacji m ateriału zawo­dowego „służba publiczna”, przeliczenia takie mogą być wysoce szacun­kowe.

W spomniane trudności badawcze mnożą się, kiedy w ykorzystując zdobycze socjologii współczesnej chcielibyśmy wzbogacić poznanie s truk tu ry społeczno-zawodowej ludności W arszawy od strony cech nie przedstaw ianych w powszechnych spisach ludności. Odnosi się to przede wszystkim do tzw. horyzontalnej s truk tu ry — to jest uw arstw ienia lud­ności według kryterium wyższości i niższości społecznej. Zbadanie różnych aspektów stratyfikacji społecznej, a mianowicie uw arstw ienia według prestiżu społecznego, stopnia dochodów, poziomu kwalifikacji, w ykształ­cenia, charakteru konsumpcji, stopnia świadomości odrębności społecznej, wym aga specjalnego w arsztatu naukowego i wykracza poza zadania sta­w iane przed niniejszym artykułem .

S tru k tu ra ludności W arszaw y 1918— 1939 9

15 Zob. L. L a n d a u, W ybór p ism , W arszaw a 1957, s. 158—170.18 Zob. J . Ż a r n o w s k i , P ro b lem y b ad ań n ad s t ru k tu rą spo łeczną in te lig en c ji

w okresie m iędzyw ojennym . K w a rta ln ik H isto ry czn y 1962, n r 2, s. 380 i n as t.

http://rcin.org.pl

1 0 M arian D rozdow ski

Przebieg dynam iki rozwoju ludności W arszawy w latach 1918— 1939 (wg stanu na 1 stycznia) przedstaw ia tablica 1.

T a b l i c a 1

R O Z W Ó J L U D N O Ś C I W A R S Z A W Y W L A T A C H 1918—1939

Rozwój ludności Warszawy w latach 1918—1939

Rok Ludność w tys. Rok Ludność

w tys. Rok Ludność w tys.

1918 758,4 1925 992,5 1932 1173,81919 820,2 1926 1015,4 1933 1181,21920 945,3 1927 1028,9 1934 1200,21921 944,7 1928 1050,2 1935 1220,31922 956,1 1929 1086,3 1936 1225,41923 960,4 1930 1126,4 1937 1245,0*1924 965,2 1931 1150,3 1938 1265,6

1939 1289,5

Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n o n a p o d s t a w i e e w id e n c j i l u d n o ś c i Z a r z ą d u M ie j s k i e ­g o . P o r . R o c z n ik W a r s z a w y z a l a t a 1918— 1935, W a r s z a w a w l i c z b a c h 1938 i 1939 r . ; W y d a w n ic tw o W y d z ia łu S t a t y s t y c z n e g o Z a r z ą d u M ie j s k i e g o w m . s t . W a r s z a w ie , W a r s z a w a 1939.

* D a n e o r i e n t a c y j n e .

W latach 1918— 1939 ludność W arszawy wzrosła z 758,4 tys. do 1289,5 tys., a więc o 531,1 tys. (70%), podczas gdy ogółem ludność Pol­ski wzrosła w tym czasie o 39%. Znacznie szybsze tempo przyrostu ludności W arszawy w stosunku do tem pa ogólnego wzrostu ludności Polski wynikło z ogólnego rozw oju urbanizacji k raju oraz fak tu stołecz­ności m iasta W arszawy. Fakt ten powodował, iż do W arszawy ściągnęły liczne rzesze pracowników umysłowych, robotników, rzemieślników. P ro­ces ten był szczególnie silny w pierwszym dziesięcioleciu II Rzeczpospo­litej. Kryzys i długotrw ała depresja (lata 1930— 1935) zaham owały tem po w zrostu ludności Warszawy. Średni roczny przyrost rzeczywisty wynosi w latach 1921— 1931 w świetle danych powszechnych spisów ludności 2,7%, w latach zaś 1932— 1937 spadł on do 1,3% 17.

Szczególnie szybki w zrost ludności W arszawy w latach 1918— 1920 m iał swoje specyficzne przyczyny. W 1918 r. zakończył się proces w y­ludniania Warszawy, który na początku tego roku osiągnął punkt kul­m inacyjny. W okresie 1914— 1918 ludność W arszawy (bez nowo przyłą­czonych przedmieść) zmniejszyła się o 217 796 mieszkańców.

Wiosną 1918 r. po zawarciu trak ta tu brzeskiego rozpoczął się powrót z Rosji i U krainy zdemobilizowanych byłych żołnierzy arm ii rosyjskiej oraz uchodźców cywilnych. Po odzyskaniu niepodległości, kiedy W ar­szawa stała się siedzibą centralnych władz i insty tucji nowo organizu­jącego się państwa, wzmogła się tu im igracja ludzi, którzy obejmowali placówki w akujące w powstających urzędach lub znajdowali zatrudnienie

17 W arszaw a w liczbach, 1939, s. 14.

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra , ludności W a rsza w y 1918— 1939 11

w produkcji przemysłowej i u s ługach18. W 1918 r. ludność W arszawy wzrosła dzięki tem u o 61 769 osób, pomimo ujemnego bilansu ruchu naturalnego, wynoszącego 13 490 osób. W ojenna pauperyzacja ludności powodowała dużą śmiertelność, która w 1918 r. wynosiła 38,27 na 1000 mieszkańców, oraz niską stopę urodzin, związaną m. in. z m ałą ilością zaw ieranych m ałżeństw (5,95 na 1000 m ieszkańców )19.

Największy wzrost ludności W arszawy w analogicznym okresie w y­stąpił w 1919 r. W ynosił on 124 975 osób. Był to przyrost rzeczywisty, k tóry jest rezultatem przyrostu naturalnego oraz rezultatem przyrostu lub s tra t powstałych na skutek wędrówek ludności. Przyrost natu ra lny w ynosił w tym roku 3980 osób. Liczba zgonów zmalała w 1919 r. do 18 896 (23,O4% ), a liczba urodzeń wzrosła do 22 876 (27,89% ), co w yni­kało m. in. z podwojenia liczby zaw artych m ałżeństw (9844) w stosunku do 1918 r.

W 1920 r. w rozwoju ludności W arszawy w ystępuje nieznaczny re ­gres, pomimo że przyrost na tu ra lny rośnie do 8273. Ludność W arszawy zmniejszyła się w tym roku o 524 osoby20. Fakt ten był spowodowany powołaniem pod broń znacznego odsetka mężczyzn w związku z wojną polsko-radziecką oraz wyjazdem części ludności, spowodowanym zbliże­niem się frontu.

Począwszy od 1921 r. ludność W arszawy stopniowo wzrastała, ale już nie tak szybko jak w latach 1918— 1919. Jednym z istotnych czyn­ników powolnego tem pa rozwoju ludności W arszawy w tym okresie był odczuwalny już w 1920 r. kryzys m ieszkaniowy. Powodował on, że W arszawa mogła przyjąć nowych m ieszkańców tylko kosztem pogorsze­nia istniejącej sytuacji mieszkaniowej w w arunkach zastoju ruchu bu­downictwa mieszkaniowego, potęgowanego działaniem system u ochrony lokatorów. Rozmiary wspomnianego kryzysu unaocznił spis m ieszkań i nieruchomości wielkiej W arszawy, przeprow adzony w 1919 r. W edług spisu 846 322 mieszkańców W arszawy zajm owało 179 523 lokale, w któ­rych było 432 943 izb m ieszkalnych. Przeciętnie na jeden lokal w ypa­dało 4,71 osoby, a na izbę 1,95 21.

Głównymi czynnikami przyrostu ludności w latach 1921— 1923, mimo kryzysu mieszkaniowego, był przyrost na tu ra lny i koniunktura infla­cyjna, powodująca wzrost napływ u ludności do Warszawy. W okresie tej koniunktury liczba zakładów przem ysłow ych rejestrow anych w In­spekcji Pracy (zatrudniających powyżej 5 robotników) wzrosła w W ar­szawie z 1618 w 1921 do 2245 w 1924, a ilość zatrudnionych w nich ro­botników z 50 382 do 70 721 22. W okresie m iędzy spisami ludności 1921 r. i 1931 r. przyrost rzeczywisty ludności W arszawy wynosił 231 tys. osób, z tego tylko 67 tys. przypadało na przyrost naturalny, a 164 tys. na przy­rost spowodowany wędrówkam i ludnośc i23. Przyrost ten dla lat 1924— 1935 ilustru je tablica 2.

18 R ocznik W arszaw y za la ta 19118/1920, s. II.19 Ib idem , s. I.20 R ocznik W arszaw y 1921/22, s. 15.21 R ocznik W arszaw y 1918/20, s. 66/67; zob. K r z e c z k o w s k i , S t r z e ­

l e c k i , op. cit.22 R ocznik W arszaw y 1926, s. 140.23 M ały R ocznik S ta ty styczny (dale j MRS) W arszaw a 1939, s. 40—41, tab l. 2.

http://rcin.org.pl

1 2 M arian D rozdow ski

Dane tabeli wskazują, że przyrost ludności W arszawy na skutek wę­drówek nie był mechanicznie związany z przebiegiem koniunktury, acz­kolwiek na ogół wzrost koniunktury sprzyjał tem u przyrostowi. W y­soki przyrost w 1931 r. był — moim zdaniem — fikcyjny, bowiem pow­szechny spis ludności pozwolił uchwycić dokładny przyrost napływ u ludności, trudny do uchwycenia na podstawie rejestracji Zarządu M iej­skiego. Charakterystyczny natom iast był spadek przyrostu naturalnego w okresie kryzysu. I tak przeciętnie rocznie przyrost na tu ra lny W ar­szawy wynosił w latach 1924— 1928 6,5% , w latach 1931— 1935 spadł on do 2,3% i w latach 1936— 1938 wzrósł do 3% 24.

T a b l i c a 2

Przyrost ludności Warszawy na skutek wędrówek w latach 1924—1935

Rok Liczbaosób Rok Liczba

osób Rok Liczbaosób

1924 15 173 1928 36 578 1932 5 5881925 12 042 1929 17 255 1933 16 3901926 2 136 1930 3 864 1934 16 7811927 15 327 1931 21 570 1935 2 553

Ź r ó d ł o : S . R y c h l i ń s k i , W a r s z a w a j a k o s to l i c a P o l s k i , W a r s z a w a 1936, s . 98.

W okresie nowego ożywienia gospodarczego 1936— 1939 rozw inął się znacznie ruch budowlany stolicy. W świetle spraw ozdania prezydenta S. Starzyńskiego ilość zbudowanych izb m ieszkalnych wynosiła w 1924— 1925 26,4 tys., w 1929— 1933 34,9 tys., w 1934— 1938 78,7 tys.25 Fakty powyższe towarzyszyły wzrostowi ludności W arszawy, k tóry w latach 1935— 1938 wynosił 64,1 tys. osób. W 1939 r. w dalszym ciągu rosła liczba mieszkańców W arszawy, przekraczając w sierpniu 1 300 tys. W tym roku realizowano uchwałę Rady M inistrów z 22 w rześnia 1938 w spra­w ie przyłączenia z Gminy Bródno około 450 ha do starostw a grodzkiego Prasko-W arszawskiego oraz z gm iny W ilanów około 1230 ha do staro­stw a grodzkiego Południowo-W arszawskiego. Łącznie przyłączono do m iasta około 1680 ha, w tym 15 ha Wisły. Ogólna powierzchnia W ar­szawy wynosiła po tych przyłączeniach 14 148 ha, z czego na W arszawę lewobrzeżną przypadało 9179 ha, na praw obrzeżną 4293 ha, na Wisłę około 676 ha. Liczba mieszkańców na przyłączonych terenach wynosiła w końcu 1938 r. ok. 15 tys.26

24 M RS, s. 44, tab l. 5.25 S. S t a r z y ń s k i . S p raw ozdan ie p rezy d en ta m . st. W arszaw y za okres od

1.I I I .1934 r. do 23.V.1939 r., K ro n ik a W arszaw y 1938, z. 4, s. 183.2g W arszaw a w liczbach , 1939, s. 3.

http://rcin.org.pl

Struktura* ludności W arszaw y 1918— 1939 13

Zm iany w rozmieszczeniu przestrzennym ludności W arszawy

Tablica 3 odzwierciedla nierównom ierny wzrost ludności w poszcze­gólnych okręgach W arszawy oraz nierównom ierny stopień zaludnienia poszczególnych okręgów. Przeciętna gęstość zaludnienia na 1 ha obszaru W ielkiej W arszawy wzrosła z 82 w 1921 r. do 109 w 1939 r. W zrost ten oznaczał przede wszystkim zwiększenie zagęszczenia mieszkaniowego i przestrzennego (tabl. 4).

T a b l i c a 3

Ludność okręgów Warszawy w latach 1921—1939

OkręgLudność w tys. Zaludnienie na 1 ha

1921 1931 1939 1921 1931 1939

Krakowskie Przedmieście 39,5 42,0 38,2 340 362 330Stare Miasto 43,8 50,9 48,9 413 473 462Leszno 79,2 94,3 96,1 458 545 556Muranów 51,0 62,5 62,5 450 539 539Powązki 70,9 90,1 96,0 341 433 462T owarowy 63,7 71,7 69,6 366 412 400Mirowski 84,5 98,8 99,1 503 588 590Grzybowski 67,4 72,2 68,2 681 729 695Ujazdowski 35,1 39,0 39,4 89 99 99Ordynackie 45,4 47,5 44,3 332 347 324Koszyki 59,3 69,9 52,0 205 214 199Ratuszowy 27,9 30,0 27,9 231 248 231Solec 54,9 59,5 56,4 270 293 278Praga-Północ 45,3 56,7 59,6 117 146 154Praga-Południe 39,8 52,5 64,1 69 91 110Mokotów 24,1 38,1 53,7 22 35 51Grochów 5,8 16,9 47,2 3 10 27Golędzinów 5,8 7,9 18,2 14 19 45Koło 5,8 10,1 13,2 32 55 75Sielce 10,4 17,6 23,1 19 31 41Czerniaków 4,4 8,0 11,8 4 8 11Wola 20,3 29,1 32,1 36 51 56Ochota 17,8 27,5 44,3 33 67 71Targówek 11,3 21,5 38,8 20 37 67Bródno 10,5 14,7 18,4 57 80 100Marymont 12,5 42,4 65,8 10 26 40

Razem1 936,72 1171,43 1289,5 82 99 109

Ź r ó d ło : R o c z n ik W a r s z a w y 1936, s . 10, t a b l . 35; W a r s z a w a w l i c z b a c h 1939, s . 16. D a n e z a 1921 r . s ą d a n y m i s p i s u p o w s z e c h n e g o z 30.IX .1921, d a n e z a 1931 — s p i s u z 9 .X II.1931, n a t o ­m i a s t d a n e z a 1939 r . s ą s z a c u n k a m i n a d z i e ń 1.1.1939, o p r a c o w a n y m i p r z e z W y d z ia ł S t a t y ­s ty c z n y Z a r z ą d u M ie j s k i e g o m . s t . W a r s z a w y .

1 b e z k o m i s a r i a t u r z e c z n e g o , 2 lu d n o ś ć o b e c n a , 3 l u d n o ś ć z a m ie s z k a ła .

http://rcin.org.pl

14 M arian D rozdow sk i

T a b l i c a 4

Gęstość zaludnienia mieszkań w większych m iastach Polski

WyszczególnienieWarsza­

wa Łódź Lwów Poznań Kraków

przeciętna liczba osób na izbę

Ogółem 2,0 2,319211,7 1,4 1,9

mieszkania1-izb. 3,7 3,6 3,2 2,7 3,52-izb. 2,4 2,3 2,1 2,1 2,33-izb. 1,8 1,6 1,6 1,6 1,74-izbowe i większe 1,2 1,2 1,1 1,1 1,2

1931Ogółemmieszkania 2,1 2,5 1,8 1,6 1,8

1-izb. 4,0 3,8 3,4 3,3 3,52-izb. 2,4 2,2 2,1 2,2 2,23-izb. 1,7 1,6 1,5 1,6 1,54-izbowe i większe 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1

Ź r ó d ł o : M R S 1939, s . 61, t a b l . 6.

Dane tablicy 4 pokazują pogorszenie się sytuacji mieszkaniowej W ar­szawy w latach 1921— 1931, szczególnie w m ieszkaniach jednoizbowych. Gorsze w arunki mieszkaniowe od warszawskich w ykazyw ała z większych m iast typowo robotnicza Łódź. Natom iast Kraków, Lwów i Poznań m iały sytuację lepszą. W latach 1934— 1939 dzięki intesyw nem u budow nictw u mieszkaniowemu, które dostarczyło ca 80 tys. nowych izb, przeciętna liczba osób na izbę spadła w W arszawie do ca 1,9.

W zrost ludności W arszawy w latach 1918— 1939 prowadził do urbani­stycznej integracji przedmieść stolicy, które w 1916 r. weszły form alnie do obszaru W ielkiej Warszawy. Ta „wielka inkorporacja” — według określenia Edwarda S t r z e l e c k i e g o 27 — objęła gm iny; Siekierki, Mokotów, Czerniaków, Czyste, Wola, Koło, Budy, Powązki, M arymont, Pelcowizna, Bródno, Targówek i Grochów. Łącznie obszar nowo przyłą­czonych terenów wynosił 8210 ha, podczas gdy obszar W arszawy w sta­rych granicach wynosił 3273 ha.

Jak w skazują dane tablicy 5, przyrost mieszkańców W arszawy w la­tach 1921— 1939 koncentrował się przede wszystkim na obszarze byłych przedmieść Warszawy.

Na obszarze dawnej W arszawy (okręgi: Krakowskie Przedmieście, Stare Miasto, Leszno, M uranów, Powązki, Towarowy, Mirowski, Grzy­bowski, Ujazdowski, Ordynackie, Koszyki i Ratuszowy) ludność ogółem wzrosła nieznacznie. W takich okręgach, jak: K rakowskie Przedmieście, okręg Ordynacki zaludnienie spadło. Szybciej rosło w porów naniu do starej W arszawy zaludnienie dawnej Pragi (okręg Praga-Północ i Połud­

27 S t r z e l e c k i , R ozw ój przedm ieść W arszaw y..., s. 3.

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W arszaw y 1918— 1939 15

nie), a najszybciej zaludnienie byłych przedmieść. Te ogólne tendencje przesunięć ludności w obrębie W arszawy pokazuje poniższa tablica, opracowana przez E. Strzeleckiego.

