Karty pracy i załączniki do scenariuszy

Na gruzach Wielkiej Wojny

Zadanie 1. Uzupełnij tabelk´ dotyczàcà powstania po I wojnie Êwiatowej nowych paƒstww Europie.

Zadanie 2. Uzupełnieniem traktatu wersalskiego były traktatyzawarte osobno z paƒstwami wyst´pujàcymi w czasie wojnyjako sojusznicy Niemiec:

z Austrià – 10 wrzeÊnia 1919 roku w Saint Germain,z Bułgarià – 27 listopada 1919 roku w Neuilly,z W´grami – 4 czerwca 1920 roku w Trianon,z Turcjà – 10 sierpnia 1920 roku w S¯vres.

A. WyjaÊnij zaprezentowanà przez manifestanta symbolik´.

.....................................................................................................

.....................................................................................................

.....................................................................................................

.....................................................................................................

.....................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

B. Zastanów si´, dlaczego traktat ten budzi takie emocje wÊród mieszkaƒców paƒstwa, z któ-rym został zawarty, nawet po tylu latach od zakoƒczenia I wojny Êwiatowej.

18

Państwo Oficjalna data powstania Nazwa dawnego państwa

Finlandia 6 grudnia 1917 roku

Estonia 24 lutego 1918 roku

Łotwa 18 listopada 1918 roku

Litwa 16 lutego 1918 roku

Polska Rosja, Niemcy, Austro-Węgry

Czechosłowacja 28 października 1918 roku

Austria 12 listopada 1918 roku

Węgry 16 listopada 1918 roku

Królestwo SHS 1 grudnia 1918 roku

Manifestacja z okazji rocznicy zawarciajednego z  traktatów pokojowych poI wojnie Êwiatowej, 2008 rok

XI

Na gruzach Wielkiej Wojny

...............................................................................................................................

Znów niepodległa

Depesza J. Piłsudskiego

notyfikująca powstanie państwa polskiego

19

Do P. Prezydenta Stanów Zjednoczonych,Do Królewskiego Rządu Angielskiego,Do Rządu Rzeczypospolitej Francuskiej,Do Królewskiego Rządu Włoskiego,Do Cesarskiego Rządu Japońskiego,Do Rządu Rzeczypospolitej Niemieckiej i do Rządów wszystkich Państw wojujących i neu-tralnych.

Jako Wódz Naczelny Armii Polskiej, pragnę noty-fikować rządom i narodom wojującym i neutralnymistnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obej-mującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski.

Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacjinie pozwoliły dotychczas narodowi polskiemu wy-powiedzieć się swobodnie o  swym losie. Dziękizmianom, które nastąpiły wskutek świetnych zwy-cięstw armii sprzymierzonych – wznowienie niepo-dległości i suwerenności Polski staje się odtąd fak-tem dokonanym.

Państwo Polskie powstaje z woli całego narodui opiera się na podstawach demokratycznych. RządPolski zastąpi panowanie przemocy, która przez stoczterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przezustrój, zbudowany na porządku i sprawiedliwości.

Opierając się na Armii Polskiej pod moją komen-dą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca niewkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawieformalnej woli naszej. Jestem przekonany, że potęż-ne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i bra-terskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej Odro-dzonej i Niepodległej.

Za Ministra Spraw Wódz NaczelnyZagranicznych PiłsudskiFilipowiczWarszawa, dn. 16 listopada 1918 roku

Źródło: Druga Rzeczpospolita. Wybór dokumentów, pod red. A. Łuczaka, J.R. Szaflika, Warszawa 1988, s. 24.

Znów niepodległa

Zadanie 1. Zaznacz na mapie najwa˝niejsze wydarzenia zwiàzane z walkami o granice Polskii sporzàdê legend´. Uwzgl´dnij:

zasi´g powstania wielkopolskiego,zasi´g powstaƒ Êlàskich,obszary plebiscytowe,zasi´g walk o Lwów i Galicj´ Wschodnià,obszar Litwy Ârodkowej,obszar Zaolzia,Wolne Miasto Gdaƒsk.

20

Zadanie 2. Uzupełnij tabelk´ dotyczàcà kształtowania si´ granic II Rzeczypospolitej. Wpiszbrakujàce elementy: nazw´ terytorium, o które toczył si´ spór, nazw´ paƒstwa, z którym Polskarywalizowała o dane ziemie. Nast´pnie rozstrzygnij, czy podane wydarzenie mo˝na uznaç zasukces, czy za pora˝k´ dyplomacji i or´˝a polskiego (wpisz znak X we właÊciwej kolumnie).Wydarzenie, które uznasz za niejednoznaczne w ocenie, opisz w ostatniej rubryce.

21

Wydarzenie Terytorium

sporne

Państwozainteresowanetym terytorium

Sukces PorażkaOcena

dyskusyjna,ponieważ…

powstaniewielkopolskie

traktat wersalski(wobec sprawypolskiej)

spór o GalicjęWschodnią

„bunt” LucjanaŻeligowskiego

spór o Zaolzie

plebiscyty naWarmii, Mazurachi Powiślu

plebiscyty orazpowstania naGórnym Śląsku

Niemcy i Włochy na drodze do totalitaryzmu

22

Faszystowskie Włochy Nazistowskie Niemcy

Geneza faszyzmu lub nazizmu

Wódz

Nazwa partii wiodącej

Nazwa paramilitarnychbojówek

Nazwa organizacji dla dziecii młodzieży

Sposób przejęcia władzy

Tytuł wodzowski

Metody sprawowana władzy

Główne założeniaideologiczne

Symbol partii (przeanalizuj)

Niemcy i Włochy na drodze do totalitaryzmu

23

Benito Mussolini, Doktryna faszyzmu, 1935 rok

(fragm.)

