Muzeum Izba Pamięci KWK „Wujek” - scwis.pl · pierwsza prezentuje najdawniejsze dzieje kopalni...

Muzeum Izba Pamięci

KWK „Wujek”

W katalogu wykorzystano fotogra� e archiwalnei materiały gra� czne ze zbiorów: Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach,Społecznego Komitetu Pamięci Górników KWK „Wujek”poległych 16 grudnia 1981 r.

Projekt:Bogusław Nikonowicz

Druk i oprawa:PPHU Drukpol sp. j. Tarnowskie Góry

© Copyright by Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek”poległych 16 grudnia 1981 r.Śląskie Centrum Wolności i Solidarności

Opracowanie:Robert Ciupa

Śląskie Centrum Wolności i Solidarności jest instytucją kultury prowadzoną wspólnie przez Samorząd Województwa Śląskiego oraz Miasto Katowice.

Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – Interwencje 2017”


KWK „Wujek”

Katowice 2016

Śląskie Centrum Wolności i SolidarnościSpołeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.


KWK „Wujek”

Katowice 2016

Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Katowice 2017

4

Fragment dioramy przedstawiającej pacy� kację KWK „Wujek”, widok od ul. Wincentego Pola

5

Muzeum Izba PamięciKWK „Wujek” – widokna część ekspozycyjną dotyczącą wprowadzenia stanu wojennegoZbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Diorama przedstawiająca pacy� kację kopalni „Wujek”

Muzeum Izba Pamięci KWK „Wujek” powstało w listopadzie 2008 r. Ekspozycja muzealna została podzielona na dwie części: pierwsza prezentuje najdawniejsze dzieje kopalni „Wujek”, druga jej dramatyczną historię związaną z pacy� kacją zakładu 16 grud-nia 1981 r. Całość prezentacji zajmują trzy pomieszczenia odre-montowanego magazynu odzieżowego. Zwiedzanie rozpoczy-na się od przejścia pod konstrukcją chodnika kopalnianego. Po zewnętrznej stronie przejścia zawieszono plansze omawiające powstanie „Solidarności” oraz sytuację społeczną przed wprowa-dzeniem stanu wojennego. W kolejnych odsłonach ekspozycji przedstawiono tragiczne wydarzenia grudnia 1981 r. Na szczegól-ną uwagę zasługuje diorama ukazująca pacy� kację kopalni w skali 1 : 100. Makieta o powierzchni 9 m2 została wykonana przez kilku-nastoosobowy zespół warszawskich modelarzy pod kierunkiem Sławomira Rakowieckiego. Do odwzorowania przebiegu zdarzeń autorzy wykorzystali relacje świadków oraz fotogra� e archiwalne. Całość prezentacji dopełniają zdjęcia opatrzone komentarzem hi-storycznym, materiały dźwiękowe oraz eksponaty: przestrzelony hełm 21-letniego Janka Stawisińskiego, a także pociski i łuski ze-brane na terenie kopalni.

6

Sala kinowa w Muzeum. Zwiedzający podczas corocznie organizowanej w Katowicach „Nocy Muzeów”, 15 maja 2010 r.Zbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych16 grudnia 1981 r.

Sklep spożywczy w Tarnowskich Górach, 1981 r.

Fot. M. Muławski, Zbiory Muzeum w Tarnowskich Górach

w Katowicach „Nocy Muzeów”,

Na zakończenie zwiedzania odbywa się projekcja � lmu doku-mentalnego (do wyboru) o wydarzeniach z 16 grudnia 1981 r., strajkujących i o� arach pacy� kacji kopalni „Wujek”. Wśród � l-mów są takie tytuły jak: „Życiorysy z bliznami” Agnieszki Świ-dzińskiej, „Górnicy z Kopalni Wujek” Waldemara Patlewicza czy „Lot kuli” Jerzego Ridana”. Muzeum powstało po wielu latach starań członków Społecznego Komitetu Pamięci Górników KWK „Wujek”, poległych 16 grudnia 1981 r., oraz ludzi i instytu-cji wspierających ich działania. Dzięki temu dziś w Katowicach mamy miejsce, które w interesujący i nowoczesny sposób pre-zentuje historię tragicznego strajku w kopalni „Wujek”.

Rok 1980Genezą powstania Niezależnego Samorządnego Związku Za-wodowego „Solidarność” była fala letnich strajków, jaka prze-toczyła się przez Polskę w 1980 r. Ich głównym powodem była pogarszająca się sytuacja gospodarcza w kraju. Na półkach sklepowych brakowało towaru, a tam, gdzie już się pojawił, na dokonanie zakupów trzeba było czekać w długich kolejkach na-wet kilka godzin. Nastroje społeczne pogorszyły się radykalnie