T a b l i c a 5

Przesunięcia ludności w obrębie m iasta W arszawyw latach 1921—-1938

Dzielnice m iasta 1921 1931 1938

dawna Warszawa 722 642 814 430 800 395dawna Praga 85 245 109 153 119 216przedmieścia 128 826 247 814 345 758

razem 936 713 1 171 397 1 265 372Ź r ó d ł o : S t r z e l e c k i , Z m ia n y w r o z m ie s z c z e n iu . . . , s . 4.

Jakie były przyczyny przesunięć ludności w obrębie m iasta W arsza­wy w latach międzywojennych?

Stefan Ż e r o m s k i charakteryzując rozwój przestrzenny m iasta pisał: „W arszawa należała do typu m iast wydziedziczonych, spychanych z linii rozwoju. W jej rozroście, rozkwicie, m onum entalności i pięknie znać dzieje jej niewoli. M iasto rosło samopas, pełzło na wsze strony albo jak noga Chinki, wtłoczone w sztuczne więzy cudacznie pęczniało” 28.

Dziedzictwo niewoli carskiej polegało na tym , że W arszawa otoczona fortam i i pasami fortyfikacyjnym i nie mogła, ze względu na zakaz w oj­skowy, w sposób natu ralny rozwijać się na przedmieściach, w których w ystępow ały tereny przyforteczne, natom iast zmuszona była rozbudow y­wać się wzwyż, w ciasnych czynszówkach położonych w studniach po­dwórkowych. Przedm ieścia pozostawione same sobie, należąc do okolicz­nych gmin rozw ijały się chaotycznie. Pozbawione były one możliwości wznoszenia budynków m urowanych. Stąd też zabudowywano je tym ­czasowymi drew nianym i budowami, pozbawionymi elem entarnych urzą­dzeń san ita rn y ch 29. Przedmieścia te nie m iały powiązania z miastem. Poprzednik Stefana Starzyńskiego na stanow isku prezydenta W arszawy Zygm unt S ł o m i ń s k i pisał na ten tem at: „Ponieważ sposobu budo­w ania nie krępow ały żadne przepisy praw ne, budował każdy, gdzie chciał i jak chciał, skutkiem czego nieraz nie m a tu całkiem ulic, nie ma dojazdów, dom zachodzi na dom, jeden usytuow any jest tyłem do d ru ­giego lub bokiem do ulicy. Brak oświetlenia, brak wody i kanałów, a jeśli dodamy do tego rozpaczliwego stanu eksploatację rabunkow ą gliny na w yrób cegieł przez okoliczne cegielnie i tworzenie się w następstw ie okropnych glinianek, jeśli zważymy, że nie pomyślano o planach pod budowle użyteczności publicznej, to otrzym am y bardzo wyrazisty, a straszny obraz naszych przedm ieść” 30.

28 S. Ż e r o m s k i , N ow a W arszaw a, K ro n ik a W arszaw y 1925, s. 1, s. 32.

30 Ib idem .29 Z. S ł o m i ń s k i , P rzedm ieśc ia W arszaw y , K ro n ik a W arszaw y 1927, z. 10, s. 1.

http://rcin.org.pl

16 M arian D rozdow ski

Uzyskana niepodległość mimo trudności gospodarczych związanych z dziedzictwem zacofania, jak też i ustrojem gospodarczo-społecznym, stworzyła możliwość stopniowej integracji przedmieść w ram ach obsza­ru Wielkiej W arszawy. Ta integracja wyznaczała (jak w skazują dane tablic 3 i 5) główne kierunki zmian w zaludnieniu przestrzennym W ar­szawy. Szczególnie szybko wzrosła ludność G rochow a31. W dwudziesto­leciu m iędzywojennym Grochów został połączony system em kom unika­cyjnym z resztą miasta. Przebudowano tu ta j główną arterię, ulicę Gro­chowską. Stworzono nowe połączenie z m iastem przez Aleję W aszyng­tona oraz zbudowano szereg m niejszych ulic o znaczeniu lo kalnym 32. Przeszło pięciokrotny przyrost ludności w latach 1921— 1939 w ystąpił na terenie M arym ontu i Żoliborza, gdzie zaznaczyła się ożywiona działal­ność inw estycyjna samorządu i spółdzielczości m ieszkaniow ej33. Sam a ty l­ko W arszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa do 1939 r. oddała do użytku swych członków na terenie osiedla na Żoliborzu 1281 m ieszkań o 2697 izbach34. Szybko rozw ijały się także Targówek i Golędzinów, gdzie lud­ność wzrosła ponad trzykrotnie. Tereny te były miejscem ożywionego prym ityw nego budownictw a robotniczego, a przede wszystkim budow ­nictwa kolejarzy warszawskich. Rozwój Targówka i Golędzinowa — okrę­gów posiadających w owym czasie bardzo niedogodne połączenia kom uni­kacyjne z miastem, związany był także z działalnością inw estycyjną lud­ności żydowskiej. Przedm ieścia te łączyły się z osiedlami zamiejskimi, w których od dawna zamieszkiwała liczna ludność żydowska. Te ubogie i zaniedbane dzielnice oferowały stosunkowo niskie ceny gruntów i dzię­ki tem u zaczynały ściągać przede wszystkim ludność robotniczą Pragi, szukającą tanich parcel 35. P rzyrost zaludnienia w Golędzinowie związany był także z przyłączeniem do tego okręgu Annopola — ośrodka najw ięk­szej nędzy i lum penproletariatu W arszawy, korzystającego z baraków dla bezrobotnych prowadzonych przez Zarząd Miejski 36. W zachodniej części m iasta najszybciej wzrosło zaludnienie robotniczej Ochoty (dwa i pół raza) w przeciw ieństwie do starej dzielnicy robotniczej Woli, gdzie lud­ność wzrosła tylko o 50%. Ochota i Wola stanow iły ubogie przedmieścia dawnej Warszawy. Okolice głównych arterii kom unikacyjnych były tu ta j od dawna ciasno i nędznie zabudowane. Pryw atne budownictwo miesz­kaniowe, obliczone na zyski czynszowe, utrudniało urbanistyczną in te­grację tych dzielnic z resztą miasta. W takiej sytuacji bardziej intensyw ­

31 S t r z e l e c k i , Z m iany w rozm ieszczeniu..., s. 11.32 R ozw ój G rochow a, K am ionka, S ask iej K ępy w la ta c h 1934—1938, W arsza­

w a 1938.33 R ozw ój Żoliborza, M arym ontu , B ie lan i P o w ązek w la ta c h 1934— 1938, W ar­

szaw a 1938.34 W arszaw ska S pó łdzie ln ia M ieszkaniow a, S p raw o zd an ie z d z ia ła lnośc i w ro ­

ku 1938, W arszaw a 1939, tab l. 12, s. 40.35 Zob. 5 la t rozw oju P rag i 1934—1938, W arszaw a 1938.36 O pis A nnopo la z n a jd u jem y w licznych re la c ja c h p raso w y ch i w spom nien iach .

P ra g n ę ty lk o zw rócić uw agę n a n ied aw n o ogłoszone w sp o m n ien ia A lek san d ry P i ł ­s u d s k i e j , w k tó ry ch m. in. czy tam y: „W eszliśm y do p ierw szego b a ra k u (dom u d la bezdom nych n a A nnopo lu pm .) ogrom nej, n ieog rzew anej hali. T y lko n iek tó re rodż iny m ia ły p iecyk i żelazne. J e d n a od d ru g ie j rod z in y oddzie lone b y ły ty lk o p rzep ie rzen iam i z gazet, lub ze zniszczonych koców . P an o w a ł ta m b ru d , zaduch i hałas . K obiety z dziećm i w y leg ły n a ulicę. O toczył nas tłu m ludz i złorzeczących, w ykrzyku jących , że p rzy jecha liśm y , ab y n a ig raw ać się z ich nędzy. G rożono nam p ięśc iam i”. W spom nien ia , L ondyn 1960, s. 327.

http://rcin.org.pl

S tru k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 17

nie rozw ijały się pobliskie W łochy i ich okolice leżące poza obrębem m iasta oraz wchodzący w skład m iasta okręg — Koło.

W obrębie Ochoty i Woli silniejsza działalność regulacyjna i inwe­stycyjna Zarządu Miasta zaznaczyła się dopiero w latach trzydziestych (przebudowa ulicy Wolskiej, rozwój sieci kanalizacyjno-wodociągowej, założenie parku Sowińskiego).

Wzdłuż ulicy Filtrowej, W awelskiej i koło placu Narutowicza po­w stała w dwudziestoleciu dzielnica mieszkaniowa, która w płynęła na rozwój Ochoty. Poza tym na rozwój zaludnienia Ochoty i Woli oddzia­ływ ały roboty inwestycyjne, związane z przebudową kolejowego węzła warszawskiego. Była to budowa linii radomskiej, budowa dworca W ar- szawa-Zachodnia oraz rozbudowa kolei obwodowej. W ostatnich latach przed w ojną na rozległych nie zabudowanych terenach publicznych Rakowca łączącego Ochotę z Mokotowem (tereny wojskowe oraz tereny folw arku Rakowiec) rozpoczęto budowę nowoczesnej, reprezentacyjnej dzielnicy Warszawy. Tutaj też powstała w latach trzydziestych druga z kolei kolonia mieszkaniowa W arszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.

Ponad dw ukrotny przyrost ludności na Kole związany był m. in. z budownictwem kolonii robotniczej przez Towarzystwo Osiedli Robot­niczych 37. W części południowej m iasta stosunkowo szybko rosło zalud­nienie na Czerniakowie. W latach 1921— 1938 ludność wzrosła tutaj o 269%, tj. o 7,2 tys. osób. Był to więc przyrost w liczbach absolutnych nieduży. Zarząd Miasta prowadził tu ta j prace porządkujące, umożliwia­jące rozwój budownictwa mieszkaniowego na ulicach: Belwederskiej, Czerniakowskiej i Podchorążych.

Rozwój zaludnienia na M okotowie o 223% związany był z koncen­trac ją w tym rejonie budow nictw a urzędniczego, korzystającego ze spe­cjalnych preferencji kredytow ych W arszawskiego Kom itetu Rozbudo­w y 38. Ekskluzywne budownictwo willowe w arstw zamożniejszych legło u podstaw rozwoju zaludnienia Pragi-Południe. Szczególnie intensywnie rozwinął się tutaj rejon Saskiej Kępy, korzystający z nowo wybudowa­nych a rterii — Alei W aszyngtona, Grochowskiej oraz W ału Miedze­szyńskiego 39.

Rozwój byłych przedmieść W arszawy był na ty le szybki, że pozwalał w latach trzydziestych nie ty lko na wchłonięcie przyrostu mieszkańców całego m iasta, ale także na decentralizację ludności, nadm iernie skupionej w środku miasta. Powolne zm niejszanie się zaludnienia na terenach daw­nej W arszawy było, z urbanistycznego punktu widzenia, procesem ze wszech m iar pozytywnym. Był to przejaw powolnego zacierania śladów dziedzictwa niewoli w urbanistycznej strukturze W arszawy. W roku 1939 rdzeń m iasta — okolice głównych arterii — M arszałkowskiej, Al. Ujazdow­skich, Nowego Światu i Krakowskiego Przedm ieścia — posiadał ludność mniej liczną niż w 1931 40. Zm niejszyło się także zaludnienie w okolicach

37 R ozw ój W oli i K oła w la ta c h 1934— 1938, W arszaw a 1938.38 Zob. M ate ria ły do h is to rii i ro zw o ju in w esty c ji n a p rzed m ieśc iach m. st. W ar­

szaw y w la ta c h 1918— 1928, W arszaw a 1929; Rozwój po łudn iow ych dzieln ic W arsza­w y (1934— 1938), W arszaw a 1938.

39 Zob. W. J. W o j t k o w i c z, D zie je P ra g i w arszaw sk ie j od czasów n a jd a w ­n ie jszych d o obecnych, W arszaw a 1934.

40 Zob. Ś ródm ieście W arszaw y w la ta c h 1934—1938, W arszaw a 1938.

2 — N a jn o w s z e D z ie je P o l s k i

http://rcin.org.pl

18 M arian D rozdow sk i

placu Unii Lubelskiej, placu Teatralnego, placu Krasińskich oraz Starego i Nowego Miasta.

Północne okręgi dawnej W arszawy, w których koncentrow ała się ludność żydowska oraz południowe Powiśle wykazyw ały w rozwoju zaludnienia przeciwstawne tendencje od w ystępujących w pozostałych okręgach dawnej lewobrzeżnej W arszawy. Tutaj zaludnienie rosło. I tak zaludnienie M uranowa wzrosło w latach 1921— 1938 o 22% , Powązek o 14%, Leszna o 12%. Gdy zaludnienie w roku 1931 przyjm ujem y za 100, to wskaźnik ludności żydowskiej mieszkającej na terenie dawnej W ar­szawy w 1938 wzrósł do 104,6, wskaźnik natom iast ludności chrześci­jańskiej na tym terenie spadł do 98,1. W tym że samym czasie wskaźnik zaludnienia dawnej Pragi wynosił dla ludności żydowskiej 98,1, a dla chrześcijańskiej 112,1. W skaźnik zaludnienia byłych przedmieść wynosił dla ludności żydowskiej w 1938 r. 110,5, dla ludności chrześcijańskiej 141,641. W ynikiem procesów odzwierciedlanych przez cytowane wyżej wskaźniki było coraz większe zagęszczenie w dzielnicy zamieszkałej nie­m al wyłącznie przez ludność żydowską. Zaludnienie na 1 ha wzrosło w latach 1921— 1938 na M uranowie o 199 osób, na Lesznie o 88, na Po­wązkach o 121; a w okręgu M irowskim o 87. A więc na terenach już bardzo przeludnionych następowało dalsze zagęszczenie, rosła nędza mieszkaniowa.

S T R U K T U R A W Y Z N A N IO W O -N A R O D O W O S C IO W A W A R S Z A W Y

Incydentalnie poruszyliśm y niektóre aspekty narodowościowe prze­mieszczeń terytorialnych w obrębie Wielkiej W arszawy. Teraz pragnie­m y szerzej zająć się struk tu rą wyznaniowo-narodowościową, korzystając przede wszystkim ze statystyki opisowej oraz statystyki Zarządu M iej­skiego W arszawy. Jak już zaznaczono, opracowanie powszechnych spi­sów ludności daje bardzo ogólną odpowiedź na pytanie — jaki był podział narodowościowy mieszkańców stolicy w 1921— 1931 r. Znacznie lepiej przedstaw ia się spraw a statystyki podziału wyznaniowego. S truk turę w y­znaniową ludności W arszawy w pierwszych latach niepodległości do 1921 r., roku powszechnego spisu ilustru je tablica 6.

Dane tablicy pokazują zmiany, jakie zaszły w struk turze wyznanio­wej W arszawy w pierwszych latach po wojnie. Odsetek ludności wyzna­nia rzymsko-katolickiego wzrósł z 55,39% w 1918 r. do 63,09% w 1920 r., natom iast spadł w tym czasie odsetek ludności wyznania mojżeszowego z 42,20% do 34,64%. Spadkowi tem u nie towarzyszyło absolutnie zm niej­szenie ludności w yznania mojżeszowego. Ludność ta bowiem wzrosła o 7397 osób, ludność zaś wyznania rzymsko-katolickiego wzrosła o 176 242 osób. Zwiększenie to było w ynikiem powojennych procesów reem igra­cji, k tóre znacznie silniej objęły ludność wyznania katolickiego. Bardziej adekwatnie struk tu rę wyznaniową W arszawy z podziałem na poszczegól­ne okręgi zarejestrow ały powszechne spisy ludności z 1921 i 1931 r. Ogól­ne dane tych spisów dotyczące podziału wyznaniowego prezentuje ta ­blica 7.

41 S t r z e l e c k i , Z m iany w rozm ieszczeniu..., s. 12.

http://rcin.org.pl

T a b l i c a 6

S tru k tu ra ludności W arszaw y 1918— 1939 19

Ludność Warszawy wg wyznania w latach 1918—1920

Wyznanie

1918 1919 - 1920

liczbaludn. %

liczbaludn. %

liczbaludn. %

rzym.-k at. 420 078 55,39 481 220 59,28 596 320 63,09ewang.-augs. 11 910 1,57 12 438 1,52 13 660 1,44ewang.-reform. 1 867 0,24 2 149 0,26 2 407 0,26mariawici 203 0,93 197 0,02 222 0,03prawosł. i staroobrz. 3 553 0,47 3 989 0,49 4 601 0,48inne chrześc. 107 0,01 248 0,03 352 0,04

razem chrześc. 437 719 57,71 505 241 61,60 617 562 65,31mojżeszowe 320 028 42,20 314 606 38,36 327 425 34,64inne 664 0,09 333 0,04 168 0,02

ogółem 758 411 100,00 820 180 100,00 945 155 100,00Ź r ó d ło : R o c z n ik W a r s z a w y 1918/1920, s . I I - I I I .

T a b l i c a 7

Podział wyznaniowy ludności Warszawy w świetle spisów z 1921 i 1931 r.

Wyznanie1921 1931

tys. % [tys. ž- %

rzym .-kat. obrz. łac. 597,8 63,8 783,9 66,9obrz. gr.-kat. 0,4 0,0 1,0 0,0

prawosławne 5,8 0,6 9,0 0,8ewangelickie 18,1 1,9 21,2 1,8inne cbrz. 0,5 0,1 1,1 0,0mojżeszowe 310,3 33,1 352,7 30,1inne niechrz. 0,1 0,0 0,2 0,0nie określone i nie podane 3,7 0,5 2,8 0,4

ogółem 936,7 100 1171,9 100 i

Ź r ó d ło : M R S 1939, s . 37, t a b l . 33.

Dane powyższe wskazują, że w stosunkach wyznaniowych ludności W arszawy dominującą rolę odgrywało wyznanie rzym sko-katolickie a następnie mojżeszowe. Inne w yznania nie odgrywały poważniejszej roli. W yznanie ewangelickie skupiało niecałe 2% ludności, a praw osławne mimo carskiej niewoli nie osiągało naw et l % ludności W arszawy. Wo­bec powyższego w dalszej analizie uwzględniam ogólny podział na lud­ność chrześcijańską i żydowską (ściślej wyznania mojżeszowego). Tery­torialny aspekt tak przyjętego podziału przedstaw ia tablica 8.

http://rcin.org.pl

T a b l i c a 8

20 M arian D rozdow ski

Struktura wyznaniowa ludności Warszawy wg okręgów w latach 1921—1939

Nazwa okręgu

1921 1931 1939Lud­ność

w tys.

w tym % Lud­ność

w tys.

w ty m % Lud­ność

w tys.w tym %

chrz. żyd. chrz. żyd. chrz. żyd.