Faszyzm jest afirmacją¹ państwa, uznając w nimprawdziwą rzeczywistość jednostki. [...] Dlatego dlafaszysty wszystko mieści się w państwie i poza pań-stwem nie istnieje nic ludzkiego ani duchowego, anitym bardziej nie posiada jakiejkolwiek wartości.W takim pojęciu faszyzm jest totalitarny, a państwofaszystowskie, jako synteza i zjednoczenie wszel-kich wartości, daje sens właściwy całemu życiu na-rodu, rozwija je i potęguje. [...]

Nie naród tworzy państwo [...]. To wprost prze-ciwnie, państwo stworzyło naród. [...]

Faszyzm [...] nie wierzy w  możliwość ani teżw użyteczność wieczystego pokoju. Odrzuca więcpacyfizm, który ukrywa zrzeczenie się walki i upod-lenie w obliczu ofiary. Jedynie wojna wznosi do ma-ksimum napięcia wszystkie siły ludzkie i  znaczyznamieniem szlachectwa narody, które mają od-wagę stawić jej czoło.

[...] Faszyzm w puch rozbija cały zespół ideologiidemokratycznych i odrzuca je [...]. Faszyzm prze-czy temu, że liczba przez to tylko, że jest liczbą,mogła kierować społeczeństwami ludzkimi; prze-czy, by liczba ta mogła rządzić i  poprzez perio-dyczne obrady; stwierdza nieusuwalną nierównośćludzi, którzy nie mogą stać się równymi przez takmechaniczny i  zewnętrzny fakt, jakim jest po-wszechne prawo głosowania. Ustroje demokra-tyczne można zdefiniować jako takie, w  którychdaje się od czasu do czasu ludowi złudzenie, żejest władzą, gdy faktycznie prawdziwą władzę dzier-żą inne siły, niejednokrotnie nieodpowiedzialnei utajone. Demokracja jest ustrojem bez króla, leczz  wieloma królami, niekiedy bardziej ekskluzyw-nymi, tyranizującymi i rujnującymi niż niejeden król,chociażby był nawet tyranem.

Dla faszyzmu dążenie do mocarstwowości, tojest do ekspansji narodowej, jest objawem żywot-ności; jego przeciwieństwo, czyli domatorstwo, jestoznaką upadku [...].

Źródło: Artur Patek, Zdzisław Zblewski, Polska i świat w latach

1918–1993: teksty źródłowe, tematy lekcji i zagadnienia do

historii w szkole średniej, Kraków 2001, s. 513.

¹Afirmacja (od łac. affirmare – potwierdzaç) – uznanie, potwier-dzenie.

Adolf Hitler, Mein Kampf, 1925–1927 (fragm.)

My, narodowi socjaliści, przekreślamy [...] świado-mie kierunek polityki zagranicznej naszej historiiprzedwojennej. Rozpoczynamy ją stąd, gdzie koń-czyła się ona przed sześcioma wiekami. Wstrzymu-jemy odwieczny pochód germański na południei zachód Europy i kierujemy swój wzrok na terenyna wschodzie. Zamykamy ostatecznie przedwo-jenną politykę kolonialną i handlową i przechodzimydo polityki kontynentalnej, jako polityki przyszłości.

Gdy mówimy dzisiaj o nowych ziemiach, myślimyprzede wszystkim o Rosji i podległych jej państwachościennych. Sam los wydaje się wskazywać nam nato palcem. Od kiedy wydał on Rosję bolszewizmowi,pozbawił naród rosyjski tej inteligencji, która dotych-czas prowadziła go za sobą i gwarantowała trwałośćpaństwa. Bowiem organizacja rosyjskiego tworupaństwowego nie była wynikiem państwowo-poli-tycznych uzdolnień słowiańszczyzny w Rosji, lecztylko przecudownym przykładem państwowotwór-czej działalności elementu germańskiego wśródmniej wartościowej rasy. […] Tym germańskim rdze-niem Rosja żywiła od stuleci swoje górne warstwy.Można je dzisiaj uważać za wyplenione i wygasłe.Na ich miejsce wstąpił Żyd. Tak jak Rosjanin niemoże otrząsnąć się własnymi siłami z jarzma żydow-skiego, tak niemożliwością jest dla Żyda utrzymaniepotężnego państwa przez dłuższy czas. Nie przed-stawia on elementu organizacji, a  tylko fermentui rozkładu. Olbrzymie państwo na Wschodzie doj-rzało do załamania, a  koniec panowania żydow-skiego w Rosji będzie także końcem Rosji jako pań-stwa. Los wybrał nas, abyśmy byli świadkamikatastrofy, która stanowić będzie najpotężniejsze po-twierdzenie słuszności narodowej teorii ras.

Jednak, naszym zadaniem, misją ruchu narodo-wosocjalistycznego jest doprowadzenie naszegowłasnego narodu do takiego politycznego poglądu,żeby spełnienie swojego celu przyszłości nie upatry-wał on w upajającym go nowym pochodzie aleksan-dryjskim, lecz bardziej w skrzętnej pracy niemiec-kiego pługa, któremu ziemię winien przygotowaćmiecz.

Źródło: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych

z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii,

studentów i uczniów, opracowali Melania Sobańska-Bondaruk,Stanisław B. Lenard, Warszawa 2002, s. 100.

Polska autorytarna – od przewrotu majowego do konstytucji kwietniowej

Zadanie 1. WyjaÊnij, dlaczego przewrót majowy mo˝emy nazywaç zamachem stanu.

Zadanie 2. Przeciwstawione sobie w parach osoby piastowały ten sam urzàd przed przewro-tem majowym i po nim. W wykropkowanych miejscach wpisz nazwy urz´dów.

Stanisław Wojciechowski .................................... Ignacy MoÊcicki

Wincenty Witos ..................................... Kazimierz Bartel

Zadanie 3. Uzupełnij zdania o pierwszych zmianach politycznych po przewrocie majowym.