7

Diorama przedstawiająca pacy� kację KWK „Wujek”.Widok na bramę główną kopalniFot. R. Ciupa

w momencie wprowadzenia przez rząd kolejnej podwyżki cen na mięso w lipcu 1980 r. Protesty w roku 1980 od poprzednich odróżniały się organi-zacją i sposobem manifestowania niezadowolenia. Wcześniej społeczeństwo wychodziło na ulice, a siły milicyjno-wojskowe rozpędzały manifestujących. Tym razem robotnicy w większości miast w Polsce rozpoczęli okupację zakładów pracy. Skala tych protestów oraz determinacja robotników zaskoczyła władze ko-munistyczne, jednocześnie zmuszając je do podjęcia rozmów ze strajkującymi. Ich efektem było podpisanie trzech porozumień w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju. Większość postulatów strajkujących załóg została uwzględniona, w tym jeden z najważ-niejszych: powstanie wolnych i niezależnych od partii związków zawodowych. „Solidarność” w krótkim czasie stała się wielomi-lionowym ruchem społecznym, którego oczekiwania stwarzały zagrożenie dla fundamentów władzy komunistycznej. Powiew wolności rozbudzał nadzieję na dalsze zmiany w kierunku de-mokratycznym. Związek wyrósł na silną opozycję wobec mo-nopolistycznej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Tymczasem władza podpisane porozumienia traktowała jako tymczasowe ustępstwa, konsolidując szeregi i przygotowując się do rozbicia Związku. Komuniści rozważali dwie możliwości likwi-dacji „Solidarności”: poprzez polityczne przejęcie nad nią kierow-nictwa lub siłowe rozwiązanie problemu przy pomocy wojska i aparatu represji. Już jesienią 1980 r. zapadły decyzje o przygo-towaniach do wprowadzenia stanu wojennego, który ograni-czał prawa i wolności obywatelskie, poszerzając jednocześnie kompetencje władz – w szczególności armii i resortów siłowych. Przygotowując się do operacji, pełnię władzy w państwie odda-no w ręce generała Wojciecha Jaruzelskiego, który w momencie wprowadzenia stanu wojennego pełnił jednocześnie funkcje I sekretarza PZPR, premiera oraz ministra obrony narodowej.

8

Diorama przedstawiającapacy� kację KWK „Wujek”.Widok na bramę główną kopalni

Czołgi przed kopalnią „Wujek”Fot. A. Konarzewski

Stan wojennyW nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. generał Wojciech Jaruzelski wprowadził w całym kraju stan wojenny. Zawieszono działal-ność wszystkich stowarzyszeń i organizacji społecznych, w tym NSZZ „Solidarność”, ograniczono wydawanie prasy, wprowadzo-no godzinę milicyjną, przejęto kontrolę nad urzędami poczto-wymi oraz zablokowano główne drogi. Na ulicach pojawiły się czołgi i wozy opancerzone, przerwano połączenia telefoniczne, a w radiu i telewizji przez cały czas nadawano jedynie przemó-wienie generała Jaruzelskiego. Większość działaczy „Solidarno-ści” zatrzymano i przewieziono do przygotowanych wcześniej ośrodków odosobnienia. W samym tylko województwie kato-wickim internowano ponad 1,9 tys. osób. Działania władz miały wywołać w społeczeństwie atmosferę strachu i niepewności, aby zniszczyć wiarę w zmianę rzeczywistości PRL-u. Istniały jednak zakłady pracy, w których mimo internowań głównych działaczy związkowych robotnicy zdecydowali się na ogłosze-nie strajku okupacyjnego. Najwięcej protestów oraz prób ich zorganizowania odnotowano na Górnym Śląsku i w Zagłębiu

9

Muzeum Izba PamięciKWK „Wujek”Fot. R. Ciupa

Drzwi Jana Ludwiczakapo wkroczeniudo jego mieszkania funkcjonariuszy MOZbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Dąbrowskim – ok. 50. Strajkujący robotnicy domagali się m.in. zniesienia stanu wojennego, uwolnienia internowanych, przy-wrócenia działalności NSZZ „Solidarność” oraz przestrzegania zawartych porozumień sierpniowo-wrześniowych z 1980 r. Pod-czas pierwszych dni stanu wojennego siły milicyjne i wojskowe, używając armatek wodnych, środków chemicznych oraz cięż-kiego sprzętu, spacy� kowały 12 zakładów. Wkraczając na teren zakładu, oddziały milicji były przygotowane do użycia broni. Z ostrej amunicji strzelano m.in. w kopalni „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu-Zdroju (15 grudnia). W wyniku ostrzału ranne zo-stały cztery osoby.

