podróże poarchitekturze

Trwała, użyteczna i piękna – takie właśnie cechy powinna posiadać architektura i taką przez stulecia tworzyła społeczność dzisiejszego Podkarpackiego. Choć na początku była ona przede wszystkim użyteczna, to jednak z biegiem czasu stawała się i trwalsza i pięk-niejsza. Zaczęto zwracać uwagę na proporcje, elegancję, ornamentykę budowli. Można powiedzieć, że wkładano w nią nie tylko pracę, ale również talent i serce. Kolejne epoki nadawały jej swoje charakterystyczne cechy, a architekci stawali się prawdziwymi arty-stami. „Podróże po architekturze” pokazują jak architektura regionu przechodziła od użytecz-ności, poprzez dołączenie trwałości, po połączenie trzech wymienionych cech, które były wyznacznikami architektury już w starożytności. Karpacka Troja i drewniana zabu-dowa miast i miasteczek, królewskie zamki, magnackie rezydencje i szlacheckie dwo-ry, mieszczańskie kamienice i obronne budowle, kościoły, cerkwie i synagogi stanowią dzisiaj nieodłączne elementy krajobrazu kulturowego i architektonicznego regionu. Tutejsza architektura ma jednak w sobie jeszcze coś szczególnego – różnorodność po-wstałą w wyniku współistnienia różnych kultur i tradycji. Stąd ogromne dziedzictwo drewnianej architektury sakralnej i świeckiej, prezentującej zarówno elementy kultury Wschodu, jak i Zachodu. Ludność żydowska przez wieki tu mieszkająca także wniosła w architekturę regionu niezwykle rozpoznawalne cechy, które przetrwały mimo licznych dziejowych zawieruch. Kolejna cecha to klimat galicyjskich miast i miasteczek, który moż-na „poczuć” zarówno podróżując po podkarpackich miastach, jak i odwiedzając Rynek Galicyjski w sanockim skansenie. Nie można ominąć także symbolu myśli i techniki wo-jennej – twierdzy w Przemyślu. Zapraszamy w podróż po regionie szlakiem dziedzictwa architektonicznego. Pokazujemy zarówno to, co pozostało po poprzednich wiekach, jak i współczesną architekturę „nowe-go millenium”. Architektura jest tutaj pretekstem do odwiedzenia muzeów, zabytkowych wnętrz, poznania współczesnej funkcji wielu pięknych obiektów, wzięcia udziału w ofero-wanych atrakcjach. Czy warto? Stwierdzić to można tylko w jeden sposób – odwiedzając Podkarpackie.

Wstęp

Spis treści

Podkarpackie pradzieje 4

Renesans architektury drewnianej 6

Stylowe miasta 10

Architektura podkarpackich zdrojów 23

Szlacheckie „mieszkania” 24

Świątynie wielu wyznań 32

W służbie armii 36

Architektura nowego millenium 37

Pałac w Wysocku (AH)

Podkarpackie pradziejeNajdawniejsze ślady obecności człowieka na terenie dzisiejszego województwa podkar-packiego pochodzą ze starszej epoki kamiennej i liczą ponad 30 tys. lat. Pozostawili je my-śliwi i zbieracze, prowadzący koczowniczy tryb życia, którzy nie budowali stałych siedzib, zadowalając się naturalnymi schronieniami (jaskiniami) lub tymczasowymi szałasami. Stałe osadnictwo pojawiło się dopiero w kolejnej – młodszej epoce kamiennej, kiedy to ówcześni mieszkańcy Podkarpacia stali się rolnikami (ok. 5500 p.n.e.). Powstały wówczas stale zamieszkane osiedla z trwałą zabudową drewnianą. Podstawą konstrukcji ówczes-nych domostw były pionowe słupy, przeplatane plecionką, uszczelniane i wykańczane gliną, ich dachy kryto słomą lub trzciną. Z czasem niektóre z osad zyskiwały charakter ośrodków wiodących, co nastąpiło wyraźnie w kolejnej epoce archeologicznej – epoce brązu, która ugruntowała dominującą pozycję gospodarki rolnej. Jednym z takich ośrodków była silnie ufortyfikowana osada w Trzcini-cy, której odkrycie stało się sensacją archeologiczną – znaleziono tu ponad 160 tys. zabyt-ków. Trzcinicka warownia została wzniesiona przez ludność tzw. kultury mierzanowickiej w początkach epoki brązu (ok. 2000-1600 p.n.e.), a następnie „przejęta” przez przedsta-wicieli kultury otomańskiej (od stanowisk Otomani-Füzesabony na Węgrzech), którzy w latach ok. 1600-1350 p.n.e. rozbudowali znacznie osadę. Ze względu na rozmiar i liczbę znalezisk, znaczenie dla rekonstrukcji dziejów Europy oraz silne powiązania z kulturami śródziemnomorskimi, miejsce to nazwano „Karpacką Troją” i zbudowano tu skansen archeologiczny o takiej właśnie nazwie. Zobaczyć w nim można nie tylko doskonale zrekonstruowane chaty z epoki brązu, ale także umocnienia, a nawet prehistoryczne rośliny, które tu uprawiano. Grodzisko w Trzcinicy po upadku kultury otomańskiej pozostało niezasiedlone przez 2000 lat, jednak w wielu innych miejscach rozwijały się osady kolejnych kultur epoki brą-zu, a następnie żelaza. Osady miały charakter otwarty, składały się z kilku lub kilkuna-stu domów mieszkalnych – udoskonalonych chat słupowych lub domów zbudowanych w konstrukcji zrębowej. Te ostatnie z upodobaniem stosowali też Słowianie, którzy przy-byli na teren Podkarpacia w końcu V w. n.e.Także wczesnosłowiańskie budownictwo najlepiej poznać zwiedzając „Karpacką Troję”, ponieważ na miejscu warowni kultury otomańskiej w VIII w. Słowianie wznieśli, odkry-te podczas badań archeologicznych, potężne grodzisko. Skala odtworzonego założenia skłania do przypuszczeń, że gród był siedzibą lokalnego słowiańskiego władcy – potężne wały sięgają nawet 10 m wysokości! Obok odtworzonych umocnień drewniano-ziemnych można tu dokładnie obejrzeć imponującą bramę oraz chaty słowiańskie z IX w., zrekon-struowane ściśle według ówczesnej technologii.