Po przewrocie majowym piłsudczycy nazwali siebie sanacjà, co z łaciny oznaczało ............... .

Głównym ich celem stało si´ wzmocnienie władzy ..................... kosztem uprawnieƒ ustawo-

dawczej. Ju˝ w sierpniu 1926 roku sejm wprowadził istotne zmiany w konstytucji, które zwi´k-

szały uprawnienia ................... . Zmiany te nazywamy ...................... .................. . Na jej mocy

prezydentowi wolno było wydawaç dekrety z mocà ...................... i rozwiàzaç ........................ .

...............................................................................................................................

Polska w Europie międzywojennej

Na mapie zakreskujobszary paƒstw,które wedługkoncepcji JózefaPiłsudskiegomogłyby przystàpiçdo politykiMi´dzymorza.

24

Polska w Europie międzywojennej

Lista wydarzeƒ (uło˝onych w przypadkowej kolejnoÊci) z dziedziny polskiej poli-tyki zagranicznej okresu mi´dzywojennego

poczàtek wojny celnej z Niemcami, zakoƒczenie wojny celnej z Niemcami, wkroczenie wojskpolskich na Zaolzie, pakt o nieagresji z ZSRR, pakt Ribbentrop–Mołotow, sojusz Polski z Fran-cjà, układ o wzajemnej pomocy z Wielkà Brytanià, traktat w Locarno, przemówienie sejmoweJózefa Becka, powstanie koncepcji Mi´dzymorza, ultimatum niemieckie wobec Polski, dekla-racja o nieagresji z III Rzeszà, konwencja i tajna umowa wojskowa z Rumunià, polsko-fran-cuski protokół o pomocy w razie agresji niemieckiej

...............................................................................................................................

Polska w Europie międzywojennej

„Pogłoski o mał˝eƒstwie Hitlera sprawdziły si´”, karykatura autorstwaStanisława Dobrzyƒskiego, „Szpilki”, 3 wrzeÊnia 1939 roku

Polecenia:Podaj, do jakiego wydarzenia historycznego nawiàzujà ilustracje.Rozpoznaj osoby przedstawione na zdj´ciu i na karykaturze.Przedstaw wymow´ rysunku satyrycznego i wyjaÊnij, z czego ona wynikała.

25

Początek zimnej wojny – rozłam między Wschodem a Zachodem

Zadanie 1. Godło ZSRR stało si´ wzorcem dlagodeł innych paƒstw demokracji ludowej, powsta-łych w Europie po II wojnie Êwiatowej. Wyjàtki sta-nowiły Polska i Czechosłowacja, które zachowałygodła przedwojenne, z niewielkimi tylko zmianami.

A. Podpisz godła nazwami paƒstw.

B. Wska˝ najwa˝niejsze podobieƒstwa mi´dzy godłami. WyjaÊnij symbolik´ wspólnych ele-mentów.

Zadanie 2. Uszereguj wydarzenia zwiàzane z integracjà europejskà w porzàdku chronolo-gicznym. Wpisz obok nich kolejne cyfry.

poczàtek działalnoÊci EWG i Euratomu podpisanie traktatów rzymskich

ogłoszenie Planu Marshalla Powołanie EWWiS

Utworzenie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej

26

godło ............................

godło ZSRR

godło ............................

godło ............................ godło ............................

Początek zimnej wojny – rozłam między Wschodem a Zachodem

Grupa I. Kształtowanie si´ dyktatur komunistycznych w Europie – kalendarium

Źródło: opracowanie autora.

27

Bułgaria

1942 powstanie Frontu Ojczyźnianego, na którego czele stali komuniści skupieni w Bułgarskiej Partii Robotniczej

9 września 1944 Front Ojczyźniany wywołał powstanie i przejął władzę w Bułgarii

listopad 1945 dekret „O dowództwie i kontroli nad armią”, który umożliwił przeprowadzenie czystki w armii

październik 1946 wybory do Zgromadzenia Narodowego, zakończone zwycięstwem komunistów; Georgi Dymitrow premierem

czerwiec 1947 aresztowanie przywódcy partii chłopskiej Nikoły Petkowa, skazanie i stracenie 26 lipca 1947 roku

czerwiec 1948połączenie socjaldemokratów z komunistami, w wyniku czego powstała Bułgarska Partia Komunistyczna;sekretarzem generalnym został Dymitrow

2 lipca 1949 niespodziewana śmierć Dymitrowa, byłego szefa Kominternu i bohatera procesu o podpalenie Reichstagu

Rumunia

sierpień 1944 obalenie dyktatury gen. Iona Antonescu; powstał rząd Petru Grozy, działacza lewicowego Frontu Chłopskiego

marzec 1945 przeprowadzenie reformy rolnej

listopad 1946 blok stronnictw demokratycznych pod kierunkiem komunistów wygrał wybory parlamentarne

listopad 1947 na zjeździe zjednoczeniowym powstała Rumuńska Partia Robotnicza

grudzień 1947 przymusowa abdykacja króla Michała I; od tego momentu Rumunia stała się republiką

Węgry

listopad 1945klęska komunistów w wyborach do parlamentu (17%); rząd utworzyła Partia Drobnych Rolników na czelez premierem Ferencem Nagyem

czerwiec 1947z połączenia Węgierskiej Partii Komunistycznej i Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej powstała Węgierska PartiaPracujących

sierpień 1947„Blok lewicowy” zdominowany przez komunistów zdobył 60% głosów w wyborach do parlamentu; konfliktz Kościołem katolickim, który zakończył się skazaniem kardynała Józsefa Midszentyego na dożywocie

16–24 września1949 proces László Rajka i jego współpracowników oskarżonych o sprzyjanie Josipowi Broz Ticie; wszyscy zostaliskazani na śmierć, co wzmocniło pozycję Mátyása Rákosiego, szefa węgierskich komunistów