Krak. Przedni. 39,4 91,3 8,7 42,0 92,0 8,0 38,2 92,2 7,8Stare Miasto 43,8 62,0 38,0 50,9 62,4 37,6 48,9 61,8 38,2Leszno 78,8 43,4 56,6 94,3 46,3 53,7 96,1 41,8 58,2Muranów 50,9 6,9 93,1 62,5 11,5 88,5 62,5 8,7 91,3Powązki 70,9 16,1 73,9 90,1 28,0 72,0 96,0 23,1 76,9Towarowy 63,7 71,7 28,3 71,7 72,8 27,2 69,6 72,6 27,4Mirowski 84,5 62,9 37,1 98,8 63,9 36,1 99,1 60,9 39,1Grzybowski 67,4 46,3 53,7 72,2 47,5 52,5 68,8 45,5 54,5Ujazdowski 35,1 94,7 5,3 39,0 94,3 5,7 39,4 94,4 5,6Ordynackie 45,4 91,6 8,4 47,5 92,2 7,8 44,3 90,4 9,1Koszyki 59,3 91,2 8,8 69,9 92,2 7,8 52,0 89,4 10,6Ratuszowy 27,4 60,3 39,7 30,0 59,8 40,2 27,9 54,2 45,8Solec 54,9 90,7 9,3 59,5 91,1 8,9 56,4 90,7 9,3Praga-Pn 45,4 80,4 19,6 56,7 83,5 16,5 59,6 84,6 15,4Pr aga-Pd 39,8 71,1 28,9 52,5 75,6 24,4 64,1 79,7 20,3Mokotów 24,1 91,1 8,9 38,1 93,7 6,3 53,7 94,6 5,4Grochów 5,8 89,9 10,1 16,9 94,4 5,6 47,2 96,1 3,9Golędzinów 5,8 84,0 16,0 7,9 83,8 16,2 18,2 90,1 9,9Koło 5,8 97,0 3,0 10,1 96,3 3,7 13,2 96,7 3,3Sielce 10,4 91,4 8,6 17,6 93,5 6,5 23,1 94,2 5,8Czerniaków 4,4 82,8 17,4 8,0 86,6 13,4 11,8 90,4 9,6Wola 20,3 91,6 8,4 29,1 92,1 7,9 32,1 92,7 7,3Ochota 17,8 85,2 14,8 27,5 79,1 10,9 44,3 92,8 7,2T argówek 11,3 97,9 2,1 21,5 97,9 2,1 38,8 97,0 3,0Bródno 10,5 96,8 3,2 14,7 95,8 4,2 18,4 96,5 3,5M ary mon t 12,5 89,5 10,5 42,4

·** *-94,1 5,9 65,8 96,1 3,9

936,0 67,0 33,0 1171,4 69,3 30,7 1289,5 70,9 29,1

Ź r ó d ł o : R o c z n ik S t a t y s t y c z n y W a r s z a w y 1921/1922, t a b l . 26, s . 17/18 i z 1935. W y n i k i s p i s u l u d n o ś c i z 9 .X II.1931, s . 4—9 o r a z W a r s z a w a w l i c z b a c h 1939, s . 16.

Jakie zmiany zaszły w strukturze wyznaniowej W arszawy w latach 1921— 1939?

Przede wszystkim należy stwierdzić wzrost ludności dwóch podsta­wowych grup wyznaniowych — rzym sko-katolickiej i mojżeszowej. Licz­ba ludności rzym sko-katolickiej wzrosła z 597,8 tys. w 1921 r. do 900 tys. w 1939 r. Ludność w yznania mojżeszowego wzrosła w tym czasie z 310,3 tys. do 375,0 tys. W zględny udział ludności wyznania rzym sko-katolickie­go wzrósł w latach 1921— 1939 z 63,8% do ca 69,9%. Spadł natom iast udział ludności w yznania mojżeszowego z 33,1% do 29,1%. Należy za­

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 21

znaczyć, że spadek ten był szczególnie in tensyw ny w pierwszych latach dwudziestolecia międzywojennego. W latach 1918— 1921 odsetek ludności w yznania mojżeszowego spadł z 42,2 do 33,0. Spadek odsetka ludności w yznania mojżeszowego w W arszawie w latach 1921— 1939 był spowo­dowany szeregiem przyczyn. W okresie międzyspisowym (1921— 1931) przyrost rzeczywisty ludności w yznania rzymsko-katolickiego wynosił 183 tys. osób, a w yznania mojżeszowego tylko 43 tys. osób. W przyroście tym dom inującą rolę odgrywał napływ ludności do W arszawy wynoszący ogółem w latach 1921— 1931 164 tys. osób, z tego 129 tys. było wyznania rzymsko-katolickiego, a 30 tys. w yznania mojżeszowego. W idzimy więc, że W arszawa w chłaniała przede wszystkim ludność wyznania rzymsko­katolickiego, spośród której rekrutow ał się personel rozwijających się insty tucji publicznych i robotnicy nowych gałęzi przem ysłu, i usług szcze­gólnie będących w gestii państw a i samorządu. Trzeba zaznaczyć, że w spom niane instytucje, podobnie jak i właściciele dużych zakładów przem ysłowych (w tym także burżuazja żydowska) utrudniali dostęp Żydom do służby publicznej, przem ysłu i usług. W niektórych dziedzi­nach ograniczenia przekształcono w system atyczne rugowanie robotni­ków żydowskich. Tak było w w arszaw skich przedsiębiorstwach mono­polu tytoniowego i spirytusowego. Fakt ten zmusił klasowe związki za­wodowe do rozwinięcia akcji o rów ne praw a do pracy dla pracowników żydow skich42. W latach 1937— 1939 rugi Żydów z przedsiębiorstw i insty­tucji państwowo-sam orządowych stały się oficjalną doktryną prorządo- wego Obozu Zjednoczenia Narodowego, k tóry naw iązyw ał do zwalczanej niegdyś przez piłsudczyków ideologii antysem ityzm u ruchu narodowego, mającego silne w pływ y w polskich w arstw ach średnich W arszawy oraz w Rządzie i Zarządzie Miejskim. W uchwale kom isji narodowościowej Rady Naczelnej Obozu Zjednoczenia Narodowego stw ierdzano m. in.: „Żydzi należą do pozapaństwowej grupy posiadającej odrębne cele narodowe... osłabiają przez swą liczebność i znaczny wpływ w wielu dziedzinach życia norm alny rozwój sił narodow ych i państw owych” 43. Cytowana uchwała zalecała w ydatne zmniejszenie liczby Żydów przez przym usową emigrację oraz zalecała przym usową regulację liczby Ży­dów w szeregu zawodach. Obok przyczyn natu ry politycznej słabszy przy­rost rzeczywisty ludności w yznania mojżeszowego był spowodowany jej m niejszym przyrostem naturalnym . W latach 1921— 1931 na skutek przy­rostu naturalnego ludność W arszawy w yznania rzymsko-katolickiego wzrosła o 54 tys. osób, a w yznania mojżeszowego ty lko o 13 tys., a więc nieproporcjonalnie mniej do odsetka ludności W arszawy tego w y­znania.

Inna uwaga, która nasuwa się przy analizie danych tablicy 7 i 8, to stw ierdzenie stosunkowo wysokiego odsetka ludności wyznania mojże­szowego w Warszawie. Odsetek ten był trzykro tn ie wyższy od odsetka ludności wyznania mojżeszowego w granicach ówczesnego państw a pol­skiego. Podobna sytuacja istniała w w ielu innych większych m iastach wschodnich, południowych i centralnych II Rzeczypospolitej.

42 Zob. S praw ozdan ie K om isji C en tra ln e j Z w iązków Z aw odow ych z działalności i s ta n u zw iązków zaw odow ych w Polsce w la ta c h 1925—1928, W arszaw a 1929, s. 277—283.

43 P o lsk a G ospodarcza, z. 22, 28.V .1938, s. 11.

http://rcin.org.pl

2 2 M arian D rozdow ski

W świetle spisu 1931 r. na 100 osób było w yznania mojżeszowego: w W arszawie 30,1 w W ilnie 28,2

Łodzi 33,5 Poznaniu 0,8Lwowie 31,9 Katowicach 5,0Krakowie 25,8 Gdyni 2,0

Ź r ó d ł o : A . P a ń s k i , G łó w n e m i a s t a P o l s k i w g s p i s u p o w s z e c h n e g o 1931, K r o n i k a W a r ­s z a w y 1938, z . 1, s . 34 i M R S 1939, s . 39, t a b l . 38.

Źródła dużej koncentracji ludności wyznania mojżeszowego w W ar­szawie tkw iły w historycznych przem ianach struk tu ry społeczno-zawo­dowej miasta, które po powstaniu styczniowym wkraczając na drogę burzliwego rozwoju kapitalizm u ściągnęło do siebie ludność w większości związaną z handlem, rzemiosłem i chałupnictwem.

Następna uwaga, jaka nasuwa się przy analizie tablicy 8, to stw ier­dzenie koncentracji ludności żydowskiej w kilku okręgach miasta. Był to przede wszystkim w 1939 r. okręg M uranowa (91,3%), Powązek (76,9%), Leszna (58,2%) i Grzybowski (54,5%). Poza tym wysoki był odsetek ludności żydowskiej w okręgu Ratuszowym (45,8%), na Starym Mieście (38,2%). Na przestrzeni dwudziestolecia m iędzywojennego ta koncentracja utrzym yw ała się. Analizując przem iany w rozmieszczeniu tery torialnym ludności żydowskiej w W arszawie wypada stwierdzić, że rósł odsetek Żydów w takich okręgach jak: Leszno, Powązki, Grzybowski, Ratuszo­w y i Towarowy. Odsetek ten spadł natom iast znacznie na Mokotowie, Grochówie, Sielcach, Ochocie, Pradze i Marymoncie.

Źródła powyższych zjawisk tkw ią — moim zdaniem — m iędzy inny­mi w m niejszym stopniu asymilacji ludności żydowskiej w porów naniu do bardziej rozw iniętych ekonomicznie i społecznie krajów. W W arsza­wie, jako największym skupisku ludności żydowskiej w Polsce, dało się to szczególnie zauważyć. Podczas spisu 1921 r. na 100 osób w yznania mojżeszowego podało język polski jako język ojczysty 18,9%, a w 1931 r. 5,5%. W Krakowie procent ten wynosił w 1931 r. 18,6, we Lwowie 24,1, a w Poznaniu 29,2 44. Nowoczesna cywilizacja przem ysłowa i związane z nią tendencje dezintegracji historycznie ukształtow anych m niejszościo­w ych grup narodowościowo-wyznaniowych i religijno-obyczajowych nie w ystępow ały tak w yraźnie w Warszawie, jak w Paryżu, Hadze, Londy­nie, Brukseli czy w innych stolicach europejskich. Powolne zmiany struk ­tu ry społeczno-zawodowej ludności Polski utrzym yw ały ludność żydow­ską w tradycyjnych, historycznie ukształtow anych stosunkach gospodar­czo-społecznych. Poczucie odrębności religijno-obyczajowych nadal było bardzo silne,’ a z drugiej strony obskurantyzm katolicki i antysem ityzm rozw ijający się szczególnie silnie w latach trzydziestych u trudn iał wza­jem ne przenikanie różnych środowisk wyznaniowych, obyczajowych i kulturalnych. Procesy asymilacyjne obejm owały przede wszystkim inteligencję, w m niejszym stopniu w arstw y średnie, żyjące z handlu, przem ysłu, rzemiosła i chałupnictwa.

Jak już zaznaczyliśmy, narodowościowy podział ludności był opraco­w any bardzo ogólnie. Opierając się na spisie z 1921 r. opracowano s truk ­tu rę narodowościową według zasady samookreślenia narodowości, a w 1931 r. według języka ojczystego (por. tabl. 9).

44 K ro n ik a W arszaw y 1938, z. 1, s. 34; MRS 1939, s. 39.

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 23

T a b l i c a 9

Ludność W arszawy wg przynależności narodow ościowej w 1921i 1931 r.

N arodow ość lub język ojczysty

1921 1931

tys . % tys. %

polska 677,7 72,3 826,2 70,5uk ra iń ska (ruska) 0,5 0,1 1,3 0,1b iałoruska 0,3 0,0 0,6 0,1rosyjska 2,4 0,3 4,0 0,4niem iecka 0,8 0,1 1,9 0,2żydow ska 252,3 26,9 333,3 28,4in n a lub nie podana 2,7 0,3 4,6 0,3

ogółem 936,7* 100,0 1171,9 100,0

Ź r ó d ł o : P i e r w s z y P o w s z e c h n y S p is R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k ie j z 30.I X .1921, S t a t y s t y k a P o l s k a t . X IV , W a r s z a w a 1926, t a b l . X I i M R S 1939, s . 37, t a b l . 33.

W yniki spisu z 1921 r. trudne są do porównania z wynikam i 1931 r., bowiem subiektywne poczucie narodowości nie zawsze pokrywa się z określeniem języka ojczystego. Poza tym należy pamiętać, że spis 1921 został przeprowadzony w specjalnych warunkach, kiedy silne były reper­kusje wojny polsko-radzieckiej i szalejący po niej te rro r wobec tzw. ele­m entów antynarodowych i antypaństwowych. Poza tym część Żydów, która przyjechała do Polski z Rosji Radzieckiej, starała się o obyw atel­stwo polskie. W takiej sytuacji 57 776 osób w yznania mojżeszowego określiło swoją narodowość jako polską (tj. 18,9%). Dla wyznania grecko- -katolickiego odsetek ten wynosił 78,5, dla prawosławnego 50,5, dla ew an­gelickiego 93,6 45. Powyższe odsetki każą powątpiewać w ścisłość danych spisowych. Ich krytykę z punktu widzenia m. in. statystyki narodowo­ściowej przeprowadzili Leon W a s i l e w s k i 46 i Ludwik K r z y w i c - k i 47. Zmiany w strukturze narodościowej były na przestrzeni la t 1921— 1931 minimalne. Większa dokładność spisowa, poczucie solidarności gru­powej w walce z antysem ityzm em oraz wzrost wpływów różnych kierun­ków sjonistycznych — oto czynniki, które spowodowały wzrost odsetka ludności żydowskiej W arszawy. Poza tym nieznacznie wzrósł odsetek lud­ności rosyjskiej i niemieckiej. Opracowanie dokładne s truk tu ry narodo­wościowej W arszawy w latach m iędzywojennych w różnych aspektach społeczno-zawodowych przekrojów pozostaje nadal problem em otwartym .

45 S ta ty sty k a P o lsk a t. X IV , W arszaw a 1926, tab l. X I.46 Zob. L. W a s i l e w s k i , S p raw y narodow ościow e w teo rii i życiu, W ar­

szaw a 1929.47 Zob. L. K r z y w i c k i , Spis ludności i zw ie rzą t gospodarsk ich z d n ia

30 w rześn ia 1921, W arszaw a 1923 i M iesięczn ik S ta ty sty czn y 1922, t. V, z. 5 i 6.

http://rcin.org.pl

24 M arian D rozdow ski

S T O S U N K I Z A W O D O W E W A R S Z A W Y W Ś W IE T L E S P I S U Z 1921 I 1931 R .

Poznanie struk tu ry zawodowo-klasowej ludności jest kluczem do zro­zumienia podstawowych procesów ekonomicznych i politycznych, za­chodzących w społeczeństwie. Dlatego też strukturze tej poświęcamy szczególną uwagę.

Pierwsze pytanie, na k tóre trzeba by odpowiedzieć jest następujące: jakie przem iany zaszły w strukturze zawodowej ludności W arszawy w okresie bezpośrednio poprzedzającym powstanie II Rzeczypospolitej i w pierwszych latach jej istnienia? Odpowiedź na nie umożliwia po­równanie danych powszechnego spisu z 1897 r. z danym i spisu z 1921 (por. tabl. 10).

T a b l i c a 10 S tru k tu ra zawodowa ludności m . W arszaw y

(zawodowo czynnej i b iernej) w r. 1897 i 1921 (% )

D ziały zawodowe

1897 1921

m. W ar­szawa

m. W ar­szawa

i przedm .

W ielkaW arsza­

wa

roln ictw o 0,37 0,55 0,92przem ysł 36,12 36,56 35,26handel i kom uni­

kacja 26,99 26,13 34,40służba publiczna 6,96 6,77 11,07służba domowa 20,80 21,38 5,13inne 8,81 8,61 13,22

1 100,00 100,00 100,00

2 r ó d ł o : W . T r z c i ń s k i , E w o lu c ja s t r u k t u r y z a w o d o w e j i s o ­c j a ln e j l u d n o ś c i m . W a r s z a w y w o k r e s i e 1897/1921 j a k o te ż p o d z ia ł t e j ż e l u d n o ś c i n a w a r s t w y s p o łe c z n e i p o d łu g d o c h o d ó w , W a r s z a ­w a 1927, s . 2.

Na przestrzeni dwudziestopięciolecia 1897— 1921 znacznie powiększył się odsetek ludności żyjącej z rolnictwa. Był to w ynik wcielenia do W ar­szawy w 1916 r. szeregu przedmieść oraz wojennej pauperyzacji ludności, która wobec braku pracy m usiała czerpać dochód z m ałych działek rolni­czych i ogrodowych. Z przem ysłu żył w 1921 m niejszy odsetek ludności niż w 1897 r. Dewastacja urządzeń przem ysłowych m iasta, która nastą­piła w czasie pierwszej w ojny światowej spowodowała zmniejszenie od­setka ludności zatrudnionej w przemyśle.

Poważny wzrost odsetka osób zatrudnionych w handlu i kom unikacji był także rezultatem w ojny i inflacji, która zwiększała znacznie liczbę ludności zajm ującej się pośrednictwem handlowym. Poza tym wzrósł od­setek zatrudnionych w komunikacji, w tym przede wszystkim na kolei.

Pow rót W arszawy do funkcji m iasta — stolicy niepodległego państw a m iał istotny wpływ na zwiększenie odsetka ludności zatrudnionej w służ­bie publicznej. Jest rzeczą oczywistą, że powstające urzędy, placówki oświatow o-kulturalne, rozw ijająca się służba zdrowia, dawały zatrudnie­nie znacznej części ludności stolicy. Charakterystycznym procesem był

http://rcin.org.pl

S tr u k tu r a ludności W a rsza w y 1918— 1939 25

poważny spadek ludności zatrudnionej w służbie domowej. Był to wynik pauperyzacji warszawskich w arstw średnich, które decydowały o popycie na służbę domową.

Przejdziem y teraz do dokładniejszej analizy struk tu ry zawodowej ludności W arszawy w świetle spisu 1921 i 1931 r.