O wprowadzeniu stanu wojennego górnicy z kopalni „Wujek” dowiedzieli się w nocy z 12 na 13 grudnia. Około godziny 23.30 drzwi do mieszkania przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” Jana Ludwiczaka zostały wyrąbane przez milicjantów. Przewodniczący przed aresztowaniem, dzięki we-wnątrzkopalnianej linii telefonicznej, zdołał zaalarmować ko-legów. Przybyli z pomocą zostali dotkliwie pobici przez milicję. Przewodniczącego wyprowadzono z domu w kajdankach, a na-stępnie przewieziono do aresztu KM MO w Katowicach przy ulicy Kilińskiego 9. O godzinie 1.00 informacje na temat areszto-wania Ludwiczaka dotarły na kopalnię. Górnicy przerwali pracę i zebrali się w łaźni łańcuszkowej. O godzinie 6.00 przez radiowę-zeł kopalniany odtworzono przemówienie radiowe generała Ja-ruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego i zmilitaryzowa-niu kopalni. Wzburzenie załogi ostudził dopiero przybyły na teren kopalni ksiądz Henryk Bolczyk, proboszcz para� i św. Michała Ar-chanioła. Odprawił mszę świętą, po której górnicy postanowili zawiesić protest do poniedziałku, do czasu przybycia pierwszej zmiany. W tym czasie członkowie komisji zakładowej trwali w po-gotowiu strajkowym.

10

Czołg przed bramą głównąKWK „Wujek”Zbiory: Społeczny KomitetPamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Uzbrojenie górników.Zdjęcie dowodowe w procesie przeciw górnikom z 1982 r.w procesie przeciw górnikom z 1982 r.

14 grudnia w łaźni łańcuszkowej zebrała się większość załogi kopalni. Podczas głosowania podjęto decyzję o kontynuacji strajku do czasu powrotu zatrzymanego przewodniczące-go Jana Ludwiczaka. Rozmowy z dyrekcją kopalni utknęły w martwym punkcie. Na kolejne spotkanie w budynku dyrek-cji udała się delegacja wybranych górników – Adam Skwira, Stanisław Płatek i Jerzy Wartak. Podczas spotkania komisarz wojskowy, pułkownik Wacław Rymkiewicz, zgodził się na przekazanie górnikom informacji o miejscu pobytu przewod-niczącego, żądając natychmiastowego wznowienia pracy w kopalni. Brak jednoznacznych deklaracji odnośnie uwolnie-nia Jana Ludwiczaka zradykalizował nastroje załogi. Górnicy postanowili kontynuować strajk, wysuwając kolejne postulaty – m.in. zniesienia stanu wojennego, uwolnienia internowa-nych i przestrzegania porozumień jastrzębskich.

W kolejnych dniach trwały przygotowania do strajku okupacyj-nego kopalni, do której żywność dostarczali mieszkańcy pobli-skiego osiedla. Górnicy na terenie kopalni tworzyli barykady z załadowanych węglarek, a w kuźni szykowano uzbrojenie z ka-wałków płaskowników, prętów i kabli.

(…) W podświadomości każdego człowieka jest jakaś doza strachu. Ale wówczas, w takim zbiorowisku, nie myśli się o strachu, tak samo jak nie myśli się o strachu przy zjeździe w dół. (…) Myśmy postanowili, że łatwo skóry nie sprzedamy.

Jerzy Wartak

(…) pręty takie, na jakieś dwa metry, półtora metra. To było właściwie robio-ne dla obrony, po to, żebyśmy… – Siły porządkowe, wiadomo, że oni dyspo-nowali pałkami – nie dopuścić ich do siebie.

Ludwik Karmiński

11

Załadowane węglarki kopalniane tworzyły barykady przeciwko wkraczającym wozom bojowym i czołgomZbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych16 grudnia 1981 r.

Zbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Pacy� kacja15 grudnia do kopalni tra� ły pierwsze informacje o pacy� ka-cjach w kolejnych zakładach pracy na terenie Śląska. W godzi-nach wieczornych ksiądz Henryk Bolczyk odprawił na terenie kopalni nabożeństwo różańcowe, które zostało przerwane fał-szywym alarmem o ataku oddziałów milicji na zakład. Po powro-cie do łaźni na prośbę górników ksiądz Bolczyk udzielił wszyst-kim strajkującym absolucji generalnej. Noc przed pacy� kacją nie przebiegała spokojnie wśród górników. Powtarzające się fał-szywe alarmy i pogłoski podtrzymywały wśród nich atmosferę nerwowości i napięcia.

(…) Sytuacja była napięta ze względu na to, że już wiedzieliśmy, co jest, jak jest – skutki stanu wojennego, znaliśmy postanowienia dekretu, znaliśmy historię pacy� kacji wielu kopalń z terenu najbliższej okolicy, jak również wiedzieliśmy już wieczorem 15-go, że została użyta broń na kopalni Ma-nifest Lipcowy.

Adam Skwira

12


Użycie przez oddziały milicyjne armatek wodnych

przy rozpędzeniu tłumów przed bramą główną kopalni

Fot. A. Konarzewski.

W tym czasie w Urzędzie Wojewódzkim zapadła decyzja o pa-cy� kacji kopalni. Szczegółami planu zajął się sztab, zwołany późnym wieczorem przez pułkownika Jerzego Grubę w KW MO w Katowicach. Plan działania zakładał, że w pacy� kacji weźmie udział 1471 funkcjonariuszy oraz 760 żołnierzy, dysponujących 22 czołgami i 44 wozami bojowymi piechoty.