Czechosłowacja

1945 Edvard Beneš premierem Czechosłowacji

maj 1946w pierwszych wolnych wyborach do Zgromadzenia Narodowego komuniści uzyskali 38% głosów; KlementGottwald został premierem

październik 1947 prowokacja ministra spraw wewnętrznych wymierzona w uczestników antyniemieckiego powstania słowackiego

25 lutego 1948premier Gottwald przedstawił Benešowi nowy, całkowicie lewicowy rząd; Beneš odmówił jego akceptacji; ministerspraw zagranicznych Jan Masaryk „popełnił samobójstwo”

maj 1948 wybory do parlamentu „wygrane” przez komunistów

7 czerwca 1948 prezydent Beneš podał się do dymisji

Jugosławia

1943 antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii ogłosiła się organem ustawodawczym

8 marca 1945 w Belgradzie powstał rząd koalicyjny z przewagą komunistów Josipa Broz Tity

listopad 1945 wybory, które faktycznie okazały się plebiscytem za komunistami

styczeń 1946 ogłoszono tekst nowej konstytucji Jugosławii, która była wiernym odwzorowaniem konstytucji ZSRR z 1936 roku

1947 rozbicie opozycji demokratycznej; Tito przejął funkcje premiera, ministra obrony i szefa partii komunistycznej

1948 Tito zerwał kontakty z Moskwą, za co został potępiony przez ZSRR i w krajach satelickich

Początek zimnej wojny – rozłam między Wschodem a Zachodem

Grupa II. Plan Marshalla

5 czerwca 1947 roku sekretarz stanu USA gen. George C. Marshall podczas przemówienia na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge (stan Massachusetts) przedstawił plan odbudowyEuropy, nazwany od jego nazwiska planem Marshalla.

Plan Marshalla miał na celu:

1. zniwelowaç skutki II wojny Êwiatowej w Europie i zapewniç stabilizacj´ wewn´trznà po-szczególnych paƒstw przez rozwój gospodarczy,

2. przez wzrost poziomu ˝ycia zatrzymaç ofensyw´ komunizmu w Europie Zachodniej,

3. na dłu˝szà met´ chodziło tak˝e o interesy ekonomiczne USA, aby w przyszłoÊci zapewniçtemu paƒstwu stabilny rozwój gospodarczy.

W samej realizacji Planu Marshalla mo˝na wymieniç IV etapy:

I etap (lata 1948–1949) – kraje uczestniczàce otrzymały dostawy ˝ywnoÊci i Êrodków produkcji,

II etap (lata 1949–1950) – polegał na stymulowaniu wzrostu gospodarczego,

III etap (lata 1950–1951) – polegał na umacnianiu wzrostu gospodarczego w okresie kryzysu militarno-politycznego

w Europie i na Êwiecie,

IV etap (od roku 1951) – zapoczàtkował przejÊcie do budowy zr´bów bezpieczeƒstwa politycznego, gospodarczego

i militarnego Europy Zachodniej, USA i Kanady.

Plan Marshalla w liczbach:

– okres realizacji: lata 1948–1951,

– pomoc dla paƒstw Europy: ok. 14,5 mln USD,

– pomoc dla paƒstw Azji Południowo-Wschodniej: 3,5 mln USD,

– pomoc dla poszczególnych paƒstw: Wielka Brytania – ok. 3,3 mln USD; Francja – 2,3 mlnUSD; Niemcy Zachodnie (RFN) – 1,4 mln USD; Włochy – 1,2 mln USD,

– europejscy uczestnicy planu Marshalla: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Jugosławia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja,Wielka Brytania, Włochy, RFN.

28

Początki PRL

Grupa I. Ustrój

Na podstawie fragmentów Konstytucji PRL z 1952 roku (załàcznik nr 1) i tekstuz podr´cznika (Nowy ustrój, s. 220–221) wykonajcie polecenia.

A. Podajcie oficjalnà nazw´ paƒstwa polskiego i wyjaÊnijcie jej propagandowe znaczenie.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

B. Napiszcie, kto był faktycznym dysponentem władzy w PRL, i wyjaÊnijcie, co z tego wynikało.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

C. Wypiszcie kompetencje głównych organów PRL, czyli sejmu i Rady Paƒstwa.

D. Sformułujcie w  trzech punktach krótkà notatk´ zawierajàcà najwa˝niejsze informacjez opracowywanego przez was tematu, którà podyktujecie reszcie klasy.

29

Najważniejsze kompetencje organów władzy w PRL Numery zapisów w konstytucji i ich treść

sejm

Rada Państwa

Początki PRL

Grupa II. Granice

Na podstawie fragmentu opracowania historycznego (załàcznik nr 2), tekstu i mapz podr´cznika (Nowe granice, s. 221–223) oraz atlasu wykonajcie polecenia.

A. Na mapie konturowej:– zamalujcie kolorem ziemie, które zostały

przyłàczone do Polski po II wojnie Êwia-towej;

– innym kolorem zamalujcie ziemie, którePolska utraciła po II wojnie Êwiatowej;

– przedstawcie główne kierunki przesied-leƒ Polaków, Niemców, Ukraiƒców i Łem-ków – uzupełnijcie podpisy w legendzie.

B. WyjaÊnijcie, dlaczego po II wojnie nastàpiły masowe przesiedlenia na ziemiach polskich.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

C. Podajcie przyczyny akcji „Wisła” i wyjaÊnijcie jej znaczenie dla nowych władz PRL, dla po-wojennego społeczeƒstwa polskiego, a tak˝e dla przesiedlanej ludnoÊci.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

D. Sformułujcie w  trzech punktach krótkà notatk´ zawierajàcà najwa˝niejsze informacjez opracowywanego przez was tematu, którà podyktujecie reszcie klasy.