Tablica 11 obrazuje rozwój ludności W arszawy wykonującej pracę zawodową w latach 1921 i 1931 z uwzględnieniem podziału w yzna­niowego.

T a b l i c a U

Ludność wykonująca pracę zawodową w 1921 i 1931 r.

W yznania

Wyszczególnieniewszystkie

chrześc. i nie podane

mojżeszowe

czynni i bierni w tys* 1921 875,3 581,3 294,01931 1092,9 759,3 333,0

czynni w tys. 1921 372,7 268,1 104,61931 531,5 386,1 154,5

% czynnych 1921 42,6 46,1 35,61931 48,6 50,8 43,6

Ź ródło: T a j t e l b a u m , op. c it., s. 88.* P o m i n i ę t o o s o b y o n i e o k r e ś l o n y m s t a n o w i s k u s p o łe c z n y m .

Dane tablicy wykazują, że w okresie 1921— 1931 ludność zawodowo czynna i bierna W arszawy wzrosła ogółem o 40,2%. Odsetek mieszkań­ców zawodowo czynnych wzrósł z 42,6% w 1921 r. do 48,6% w 1931 r. Fakt powyższy oznaczał produktyw izację ludności W arszawy, szczegól­nie dynamicznie w ystępującą w grupie wyznania mojżeszowego, dla której odsetek czynnych wzrósł w latach 1921— 1931 z 35,6 do 43,6. Mimo tych postępów produktywizacji, ludność wyznania mojżeszowego w yka­zywała znacznie większe obciążenie czynnych zawodowo osobami bez­czynnymi. Na 100 osób czynnych przypadało bezczynnych wyznania chrześcijańskiego 98,2, a w yznania mojżeszowego 133,1. Przy czym w gru­pie drobnomieszczaństwa obciążenie to wynosiło dla wyznania chrześci­jańskiego 103,8, a dla w yznania mojżeszowego 165,7 48. W skaźnik ten odzwierciedlał szczególną nędzę żydowskich mas drobnomieszczańskich, które wobec trudności znalezienia pracy zmuszone były pozostawać na utrzym aniu głowy rodziny.

Główne kierunki zmian w struk tu rze zawodowej ludności W arszawy prezentuje tablica 12.

W 1921 r. w rolnictw ie i leśnictw ie było zatrudnionych 4084 osób (w tym 1595 kobiet). Poważną rolę w gospodarstwach rolnych położonych na przedmieściach W arszawy odgrywało ogrodnictwo (w tym warzyw­nictwo, sadownictwo, szkółkarstwo, nasiennictwo, kwiaciarstwo) nasta­wione na obsługę chłonnego rynku warszawskiego.

48 T a j t e l b a u m , op. cit., s. 89.

http://rcin.org.pl

26 M arian D rozdow ski

T a b l i c a 12

S tru k tu ra ludności W arszaw y zawodowo czynnej w la tach 1921— 1931

D ziały1921 1931

tys. % tys. %

roln ictw o, ogrodnictw o 4,1 1,0 4,9 0,9przem ysł i rzem iosło 128,8 31,2 229,2 40,6handel i ubezpieczenia 78,6 19,0 101,1 18,8kom unikacja i tran sp o rt 32,0 7,7 36,5 6,4służba dom ow a 33,2 8,0 57,3 10,1służba pub liczna 67,1 16,3 102,0 18,1nie zarobkujący 51,9 12,6 28,7 5,1bez bliższego określenia zawodu 17,6 4,2 — —

razem 413,3 100,0 564,7 100,0

Ź r ó d ł o : P a ń s k i , W a r s z a w a w ś w i e t l e s p i s u p o w s z e c h n e g o . . . ; K r o n ik a W a r ­s z a w y 1935, z . 3, s . 120.

W spomniany dział rolnictw a zatrudniał w 1931 r. 1431 osób49. W okre­sie 1921— 1931 w strukturze ludności rolniczej W arszawy nie zaszły po­ważniejsze zmiany. W przem yśle i górnictwie było zatrudnionych w 1921 r. 128 844 osób zawodowo czynnych, co łącznie z zawodowo b ier­nymi stanowiło 34,4% ogółu ludności s to licy 50. Najbardziej rozwiniętą gałęzią przem ysłu w W arszawie w 1921 r. był przem ysł odzieżowy i ga­lanteryjny, w którym było zatrudnionych 47 239 osób zawodowo czyn­nych, a łącznie z zawodowo biernym i 106 267 osób, tj. 11,3% ogółu lud­ności W arszawy. Przem ysł ten opierał się głównie na małych zakładach i w arsztatach rzemieślniczych. Jeżeli chodzi o charakter produkcji to dominowało: krawiectwo, wyrób obuwia i b ieliźn iarstw o51. Drugą co do ilości zatrudnionych gałęzią przem ysłu warszawskiego był przemysł m e­talowy. Pracowało tu 12 600 osób zawodowo czynnych, co łącznie z za­wodowo biernym i stanowiło 3,5% ludności W arszawy. Podobnie rozwi­nięty był przem ysł spożywczy, zatrudniający 12 015 osób, co łącznie z zawodowo biernym i stanowiło 3,7% ludności W arszaw y52. Poważną rolę odgrywał również przem ysł budowlany (2,9% ludności zawodowo czynnej i biernej), drzew ny (2,2% ludności zaw. czyn. i biern.) oraz prze­mysł maszynowy i elektrotechniczny (2,1% ludności zawodowo czynnej i biernej) 53. Na uwagę zasługuje także stosunkowo rozw inięty przemysł usług kom unalnych (gaz, woda, elektryczność) i przem ysł poligraficzny. W obu tych działach pracowało 8100 osób zawodowo czynnych, którzy łącznie z rodzinami stanowili 2,2% ludności stolicy. W latach 1921— 1931

49 S ta ty s ty k a Polski, t. X IV , tab l. X V II, s. 22.50 R ocznik W arszaw y 1923/24, tab l. 19, s. 18.61 S ta ty s ty k a P olsk i, t. X IV, tab l. X V II, s. 32.62 R ocznik W arszaw y 1923/24, tab l. 19, s. 18.53 Ib idem .

http://rcin.org.pl

wzrósł odsetek ludności zawodowo czynnej w przemyśle z 31,2 do 40,6. W zrost ten był wynikiem powolnego procesu industrializacji Warszawy, zahamowanego przez kryzys. Przyrost względny zawodowo czynnych w okresie 1921— 1931 (1921 = 100) zatrudnionych w przemyśle, rzemio­śle wynosił 5l,4% , podczas gdy ogólna ilość osób wykonujących pracę zawodową wzrosła łącznie o 42,6% 54. Przyrost zatrudnienia w ystąpił głównie w gałęziach przem ysłowych opartych przede wszystkim na pro­dukcji maszynowej, tj. w przem yśle metalowym, maszynowym, elektro­technicznym, chemicznym i budowlanym 55.

Rola handlu w stosunkach zawodowych stolicy spadła nieznacznie, ponieważ odsetek zatrudnionych w nim osób zmniejszył się z 19,0 w 1921 r. do 18,8 w 1931. W liczbach bezwzględnych natom iast ilość osób zawodowo czynnych w handlu wzrosła w tym czasie z 79,3 tys. do105,6 tys., a więc o 33,2% 56. Handel warszawski był handlem w ybitnie drobnomieszczańskim, tzn. opartym na m ałych sklepikach, w których pracowali właściciele wraz z członkami rodzin. I tak w 1921 r. na 36 916 właścicieli zakładów handlowych tylko 4588 zatrudniało obcą siłę robo­czą 57. Zacofanie społeczne handlu warszawskiego polegało także na jego branżow ym układzie. Był to głównie handel, służący obsłudze w ew nętrz­nego rynku stołecznego — w tow ary powszechnego użytku. Słabo rozwi­nięty był handel spółdzielczy, w którym było tylko 1864 zawodowo czyn­nych. Podobnie niewielką rolę odgrywał w strukturze zawodowej handel pieniężny, ubezpieczenia i giełdy. Stan ten przetrw ał poza m ałymi zmia­nami (rozwój spółdzielczości) do 1939 r.

Odsetek ludności zatrudnionej w służbie publicznej wzrósł w latach 1921— 1931 z 16,3% do 18,1%. Ogółem zaś przyrost zawodowo czynnych w tym dziale wynosił 42,9% (1921 — 100). Jaka była s truk tu ra we­w nętrzna tego działu, k tóry odgrywał tak doniosłą rolę w życiu stolicy? Na 49 927 osób zawodowo czynnych w 1921 r. 22 800 osób zatrudnionych było w adm inistracji państwowej i samorządowej, 7301 w służbie zdro­wia, 4330 w organizacjach i instytucjach społecznych, 10 720 w szkolni­ctwie i wychowaniu, 3732 w nauce i sztuce oraz 1044 w instytucjach kościelnych 58.

Łącznie z ludnością zawodowo bierną służba publiczna obejmowała w 1921 r. 10,8% ludności W arszawy, nie licząc wojska, w którym pełniło służbę 22 551 osób, a więc 2,4% ludności stolicy.

W 1931 r. poważnie w porównaniu do 1921 r. wzrosły takie działy służby publicznej, jak szkolnictwo, oświata i ku ltu ra oraz służba zdrowia 59.

W dziale kom unikacji i transportu spadł odsetek ogółu zawodowo czynnych z 7,7 w 1921 r. do 6,4 w 1931 r., przy czym w liczbach abso­lutnych przyrost zawodowo czynnych wynosił w tej grupie 13,0%. We­dług spisu 1921 r. na 31 963 osób czynnych zawodowo w tej grupie za­trudnionych było w łączności 4071, na kolejach żelaznych 16 305, na kolejkach i w tram w ajach m iejskich — 3010 osób, w innych rodzajach

54 T a j t e l b a u m , op. cit., s. 95.55 Por. S ta ty s ty k a Polski, s e r ia C, z. 49. W arszaw a 1937, tab l. 28, s. 46.56 T a j t e l b a u m , op. cit., s. 95.57 S ta ty s ty k a Polski, t. X IX , tab l. X X V II, s. 36.58 Ib idem , t. XIV, tab l. X V II, s. 41—43.59 Ib idem , se ria C, z. 49, tab l. 28, s. 132—140.

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 27

http://rcin.org.pl

28 M arian D rozdow ski

kom unikacji i transportu — 3617 osób oraz w pracach pomocniczych — 4945 osób 60. Spis z 1931 r. zanotował poważne zmiany w układzie grupy zawodowej — kom unikacja i transport. Ilość osób zatrudnionych w łącz­ności wzrosła do 4567, w służbach transportow ych spadła ilość kolejarzy do 7394 osób oraz ilość osób zatrudnionych w żegludze śródlądowej do 246 (w 1921 r. — 514). Charakterystyczny był poza tym wzrost zatrud­nionych w lotnictwie cywilnym z 29 osób w 1921 r. do 145 osób w 1931 r.61

T a b l i c a 13Ź ródła u trzym an ia ludności w poszczególnych okręgach W arszaw y

w 1931 r. (w odsetkach)

Okręg R oln i­ctw o

Przem ysł H andel i ubezp.

K om un.transp .

Służbapubl.

Służbadom ow a

U trzym . się bez pracy

K rak . Przedm . 0,7 33,9 22,0 6,4 23,2 6,6 7,2S ta re M iasto 0,3 46,1 22,2 7,2 14,3 3,7 6,2Leszno 0,3 49,5 24,2 5,5 11,6 4,6 4,3M uranów 0,2 46,0 34,6 3,0 7,4 4,9 3,9Pow ązki 0,3 55,7 21,6 7,8 8,4 2,4 2,8Towarowy 0,4 46,3 19,7 13,2 12,0 3,6 4,8Mirowski 0,3 45,4 22,7 9,3 12,7 4,7 4,9G rzybowski 0,3 35,1 31,1 6,1 14,5 7,5 5,4Ujazdow ski 0,8 35,1 16,0 7,9 25,5 8,0 6,7O rdynackie 0,9 29,9 23,1 5,9 22,8 9,7 7,7Koszyki 1,2 24,0 18,7 6,7 27,0 10,4 12,0Ratuszow y 0,7 25,2 31,5 2,9 23,3 11,2 5,2Solec 0,9 30,0 21,1 5,6 23,8 9,7 8,9P raga-P n 0,3 42,6 14,5 14,6 19,1 3,3 5,6P raga-Pd 0,4 47,5 15,7 17,0 11,7 2,6 5,1Mokotów 1,9 43,5 13,8 11,1 19,2 5,1 5,4Grochów 2,9 48,2 10,7 11,6 19,0 3,4 4,2Golędzinów 0,8 53,1 8,4 21,0 11,4 1,4 3,9Koło 1,5 68,0 8,3 9,4 9,8 1,2 1,8Sielce 1,9 56,0 12,0 8,6 13,3 2,4 5,8Czerniaków 7,0 53,7 13,3 9,2 11,2 2,4 3,2W ola 2,5 64,8 10,2 9,3 8,7 1,8 2,7O chota 2,2 55,3 12,6 14,4 9,2 2,6 3,7T argówek 1,1 55,7 5,6 17,5 12,6 1,1 3,4Bródno 0,7 34,7 9,9 36,0 10,1 1,3 7,4M arym ont 0,6 45,5 9,6 8,0 26,4 4,4 5,5

Ź r ó d ł o : D o d a te k d o R o c z n ik a S ta t y s t y c z n e g o , W a r s z a w a 1935 r . W a ż n ie j s z e w y n i k i s p i s u lu d n o ś c i z 9 .X II.1931 r . , s . 10—15.

Liczba zawodowo czynnych w dziale służby domowej wzrosła z 33,3 tys. w 1921 r. do 57,9 tys. w 1931 r., a więc o 73,9% . Był to więc przy­rost najw iększy w porównaniu do pozostałych grup zawodowych.

60 S ta ty s ty k a Polsk i, t. X IV , tab l. X V II, s. 38—40.61 Ib idem , se r ia C, z. 49, tab l. 28, s. 132.

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 29

Przyrost ten był związany z popraw ą poziomu życiowego w arstw średnich oraz zwiększoną podażą niewykwalifikowanej siły roboczej, szczególnie kobiecej, przybyw ającej ze wsi podw arszaw skiej62.

Przejdźm y teraz do opisu stosunków zawodowych w poszczególnych okręgach W arszawy. Opis ten opieram y na danych spisu 1931 r., ponie­waż opracowanie spisu z 1921 r. nie uwzględniło podziału zawodowego ludności w edług okręgów. Za podstawę analizy służyć będzie tablica 13.

Z danych tablicy wynika, że stosunkowo największy odsetek ludności żyjącej z rolnictw a i ogrodnictwa występował na Czerniakowie, Grochó­wie, Woli i Ochocie. Jeśli chodzi o rejony miasta, to najbardziej rolnicze były: tzw. M iasto-ogród Czerniaków (21,8%) i Saska Kępa (8,9%).

Ludność zatrudniona w przem yśle i rzemiośle najliczniej była repre­zentow ana w dzielnicach: Koło, Wola, Powązki, Targówek i Ochota.

Typowo handlowymi rejonam i W arszawy były: M uranów — a w tym Nalewki Wschodnie, rejon Karm elicki na Lesznie, rejon Mirowski i plac Grzybowski.

Dział kom unikacji i transportu zatrudniał stosunkowo największy odsetek ludności Bródna, Golędzinowa, Targówka, Pragi Południe, Pragi Północ i Ochoty.

Służba publiczna, a więc przede wszystkim urzędnicy nadawali ton takim rejonom W arszawy jak: Koszyki, M arym ont wraz z Żoliborzem, Ujazdowskie, Solec, Ratuszowy i Krakowskie Przedmieście.

We wspom nianych rejonach W arszawy najliczniej była reprezentow a­na również służba domowa. Stanow iła ona tu taj ca 10% ludności. W dziel­nicach urzędniczych oraz w dzielnicach kolejarzy (Bródno, Golędzinów, Targówek) koncentrował się także najw iększy odsetek ludności nie utrzy­m ującej się z pracy zawodowej, tj. przede wszystkim emerytów.

Przedstaw im y teraz — korzystając z wyników badań A. T a j t e 1- b a u m a 63 — wyznaniowy aspekt stosunków zawodowych Warszawy.

S truk tu rę wyznaniową ludności W arszawy według grup zawodu oraz zmiany, które zaszły w latach 1921— 1931 w tej struk turze ilustruje tablica 14.

Z danych przytoczonych w tablicy wynika, że ludność chrześcijańska w liczbach bezwzględnych w zrosła w latach 1921— 1931 we wszystkich działach zawodowych, poza rolnictwem . W liczbach względnych większe przesunięcia w ystąpiły w takich działach, jak: służba domowa, kom unika­cja i transport. Bardzo nieznacznie wzrósł odsetek ludności chrześcijań­skiej, zatrudnionej w przem yśle i rzemiośle (z 39,6% do 41,2%). W ydaje się, że postęp przemysłowy prowadził do zmiany struk tu ry wewnętrznej tego działu, tzn. wzrosła rola pro letaria tu średnich i dużych zakładów przemysłowych. Spadek odsetka ludności chrześcijańskiej zatrudnionej w kom unikacji i transporcie w ynikał z polityki kolejowej rządu. W 1921 r. w okresie nie zakończonej jeszcze w pełni demobilizacji arm ii w W arsza­wie koncentrował się znaczny odsetek kolejarzy. W latach następnych nastąpiły przemieszczenia, głównie do wschodnich dyrekcji kolejowych.

S truk tu ra zawodowa ludności żydowskiej wykazywała w latach 1921— 1931 znacznie większą dynam ikę zmian. Nastąpił przede wszystkim po­ważny spadek odsetka ludności żydowskiej żyjącej z handlu.

62 Zob. W a y d e l - D m o c h o w s k a , op. cit., s. 201—210.63 T a j t e l b a u m , op. cit., s. 69— 96.

http://rcin.org.pl

30 M arian D rozdow ski

Źró

dło

: T

aj

te

lb

au

m,

op

. ci

t.,

s.

87.

Ta

bli

ca

14

Ludn

ość

War

szaw

y w

edłu

g gr

up

zaw

odow

ych

(czy

nni

i bi

erni

za

wod

owo)

19

21—

1931

Licz

ba

Żyd

ów

na

100

osób

w

dane

j gr

upie

1931

30,1

13.0

32,5

50,7

16,4

16,9 8,1

21.1

1921

33.1

6,0

33.1

59.7

14.1

14,9

19.8

21.2

Wyz

nani

a

moj

żesz

owe

%19

31

100,

0

0,3

46,0

33,3 4,9

7.4

1.4

6,7

1921

100,

0

0,2

39,6

41,8 4,5

5,4

2,3

6,2

lie

poda

ne

1931

100,

0

1,0

41,2

14,0

10.7

15,6 6,7

10.8

chrz

eśc.

ii

| 19

21

|

100,

0

1,3

39.6

14,0

13.6

15.4

4,

6

11.5

moj

żesz

owe

tys.