16 grudnia przed kopalnią „Wujek” oddziały wojska, MO i ZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej), pod dowództwem pułkownika Wilczyńskiego, przygotowywały się do wkroczenia na teren zakładu. Atak poprzedzono uży-ciem armatek wodnych oraz wyrzutni gazu, skierowanych do tłumu zgromadzonego przed kopalnią i górników stojących przy ogrodzeniu zakładu.

13

Oddziały ZOMOprzed atakiem na kopalnięZbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Makieta w MuzeumIzbie Pamięci KWK „Wujek”, Unieruchomiony czołg na jednej z barykadFot. R. Ciupa

Wkroczenie wojsk na teren kopalni odbywało się z dwóch kie-runków: od strony bramy kolejowej oraz ulicy Wincentego Pola. Fragmenty ogrodzenia i muru otaczające kopalnię zostały na tych odcinkach staranowane przez czołgi. Następnie, przez wy-łom utworzony od strony bramy kolejowej, pod osłoną trzech czołgów oraz kilku bojowych wozów piechoty do zakładu wkro-czyły oddziały MO. Z wyrzutni gazu rozpoczęto ostrzał górni-ków, co w efekcie obróciło się przeciwko atakującym. Zmiana kierunku wiatru spowodowała, że środki chemiczne wywołały zamieszanie w szeregach milicji, dodatkowo jeden z czołgów, najechawszy na barykadę, został unieruchomiony. Wykorzystali to górnicy, przystępując do kontrataku. Pod ich naporem od-działy MO zaczęły się wycofywać, pozostawiając trzech zatrzy-manych i rozbrojonych funkcjonariuszy.

14

Czołg przygotowującysię do wykonania wyłomu w murzeFot. L. Stankiewicz

Najważniejsze wydarzenia rozegrały się przy ulicy Wincente-go Pola, naprzeciw kotłowni (dziś w tym miejscu stoi pomnik). Wkraczające w tym punkcie oddziały obserwował i fotografował z okna Leonard Stankiewicz:

Wkraczające przez wyłom w murze siły milicyjne wyposażone były w długie pałki, kaski z przyłbicami, okulary ochronne, maski gazowe, a część w plastikowe tarcze. Ponadto każdy z funkcjo-

nariuszy posiadał paczkę ręcznych granatów. W trakcie pacy� kacji okazało się, że plastiko-

wy ekwipunek milicjantów, uderzony metalowym

uzbrojeniem, rozpadał

Początkowo fotografowałem przez � rankę, ponieważ gospodynie były przerażone i prosiły, abym nie odsłaniał (…). Początkowo faktycznie nie odsłaniałem � ranki, jednak z czasem zacząłem fotografować przez samą szybę. W pewnej chwili naprzeciwko naszego domu podjechał czołg. Wy-manewrował przodem do muru kopalni, obracając jednocześnie wieżą w ten sposób, że jego lufa celowała dokładnie w dom, w którym przeby-waliśmy. Przygotowywał się do taranowania muru. Jego działania mieli zabezpieczyć żołnierze (…).

Leonard Stankiewicz

15

Widok na rejon kotłowni, po prawej stronie widoczne zabudowania magazynów odzieżowychZbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Makieta w Muzeum Izbie Pamięci KWK „Wujek”. Przedstawienie starć na terenie kopalni od strony ulicy Wincentego Pola.Po prawej stronie widoczny pluton specjalny ZOMO

się w kilkustopniowym mrozie. Oddziały posuwające się w kie-runku kotłowni natra� ły na górników uzbrojonych w długie piki, łańcuchy, siekiery i style. Nie doszło jednak do bezpośredniego starcia między robotnikami a milicją, obie grupy trzymały się na odległość około 20–30 metrów, obrzucając się petardami z ga-zem, cegłami, nakrętkami i elementami palenisk.

Milicjanci zaczęli w nas rzucać granatami z gazem łzawiącym i petarda-mi. Myśmy im te granaty odrzucali. Poza tym ludzie rzucali kamieniami, cegłami, mutrami, śrubami – wszystkim, co mieli pod ręką. Byliśmy uzbro-jeni, ale nasza broń miała służyć tylko do obrony i trzymania zomowców na taką odległość, żeby nie mogli nas pałować. Podczas tej walki w murze powstawały kolejne wyłomy (…).

Stanisław Płatek

16

W czasie gdy oddziały milicji atakowały kopalnię, na terenie po-bliskiego osiedla trwały starcia z mieszkańcami.