30

Początki PRL

Grupa III. Społeczeƒstwo

Na podstawie fragmentu opracowania historycznego (załàcznik nr 3) i tekstuz podr´cznika (Nowe społeczeƒstwo, s. 215–216) wykonajcie polecenia.

A. Przedstawcie struktur´ społecznà PRL. Wska˝cie najwa˝niejsze ró˝nice w stosunku dostruktury przedwojennej.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

B. WyjaÊnijcie, dlaczego w okresie PRL utrzymywał si´ trend migracji ludnoÊci ze wsi do miast.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

C. WyjaÊnijcie, na czym polegały działania władz, podejmowane po to, ˝eby stworzyç nowegoobywatela PRL.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

D. Sformułujcie w  trzech punktach krótkà notatk´ zawierajàcà najwa˝niejsze informacjez opracowywanego przez was tematu, którà podyktujecie reszcie klasy.

31

Początki PRL

Grupa IV. Gospodarka

Na podstawie tekstu i ilustracji z podr´cznika (Nowa gospodarka, s. 224–227) orazkarykatury i plakatu propagandowego (załàcznik nr 4) wykonajcie polecenia.

A. Napiszcie, jakie były główne zało˝enia polityki gospodarczej w powojennej Polsce i w jakisposób je realizowano. Przedstawcie główne reformy.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

B. Oceƒcie stopieƒ realizacji reform gospodarczych pierwszych lat rzàdów komunistycznych.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

C. WyjaÊnijcie, jakà rol´ w przemianach gospodarczych odgrywała propaganda i jakie Êrodkistosowała władza, ˝eby jak najlepiej wykorzystaç to narz´dzie.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

D. Sformułujcie w  trzech punktach krótkà notatk´ zawierajàcà najwa˝niejsze informacjez opracowywanego przez was tematu, którà podyktujecie reszcie klasy.

32

Początki PRL

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 roku (fragm.)

33

Rozdział 3. Naczelne organy władzy państwowej.Art 15. 1. Najwyższym organem władzy państwowejjest Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.2. Sejm jako najwyższy wyraziciel woli ludu pracują-cego miast i wsi urzeczywistnia suwerenne prawa na-rodu.3. Sejm uchwala ustawy oraz sprawuje kontrolę naddziałalnością innych organów władzy i administracjipaństwowej.Art 16. 1. Sejm składa się z 460 posłów.2. Ważność wyboru posła stwierdza Sejm.3. Poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzial-ności karno-sądowej ani aresztowany bez zgodySejmu, a w okresie kiedy Sejm nie obraduje – bezzgody Rady Państwa.Art 17. 1. Sejm obraduje na sesjach. Sesje Sejmuzwołuje Rada Państwa co najmniej dwa razy do roku.Rada Państwa obowiązana jest zwołać sesję równieżna pisemny wniosek jednej trzeciej ogólnej liczby po-słów.2. Pierwsza sesja nowo obranego Sejmu powinnabyć zwołana w ciągu miesiąca od dnia wyborów.Art 18. 1. Sejm wybiera ze swego grona Marszałka,wicemarszałków i komisje.2. Marszałek lub w jego zastępstwie wicemarszałekkieruje obradami i czuwa nad tokiem prac Sejmu.3. Obrady Sejmu są jawne. Sejm może uchwalić taj-ność obrad, jeżeli wymaga tego dobro państwa.4. Porządek prac Sejmu, rodzaj i liczbę komisji okre-śla regulamin uchwalony przez Sejm.Art 19. 1. Sejm uchwala narodowe plany gospodar-cze na okresy kilkuletnie.2. Sejm uchwala corocznie budżet państwa.Art 20. 1. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje Ra-dzie Państwa, Rządowi i posłom.2. Ustawy uchwalone przez Sejm podpisują Przewod-niczący Rady Państwa i  jej Sekretarz. Ogłoszenieustawy w Dzienniku Ustaw zarządza PrzewodniczącyRady Państwa.Art 21. Sejm może powołać komisję dla zbadaniaokreślonej sprawy. Uprawnienia i tryb działania ko-misji ustala Sejm.Art 22. Prezes Rady Ministrów lub poszczególni mi-nistrowie obowiązani są do udzielenia w ciągu sied-miu dni odpowiedzi na interpelację posła.Art 23. 1. Sejm jest wybierany na okres lat czterech.2. Wybory do Sejmu zarządza Rada Państwa nie póź-niej niż na miesiąc przed upływem kadencji Sejmu,wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy,przypadający w ciągu dwóch miesięcy po upływie ka-dencji Sejmu.Art 24. 1. (2) Sejm wybiera ze swego grona na pierw-szym posiedzeniu Radę Państwa w składzie: Prze-