Karpacka Troja jest najstarszą osadą obronną na ziemiach polskich i zarazem jednym z najstarszych i najlepiej zachow-anych grodzisk słowiańskich. Trudno więc o lepsze miejsce do poznania naszych pradziejów. Tym bardziej, że zadbano także o odpowiednią oprawę zwiedzania – na terenie skansenu ak-tywne są grupy rekonstrukcyjne, które nie tylko odtwarzają dawne metody produkcji i życie codzienne mieszkańców osady, ale włączają zwiedzających do swoich zajęć. Szczególnie atrak-cyjnie prezentuje się skansen w czasie corocznych festynów archeologicznych czy turniejów rycerskich, których w sezonie turystycznym na pewno nie zabraknie (KZ)

W czasie ataku na wczesnośredniowieczny gród jeden z najzamożniejszych mieszkańców ukrył w ziemi posiadany dobytek. Został on w całości od-kryty przez archeologów i stał się jednym z najbogatszych znalezisk z tego okresu w skali kraju. Skarb składał się m.in. z monet, ozdób i prawdziwego dzieła ówczesnej sztuki – okucia pochwy miecza (MPK)

Naczynia kultury Otomani-Füzesabony.Trzcinica była najważniejszą warownią na północy i jednym z głównych ośrodków kultury otomańskiej. Jej cechą charakterystyczną był wysoki poziom cywilizacyjny, porównywalny z kulturami epoki brązu basenu Morza Egejskiego – utrzymywano zresztą żywe kontakty m.in. z władcami kultury mykeńskiej, tej samej, której przedstawiciele zburzyli Troję Homera. Stało się to jednak ok. 100 lat po upadku „Troi Karpat” (MPK)

Brama wiodąca do wczesnośredniowiecznego grodu (KZ)

Zrębowa chata słowiańska z IX w. (MPK) Chata słupowa z epoki brązu (KZ)

W Stobiernej koło Dębicy rozpoczyna działalność Osa- da Słowiańska, nawiązująca do znajdujących się w do-linie Wisłoki grodów plemienia Wiślan. Wśród atrakcji będą m.in. warsztaty rzemiosła, biesiady słowiańskie

oraz noclegi w słowiańskiej chacie.

Skansen Archeologiczny „Karpacka Troja”Trzcinica 646, 38-207 Przysieki+48 13 44 05 040www.karpackatroja.pl

Osada SłowiańskaStobierna, 39-200 Dębica+48 606 164 456www.osadaslowianska.pl

i4

Zajazd-Camping-Skansen Pastewnikul. Łańcucka 2, 37-200 Przeworsk+48 16 649 23 00www.pastewnik.pl