Ja z grupą ludzi, może ze stu, toczyliśmy ostre boje z zomowcami na terenie między osiedlem a torami wąskotorówki, aż po dzisiejszą ulicę 9-ciu z Wujka. Tam wtedy było wysypisko (hałda) odpadów kopalnianych i to było nasze główne zaplecze, skąd braliśmy kamienie. Wyglądało to tak: na pierwszej linii atakowali chłopcy, gdzieś między 12–16 lat, a dalej my, tj. młodzież i dorośli. Gdy ostro zaatakowaliśmy, to goniliśmy zomowców kilkadziesiąt metrów w stronę głównej bramy, gdy trochę odpuściliśmy, a ZOMO się przegrupowało, to z kolei oni nas gonili. Takie przepychanki trwały przez cały czas akcji, a przerwaliśmy tę wojnę wtedy, kiedy ktoś przyniósł wieść, że są zabici. Celem w końcu tych walk było odciągnięcie maksymalnie ile się dało tych zomowców od górników.

Stanisław Wysztygiel

Akcja już trwała na kopalni, a na terenie naszego osiedla trwały „walki” ludności cywilnej z ZOMO. W pewnym momencie od strony kopalni bie-gło dziecko – nie wiem, skąd tam się mogło wziąć? – był to taki chłopak ok. 10-ciu lat. Grupa zomowców doskoczyła do niego i jak pospolitego przestępcę zaczęli go bić. Po czym leżącego zostawili na śniegu. Leżał tam jakiś czas, sporadycznie się ruszając, aż nie nadjechało pogotowie. Chło-pak został umieszczony na noszach przez lekarkę (lub pielęgniarkę) i kiedy ona próbowała wsunąć nosze do wnętrza ambulansu… jacyś zomowcy starali się nie dopuścić do tego. Kiedy lekarka stanęła w obronie swojego pacjenta, została także uderzona. W jej z kolei obronie stanął sanitariusz (kierowca) i również jemu się oberwało.

Ryszard Przydatek

Starcia z milicją na osiedlu przed kopalnią „Wujek”Zbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

17

Przed kopalnią „Wujek”Zbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Ostrzał kopalni przy pomocy pojemników z gazemZbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Górnicy podczas pacy� kacji KWK „Wujek”Zbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.

Górnikom zrzucającym z dachu kotłowni ciężkie przedmioty kil-ka razy udało się zmusić oddziały milicji do wycofania. Zomow-ców w odwrocie obserwował z okna bloku Leonard Stankiewicz:

Po pewnym czasie zomowcy zaczęli powracać przez wyłom na zewnątrz kopalni. Najpierw pojawili się ci najbardziej pokiereszowani, bez kasków, pał i tarcz. Widać było, że mocno musieli oberwać, że górnicy się bronili. Musieli być wściekli. Ewidentnie uciekali (…).

18


Kierujący akcją pułkownik Wilczyński, widząc wycofujące się oddziały milicji, zdecydował o wykonaniu kolejnego wyłomu w metalowym ogrodzeniu za budynkiem wagi. W tym miejscu pod osłoną czołgu miał wkroczyć pluton specjalny, który jednak dostał się na teren zakładu poprzez pobliski płot. Oddział odróż-niał się żółto-zielonymi kaskami bez przyłbic oraz brakiem tarcz. Funkcjonariusze uzbrojeni byli w pistolety maszynowe PM 63 z ostrą amunicją. Pluton specjalny zajął stanowiska przy bramie głównej i na podeście przed magazynem odzieżowym. Około godziny 12.30 otworzono ogień do górników, którzy byli odda-leni o około 20 metrów i nie stwarzali dla funkcjonariuszy żadne-

Nie wierzyłem, że strzelają z ostrej amunicji nawet w chwili, gdy kolegę nieśli za ręce i nogi, ciągnąc po śniegu broczącego krwią. Wydawało mi się, że to były tylko strzały z petard, z tych plastików… Dotarło do nas póź-niej, że zginęli koledzy.

Włodzimierz Ulański

Zachłysnąłem się tymi gazami, przewróciłem się wówczas, no i po prostu wymiotowałem. Wydawało mi się, że wnętrzności wyrywa mi jakaś potęż-na siła (…). Słyszałem, jak koledzy krzyczeli: Chłopcy, uważać, bo strzelają. Dały się słyszeć odgłosy kul, które odbijały się od murów kotłowni.

Jerzy Wartak

Ja poczułem nagle szarpnięcie w ramię. Odskoczyłem za narożnik budyn-ku kuźni i wtedy zauważyłem, że z rękawa wycieka mi krew. Kość naru-szona, kula przeszła mi po kości pod pachą. Utkwiła w ostatnim żebrze.

Stanisław Płatek

19

Fot. L. Stankiewicz

go zagrożenia. Pluton specjalny strzelał krótkimi seriami około 40 minut. Nie były to więc strzały przypadkowe ani też ostrze-gawcze, a funkcjonariusze świadomie wybierali swoje cele.

W wyniku użycia broni palnej przez funkcjonariuszy plutonu specjalnego ZOMO na terenie kopalni zginęło sześciu górników. Po zakończeniu pacy� kacji, w szpitalu na skutek rozległych ran postrzałowych zmarło kolejnych trzech.