1931

352,

7

1,2

162,

2

117,

517

,2

26,0 4,9

23,7

1921

|

310,

3

0,5

122,

8

129,

714

,0

16,9 7,0

19,4

chrz

eśc.

i nie

po

dane

1931

|

819.

2

8,1

337,

5

114.

3 87

,5

127,

755

,4

88,7

1921

624,

4

8,5

247,

9

87.5

85.5

96,3

28.6

72,1

Gru

py

zaw

odow

e

Cała

lu

dnoś

ćro

lnic

two

(z og

rodn

ictw

em

itd.

)pr

zem

ysł

i rz

emio

sło

(z „r

o­bo

tnik

ami

bliż

ej

nie

okre

ślo­

nym

i”)

hand

el

(z ap

teka

mi

oraz

pr

a­są

, w

ydaw

nict

wam

i i

czy­

teln

ikam

i),

pryw

atne

za

kła­

dy ub

ezp.

, po

śred

nict

wo,

w

ynaj

em

pom

iesz

czeń

(b

ez

wła

śc.

dom

ów)

kom

unik

acja

i

tran

spor

t Sł

użba

pu

bl.,

adw

okat

ura,

it

d.,

kośc

iół

i zw

. za

wod

o­w

e,

szko

lnic

two

i oś

wia

ta,

wid

owis

ka,

lecz

nict

wo

i hi

­gi

ena

(fry

zjer

stw

o it

d.)

służ

ba

dom

owa

emer

yci

i in

wal

idzi

, w

łaśc

. do

mów

i

kapi

tali

ści,

osob

y bi

erne

be

z us

talo

nej

przy

­na

leżn

ości

do

osób

cz

yn­

nych

, os

oby

utrz

ym.

się

bez

prac

y, z

awód

ni

ewia

dom

y

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 31

O ile w 1921 r. 41,8% ludności żydowskiej żyło z handlu to w 1931· r. już tylko 33,3%. W pływ na ten stan rzeczy w yw arła inspirow ana przez endeków wielka akcja bojkotu żydowskich placówek handlowych. Część ludności żydowskiej, nie m ając możliwości prowadzenia działalności han­dlowej przeszła do zajęć przemysłowych, głównie do rzemiosła i cha­łupnictwa. W latach 1921— 1931 odsetek ludności żydowskiej, zatrudnio­nej w tej grupie zawodowej (przemysł i rzemiosło) wzrósł z 39,6 do 46,0. Gdy w 1921 r. liczba ludności żydowskiej żyjącej z rzemiosła i przemysłu była praw ie równa liczbie ludności żyjącej z handlu, to w 1931 r. lud­ność żydowska w rzemiośle i przem yśle przewyższała grupę żyjących z handlu o 40%. Nastąpił więc poważny proces produktyw izacji ludności żydowskiej w W arszawie. Przejaw em tego był także wzrost odsetka lud­ności żydowskiej żyjącej z kom unikacji i transportu oraz spadek odsetka zatrudnionych w służbie dom ow ej64.

Na zakończenie rozdziału dokonamy porównania stosunków zawodo­wych W arszawy z analogicznymi stosunkam i w innych większych m ia­stach II Rzeczypospolitej. Będą nam tu pomocne dane tablicy 15.

T a b l i c a 15 Podział zawodowy ludności n iek tó rych w iększych m iast

II R zeczypospolitej w 1931 r.

Przem ysł i rzem iosło

H andel i ubezp.

K om unik , i tran sp .

S łużba pub l. szkolnictw o Inne

tys. % ty s . | % tys . | % ty s . | % tys . | %

W arszaw a 500 42,7 235 20,1 105 8,9 161 13,7 171 14,6Łódź 376 62,2 103 17,1 29 4,8 50 8,2 47 13,7Lwów 94 30,0 64 20,6 31 10,0 45 14,4 78 25,0Poznań 89 36,1 43 17,4 34 13,7 32 13,7 48 19,7K raków 67 30,6 46 20,8 17 7,5 33 15,2 56 25,9-W ilno 68 34,7 35 18,0 20 10,1 29 14,7 43 22,5

Ź r ó d ł o : W a r s z a w a w l i c z b a c h 1939, s . 72.

W arszawa nie wykazywała wyraźnej przewagi określonej grupy za­wodowej. Pod względem odsetka zatrudnionych w przem yśle i rzemiośle ustępowała tylko Łodzi. Rozwinięty był tu handel, w tej dziedzinie jed­nak trochę wyższy odsetek ludności wykazywały K raków i Lwów. Sto­sunkowo niski był odsetek mieszkańców W arszawy zatrudnionych w ko­m unikacji i transporcie. Był on niższy niż w Poznaniu, W ilnie i Lwowie. Było nader charakterystyczne, iż naw et odsetek mieszkańców W arsza­wy zatrudnionych w służbie publicznej, mimo stołecznego charakteru miasta, był mniejszy niż w analogicznej grupie odsetek ludności K rako­wa, W ilna i Lwowa. Do 1918 r. Kraków i Lwów dysponowały znacznie lepszymi w arunkam i rozwoju samorządu, szkolnictwa, nauki, kultury, a co za tym idzie rozwoju grup społecznych zatrudnionych w służbie publicznej lub w wolnych zawodach. Po 1918 r. W arszawa intensywnie „goniła” te miasta, nie uzyskała jednak w yraźnej przewagi względnej tzn. w stosunku do liczby mieszkańców.

64 T a j t e l b a u m , op. cit., &. 92.

http://rcin.org.pl

32 M arian D rozdow ski

S T R U K T U R A L U D N O Ś C I W A R S Z A W Y W E D Ł U G S T A N O W I S K A S P O Ł E C Z N E G O

Tablica 16 pozwala nam przedstawić ogólnie podział ludności W ar­szawy według stanowiska społecznego oraz zmiany, jakie w nim zaszły w latach 1921— 1931.

T a b l i c a 16 S truktura ludności Warszawy wg stanowiska społecznego

1921 1931

Stanowisko społeczne zawodowo czynnitys. % tys. %

samodzielni zatrudn. obce siły robocze 16,2 3,9 17,4 3,1

samodzielni nie zatrudn. obcych sił roboczych 74,2 17,9 104,4 18,5

pomagający czł. rodzin 9,5 2,3 15,9 2,8pracownicy umysłowi 68,1 16,5 102,3 18,1robotnicy 192,9 46,7 296,0 52,4osoby o nie określonym stanowisku 52,4 12,7 28,7 5,1

razem 413,3 100 564,7 100 *

Ź r ó d ło : P a ń s k i , W a r s z a w a w ś w i e t l e s p i s u . . . , s . 14.

Analiza danych tabeli wskazuje, że najliczniejszą grupę społeczną W ar­szawy stanowili robotnicy. W świetle powszechnych spisów ludności liczba robotników warszawskich wzrosła w latach 1921— 1931 o 98,9 tys. osób, tj. o 48% . Faktyczny wzrost był nieco m niejszy ponieważ — jak już zazna­czono — arkusze spisowe z 1921 r. wliczały ok. 11 tys. bezrobotnych i 3 tys. osób o zawodzie niewiadomym do grupy o nieokreślonym stanow isku spo­łecznym, podczas gdy w spisie 1931 r. osoby te zaliczone były do robotni­ków i pracowników umysłowych. Uwzględniając tę poprawkę odsetek robotników w 1921 r. należy przyjąć za ca 49,0%, a pracowników um ysło­wych za ca 17,5%. Bez względu na powyższe zastrzeżenia robotnicy byli klasą społeczną o największej dynamice rozwoju ilościowego. Nieco wol­niej wzrastało także znaczenie grupy pracowników um ysłowych w struk ­turze społecznej W arszawy. W latach 1921— 1931 odsetek ich wzrósł z 16,5 do 18,1.

Drugą po robotnikach grupą społeczną, co do wielkości liczbowej byli samodzielni nie zatrudniający obcych sił roboczych — a więc typowe drobnomieszczaństwo. Ich udział w strukturze społecznej wzrósł w oma­wianym okresie z 17,9 do 18,5, a więc praw ie co piąty m ieszkaniec m iasta w 1931 r. należał do tej grupy społecznej.

G rupy burżuazyjne, które odzwierciedla kategoria samodzielnych za­trudniających obce siły robocze, wzrosły absolutnie z 16,2 tys. w 1921 r. do 17,4 tys. w 1931 r. Udział ich w odsetkach wśród zawodowo czynnych spadł w analizowanych okresie z 3,9 do 3,1.

Powyższe dane upraw niają do twierdzenia, że W arszawa przedw ojen­na była m iastem o dużej roli społecznej drobnomieszczaństwa. Tę rolę

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 33

drobnomieszczaństwa jeszcze bardziej uw ypukla analiza stanow iska spo­łecznego ludności W arszawy według działów pracy (por. tabl. 17).

T a b l i c a 17

S tanow isko społeczne ludności W arszawy w g głów nych działów zaw odowych

Rok

Na 100 osób zawodowo czynnychsam odzielnych pom aga­

jącychczłon.rodzin

prac.um ysł. rob.za trudn .

siłę naj.n ie

za trudn . siły naj.

razem

przem ysł i rzem iosło

1921 7,6 20,4 3,2 6,9 61,9 100,01931 4,0 20,6 2,7 8,0 64,7 100,0

handel i ubezpieczenia

1921 5,9 41,2 5,6 18,1 29,2 100,01931 5,6 32,9 8,1 20,1 33,1 100,0

kom unikacja i tran sp o rt

1921 1,2 12,5 0,6 26,3 59,4 100,01931 1,3 17,9 1,0 22,9 56,9 100,0

służba publiczna i wolne zawody

1921 1,3 16,1 0,4 48,8 33,4 100,01931 1,7 13,4 0,5 52,5 31,9 100,0

Ź r ó d ł o : S t a t y s t y k a P o l s k i , t . X IV , t a b l . X V I I i S t a t y s t y k a P o l s k i , s e r i a C , z . 49, t a b l . 28.

W świetle powyższych danych widzimy, że stopień proletaryzacji głównych działów zawodowych był bardzo zróżnicowany. Najbardziej sproletaryzow anym działem był przem ysł i rzemiosło, gdzie na 100 osób zawodowo czynnych było w 1921 r. 61,9 robotników, a w 1931 r. było ich 84,7. Znaczny odsetek najem nej ludności robotniczej zatrudniała też kom unikacja, transport oraz ogrodnictwo warszawskie (55,0%).

Wśród ludności trudniącej się handlem odsetek robotników wynosił29,2 w 1921 r. i 33,1 w 1931. W tym dziale dominowali samodzielni nie zatrudniający siły najem nej oraz pom agający im członkowie rodzin. Oni to stanow ili absolutną większość ludności zawodowo czynnej w handlu. Nowoczesny handel kapitalistyczny, oparty na zatrudnieniu sił najem ­nych był w W arszawie słabo rozwinięty. Było przy tym rzeczą charakte­rystyczną, że odsetek samodzielnych tego typu spadł z 5,9 w 1921 r. do 5,6 w 1931 r.

W dziale służba publiczna ca 50% zawodowo czynnych stanowili pracownicy umysłowi, a 32% robotnicy. Znaczny odsetek stanowili tu taj samodzielni nie zatrudniający sił najem nych (wolne zawody). Odsetek ich spadł w latach 1921— 1931 z 16,1 do 13,4.

3 — N a jn o w s z e D z ie je P o l s k i http://rcin.org.pl

34 M arian D rozdow ski

Bardziej szczegółową analizę branżowej struk tu ry klasy robotniczej W arszawy w ujęciu dynam icznym umożliwia nam statystyka przem y­słowa Zarządu Miejskiego, na której oparliśm y się opracowując ta­blicę 18.

Tablica odzwierciedla ilość robotników w zakładach stosujących w pracy m otory lub zatrudniających powyżej 5-ciu robotników. Jest to więc statystyka pokazująca zmiany w zatrudnieniu proletariatu prze­mysłowego, z pominięciem robotników zakładów m ałych lub w arszta­tów rzemieślniczych. S tatystyka ta wskazuje, że najsilniejszym i grupam i pro le taria tu przemysłowego W arszawy byli metalowcy, robotnicy prze­m ysłu elektrotechnicznego, spożywczego i budowlani. Byli to więc ro­botnicy zakładów przetwórczych, wym agających większych kwalifikacji i doświadczenia produkcyjnego. Stan ten wiązał się z charakterem prze­m ysłu warszawskiego, k tóry ze względu na lokalne w arunki powstał na bazie rozwiniętego rzemiosła (szczególnie zakłady mechaniczne). Główne gałęzie w ielkokapitalistycznego przem ysłu trzym ały się z dala od W ar­szawy, a to ze względu na położenie geograficzne m iasta (oddalenie od ośrodków energetyczno-surowcowych) i politykę zaborców, utrudniającą proces industrializacji W arszawy. Zamknięcie W arszawy przez zaborcę w granicach fortów i konsekwencja tego faktu w dwudziestoleciu m ię­dzyw ojennym wytworzyło specyficzne oddziaływanie na przem ysł kapi­talistyczny ren ty gruntow ej. Oddziaływanie to powodowało ucieczkę przem ysłu na przedmieścia i tereny podmiejskie. Przykładem była loka­lizacja „U rsusa”, Zakładów „Skoda”, Państw owych Zakładów Lotni­czych, Zakładów „K abel”, „U ltram aryna” itp.

W W arszawie dominowały zakłady drobne i średnie. Stąd też prole­ta r ia t wielkoprzem ysłowy nie odgrywał tu takiej roli jak w innych ośrodkach przem ysłowych Polski. Dane tabeli 18 wykazują, że średnio na jeden zakład przem ysłowy W arszawy przypadało w latach 1921— 1931 ca 32 robotników, a w latach 1933— 1937 od 24 do 33. Według spisu z 1931 r. w zakładach dużych (I—III kategorii) pracowało w W arszawie 24,9 tys. robotników, w zakładach średnich (IV—VII kategorii) 32,9 tys. robotników, a w zakładach m ałych (VIII kategorii) 28,1 tys. robo tn ików 65. O dom inującej roli w struk turze proletariatu W arszawy robotników za­kładów średnich i drobnych przekonyw uje nas także sta tystyka Izby Rzemieślniczej w Warszawie, publikowana za lata 1932— 1938 66. Ilość robotników zatrudnionych w rzemiośle warszawskim (rejestrowanym ) wzrosła z 16 310 w 1932 r. do 34 948 w 1938 r. Największa koncentracja robotników w ystępowała w grupie rzemiosł budowlanych, gdzie w 1938 r. na jednego właściciela wypadało 4,3 robotników, następnie w grupie spożywczej (3,6) i skórzanej (2,7)67. Jeśli chodzi o branżow ą struk tu rę rzemieślniczego pro letariatu Warszawy, to najliczniejsi byli krawcy, następnie m etalowcy i robotnicy skórzani.

Tablica 18 ilustru je cykliczne wahania w rozwoju zatrudnienia robot­ników przemysłowych. Stan zatrudnienia tychże robotników znacznie wzrósł w okresie inflacji, próźniej w okresie reform stabilizacyjnych za­trudn ien ie spada do poziomu z 1922 r.

65 S ta ty s ty k a Polski, s e r ia C, z. 49, tab l. 28.66 Zob. S p raw o zd an ie Izby..., za la ta 1932, 1933, 1934, 1935, 1936, 1937, 1938.87 S p raw o zd an ie Izby..., za 1938 r., s. 22.

http://rcin.org.pl

Ta

bli

ca

18

Podz

iał

bran

żow

y pr

olet

aria

tu

War

szaw

y w

lata

ch

1914

—19

37

S tru k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 35

1937

rob.

1650

2398

6

7639

6732

5163

2135

1924

2202

9444

5997 54

6

1580

2

5212

8793

2

zakł

. 57 465 93 206

141

. 17

5 89 124

296

561 5

356

209

2677

33

rob. 73

7

1582

0

2950

4409

4147

1662

1596

1483

5707

4839 9

X 4075

4750

4

19

zakł

. 51 355

118

177

158 76 82

· 10

2

270

432 2

X 195

2018

129 ro

b.

1448

1420

9

2076

5

5322

5724

2665

1882

4182

1078

4

6722

6029

8932

5540

9420

2

18

zakł

. 94 382

411

165

265

125 87 316

444

390 19 130

223

3051

i26 ro

b. 557

1167

0

1488

8

3108

3472

1372

1602

2182

7273

3716

4296

2134

3978

6024

8

19

zakł

. 48 281

313

107

179 81 62 196

330

153 22 33 158

1963

1921

rob. 71

5

7529

1127

2

2748

2659

1095

1536

2286

6318

6337

1553

3156

3128

5038

2

zakł

.r

31 219

261 83 137 66 57 130

237

197 21 44

135

1618

1919

rob. 19

9

7910 × 98

9

2355

1088

1308

1283

6121 X 2654

X X

2390

7

zakł

. 3 99 × 12 29 32 19 20 80 × 27 X X 326

1914

rob. 22

4

1770

6

×

2034

5835

3329

2816

1783

4757 X 2865

X X

4134

9

zakł

. 11 179 × 23 60 91 29 52 88 X 62 X X 595

Prz

emys

ł

min

eral

ny

met

alow

y

elek

trot

ech­

nicz

ny

chem

iczn

y

włó

kien

nicz

y

papi

erni

czy

skór

zany

drze

wny

spoż

ywcz

y

odzi

eżow

y

zaba

wka

rski

i

niew

ym.

budo

wla

ny

poli

graf

iczn

y

2ró

dło

: R

oczn

ik

Sta

tyst

ycz

ny

m

. st

. W

arsz

awy

za la

ta

1921

/22,

s.

220;

19

26,

s. 14

0;

1929

, s.

68;

1933

s.

53 1

War

szaw

a w

licz

bach

19

39,

http://rcin.org.pl

36 M arian D rozdow ski

W okresie ożywienia gospodarczego lat 1926— 1929 liczba robotników przemysłowych W arszawy rośnie o około 50% . Lata kryzysu 1930— 1933 cofnęły stan zatrudnienia do poziomu z 1920 r. Nowe ożywienie gospo­darcze pozwoliło dopiero w 1938 r. osiągnąć w zatrudnieniu poziom roku 1929, roku najlepszej koniunktury. Ogólnie omówione kierunki roz­woju ilościowego przemysłowego proletariatu W arszawy w ykazują, iż o dynamice przem ian jego struk tu ry decydował w znacznym stopniu przebieg kapitalistycznego cyklu koniunkturalnego.