wodniczący Rady Państwa, czterej zastępcy Prze-wodniczącego, Sekretarz Rady Państwa, jedenastuczłonków. 2. Marszałek Sejmu i wicemarszałkowie mogą byćwybrani do Rady Państwa jako zastępcy Przewodni-czącego lub członkowie.3. Po upływie kadencji Sejmu Rada Państwa działaaż do wyboru Rady Państwa przez nowo obranySejm.Art 25. 1. Rada Państwa: 1) zarządza wybory doSejmu, 2) zwołuje sesje Sejmu, 3) ustala powszech-nie obowiązującą wykładnię ustaw, 4) wydaje dekretyz mocą ustawy, 5) mianuje i odwołuje pełnomocnychprzedstawicieli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowejw innych państwach, 6) przyjmuje listy uwierzytelnia-jące i odwołujące akredytowanych przy Radzie Pań-stwa przedstawicieli dyplomatycznych innych państw,7) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, 8)obsadza stanowiska cywilne i  wojskowe, przewi-dziane ustawami, 9) nadaje ordery, odznaczenia i ty-tuły honorowe, 10) stosuje prawo łaski, 11) wykonujeinne funkcje, przewidziane dla Rady Państwa w Kon-stytucji lub przekazane jej przez ustawy. 2. Rada Państwa podlega w całej swojej działalnościSejmowi.3. Rada Państwa działa na zasadzie kolegialności.4. Radę Państwa reprezentuje Przewodniczący lubjego zastępca.Art 26. 1. W okresach między sesjami Sejmu RadaPaństwa wydaje dekrety z mocą ustawy. Rada Pań-stwa przedstawia dekrety Sejmowi na najbliższej sesjido zatwierdzenia.2. Dekrety wydane przez Radę Państwa podpisująPrzewodniczący Rady Państwa i jej Sekretarz. Ogło-szenie dekretu w Dzienniku Ustaw zarządza Prze-wodniczący Rady Państwa.Art 27. Rada Państwa sprawuje zwierzchni nadzórnad radami narodowymi. Szczegółowe uprawnieniaRady Państwa w tej dziedzinie określa ustawa.Art 28. 1. Postanowienie o stanie wojny może być po-wzięte jedynie w razie dokonania zbrojnego napaduna Polską Rzeczpospolitą Ludową albo gdy z umówmiędzynarodowych wynika konieczność wspólnejobrony przeciwko agresji. Postanowienie takie uchwalaSejm, a gdy Sejm nie obraduje – Rada Państwa.2. Rada Państwa może wprowadzić stan wojenny naczęści lub na całym terytorium Polskiej Rzeczypos-politej Ludowej, jeżeli wymaga tego wzgląd na obron-ność lub bezpieczeństwo państwa. Z tych samychpowodów Rada Państwa może ogłosić częściową lubpowszechną mobilizację.

Źródło: „Dziennik Ustaw” 1952, nr 33, poz. 232.

Początki PRL

34

Działania wojenne 1944 i 1945 r. oraz późniejszezmiany granic państwowych wywarły istotny wpływna przymusowe migracje na obszarach dawnejII Rzeczpospolitej oraz kształtującej się po II wojnieświatowej Polski Ludowej.A. Deportacje i wysiedlenia dokonywane przez

władze ZSRR

Oddziały Armii Czerwonej przekraczając w 1944 r.granice II Rzeczpospolitej przystąpiły do systema-tycznie prowadzonych akcji deportacyjnych w głąbZSRR. Swym zasięgiem obejmowały one następu-jące grupy:– ludność polską i żydowską z Kresów Wschod-

nich i Polski centralnej w latach 1944–1945,– żołnierzy polskich podziemia zbrojnego,– ludność polską, mazurską, warmińską, ka-szubską, śląską i niemiecką z obszarów należącychw 1937 r. do Trzeciej Rzeszy.

Ogółem deportowano kilkaset tysięcy osóbw głąb ZSRR. Na mocy porozumień PKWN i TRJNz władzami ZSRR zawartych w 1944 i 1945 r. przy-stąpiono do masowych przesiedleń ludności pol-skiej i  żydowskiej (obywateli II Rzeczpospolitej)z ZSRR do Polski. Migracje te, które miały charakterprzesiedleń dobrowolnych, półdobrowolnych lubprzymusowych poprzedzone zostały ucieczkamiPolaków z Wołynia i Małopolski Wschodniej w wy-niku zbrodniczych akcji nacjonalistów ukraińskich.Całość akcji określono mianem „repatriacji”. Ogó-łem w latach 1944–1948 do Polski przybyło z tere-nów ZSRR ponad 1,5 mln osób, w tym z terenówrepublik: ukraińskiej – 788 tys., białoruskiej RS –274 tys., litewskiej RS – 178 tys., oraz pozostałychobszarów ZSRR – 263 tys. osób. W latach 1945––1949 do Polski powróciło także wielu Polakówz zachodu Europy (Francji, Belgii, Niemiec i Anglii).B. Przesiedlenia dokonywane przez władze

Trzeciej Rzeszy

Wkroczenie wojsk radzieckich na obszaryII Rzeczpospolitej oraz Trzeciej Rzeszy poprzedzonezostało w  latach 1944–1945 masowymi ewakua-cjami oraz ucieczkami przed zbliżającym się fron-tem ludności niemieckiej oraz ludności rodzimeji częściowo ludności polskiej w głąb Rzeszy. Objęłaona swym zasięgiem wieleset tysięcy osób i po-przedziła akcje zorganizowanych wysiedleń ludno-ści niemieckiej przeprowadzonej przez władze pol-skie w latach 1945–1950.

C. Wysiedlenia dokonywane przez władze pol-

skie

1. Na podstawie odpowiednich umów z rządami ra-dzieckiej Ukrainy i Białorusi (z 9 IX 1944 r.) i Litwy(z 22 IX 1944 r.) oraz rządem radzieckim(z 6 VII 1945 r.) w latach 1945–1946 Polskę opuściłow sposób dobrowolny, półprzymusowy i pod przy-musem 482 tys. Ukraińców, którzy wyjechali doUSRR, 36 tys. Białorusinów i niecały 1 tys. Litwinów,łącznie 518 tys. osób. Przesiedlenie tej ludnościzostało w zasadzie zakończone w sierpniu 1946 r.2. W wyniku postanowień konferencji w Poczdamiewładze polskie w latach 1945–1949 przystąpiły domasowej akcji przymusowych wysiedleń ludnościniemieckiej. W latach 1945–1949 opuściło Polskęokoło 3,2 mln Niemców. Organizowane przez wła-dze polskie wysiedlenia poprzedzone były częstymitzw. dzikimi wysiedleniami organizowanymi przezpolskie władze wojskowe.3. Masowa zagłada narodu żydowskiego orazliczne przejawy polskiego antysemityzmu, którychkulminacyjnym punktem był pogrom w  Kielcachw 1946 r., skłoniły resztę ocalałych Żydów do do-browolnej czy też bardziej lub mniej dobrowolnejemigracji z Polski. Brak jest dokładnych statystykpowojennej emigracji Żydów, ale nawet niepełnedane pozwalają stwierdzić, że objęła ona więcej niżpołowę uratowanych z zagłady. W latach 1945–1955wyjechało z Polski z górą 200 tys. Żydów, w  tymw latach 1949–1951 w zorganizowanych transpor-tach do Izraela wyjechało blisko 28 tys. osób.