W momencie, gdy dym się trochę odsłonił, zauważyłem kolegę, który leżał koło nóg. Z drugim kolegą podnieśliśmy go i przenieśliśmy do punktu sa-nitarnego, a po drodze nam mówił jeszcze – chłopcy nie cofać się. (…) Na kotłowni były odbite znaki po pociskach. Te pociski zbieraliśmy i łuski też, tam gdzie stała grupa zomowców przy magazynie odzieżowym.

Jan Pikula

Był potężny huk. Nie można było rozróżnić pojedynczych strzałów. W pew-nym momencie spostrzegłem, że parę metrów przede mną jeden z kole-gów górników upadł na ziemię. Podbiegłem do niego, dość mocnym stru-mieniem lała mu się krew.

Krzysztof Pluszczyk

Było czarno od dymu, oczy piekły od gazów, trudno zatem stwierdzić, czy w tym akurat momencie padali ranni, czy zabici lub czy jedni, czy drudzy. Na pewno strzelali wtedy w okna kotłowni, słyszeliśmy uderzające o mur kule (do dzisiaj na murze pozostały ślady po ostrzale). A chłopaki, którzy mieli swoje stanowiska obronne w kotłowni, opowiadali, jak musieli leżeć na podłodze, by nie zostać tra� onym! (…)

Franciszek Pomiechowski

20

Górnicy polegli 16 grudnia 1981 r. podczas pacy� kacji KWK „Wujek”

Józef Czekalskilat 48

Joachim Gnidalat 29

Jan Stawisiński lat 21

Andrzej Pełkalat 19

Józef Gizalat 24

Zenon Zająclat 22

Bogusław Kopczaklat 28

Ryszard Gziklat 35

Zbigniew Wilklat 30

21

Makieta MuzeumKWK „Wujek”Zbiory: Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 r.


Rannych górników koledzy przenosili do przyszybowego punk-tu medycznego, gdzie dyżurujący lekarze po udzieleniu pierw-szej pomocy wzywali karetki pogotowia. Ambulansom dotarcie na miejsce tragedii utrudniały oddziały milicyjne. Zatrzymane karetki poddawano szczegółowej kontroli, nierzadko używając siły wobec personelu medycznego.

Karetką podjechaliśmy pod dyrekcję kopalni, gdzie na nas czekało bardzo dużo osób poszkodowanych, rannych, których nie można było wywieźć, dlatego że zabroniono wzywania karetek. Ludzie udzielający pomocy też byli pobici. Niektórych z nich trzeba nawet było hospitalizować w szpitalu na oddziałach.

Urszula Wenda (lekarz)

I wtedy ci zomowcy zatrzymali tę karetkę pogotowia, wywlekli z niej le-karza, pielęgniarkę lub pielęgniarza, a potem kierowcę i wszystkich trzech bito pałami.

Czesława Makarewicz

22


Rany postrzałowe odniosło 22 górników, u kolejnych 14 stwier-dzono zatrucie gazem lub chemiczne uszkodzenia wzroku. Ogó-łem hospitalizacji poddano 43 górników w czterech katowickich szpitalach.

Około godziny 13.00 do protestujących udał się pułkownik Piotr Gębka. W rozmowie zapewniał, że jeśli górnicy natychmiast za-kończą strajk, otrzymają gwarancję bezpiecznego opuszczenia kopalni. O godzinie 16.30 delegacja strajkujących udała się do dyrektora kopalni, gdzie domagali się m.in.: opuszczenia terenu kopalni przez wojsko i oddziały milicji, przeprowadzenia śledz-twa w sprawie użycia broni przeciwko górnikom oraz podania do wiadomości publicznej informacji o zabitych i rannych podczas pacy� kacji. Dyrektor kopalni zgodził się jedynie na podstawienie pod kopalnię autobusów zakładowych, dla zapewnienia bezpie-czeństwa górnikom opuszczającym kopalnię. Po powrocie do kopalni protestujący podjęli decyzję o zakończeniu strajku. Póź-nym wieczorem teren kopalni został opuszczony przez górników i oddziały milicyjne.

Po pacy� kacjiWładza komunistyczna potraktowała strajkujących górników jako wrogów socjalistycznej ojczyzny. Z ich punktu widzenia pacy� ka-cja w kopalni była konieczna, a winnych strajku należało osądzić. Po pacy� kacji aresztowano jego przywódców. Wyroki w ich sprawie zapadły 3 lutego 1982 r. w Katowicach. Sąd Śląskiego Okręgu Woj-skowego skazał Stanisława Płatka, przewodniczącego Komitetu Strajkowego, na cztery lata więzienia, Jerzego Wartaka na trzy i pół roku, a Adama Skwirę i Mariana Głucha na trzy lata więzienia. W od-różnieniu od władzy, w świadomości większości społeczeństwa