Obok robotników, na szersze omówienie zasługuje zacierająca prze­działy klasowe grupa tzw. samodzielnych. Najliczniej grupa ta była re ­prezentow ana w handlu, gdzie na 100 osób zawodowo czynnych było w 1921 — 47,1 samodzielnych, a w 1931 odsetek ten spadł do 38,5. G ru­py burżuazyjne wśród samodzielnych (żyjących z handlu) nie odgrywały poważniejszej roli ilościowej. Stanowiły one niecałe 6% ogółu zawodo­wo czynnych w handlu. W związku z tym można stwierdzić, że drobne kupiectwo warszawskie było głównym czynnikiem kształtującym oblicze warszawskiego drobnomieszczaństwa. Przekonyw ują o tym dane sta­tystyki warszawskich świadectw handlow ych68, w ykazujące decydującą rolę przedsiębiorstw III, IV kategorii, a więc m ałych sklepików prow a­dzonych przez właścicieli. W strukturze branżowej handlu w arszaw skie­go dominowały sklepy z artykułam i spożywczymi i kolonialnym i, sklepy odzieżowe, skórzane, w m niejszym stopniu sklepy z artykułam i chemicz­nymi, budowlanym i i opałowymi.

Prócz kupiectwa, rzemiosło było najliczniejszą częścią składową warszawskiego drobnomieszczaństwa. W edług spisów 1921 i 1931 r. po­nad 20% zawodowo czynnych w przem yśle stanow ili rzem ieślnicy p ra­cujący bez siły najem nej.

S truk turę warszawskiego rzemiosła w latach 1932— 1938 przedstaw ia tablica 19.

W edług spisu z 1931 r., w rzemiośle zatrudnionych było w W arszawie 233 893 osób (zawodowo czynnych i biernych). Na liczbę tę składali się:

samodzielni zatrudniający siłę najem ną — 19 355 osób, samodzielni nie zatrudniający siły najem nej — 83 742 osób, pracownicy um ysłowi — 6847 osób, robotnicy i chałupnicy — 123 949 osób.Ogółem samodzielnych rzemieślników zawodowo czynnych zatrudnia­

jących siłę najem ną było w W arszawie w 1931 r. 5775, pom agających im

88 L iczba w arszaw sk ich św iad ec tw hand low ych w g k a teg o rii w la ta c h 1919—1937.

K a te g o r i e ś w i a d e c t w *R o k R a z e m

I n m IV V

1919 1279 4320 13815 7300 103 278171921 1853 5922 14228 7296 1620 309101929 444 4937 13807 10643 638 304591931 365 4395 13200 11441 670 297711937 328 14239 17488 91 32146

* K a te g o r i a I — h u r t , k a t e g o r i a I I — p ó ł h u r t , k a t e g o r i a I I I — d u ż e s k l e p y d e t a l i c z n e , k a t e -g o r i a IV — d r o b n y h a n d e l p r o w a d z o n y w y łą c z n ie p r z e z w ła ś c i c ie l i , V — h a n d e l r o z w o ź n y1 o b n o ś n y . (R o c z n ik W a r s z a w y 1920/22 — 1932; W a r s z a w a w l i c z b a c h , 1939).

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 37

członków rodzin 1572. Zawodowo czynnych rzemieślników nie zatrudnia­jących siły najem nej wraz z pomagającymi im członkami rodzin było w tym czasie 38 581. Robotników-chałupników zatrudnionych w rze­miośle było 58 927. A więc praw ie co trzeci robotnik W arszawy był związany z rzemiosłem. Pracow ników um ysłowych zatrudnionych w rze­miośle warszawskim było w r. 1931 tylko 3546 69.

T a b l i c a 19

Liczba w arsztatów rzem ieślniczych i za trudn ionych robotników w la tach 1932—1938

I — i lo ś ć w y d a n y c h k a r t r z e m ie ś ln i c z y c h , n — l i c z b a z a t r u d n i o n y c h r o b o t n i k ó w

G rupa zawodowa1932 1934 1936 1938

I II I II I »II I II

budow lana 1045 1196 1074 1254 6012 1457 _drzew na 1869 1748 1909 — 2030 2345 2233 — ·w łókiennicza 4738 4575 5010 — 5565 10335 7191 —m etalow a 2509 2526 2590 — 2798 6979 3216 —spożywcza 1535 2649 1725 — 2184 5084 2706 —skórzana 3440 2072 3546 — 3879 6506 4254 —g ru p y usług osob. 1368 1544 1560 — 1832 2777 2109 —

razem 16504 16310 17414 — 19542 41038 23166 _

Ź r ó d ł o : S p r a w o z d a n ia I z b y R z e m ie ś l n ic z e j w W a r s z a w i e z a l a t a 1932—1938 i W a r s z a w a w l i c z b a c h 1939 r .

K onfrontacja danych spisu 1931 z danym i tablicy 19 w ykazuje, że olbrzymia ilość zakładów rzem ieślniczych nie była u jęta w statystyce Izby Rzemieślniczej. Wiele zakładów w ogóle nie wykupyw ało k a rt rze­mieślniczych, prowadząc nielegalną działalność gospodarczą. Dane tab li­cy 19 pozwalają nam skonstatować poważny rozwój ilościowy w arszta­tów rzemieślniczych w latach 1932— 1938 i zatrudnionych w nich robot­ników. Zwraca uwagę rozbudow ana grupa krawiecka, metalowa, skórzana i budowlana. Szczególnie charakterystycznym zjawiskiem był poważny wzrost zatrudnienia robotników w zakładach rzemieślniczych. W zrost sy­gnalizowany przez tablicę nastąpił w latach 1932— 1936. W ydaje się, że źródła tego fak tu tkw iły w kryzysow ej pauperyzacji części rzem ieślników warszawskich; w przechodzeniu m niejszych zakładów przem ysłowych do typu rzemieślniczego, a w raz z tym przechodzeniu byłych robotników fabrycznych do rzemiosła w okresie kryzysu i długotrwałej depresji.

W grupie tzw. samodzielnych mieściły się także w arstw y burżuazyj- ne. Stanowiły one w latach 1921— 1931 od 3,9 do 3 ,l% ogółu zawodowo czynnych warszawian, wraz z zawodowo biernym i liczyły ponad 5% mieszkańców stolicy. Pomocą przy ustaleniu roli burżuazji warszawskiej w stosunkach społecznych stolicy może być statystyka świadectw prze­

69 Zob. W iadom ości S ta ty s ty czn e 1935, z. 19, 20 i 21. S p raw o zd an ie Izby..., za 1934 r., s. 86—93.

http://rcin.org.pl

38 M arian D rozdow sk i

m ysłow ych70 i handlowych (por. przypis 68 i 70), która wykazuje, że okres inflacji oraz ożywienia gospodarczego la t 1921— 1929 był okresem rozwoju kapitalistycznych przedsiębiorstw przemysłowych. Mimo to, nad procesami kapitalistycznej koncentracji, znajdującej wyraz w rozwoju dużych przedsiębiorstw brały górę procesy dekoncentracji, które ze szcze­gólną siłą występowały w latach kryzysu 1924— 1926 oraz kryzysu i długotrwałej depresji lat 1930— 1935. Objawem dekoncentracji był wzrost ilościowy m ałych zakładów przem ysłowych (półrzemieślniczych) i handlowych. Fakt ten świadczył o małej prężności kapitalizm u, o sła­bym tem pie rozwoju kapitalistycznej industrializacji W arszawy, poważ­nie zahamowanej przez w ielki kryzys lat trzydziestych.

Jeśli chodzi o branżow y przekrój warszawskiej burżuazji, to na pod­stawie spisu z 1931 r. możemy skonstatować, że w przem yśle na 9124 osób zawodowo czynnych samodzielnych zatrudniających najem ną siłę roboczą 3528 osób zatrudniało 5 i więcej robotników. W tej liczbie 655 osób reprezentow ało przem ysł m etalow y i m aszynowy, 600 przem ysł odzieżowy, 389 przem ysł budowlany, 308 przem ysł drzewny, 259 prze­m ysł włókienniczy. W handlu warszawskim 5962 osoby zawodowo czynne samodzielne zatrudniały siłę najem ną, w kom unikacji i transporcie osób takich było tylko 4719 71.

Podział zawodowy i klasowy ludności W arszawy w yw ierał swoje piętno na s truk tu rę pracowników umysłowych. Większość z nich nie była zatrudniona w działach produkcyjnych (przemysł, handel, trans­port), ale znajdowała pracę w służbie publicznej. Fakt ten ciążył na m en­talności przeciętnego inteligenta Warszawy, k tóry posiadając nieraz bły­skotliwą wiedzę hum anistyczną daleki był od zrozumienia zasad nowo­czesnej gospodarki i techniki. W przem yśle i rzemiośle w 1931 r. na 100 zawodowo czynnych pracowników um ysłowych było zatrudnionych tylko 8, w handlu 20, w kom unikacji, transporcie 22,9 72, w służbie pu­blicznej natom iast 52,5. W liczbach absolutnych sytuacja przedstaw iała się następująco: na 101 984 najem nych pracowników um ysłowych — 18 411 zatrudniał przem ysł i to głównie zakłady duże i średnie (I—III ka­tegorii), 21 361 handel i ubezpieczenia, 9329 transport i kom unikacja, 21 383 służba publiczna, 15 031 szkolnictwo, oświata i ku ltu ra oraz 6090 służba zdrowia 73.

70 L iczba św iadec tw przem ysłow ych w ydanych w la ta c h 1919— 1937 w ed ług k a ­teg o rii p rzed sięb io rstw :

K a te g o r i eR o k R a z e m

I I I I I I IV V V I V II V I I I

1919 8 12 10 147 319 409 1844 5182 79371921 18 17 59 302 489 587 2147 6708 103271925 8 12 38 293 436 574 1994 16231 195861929 12 12 55 369 591 561 2005 13453 170581931 U 7 43 298 566 526 1569 8982 120071937 U 10 31 224 517 512 1756 15281 18342

(R oczniki W arszaw y za la ta 1919—1932; W arszaw a w liczbach 1939, s. 40).71 S ta ty s ty k a Polski, s e r ia C, z. 49, tab l. 28, s. 46— 90.72 J e s t to odsetek zaw yżony, pon iew aż m. in. w szystk ich m aszy n istó w kolejo­

w ych zaliczono w sp isie d o p raco w n ik ó w um ysłow ych.78 S ta ty s ty k a P olsk i, s e r ia C, z. 49, tab l. 28, s. 90—100.

http://rcin.org.pl

S tru k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 39

Przejdźm y teraz do przedstaw ienia wyznaniowego aspektu stosun­ków klasowych W arszawy, który ilustru je tablica 20.

T a b l i c a 20Grupy społeczne w Warszawie wg wyznania

(czynni i bierni zawodowo) w odsetkach

WyznanieGrupy społeczne Cała ludność chrześc.

i nie podane mojzeszowe

ludność w tys. 1171,9 819,2 352,7wszystkie grupy społeczne 100,0 100,0 100,0

samodzielni (z chałupnikami) 29,4 17,1 55,0więksi przedsiębiorcy 3,8 2,6 6,5wolne zawody 1,1 0,7 2,0drobnomieszczaństwo 24,5 13,8 49,5pracownicy umysłowi 16,0 18,3 10,7robotnicy 48,7 58,0 27,2nieokreślone 5,9 6,6 4,7

Ź r ó d ło : T a j t e l b a u m , o p . c i t . , s . 76.

Należy wyjaśnić, że jako „więksi przedsiębiorcy” w powyższej tabeli zostali potraktowani samodzielni w przemyśle zatrudniającym powyżej 5 osób najemnych, właściciele domów czynszowych, rolnicy zatrudniają­cy siłę najemną, właściciele większych zakładów handlow ych oraz wszy­scy pozostali, zatrudniający siłę najem ną. Drobnomieszczaństwo obej­m uje wszystkich pozostałych — samodzielnych.

Dane tablicy wskazują, że więksi przedsiębiorcy byli stosunkowo liczniej reprezentowani wśród ludności żydowskiej niż wśród ludności chrześcijańskiej. Burżuazja żydowska w W arszawie była to przede wszyst­kim burżuazja handlowa, a następnie dopiero przem ysłowa i kamieniczni- karska. Spośród 9,0 tys. tzw. większych przedsiębiorców żydowskich było 4,7 tys. właścicieli dużych zakładów handlowych, 2,0 tys. przemysłow­ców i 1,8 tys. właścicieli domów czynszow ych74. Wśród burżuazji w y­znania chrześcijańskiego większą rolę odgrywali przemysłowcy. Gdy ogólną ilość zawodowo czynnych większych przedsiębiorców przyjm iem y w poszczególnych działach zawodowych za 100, to odsetek przedsiębior­ców wyznania chrześcijańskiego wynosił w przem yśle 55,6, w handlu 29,3, w kamienicznikarstw ie 60,8, w rolnictw ie 87,1 oraz w komunikacji i transporcie 71,6. Więksi przedsiębiorcy wyznania chrześcijańskiego sta­nowili 52,5% osób zawodowo czynnych w tej grupie społecznej75.

Ludność żydowska odgrywała poważną rolę w wolnych zawodach, stanowiąc 4O% wszystkich mieszkańców W arszawy zaliczonych przez spis do tej grupy społecznej.

74 S ta ty s ty k a Polski, s e r ia C, z. 49, tab l. 28.75 Ibidem .

http://rcin.org.pl

Drobnomieszczaństwo w arszaw skie w znacznym odsetku (54,2) było pochodzenia żydowskiego. Świadczą o tym następujące dane: wśród rzem ieślników samodzielnych 55,3% stanowili Żydzi, wśród drobnych sklepikarzy — 69,9%, a wśród rzem ieślników-chałupników — 61,2%. Na 100 zawodowo czynnych Żydów w grupie „drobnom ieszczaństwo” 30,1% żyło z handlu, a 69,4% z rzemiosła. Natom iast w grupie w yznania chrześcijańskiego 11,0% żyło z handlu, a 84,4% z rzem iosła76.

W śród w szystkich pracowników umysłowych W arszawy Żydzi sta­nowili 10,7%. Nacjonalistyczna polityka zatrudnienia pracowników um y­słowych w istotny sposób w płynęła na struk turę branżow ą pracowników um ysłowych żydowskich. I tak, o ile 27,7% ogółu chrześcijańskich pra­cowników umysłowych było zatrudnionych w adm inistracji publicznej, to odsetek ten dla żydowskich pracowników um ysłowych wynosił tylko 1,4%. Na uwagę zasługuje fak t większej produktyw izacji żydowskich pracowników umysłowych. Na 100 zawodowo czynnych tej grupy, w przem yśle i handlu pracowało 57,8, a spośród pracowników um ysło­w ych w yznania chrześcijańskiego 39,6 77.

Szczególną uwagę pragniem y zwrócić na wyznaniową s truk tu rę pro­le ta ria tu warszawskiego — zagadnienie szczególnie ważne dla badaczy historii ruchu robotniczego W arszawy. Przyczynkiem do wspom nianej analizy jest tablica 21.

S truk tu ra narodowościowo-wyznaniowa robotników W arszawy posia­dała szereg specyficznych cech. Procent robotników (zawodowo czyn­nych) wśród ludności żydowskiej był w W arszawie znacznie m niejszy od tegoż procentu wśród ludności chrześcijańskiej. Wśród Żydów wynosił on 32,7, wśród chrześcijan 57,1. Poza tym struk tu ra w ew nętrzna tych dwóch grup narodowościowo-wyznaniowych wykazywała poważne różni­ce. Wśród robotników zakładów I— III kategorii odsetek Żydów wynosił zaledwie 14, w zakładach IV—VII kategorii 14,0, a w zakładach VIII ka­tegorii (zakłady rzemieślnicze) 55,0. W idzimy więc, że p ro letaria t żydow­ski W arszawy był to przede wszystkim pro letariat m ałych zakładów przem ysłowych lub zakładów rzem ieślniczych oraz przedsiębiorstw han­dlowych. W przemyśle, rzemiośle, handlu i transporcie pracowało 85,9% ogółu proletariuszy żydowskich W arszawy, podczas gdy procent dla p ro letaria tu w yznania chrześcijańskiego w tej grupie wynosił 52,6 78.

W strukturze przemysłowego proletariatu żydowskiego W arszawy 50,1% stanowili odzieżowcy, 11,6% zatrudnieni w przem yśle spożywczym i 8,6% włókniarze. Inna była branżowa s truk tu ra przemysłowego pro­le taria tu nieżydowskiego. Tutaj na czoło wysuw ali się m etalowcy (25,2%), następnie odzieżowcy (22,8%), robotnicy przem ysłu spożywczego (10,9%) i budow lani (9 ,9% )79.

Na uwagę zasługuje niski udział proletariatu żydowskiego w takich działach zawodowych jak: służba publiczna, szkolnictwo, służba zdrowia, kom unikacja i transport. Fakt ten był wyrazem sygnalizowanej już na­cjonalistycznej polityki „regulacji narodowościowej” prowadzonej przez liczne agendy władz państw owych i samorządowych.

40 M arian D rozdow sk i

76 S ta ty s ty k a Polski, loc. cit.77 Ib idem .78 T a j t e l b a u m , op. cit., s. 85.79 Żydzi w Polsce O drodzonej, cz. II, W arszaw a 1934, s. 575.

http://rcin.org.pl

Struktura \ ludności W a rsza w y 1918— 1939 41

T a b l i c a 21R obotnicy W arszaw y wg w yznania i grup zawodowych 1931 r.

G rupy zawodowe

Czynni i b ierni w tys.