W okresie od 28 kwietnia do 30 lipca 1947 r. wła-dze polskie przeprowadziły deportacje ludnościukraińskiej i łemkowskiej, która zamieszkiwała po-łudniowo-wschodnie obszary Polski. W  ramachAkcji „Wisła” wysiedlono ponad 140 tys. osób,które osadzono na ziemiach zachodnich i północ-nych (głównie woj. olsztyńskie, koszalińskie, go-rzowskie i legnickie). Przedsięwzięcie to poza roz-biciem Ukraińskiej Powstańczej Armii miało na celuprzede wszystkim likwidację ukraińskiej mniejszo-ści narodowej. W 1948 r. do Polski przybyło 10 tys.Greków i  Macedończyków, uchodźców politycz-nych z Grecji.

Źródło: Andrzej Sakson, Migracje w XX wieku, [w:] Wędrówka

i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu, pod red.M. Salomona, J. Strzelczyka, Kraków 2004, s. 441–456.

Początki PRL

...............................................................................................................................

Początki PRL

35

Był to okres, kiedy starano się stworzyć inny wzórpaństwa i obywatela. Chodziło o to, żeby obywatelajako jednostkę wiązać bezpośrednio z państwem,żeby był on jak ziarno w korcu maku i żeby czuł tylkowięź ogólną. Była wtedy propagowana w gruncie rze-czy walka z tradycją, a więc z istotnymi wartościamikultury. Takie było założenie. Była to walka z więzamirodzinnymi, więzami sąsiedzkimi, więzami regional-nymi. To była koncepcja państwa, [...] która rozbijałacałe społeczeństwo, atomizowała je. Chodziło o to,żeby potem stworzyć z tych atomów inną, zupełnienową strukturę. Najpierw rozbić, a potem zbudowaćcoś nowego, nową jakość, coś zupełnie innego. [...]

Przy bardzo fasadowym i od wielkiego dzwonuroztkliwianiem się nad ludowym strojem, tańcemi zwyczajem, na co dzień uprawiana była w najróż-norodniejszej postaci propaganda wyższościmiasta nad zacofaną wsią. Jej kwintesencją byłohasło ukute w  latach pięćdziesiątych – awansz chłopa na robotnika. Utrwalona została w PolsceLudowej pogarda dla życia sielskiego z jej atrybu-tami kulturowymi.

Źródło: Józef Burszta, Etnograficzny punkt widzenia w bada-

niach nad rodziną, [w:] Metodologiczne problemy badań nad

rodziną, pod red. Z. Tyszko, Poznań 1980, s. 63–64.

Wyzyskiwacz wiejski, karykatura autorstwa Włodzi-mierza Zakrzewskiego, 1948 rok

Górnicy! Witamy II Zjazd PZPR czynem produkcyjnym,plakat propagandowy nieznanego autora, 1954 rok

W objęciach Wielkiego Brata – obóz socjalistyczny w latach 50. i 60.

Grupa I.

Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będziepewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie, w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracu-jącego i inteligencji, w interesie walki o podwyższenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demo-kratyzacji naszego życia, w interesie naszej Ojczyzny.

...............................................................................................................................

Grupa II.

Ta heroiczna walka umożliwia realizację naszych fundamentalnych dążeń narodowych w stosunkach mię-dzynarodowych, mianowicie, naturalności. Apelujemy do naszych sąsiadów, krajów bliskich i dalekich,aby uszanowali stanowcze decyzje naszego narodu. Jest prawdą, że nasz naród jest w tej decyzji zjed-noczony jak nigdy dotychczas.

...............................................................................................................................

Grupa III.

W tym jak najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu, wyciągamy do Was, siedzących tu naławach kończącego się Soboru, nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie. A jeśli Wy, nie-mieccy biskupi i Ojcowie Soboru, po bratersku wyciągnięte ręce ujmiecie, to wtedy dopiero będziemymogli ze spokojnym sumieniem obchodzić nasze Millennium w sposób jak najbardziej chrześcijański.

...............................................................................................................................

Grupa IV.

Było piękne słońce. Siedziałem na tarasie kawiarni, przyglądałem się czołgom miażdżącym rewoltę i za-jadałem truskawkowe ciastko. Trudno wyobrazić sobie wspanialszą chwilę. Wszystko było po prostu do-skonałe.

...............................................................................................................................

Grupa V.

Antysemityzm nie jest u nas, jak niektórzy sądzą, problemem sztucznym. Jest problemem żywym, a jakżywym, widzieliśmy, gdy zaczęto sięgać do panieńskich nazwisk matek. [...] Istota tego antysemityzmurasistowskiego sprowadza się do tego, aby przerzucić odpowiedzialność za grzechy systemu, za wadyw funkcjonowaniu władzy na obcoplemiennych. [...] W toku śledztwa oficerowie śledczy czynili duży wy-siłek, aby także u mnie znaleźć wśród przodków jakieś żydowskie nazwisko. Gdy nie udało się zrobić zemnie Żyda, chcieli bodaj uczynić ze mnie Ukraińca. Byleby móc mnie napiętnować jako obcoplemieńca.Były takie dni w śledztwie, kiedy chciałem uznać się za Żyda. Są bowiem sytuacje, kiedy uczciwy człowiekpowinien uznać się za Żyda.

36

Władza w walce ze społeczeństwem – Polska w latach 1970–1983

Zadanie 1. Uzupełnij schemat przyczynowo-skutkowy: do pustych ramek wpisz numery ozna-czajàce odpowiednie wydarzenia.