23


strajk w kopalni „Wujek” był wyrazem bohaterskiej postawy górni-ków walczących z dyktaturą stanu wojennego. Władza obawiała się tym samym, że uroczystości pogrzebowe mogą przerodzić się w masową manifestację i doprowadzą do „zakłócenia ładu i porząd-ku”. W stan gotowości postawiono więc siły ZOMO, SB i MO, które miały spacy� kować ewentualne wystąpienia podczas uroczystości pogrzebowych. Pogrzeb pierwszego z zabitych górników odbył się 19 grudnia 1981 r. Na cmentarzu w Katowicach przy ulicy Francu-skiej został pochowany Bogusław Kopczak. Trasy konduktu strzegło 40 funkcjonariuszy, na cmentarzu i w jego otoczeniu znajdowało się kolejnych 40. Józef Giza został pochowany 20 grudnia 1981 r. w Tar-nogrodzie w województwie zamojskim. Uroczystości pogrzebowe Ryszarda Gzika, Zbigniewa Wilka (na cmentarzu w Piotrowicach) i Józefa Czekalskiego (na cmentarzu w Panewnikach) odbyły się w Katowicach 21 grudnia 1981 r. Do zabezpieczenia uroczystości zaangażowano 80 funkcjonariuszy MO i SB. Dodatkowo w odwo-dzie pozostawał batalion ZOMO. 7 stycznia 1982 r. na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Mikołowie pochowano Joachima Gnidę, który 2 stycznia 1982 r. zmarł w wyniku odniesionej rany po-strzałowej. Pogrzeb ostatniej śmiertelnej o� ary, Jana Stawisińskiego zmarłego 26 stycznia 1982 r., odbył się trzy dni później w Koszalinie.

Miejsce PamięciPrzy murze kopalni od strony ulicy Wincentego Pola, w miej-scu, gdzie 16 grudnia rano czołg dokonał wyłomu, tego same-go dnia wieczorem ustawiono krzyż z górniczymi lampkami na ramionach, symbolizującymi zabitych. W nocy z 27 na 28 stycz-nia 1982 r. został on zniszczony przez „nieznanych sprawców”. Komisarz wojskowy kopalni „Wujek” wobec stanowczych żądań górników i groźby strajku nakazał wykonanie nowego krzyża,

24


który znajdował się w tym miejscu do momentu wybudowania pomnika w 1991 r. Krzyż pod kopalnią stał się symbolem oporu wobec stanu wojennego i władz Polski Ludowej. Pod krzyżem, w rocznicę wydarzeń, mieszkańcy Śląska oraz przybyłe delega-cje z całej Polski, mimo szykan i represji ze strony SB, składały wieńce i kwiaty pomordowanym górnikom.

W grudniu 1983 r. do Katowic przybyła delegacja z Gdańska z zamiarem umieszczenia pod krzyżem z kopalni „Wujek” ta-blicy pamiątkowej dla górników. Próbę zainstalowania tabli-cy udaremniła MO i SB, aresztując m.in. Annę Walentynowicz i Kazimierza Świtonia.

W pochodzie idącym w kierunku Krzyża stojącego przy ogrodzeniu ko-palni „Wujek” uczestniczyło przeszło 300 osób. Po przybyciu na miejsce rozpocząłem wykuwanie otworów w murze celem zamocowania tablicy. Kiedy miała być już założona, zjawiło się dwóch milicjantów i zaczęli mnie szarpać i odrywać od muru ogrodzenia, aby nie dopuścić do umocowania tablicy. Nagle zjawiła się cała zgraja milicjantów; zaczęli mi wykręcać ręce, złapali za nogi i niosąc umieścili w „suce”. Przywieźli mnie do więzienia przy ul. Mikołowskiej w Katowicach. Tam spotkałem Ewę Tomaszewską, którą aresztowano za robienie zdjęć Krzyża. Po jakimś czasie dowiedzia-łem się, że aresztowano również Anię Walentynowicz.

Kazimierz Świtoń

25


O prawo do modlenia się pod Krzyżem Górników upominał się metropolita diecezji katowickiej biskup Herbert Bednorz. 16 marca 1984 r. po mszy świętej w katedrze Chrystusa Króla biskup Bednorz poprowadził kilkusetosobową procesję pod kopalnię „Wujek”. Pilnujący krzyża funkcjonariusze okrzykami i wyzwiskami bezskutecznie próbowali przeszkodzić wiernym w modlitwie. Wieczorem tego samego dnia podczas modlitwy pod krzyżem na kilkanaście godzin zostali aresztowani księża Henryk Bolczyk i Marek Szkudło.

16 grudnia 1984 r. w katowickich kościołach modlono się w in-tencji pomordowanych na kopalni „Wujek”. Po mszy uformowa-ny pochód zdołał dotrzeć do krzyża, gdzie odbył się apel pole-głych. SB na podstawie zdjęć operacyjnych kierowała wnioski do kolegium do spraw wykroczeń o ukaranie uczestniczących w procesji pracowników kopalni. Czwartą rocznicę krwawej pacy� kacji uczczono mszą świętą, celebrowaną w budowanym kościele przy ulicy Pięknej, skąd pod krzyż ruszyła procesja. Gdy po apelu ludzie rozchodzili się do domów, do akcji wkroczyły służby bezpieczeństwa. Zatrzymanych uczestników demonstra-cji przewożono na komisariaty MO. Aresztowania i represje nie odstraszyły jednak ludzi przed oddawaniem hołdu poległym górnikom. Msze święte oraz pochody odbywały się i odbywają do dziś w każdą rocznicę wydarzeń.