Czynni w tys. O dsetki

L iczba Ży­dów na 100 zaw. czyn­nych w d a ­

nych grupachcbrz. m ojż. chrz. mojż. cbrz. m ojż.

robo tn icy ogółem 474,0 96,1 236,0 49,5 57,1 32,7 17,3rob. bliżej n ieokr. 41,4 6,6 21,2 3,3 5,1 2,2 13,6przem ysł i rzem iosło 189,2 55,8 85,4 27,9 20,7 18,4 24,6przem ysł odzieżowy 17,5 19,9 11,5 12,0 2,8 7,9 50,9h ande l tow ar, wraz z pośred­

nictw em 15,8 18,0 8,8 9,0 2,1 5,9 50,6restau racje , hotele, pensjonaty 12,0 1,5 7,2 0,7 1,7 0,5 8,8bank i, pryw atne zakł. ubezp. 3,9 0,2 1,5 0,1 0,4 0,0 4,7poczta , koleje, tram ., au tobusy 49,6 0,1 14,7 0,0 3,6 0,0 0,3in n a kom un, i trans. 12,4 3,3 5,0 1,0 1,2 0,7 17,3adm in. publiczna 25,4 0,1 8,4 0,0 2,0 0,2 0,3szkolnictw o, ośw iata, k u ltu ra 9,4 0,9 4,4 0,5 1,1 0,3 9,7lecznictw o (wraz z aptekam i) 5,3 0,5 3,0 0,3 0,7 0,2 8,7fryzjerstw o i kosm. 3,3 1,0 2,1 1,1 0,5 0,7 34,4pralnie 2,4 o ,i 1,7 0,1 0,4 0,0 4,1dozorcy domowi 23,2 0,0 8,1 0,0 2,0 0,0 0,0służba domowa 55,4 4,9 53,3 4,5 12,4 3,0 7,8rolnictw o 3,2 0,3 1,7 o ,i 0,4 o ,i 5,4n ie wydzielone grupy zawo­

dowe 8,9 1,9 4,1 0,7 1,0 0,4 13,8zawód niew iadom y 13,2 0,3 5,4 0,2 1,3 0,1 2,8

Ź r ó d ł o : S t a t y s t y k a P o l s k i , s e r i a C , z 49, t a b l . 29; T a j t e l b a u m , o p . c i t . , s . 74—75.

Specyfikę struk tury społecznej ludności żydowskiej W arszawy tru d ­no wytłum aczyć tylko polityką nacjonalistyczną władz państw owych czy samorządowych. Historycznie ukształtow ana koncentracja Żydów w han ­dlu, a następnie w rzemiośle i przem ysłach konsum pcyjnych (odzieżowy, skórzany) wynikała także z w arunków gospodarczych rozwoju W arsza­wy. W okresie kapitalistycznych przekształceń stru k tu ry społecznej wzrósł odsetek Żydów zatrudnionych w rzemiośle i przemyśle. Jednak proces przegrupowań w ew nętrznych był tu ta j znacznie wolniejszy od przegru­powań struk tu ry pozostałej ludności. Najbardziej dynam iczny przem ysł surowcowy oraz przemysł środków produkcji na nim oparty w chłaniał przede wszystkim spauperyzow ane m asy chłopskie. Spauperyzow any rzem ieślnik żydowski lub członek biednej rodziny kupieckiej — psy­chicznie należący podobnie zresztą jak chłop-robotnik do w arstw śred­nich, szukał pracy zarobkowej, k tóra by pozostawiła m u iluzję przyna­leżności do tych warstw , które wobec obcości religijno-obyczajowej śro­dowiska wielkoprzemysłowego jak najm niej w yryw ałyby go z tradycy j­nego życia żydowskiego. Słabość tem pa rozwoju przem ysłu polskiego w porównaniu do innych krajów europejskich była jeszcze dodatkowym czynnikiem, który rodził w ielki napływ żydowskiego p ro letaria tu do

http://rcin.org.pl

42 M arian D rozdow sk i

w arsztatów rzemieślniczych, do chałupnictwa i drobnych przedsiębiorstw przemysłowych, gdzie patriarchalne stosunki między żydowskimi p ra­codawcami i robotnikam i dawały poczucie „swojskości”, kosztem znacz­nie gorszych w arunków pracy i płacy. W dwudziestoleciu m iędzyw ojen­nym rola czynników obyczajowo-religijnych zmniejszyła się na skutek rozwoju w żydowskich m asach robotniczych i rzem ieślniczo-chałupni- czych ideologii socjalistycznej i kom unistycznej oraz rozwoju procesu laicyzacji życia społecznego.

Handel, rzemiosło i drobny przem ysł żydowski wobec ogólnego m a­razm u gospodarczego ulegały stałem u rozdrabnianiu, a co za tym idzie, procesowi pauperyzacji. Stąd też znaczny odsetek wśród Żydów polskich stanow iły osoby bierne zawodowo.

Po opisie wyznaniowego aspektu stosunków klasowych W arszawy przechodzimy do klasowego oblicza poszczególnych rejonów W arszawy — ściślej rozmieszczenia przestrzennego ludności według stanow iska spo­łecznego. Z braku m iejsca problem ujm iem y statystycznie, tj. według spisu 1931 r., pom ijając przem iany, jakie zaszły w czasie 1921— 1931. Pomocą w analizie będzie tablica 22.

W arszawskie city okresu m iędzywojennego tzn. siedziba reprezenta­cyjnych zakładów handlowych, składów, biur, koncentrowało się w oko­licach placu Teatralnego, Krakowskiego Przedmieścia, placu M ałachow­skiego i M arszałkowskiej od Saskiego Ogrodu do Dworca Głównego. Wo­kół stołecznego city, z którego ludność ubywała, rozpościerał się pas największego zaludnienia sięgającego 500 osób na 1 ha. W spomniane city stanowiło „serce” śródmieścia obejmującego następujące rejony: Krakowskie Przedmieście, Ratuszowy, Ordynackie, Solec i Ujazdowski. O obliczu społecznym tych rejonów decydował znaczny odsetek samo­dzielnych zatrudniających siłę roboczą. W rejonie Ratuszowym był .on najw iększy w W arszawie, wynosząc 12,5% ogółu ludności rejonu. Odse­tek ten był także znaczny w rejonie Ordynackie i Solec. Poza tym ton ludności śródmieścia i sąsiadującym z nim rejonom nadaw ała inteligen­cja warszawska. W rejonie Koszyki 38,1% ludności stanow ili pracownicy umysłowi, w rejonie Ordynackie 30,6%, a na Solcu 31,2%. Cytowane odsetki pracowników um ysłowych były znacznie wyższe od takow ych w pozostałych rejonach W arszawy.

Ludność proletariacka żyjąc w starych czynszowych „piw nicach”, po­łożonych z dala od reprezentacyjnych ulic śródmieścia lub rozpadających się budach drew nianych Powiśla, stanowiła we wszystkich ze wspom ­nianych rejonów większość mieszkańców. Większość ta szczególnie silnie zarysowała się na M ariensztacie, Powiślu, W ybrzeżu Kościuszkowskim oraz na peryferiach rejonu Ujazdowskiego — w okolicach P ortu Czernia­ków. O proletariackości wspom nianych rejonów obok spisów powszech­nych mówią: szczątki zabudowań ocalałych po wojnie, sta tystyka miesz­kaniowa, oświatowa oraz wspom nienia warszawiaków. W śród nich prag­niem y zwrócić uwagę na wspom nienia Antoniego S ł o n i m s k i e g o piszącego o nędzy P ow iśla80 oraz reportaż Zbigniewa U n i ł o w s k i e - g o przedstawiającego życie proletariackiej ulicy na Powiślu — ulicy Leszczyńskiej 81.

80 Zob. A. S ł o n i m s k i , W spom nien ia W arszaw skie , W arszaw a 1957, s. 51—54.81 Zb. U n i ł o w s k i , B lask i i nędze. Je s te śm y w W arszaw ie, W arszaw a 1938, s. 49.

http://rcin.org.pl

Stan

owis

ko

społ

eczn

e lu

dnoś

ci

War

szaw

y w

1931

r.

Ludn

ość

czyn

na

i bi

erna

za

wod

owo

w po

szcz

egól

nych

ok

ręga

ch

War

szaw

y

S tru k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 4 3T

abli

ca

22

Źró

dło

: S

up

lem

ent

do

Roc

znik

a S

taty

sty

czn

ego

W

arsz

awy

z 19

35

r.,

s. 16

—19

.

Cha

łupn

icy

1 % 1,

84,

84,

56.

7 6,

21.

82.

4 2,

8 1,

0 1,

1 0,

51.

3 0,

1 2,

01.

7 0,

81.

52.

3 1,

21.

51.

3 0,

3 0,

81.

4 1,

01.

7

2,6

osób 68

7 22

78

3980

39

87

5390

12

44

2269

14

21

363

469

314

345

504

1047

82

6 27

0 . 2

41

176

120

248 98

21

6 20

0 29

6 14

0 68

2

2331

1

Ter

min

ator

zy

1 %

10,

40,

50,

50,

40,

60,

50,

50,

41,

40,

30,

20,

30,

30,

40,

50,

30,

40,

60,

40,

30,

50,

40,

40,

40,

40,

2

0,4

| os

ób 139

262

483

217

490

321

477

298

124

144

138 75 178

240

244

123 72

44

37

46

39 12

4 10

3 89 59 81

4672

Rob

otni

cy

% 51,3

50.1

47.2

32.7

46

,156

.850

.037

.352

.443

.140

.036

.942

.158

.261

.5

60,0

62.9

67.6

79

,067

.463

.675

.671

.275

.4

71,8

59.3

49,3

osób

2000

623

852

4212

219

628

4032

738

714

4695

025

426

1905

118

883

2456

110

091

2282

231

057

3051

421

173

1018

951

1778

6511

131

4896

2140

018

850

1562

897

7923

676

5438

08

Pra

cow

nicy

umys

łow

i

1 % 24

.012

.312

.3

8,4

5.6

14.0

14.2

20

,825

.630

.638

.025

.431

.2

17,8

11.1

18.3

18.4 9.6

4.2

9.3

6.9

7.6

8.6

6.9

10,3

23

,6

18,9

osób 93

6161

0110

980

5036

4939

9561

1327

814

174

9282

1342

223

309

6952

1695

795

3255

0864

4929

79 723

414

1541 52

821

5122

8614

3613

9894

22

2077

24

Sam

. za

trud

n.

si łę

rob.

1 % 1,

94,

76.

5 10

,3 3.6

3.5

5.7

8,3

4,2

8.8

6,0

12,5 7.8

2.9

2.9

4.1

2.1

1.5

1.5

2,2

3.5

1.9

1,7

1,3

2.5

1,2

5,2

osób

1913

2230

5841

6166

3111

2349

5402

5663

1536

3877

3689

3411

4253

1547

1434

’I46

734

610

914

637

026

552

643

926

433

950

8

5725

1

Sam

. nie

za

tr.

siły

rob.

% I

17,2

27.1

29.0

41.5

37

,923

.427

.230

.416

.416

.115

.323

.617

.718

.722

.316

.514

.718

.413

.7

19,3

24.2

13.7

17.3

14.6

14

,014

.5

23,6

| os

ón

I67

9112

938

2591

124

876

3316

215

969

2550

620

733

5946

7035

3384

6443

9577

9989

1110

758

1423

7213

9413

6531

7818

6338

7745

9630

4419

0055

78

2003

69

Okr

ęg

Kra

k.

Prze

dm.

Star

e M

iast

oL

eszn

oM

uran

ówP

owąz

kiT

owar

owy

Mir

owsk

iG

rzyb

owsk

iU

jazd

owsk

iO

rdyn

acki

eK

oszy

kiR

atus

zow

ySo

lec

Prag

a Pn

.Pr

aga

Pd.

Mok

otów

Gro

chów

Gol

ędzi

nów

Koł

oSi

elce

Cze

rnia

ków

Wol

aO

chot

aT

argó

wek

Bró

dno

Mar

ymon

t

http://rcin.org.pl

44 M arian D rozdow ski

Oblicze klasowo-społeczne śródmieścia pokazuje bogaty m ateriał iko­nograficzny, m. in. K ronika Polskiej Agencji Filmowej „O urokach W ar­szaw y” 82 oraz album y S c h m i d t a 83, M ariana F u k s a 84, Jan a B u ł ­h a k a 85 i Tadeusza P r z y p k o w s k i e g o 86. A lbum y te kładąc nacisk na oblicze architektoniczne W arszawy, szczególnie bogato eksponują atm osferę ulic przyległego do śródmieścia Starego Miasta. Ten rejon W arszawy składał się z trzech obwodów: obwodu Świętojerskiego, No­wego Miasta i właściwej Starówki. W obwodzie Świętojerskim , w któ­rym 68,2% ludności stanow iła ludność żydowska o strukturze klasowej decydowali tzw. samodzielni (rzemieślnicy i kupcy), którzy stanowili 43% ludności tego rejonu. W obwodzie tym 7,1% mieszkańców stanowiły grupy burżuazyjne, zatrudniające siłę najem ną. Obwód ten odznaczał się przede wszystkim dużym skupiskiem chałupnictwa. Odsetek chałupników był tu ta j najw iększy ze wszystkich obwodów W arszawy (6,3). Robotnicy stanow ili 40% ludności tego obwodu, a pracow nicy umysłowi 10%. W pozostałych obwodach Starego Miasta odsetek robotników i pracowni­ków um ysłowych był znacznie większy.

Obwody: Świętojerski, Starego Miasta, M uranowa, Nalewki, Powązki (szczególnie ulice: Gliniana, Dzika, Parysowska), Leszno (poza obwodem Opola), rejon Grzybowski, ulica Twarda, rejon Towarowy oraz obwód M irowski oto żydowska dzielnica przedwojennej W arszawy. W dzielnicy tej, po której zostały ty lko ru iny getta, panowały stosunki społeczne spe­cyficzne dla Żydów warszawskich. Dominowało tu ta j rzemiosło, drobny handel oraz rzemieślniczy proletariat. Obok ogólnych cech wspólnych, każdy z wspom nianych rejonów dzielnicy żydowskiej m iał swoje klasowo- -społeczne osobliwości. Nalewki Zachodnie i W schodnie m iały największy odsetek ludności burżuazyjnej, sąsiadującej z morzem drobnych zakładów rzemieślniczo-handlowych.

Na Powązkach około połowę ludności rejonu stanow ił proletariat. Ponadto znaczny odsetek ludności stanowili tu ta j chałupnicy. Atmosferę dzielnicy żydowskiej W arszawy oddają liczne w spom nien ia87 i przyto­czony m ateriał ikonograficzny. W ydaje się, że najlepiej tę atmosferę oddał w swym reportażu Aleksander J a n o w s k i , k tóry pisał m. in.: „Jak gdyby dla kontrastu, do tego cmentarnego zakątka (cmentarz po­wązkowski) przylega dzielnica najbardziej kipiąca życiem ze wszystkich dzielnic Warszawy, to dzielnica drobnego handlu i domowego przemysłu niezliczonych rodzin żydowskich. Oto ulice: Dzielna, Pawia, Gęsia, F ran­ciszkańska, Miła, M uranowska, Świętojerska, Nalewki, plac Muranowski. Jakiż tu ruch, jaki potężny pęd życia, a jakie kontrasty zażywnych, ru ­m ianych pryncypałów i zielonobladych chudych ich subiektów. Każda

82 Z b io ry ikonograficzne M uzeum H istorycznego m. st. W arszaw y , K ron ika „P o lsk i F ilm ” z 1933 r.

83 Ib idem , A lbum W arszaw y la t 1921—1934.84 A lbum W arszaw y. Z d jęc ia M. F uksa, W arszaw a 1927, k. n lb . 16.85 P o lska w k ra jo b raz ie i zab y tk ach pod red . W. D z w o n k o w s k i e g o , t. 1,

W arszaw a 1929, z. 1. W arszaw a w zd jęc iach J a n a B u łh ak a , s. 15, tab l. 48.86 P ięk n o W arszaw y. P rzedm . S. S t a r z y ń s k i e g o . Fot. T. P rzypkow sk i,

cz. 1—5, W arszaw a 1935—1938.87 Zob. B. S i n g e r (Regnis) M oje N alew ki, W arszaw a 1959.

http://rcin.org.pl

S tru k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 45

kamieniczka oblepiona szyldami, każde podwórze otaczają czteropiętrowe oficyny, a w ich w nętrzu w re praca... Obok wielkich firm o m ilionowych obrotach tu lą się jakieś nędzne sklepiki, a po chodnikach, w bram ach i podwórzach natrętn ie narzuca się ubogi handel koszykowy, gdzie cały kapitał zakładowy wynosi pięć czy siedem złotych” 88.

Zachodnia W arszawa, tzn. rejon Koła, Woli i Ochoty, stanow iła n a j­większe centrum proletariatu stolicy. Odsetek robotników wynosił 79,0% ludności Koła, 75,6% ludności Woli i 71,2% ludności Ochoty. Niski był tu ta j odsetek pracowników um ysłowych oraz samodzielnych, szczególnie zatrudniających siłę najem ną. W spomniane rejony proletariackie w świe­tle danych spisu 1931 posiadały znam ienne cechy. Były to rejony na j­większej nędzy mieszkaniowej, pozbawione elem entarnych urządzeń ko- m unalno-sanitarnych. I tak na Kole 75,5% ludności żyło w m ieszka­niach jednoizbowych. Tutaj przeciętnie na jedno mieszkanie w ypadało4,6 osoby 89. Na Woli i Ochocie zagęszczenie na jedną izbę było podobne, a 68% ludności żyło w m ieszkaniach jednoizbow ych90. Rejony prole­tariackie m iały najw iększy odsetek analfabetów wynoszący ca 18% osób w wieku 10 la t i wyżej, podczas gdy dla całej W arszawy odsetek ten w y­nosił 10 % 91. Koło, Wola i Ochota to także rejony największego bezro­bocia. W świetle spisu 1931 r. na Kole 33,9% osób zawodowo czynnych było bez pracy, na Woli 26,0%, a na Ochocie 27,1%. W arunki bytow ania we wspom nianych dzielnicach były przedm iotem licznych studiów, spo­śród których wyróżniają się prace Ludwika L a n d a u a 92, A nny M i ł - k o w s k i e j 93 oraz Franciszka P i l t z a 94. W arunki te inspirow ały twórczość artystyczną polskich literatów , głównie zgrupowanych w ze­spole „Przedm ieście”.

Podobną struk turę klasowo-społeczną do zachodnich rejonów W ar­szawy posiadały: Bródno, Targówek, Golędzinów, Praga Północ i Połud­nie oraz Grochów (poza obwodem Saskiej Kępy). Rejony Pragi Południe i Północ m iały poza tym znaczne odsetki ludności samodzielnej (drobno­mieszczaństwa). Golędzinów natom iast m iał swoje skupisko chałupników, obejm ujące 2,3% ludności tego rejonu. Dzielnica praska w przeciw ień­stw ie do Zachodniej W arszawy m iała m niejszy odsetek analfabetów. Poza Targówkiem i Bródnem odsetek bezrobotnych był tu ta j także mniejszy. Sytuacja mieszkaniowa pro letaria tu prawobrzeżnej W arszawy była lepsza w porównaniu do sytuacji w rejonach zachodnich. Twierdzenie to nie odnosi się do Targówka oraz przyłączonego w 1938 r. do W arszawy Bródna — Annopola.