Zadanie 2. Rozwiƒ skróty:

KOR – .............................................................. NSZZ – ..............................................................

MKS – .............................................................. ZOMO – ............................................................

ROPCiO – .......................................................................................................................................

Zadanie 3. Napisz, jak rozumiesz słowa Jana Pawła II: „Niech zstàpi Duch Twój i odnowi ob-licze tej ziemi”. WyjaÊnij, jakie konsekwencje dla społeczeƒstwa miał wybór Polaka na papie˝a.

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................

37

PODWYŻKI CEN

ŻYWNOŚCI

LATA 70.

LATA 80.

Lata 70.1 – dekada Gierka2 – kredyty od państw zachodnich3 – czasy pozornego dobrobytu i wzrostu gospodarczego4 – powstanie KOR5 – kolejne podwyżki cen6 – budowa „drugiej Polski”7 – strajki na Wybrzeżu8 – strajki w Płocku, Radomiu i Ursusie9 – konieczność spłaty kredytów10 – powstanie ROPCiO

Lata 80.1 – stan wojenny2 – porozumienia sierpniowe3 – działalność MKS4 – strajki5 – rejestracja NSZZ „Solidarność”6 – ogłoszenie 21 postulatów

Świat na przełomie wieków

Na mapie konturowej Europy pierwszym kolorem zamaluj paƒstwa członkowskie UE, a drugim– paƒstwa, które kandydujà do tej organizacji. Obok mapy stwórz legend´.

...............................................................................................................................

Świat na przełomie wieków

Zadanie 1. Na mapie konturowej Êwiata zaznacz ró˝nymi kolorami osiem cywilizacji, o któ-rych wspomina Lucyna Kuliƒska, autorka tekstu Zmierzch Zachodu? (załàcznik). Pod mapàstwórz legend´.

Zadanie 2. Która z cywilizacji jest najbardziej ekspansywna? Które paƒstwo jej przewodzi?

Cywilizacja: ............................................ Paƒstwo przewodzàce: ................................................

Zadanie 3. Którà z wizji cywilizacji zachodniej – triumfalistycznà czy schyłkowà – mo˝eszdziÊ uznaç za bardziej odpowiadajàcà rzeczywistoÊci? Uzasadnij swojà odpowiedê.

38

Świat na przełomie wieków

Zmierzch Zachodu? Problem cywilizacji na przestrzeni wieków (fragm.)

39

W okresie „zimnej wojny” polityka globalna stała się dwu-biegunowa, a świat podzielił się na trzy części. Pod ko-niec lat osiemdziesiątych system komunistyczny się za-łamał. Wiele ludów i narodów stało przed koniecznościąponownego określenia swojego położenia na politycznejmapie świata.

Najważniejszymi ugrupowaniami państw stało sięobecnie osiem głównych cywilizacji świata: 1) zachodnia,2) prawosławna, 3) islamska, 4) chińska, 5) hinduisty-czna, 6) afrykańska, 7) japońska, 8) latynoamerykańska.

Społeczeństwa zjednoczone przez ideologię, okolicz-ności historyczne, lecz cywilizacyjne podzielone, jakZwiązek Radziecki czy Jugosławia, rozpadają się, zaśkraje o wspólnocie kulturowej i cywilizacyjnej dążą dozjednoczenia, jak to ma miejsce w Unii Europejskiej. Cy-wilizacja Zachodnia jest najpotężniejszą, ale po długimokresie dominacji słabnie w miarę, jak inne cywilizacjerosną w siłę.

Omawiając problem pozycji cywilizacji zachodniejwobec innych cywilizacji, możemy odmalować dwa od-mienne obrazy. Pierwszy z nich, który określić możnamianem triumfalistycznego, głosi, że państwa zachodnie(oraz Japonia):– kierują i władają międzynarodowym systemem banko-wym i rynkami kapitałowymi,– kontrolują wszystkie mocne waluty,– dostarczają większość wyrobów gotowych,– dominują w dziedzinie badań naukowych i posiadająnajbardziej rozwinięte uczelnie techniczne,

– kontrolują dostęp do przestrzeni kosmicznej i majągłówną pozycję w przemyśle lotniczym i kosmicznym,– zdolne są do interwencji zbrojnej na wielką skalę, posia-dają niezagrożoną pozycję w przemyśle zbrojeniowym,– kontrolują drogi morskie,– sprawują przywództwo moralne w wielu społeczno-ściach.

Można dorzucić jeszcze kilka innych atrybutów tej do-minacji.

Drugi sposób postrzegania świata to obraz cywilizacjischyłkowej, której udział w światowej potędze politycznej,gospodarczej i zbrojnej stale maleje. W tym pojęciu zwy-cięstwo Zachodu w „zimnej wojnie” nie było triumfem, leczpowodem wyczerpania, którego symptomami są: bezro-bocie, ogromne deficyty budżetowe, powolny wzrost gos-podarczy, zanik etosu pracy, stagnacja, a w Europie wi-doczny spadek populacji. W wielu państwach dochodzi dotego dezintegracja społeczna, narkomania i przestępczośćoraz zanik pewności siebie i chęci dominowania politycz-nego czy militarnego nad innymi cywilizacjami. Do głębo-kiej refleksji powinny też skłonić społeczeństwa zachodnie:rosnąca w szybkim tempie potęga ekonomiczna i militarnaAzji Wschodniej, wejście Indii w fazę przyspieszonego roz-woju oraz powiększająca się wrogość świata muzułmań-skiego. Na naszych oczach znika również gotowość tychspołeczeństw do podległości naciskom Zachodu.

Źródło: Lucyna Kulińska, Zmierzch Zachodu? Problem

cywilizacji na przestrzeni wieków, [w:] Konflikty współczesnego

świata, pod red. Roberta Borkowskiego, Kraków 2001, s. 22–23.