26

Strajk i pacy� kacja katowickiej kopalni to dziś najbardziej rozpoznawalne symbole stanu wo-jennego i jego represyjnego charakteru. Rodziny górników zabitych w kopalni „Wujek” przez wiele lat oczekiwały na wyrok skazujący funkcjonariuszy plutonu specjalnego oraz osób od-powiedzialnych za stan wojenny. W trzecim procesie zomowców w 2007 r. przed Sądem Okrę-gowym zapadł wyrok 7 lat więzienia dla Romualda Cieślaka, byłego szefa plutonu specjalnego ZOMO, oraz kary od 2,5 do 4 lat więzienia dla jego podwładnych. Uniewinniony został Marian Okrutny, były zastępca komendanta wojewódzkiego ds. MO w Katowicach.

W 1982 r.Bronisław Matusiewicz,

Józef Toniak,Stanisław Wysztygiel,

Ignacja Wysztygiel oraz Grażyna Zaremba

rozpoczęli redakcję pisma podziemnego

„Wujek”, kolportowanego w kilkuset egzemplarzach.

Redaktorzy nie zostali wykryci przez bezpiekę

Zbiory B. Matusiewicz

27

Miejsca ekspozycyjne w Katowicach, związane z pacy� kacją KWK „Wujek”4 grudnia 1982 r. biskup Herbert Bednorz poświęcił kaplicę Mat-ki Boskiej Bolesnej, mieszczącą się w skromnym baraku przy ulicy Pięknej. Obok tej kaplicy w 1991 r. został wybudowany Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego. Co roku, 16 grudnia, odbywają się w nim uroczyste msze święte w intencji pomor-dowanych górników. Stąd rusza pochód pod Pomnik Poległych, będący żywym świadectwem pamięci wydarzeń 1981 r. W ko-ściele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego można obejrzeć dwie wystawy. Jedna poświęcona jest pacy� kacji KWK „Wujek”, nato-miast druga, przygotowana przez katowicki oddział Instytutu Pamięci Narodowej, nosi tytuł „Represje wobec duchowieństwa śląskiego 1939–1956”.

W budynku przy ul. Kilińskiego 9, znajdowały się pomieszcze-nia aresztu dawnej Komendy Miejskiej Milicji Obywatelskiej. To w tych celach przebywało wielu aresztowanych po pacy� kacji górników, a także osoby, które uczestniczyły w marszach roczni-cowych lub składały kwiaty pod Krzyżem Górników. Do 2014 r. w zachowanych pomieszczeniach aresztu można było zapoznać się z wystawą „Oczy i uszy bezpieki”, prezentującą metody tech-niczne inwigilacji społeczeństwa (tajną obserwację, podsłuchy i kontrolę korespondencji).

Bibliogra� aCiupa Robert, Neja Jarosław, Scenariusze wystawy przygotowanej dla Mu-zeum Izba Pamięci KWK „Wujek” [maszynopis]

Idą pancry na Wujek, Warszawa 2006

Nowara Tomasz, Wydarzenia na kopalni „Wujek” na tle sytuacji strajkowej na Górnym Śląsku w grudniu 1981 r., Kraków 2006 [maszynopis]

POZNAJ HISTORIĘ GRUDNIA 1981 ROKU OD JEJ BEZPOŚREDNICH UCZESTNIKÓWMUZEUM TO MIĘDZY INNYMI:– realistyczna makieta przedstawiająca pacyfikację

Kopalni Wujek– hełm zabitego podczas pacyfikacji Jana Stawisińskiego,

noszący ślad śmiertelnej kuli– broń i wyposażenie jednostek wojska i milicji– łuski i pociski znalezione w miejscu, w którym zginęli górnicy– filmy dokumentalne o tragicznych wydarzeniach

grudnia ’81 roku.

GODZINY OTWARCIA:Wtorek, czwartek: 9.00-17.00Środa, piątek, sobota: 9.00-15.00

www.scwis.org.plwww.facebook.com/SCWiSwww.prlopozycja.pl

Zwiedzanie Muzeum oraz udział w lekcjach muzealnych jest bezpłatny

Rezerwacja grup szkolnych na prelekcje muzealne prowadzone przez świadków historii pod numerem telefonu: 32 208 55 33, 32 601 21 08

MUZEUM IZBA PAMIĘCI KOPALNI WUJEKW KATOWICACH, ul. Wincentego Pola 38

Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – Interwencje 2017”

Muzeum Izba Pamięci KWK „Wujek” - scwis.pl · pierwsza prezentuje najdawniejsze dzieje kopalni...

Documents

Transcript of Muzeum Izba Pamięci KWK „Wujek” - scwis.pl · pierwsza prezentuje najdawniejsze dzieje kopalni...