W południowej W arszawie rejonam i proletariackim i były Sielce i Czerniaków oraz Ksawerów i ulica Rakowiecka — obwody wchodzące w skład Mokotowa. W latach trzydziestych ludność proletariacka Moko­

88 Jes teśm y w W arszaw ie, W arszaw a 1938.89 R ocznik S ta ty styk i W arszaw y 1935, S up lem en t, s. 30.90 Ib idem , s. 22.91 Ib idem , s. 21.92 L. L a n d a u, B ezrobocie i s to p a życiow a ludności dz ie ln ic robo tn iczych

W arszaw y, W arszaw a 1936.93 M i ł k o w s k a , op. cit.94 F. P i l t z , Dochody m ieszkańców W arszaw y, W arszaw a 1929.

http://rcin.org.pl

46 M arian D rozdow sk i

towa malała, gdyż rejon ten był terenem intensywnego budownictw a mieszkaniowego pracowników umysłowych.

W północnej W arszawie p ro letaria t dominował na M arymoncie, Bie­lanach, Izabelinie i Skalszczyznie. Żoliborz natom iast (szczególnie oko­lice placu Wilsona) posiadał wysoki odsetek pracowników um ysłowych (56,4) nie notowany w żadnym z innych obwodów warszawskich.

Na zakończenie artykułu porównam y struk tu rę klasową W arszawy z analogiczną struk tu rą innych większych m iast ówczesnej Polski, p rzy j­m ując za podstawę analizy dane spisu 1931 ilustrow ane tablicą 23.

T a b l i c a 23

Ludność wg stanow iska społecznego w najw iększych m iastach II R zeczypospolitej

N a 100 osób czynnych i b iernych zawodowo

M iasta razemsam odzielnych

rob. (z cha łup .)

za trudn .siłę

najem ną

nie z a tru ­dn. siły

najem nej

prac.um ysł.

n ieokreśl.

W arszaw a 100 4,9 22,1 16,0 51,1 5,9Łódź 100 4,4 19,8 9,2 63,7 2,9Lwów 100 5,6 17,9 17,4 45,0 14,1K raków 100 6,9 15,6 18,5 44,9 14,1Poznań 100 4,9 12,8 19,8 52,8 9,7W ilno 100 4,1 25,9 15,4 44,0 10,9

Ź r ó d ł o : P a ń s k i , G łó w n e m i a s t a P o l s k i , s . 47.

Statystyka ta wskazuje, że obok W ilna W arszawa była jednym z naj­bardziej drobnomieszczańskich dużych m iast Polski. Ten m om ent był istotną cechą jej struk tu ry społecznej. G rupy burżuazyjne stanow iły większy odsetek ludności w Krakowie i Lwowie niż w W arszawie. Mimo swej stołeczności, W arszawa ustępow ała m iejsca w zakresie odsetka pra­cowników umysłowych takim m iastom jak: Poznań, K raków i Lwów. Podobnie większy odsetek ludności proletariackiej wykazyw ała Łódź, gdzie na szczególną uwagę zasługuje bardzo wysoki odsetek ludności robotniczej (63,7). Ta s truk tu ra klasowa W arszawy, nie dająca w yraźnej przewagi żadnej z klas społecznych m iała swoje konsekwencje polityczne. Duży odsetek drobnomieszczaństwa i pracowników umysłowych, żyjących w większości z budżetu państw a oraz nikły odsetek p ro letaria tu w ielko­przemysłowego, a stosunkowo znaczny odsetek uprzyw ilejow anych grup proletariackich (metalowcy fabryk państwowych, samorządowcy, koleja­rze), oto czynniki, które bardzo u trudniały rew olucyjnej W arszawie osła­biać pozycję polityczną zm ieniających się reżimów. Poza tym taka struk ­tura klasowa pozwoliła W arszawie stosunkowo łagodniej w porów naniu do Łodzi, Górnego Śląska i Zagłębia, przeżyć w ielki kryzys, co także nie pozostawało bez w pływ u na przebieg konfliktów politycznych la t trzy­dziestych. Czynnikiem natom iast w pływającym na rew olucjonizowanie ruchu robotniczego był znaczny odsetek proletariuszy żydowskich, sprole- taryzow anych żydowskich rzemieślników i chałupników. W spomniane

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 47

grupy stykające się z nacjonalizmem polityki rządowej oraz nacjona­lizmem polskiej burżuazji i w arstw średnich były szczególnie podatne na oddziaływanie rew olucyjnej ideologii.

W ydaje się, że opisana w zarysie s truk tu ra zawodowo-społeczna lud­ności w specyficznych w arunkach stołeczności m iasta dających m ieszkań­com W arszawy pewne uprzywilejowanie, w yw arła swój wpływ na m en­talność przeciętnego mieszkańca Warszawy, na folklor ulicy w arszaw ­skiej oraz na typ warszawskiej obyczajowości m iejskiej. Problem ten wym aga gruntow nych studiów z dziedziny socjologii, psychologii spo­łecznej, etnografii, językoznawstwa i historii. Inspiracją podjęcia tego zagadnienia są opinie o mieszkańcach Warszawy, zawarte w bogatej lite­raturze pam iętnikarskiej dwudziestolecia. N iektóre z nich uw ypuklają takie cechy ujem ne jak: powierzchowność, połowiczność95. Cechy te ro­dziła wielka dynam ika życia stolicy z jednej strony oraz przewaga w arstw drobnomieszczańskich i inteligencji „nieprodukcyjnej” z drugiej. Drobny handel, rzemiosło, chałupnictwo i przewaga drobnego przem ysłu nad za­kładam i wielkoprzem ysłowymi czyniły z W arszawy prowincję Europy, mimo nazwy „Paryża Północy”. Typ inteligencji warszawskiej (myślimyo pokoleniu „niepodległościowców”, które wypełniało biura, urzędy, dy­rekcje fabryk i instytucji) mocniej był związany z buńczucznym za­ściankiem szlacheckim niż z realizm em kapitalistycznej kalkulacji finan­sowej.

W związku z powyższymi uwagami chciałbym przypomnieć opinię pisarza — Ferdynanda G o e t l a o mieszkańcach W arszawy, zawierającą interesujące spostrzeżenia, mimo że autor w poglądach politycznych repre­zentował skrajnie reakcyjny kierunek. W artykule „Pierwszy rzu t oka na W arszawę” pisał on m. in.: „Ludność jej jest rzutka, obdarzona potęż­nym nerwem życia, w razie potrzeby wielkoduszna, pomimo obyczajów, nawyków i sposobów życia, zalatującego prowincją, a naw et zaścian­kiem. Rozwój jej zawsze pełen polotu, może naw et i nie dość opanowa­nego, m a w sobie żywotność nowoczesnego rozwoju m iasta” 96.

S truk tura społeczna określała folklor poszczególnych dzielnic W ar­szawy. Drobny handel, rzemiosło i chałupnictwo, hałaśliw ie ożywiały ulice Nalewek, Leszna, Starówki, Kercelaka, Mirowa, czyniąc z targów warszawskich typ targów wschodniej i południowej E u ro p y 97. In te li­gencja nadawała ton ulicom Śródmieścia, Żoliborza i Mokotowa. Prole­taria t w ypełniał ulice Pragi, Czerniakowa, Ochoty, Woli, Koła, Powązek i M arymontu. On ze swoją charakterystyczną gw arą w niedziele za­ludniał Bielany, Park Paderewskiego i liczne miejsca postojów karuzel i cyrków. Lum penproletariat nadaw ał ton części Powiśla, Czerniakowa, Annopola i Grochowa. On tw orzył w łasną leksykę i bogactwo własnej specyficznej frazeologii językowej podpatrzonej przez Tuwim a lub sty li­zowanej przez Wiecheckiego czy Nordena. S truk tu ra społeczna w yw ie­rała swoje piętno na oblicze architektoniczne i rozwój urbanistyczny miasta. Inny był typ budownictw a biedoty Powiśla czy Annopola (budy

95 Zob. W. W i t o s , P a m ię tn ik „R ok 1920”, s. 102. A rch iw u m Z ak ład u H isto rii R uchu Ludow ego.

96 Jes teśm y w W arszaw ie, s. 31.97 Zob. J . I w a s z k i e w i c z o W arszaw ie . W iadom ości L ite rack ie n r 52/53

(791)2 z 25.XII.1938.

http://rcin.org.pl

48 M arian D rozdow ski

drewniane), inny typ kolonii robotniczych na Targówku, Bródnie, Kole, inny urzędniczych kolonii Żoliborza i Mokotowa, również inny był typ budownictw a mieszkaniowego burżuazji i wolnych zawodów, intensyw ­nie zaludniających Aleję Przyjaciół w ogrodzie Sobańskich, Frascati, Jaw orzyńską, Saską Kępę, Aleję Niepodległości i 3 M aja (nowoczesne wille, b lo k i)98.

S truk tu ra społeczno-zawodowa w yw ierała istotny w pływ na tok życia politycznego stolicy. Interesujące byłoby w związku z tym prze­prowadzenie badań nad związkiem struk tu ry społeczno-zawodowej elek­to ra tu warszawskiego (osób m ających praw a wyborcze) z wpływam i po­szczególnych partii politycznych. Dotychczasowe badania nad wynikam i wyborów warszawskich wskazują, że głosy lewicy (KPP, PPS) najliczniej były reprezentow ane na Woli, w proletariackich obwodach dzielnicy ży­dowskiej M arymoncie, na Targówku, Golędzinowie, Pelcowiźnie i Czernia- kowie. W rejonach urzędniczo-burżuazyjnych: Śródmieścia, Mokotowa, Żo­liborza, Saskiej Kępy sukcesy odniosły ugrupowania rządowe — zarówno orientacji chadecko-endeckiej jak i piłsudczykowskiej. Endecja, a na­stępnie jej secesyjne organizacje zdobywały poparcie w rejonach pol­skiego drobnomieszczaństwa (Stare Miasto, Krakowskie Przedmieście, niektóre rejony Pragi).

Zarysowane powyżej w sposób publicystyczny zagadnienia wym aga­ją odrębnych studiów. W skazują one na znaczenie problem atyki struk tu ry zawodowo-społecznej dla badań najnowszej historii Warszawy.

С О Ц И А Л Ь Н О -П Р О Ф Е С С И О Н А Л Ь Н А Я С ТРУ К ТУ РА Н А С Е Л Е Н И Я В А РШ А В Ы В 1918— 1939 ГГ.

С татья написана на основе публикаций о результатах всеобщ их переписей насе­лен ия В арш авы в 1921 и 1931 годах. Автор использовал статистические данны е муни­ципальны х учреж дений, касаю щ иеся в первую очередь миграции населения, сведений промыш ленных, торговых и ремесленных предприятий. И з других м атериалов стоит упом януть анкету А м ериканского К ом итета Помощ и еврейским промыш ленным пред­приятиям в В арш аве, отчеты В арш авской промыш ленно-торговой и ремесленной п а ­латы , В арш авского С овета профсою зов и В арш авской О круж ной И нспекции Труда.

И з научных м атериалов автор использовал труды группы статистиков-социологов, сотрудничавш их с довоенным статистическим отделом варш авского городского уп р а­вления и редакцией „Хроники В арш авы ” . К ним п ри надлеж ат труды А. Панского, Е . Стш елецкого, Ф. П ильтца, Я. Гомолицкого, Л . Л ян дау , А. М илковской, А. Тайтель- баум а, С. Ры хлинского и В. Тш цинского.

П одробно исследовав и тщ ательно проанализировав статистические м атериалы , автор настоящ ей статьи отображ ает динам ику процесса развития населения Варш авы и характеризует определяю щ ие ее ф акторы (подлинный прирост в том числе репатриа­цию, приток населения в связи с ростом экономической конъю нктуры и адм инистра­тивно-общ ественны х ф ункций столицы, естественный прирост), отм ечая изменения в пространственном разм ещ ении столичного населения по статистическим округам,

98 F. L e w i c k a , Różne byw ają dachy nad głową, W iadomości L iterackie n r 52/53 (791)2 z 25.XII.1938.

http://rcin.org.pl

S tr u k tu ra ludności W a rsza w y 1918— 1939 49

в результате которых некоторые периферийные районы заселялись более густо, в то врем я, к ак население некоторых районов в центре города уменьш алось. В ы яснив при­чины, вы звавш ие эти изменения (строительство, ком мунальны е учреж дения и т .п .), автор пиш ет о национально-религиозной структуре В арш авы , опираясь на итоги переписей населения, осущ ествленных в 1921 и 1931 гг. Главной причиной изменений в этом отнош ении автор считает процентное уменьш ение еврейского населения, которое в 1918 г. составляло 42% , до 21,9% . Снижение это следует считать относительным, поскольку в межвоенный период число еврейского населения в В арш аве, достигавш ее в 1918 г. 320 тысяч, в 1939 г. составляло 375 тысяч. П редставив в территориальном аспекте картину варш авского населения в смысле религиозной и национальной стру­ктуры , автор переш ел к вопросу профессионального состава населения. Он р ассм атр и ­вает этот вопрос в территориально-религиозном аспекте, сопоставляя с остальны м и крупными городскими центрам и Польш и.

П оследний раздел посвящ ен вопросу классиф икации населения В арш авы с точки зрения социального полож ения, которое рассм атривается в различных аспектах.

В заклю чение автор вы двигает научные постулаты , связанны е с ролью социально­профессиональной структуры в общ ественно-политической истории В арш авы .

STRU C TU R E SO CIA LE ET PR O FESSIO N N ELLE DE LA PO P U L A T IO N DE V A RSO V IE EN 1918-1939

L ’a u te u r de l ’a r t ic le en question base s u r les p u b lica tio n s to u c h a n t les ré s u lta ts de recen sem en ts g én é rau x d e la p o p u la tio n d e 1921 e t de 1931. Il p ro f ite d e la s ta tis tiq u e d u se lf-g o u v ern em en t p a rtic u liè re m e n t dans le do m ain e d u d ép lac em en t de la p o pu la tion , d e l ’en reg is trem en t des en trep rise s in d u s trie lle s , com m erc ia les e t de m étie r , de la g ran d e en q u ê te d u C om ité A m érica in d e l ’A ide a u x les e n tre p rise s in d u s trie lle s ju ives, des co m p te-rendus d e la C h am b re d e C om m erce, d e l ’In d u s tr ie e t des M étiers à V arsovie, d u C onseil des S ynd icats d e V arsov ie a in s i q u e de l ’In sp e c to ra t R égional du T rav a il de V arsovie.

L ’a u te u r p ro fite de p lus des ouvrages sc ien tifiq u es d ’un g roupe de s ta tis tic ie n s - sociologues réu n is a u to u r d e ]a S ection S ta tis tiq u e d e la M u n ic ipa lité de V arsov ie d ’a v a n t la g u e rre e t d e la réd ac tio n d e la „C h ron ique de V arsov ie”. Il s ’a g it des ouv rages d e A. P ańsk i, E. S trzeleck i, F r. P iltz , J . H om olicki, L. L andau , A. M ił- kow ska, S. R ych lińsk i, W. T rzecińsk i e t Al. T a jte lb au m . A près a v o ir fa i t u n e c r itiq u e in té r ie u re gén éra le des m a té r ia u x s ta tis tiq u es d o n t l ’a u te u r p ro f ita it , il p a r le d e la d y n am iq u e du d év e lo p p e m en t d e la p o p u la tio n de V arsov ie e t d é f in it les fac teu rs qu i la d é te rm in e n t (l’accro issem en t e ffec tif d e la n a ta lité y com pris le m o u v em en t de ra p a tr ie m e n t, l ’a ffluence liée avec le dév e lo p p em en t de la co n jec tu re économ ique e t des fonctions a d m in is tra tiv e s e t sociales d e la cap ita le , l ’accro isem en t de la n a ta lité ). L ’a u te u r d ém o n tre au ss i les changem en ts o bservés d an s le p lace m en t sp a tia l d e la p o pu la tion de V arsov ie se lon les d is tr ic ts s ta tis tiq u e s ; ces ch an g em en ts m èn en t au d év e lo p p em en t d e la po p u la tio n des c i-d ev an t fau b o u rg s a in s i q u ’à u n e len te d ép o p u la tio n d e ce rta in s a rro n d issem en ts d e la ville.

L ’a u te u r d é m o n tre aussi les fa c teu rs qui in f lu e n t s u r les changem en ts d a n s le p lacem en t sp a tia l de la pop u la tio n d e la v ille d e V arsov ie (le m o u v em en t de constru c tio n , les in s ta lla tio n s co m m u n a les etc.) e t d é c rit — en s ’a p p u y a n t s u r les ré su lta ts des recensem en ts g én é rau x d e 1921 e t d e 1931 — la s tru c tu re con fession ­ne lle e t n a tio n a le d e V arsovie. L ’a u te u r co n sta te que c ’est la ba isse d u p o u rcen tag e

4 — N a jn o w s z e D z ie je P o ls k i http://rcin.org.pl

50 M arian D rozdow ski

d e la p o pu la tion ju iv e d e 42% en 1918 à 29,l% qu i c o n stitu e la ten d an c e p rin c ip a le des ch an g em en ts d a n s ce dom aine. C e tte ba isse é ta it re la tiv e p a rce q u e la po p u la tio n is ra é li te d e V arsov ie au g m en ta p en d an t la période e n tre les d eu x gu e rre s d e 320 000 en 1918 en 375 000 en 1939.

L ’a u te u r a p rè s av o ir p ré se n té l ’aspec t te r r ito r ia l des re la tio n s confessionnelles d e V arsov ie e t de le u r con nex ion g én éra le avec la s tru c tu re n a tio n a le — passe à la descrip tion des re la tio n s p ro fessionne lle s d ’ap rè s les p rin c ip a les b ran ch es p ro fessionnelles. Il é tu d ia ces re la tio n s sous l ’a sp ec t te r r ito r ia l, confessionnel et c o m p aré p a r ra p p o r t au x a u tre s g ran d es v illes polonaises. L e d e rn ie r c h a p itre de l ’a r t ic le ex am in e la d iv is ion de la pop u la tio n de V arsov ie d ’ap rè s la position social p ré sen tée sous d ivers a spec ts d e m êm e com m e les re la tio n s p rofessionnelles. L ’a u te u r te rm in e p a r m e tta n t en a v a n t les d e s id e ra ta d ’inves tiga tions co n ce rn an t la d ém o n s tra tio n du rô le de la s tru c tu re socia le e t p ro fessionne lle d an s l ’h is to ire p o litiq u e e t sociale d e V arsovie.

http://rcin.org.pl