RenesansarchitekturydrewnianejOsady wczesnosłowiańskie rozpoczynają dzieje regionalnego budownictwa drewnia- nego, którego tradycja kontynuowana jest z powodzeniem także obecnie. Wieki do-świadczeń i talenty mistrzów ciesielskich wzniosły kunszt budowania z drewna na po-ziom arcydzieł godnych wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO -> 32. Z drew-na budowano świątynie i dwory, drewniana była zabudowa miast, niemal wyłącznie z drewna powstawały jeszcze kilkadziesiąt lat temu wiejskie domy i zagrody. Nic więc dziwnego, że do najbardziej uznanych atrakcji województwa podkarpackiego należy Szlak Architektury Drewnianej. Skupione na nim zabytki są przykładem mistrzowskich umiejętności ich twórców a zarazem dowodem utrzymującej się ponad 1000 lat tradycji budowania z drewna.Szczególną rolę na Szlaku Architektury Drewnianej odgrywają skanseny, w których pie-czołowicie odtwarza się nie tylko same budynki, ale także układ zabudowy tradycyjnych wsi. Nie są one bynajmniej jednorodne, bowiem obszar dzisiejszego województwa pod-karpackiego zamieszkiwali przedstawiciele różnych grup etnograficznych, etnicznych, a nawet różnych kultur.Północna część województwa to domena Lasowiaków (Lesioków), którzy zamieszkiwali w sąsiedztwie rozległych lasów, często porastających bagna i tereny podmokłe. Ich kul-turę, a zwłaszcza architekturę najpełniej prezentuje Muzeum Kultury Ludowej w Kolbu-szowej, gdzie obejrzeć można kilkadziesiąt zabytków architektonicznych – od zagród chłopskich przez wiatraki i młyny wodne po budynek szkoły z Trzebosi. Drugą grupą etnograficzną prezentowaną w Kolbuszowej są Rzeszowiacy, mieszkający w centralnej części województwa, w dolinie środkowego Wisłoka, wokół Rzeszowa, Łańcuta i Przeworska. W sektorze Rzeszowiaków obejrzeć można m.in. karczmę, remizę i kuźnię oraz zagrody pochodzące z Markowej, w której to miejscowości także zorgani-zowany został skansen. Większa zamożność tej grupy umożliwiała podejmowanie am-bitniejszych wyzwań budowlanych, wznoszono m.in. budynki z przysłupowymi galeria-mi służącymi odpoczynkowi po ciężkiej pracy.

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej (KZ)

Zajazd-Skansen Pastewnik w Przeworsku to jeden z niewielu w Polsce „żywych skansenów” – przeniesione tu zabytki architektury drewnia-nej pełnią funkcje hotelarskie i gastronomiczne. Najcenniejsze obiekty to pochodzący z XVII w. dwór z Krzeczowic, dom pochodzący z pod-przeworskiej Gaci oraz przeniesione z terenu samego Przeworska kuź-nia i dom tkacki – obecnie restauracja (KZ)

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowejul. Wolska 36, 36-100 Kolbuszowa+48 17 22 71 071 w. 22www.muzeum.kolbuszowa.pl

Muzeum Wsi MarkowaTowarzystwo Przyjaciół Markowej37-120 Markowa 1500+48 17 22 65 346, www.markowa.art.pl

Skansen w Markowej, prowadzony przez Towarzystwo Przyjaciół Mar-kowej jest największym w Polsce skansenem powstałym siłami spo-łecznymi (KZ)

Większość obiektów znajdujących się w skanse-nie była użytkowana niemal do ostatniej chwili przed przeniesieniem do muzeum, dlatego też prezentowane we wnętrzach sprzęty, meble czy ozdoby są autentyczne. Do najciekawszych na-leżą stroje ludowe, meble oraz oleodruki, nie-gdyś powszechne w wiejskich domach (AK)

Pokaz tradycyjnego rzemiosła w Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej (KZ)

Zajmujące 26 ha Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszo-wej jest miejscem, w którym organizuje się szereg cieka-wych imprez. Wiele z nich ma charakter cykliczny, jak np. pokazy tradycyjnego rzemiosła czy kiermasze, na któ-

rych można nabyć niepowtarzalne wyroby. i

6

Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyn-dranowej powstało z inicjatywy Teodora Gocza, jednego z Łemków wysiedlonych w ramach akcji „Wisła”, który powrócił do rodzinnej wsi w 1956 r. Obecnie pla-cówka prowadzona jest przez Towarzy-stwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. W skan-senie organizuje się wiele ciekawych imprez – najsłynniejszą z nich jest „Od Rusal do Jana” (WA)

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (KZ)

Bojkini, fotografia archiwalna MBL w Sanoku

Południowe kresy województwa zamieszkiwali ruscy górale – Łemkowie i Bojkowie, rozgraniczeni rzeką Osławą, na północ od nich rozciągały się szeroko osady polskich Pogórzan (od rzeki Białej po San), natomiast obszary wokół Sanoka i Leska zamieszki-wała ludność mieszana polsko-ruska, określana jako Dolinianie. Budownictwo i kulturę tych grup prezentują sektory Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Zgodnie z realiami terenowymi, zabytki pogórzańskie i doliniańskie zlokalizowano w niższej czę-ści skansenu, natomiast łemkowskie i bojkowskie w wyższej. Odtworzono tutaj nie tylko ponad sto obiektów (najstarsze pochodzą z XVII w.), ale tak-że typowe układy zagospodarowania zagród oraz zabudowy wsi. Sektorom towarzyszą cenne obiekty sakralne – cerkwie z Grąziowej (1731), Rosolina (1750) i Ropek (1801) oraz kościół z Bączala Dolnego (1667). Obejrzeć tu można również sektor poświęcony dziejom przemysłu naftowego. Najnow-szym, niezwykle interesującym elementem MBL stał się Galicyjski Rynek, gdzie przy typowym dla małych miast galicyjskich II poł. XIX i początków XX w. rynku, zrekonstruo-wano ponad dwadzieścia drewnianych domów mieszczańskich.Wszystkich, którzy chcieliby zobaczyć drewnianą zabudowę małomiasteczkową „na żywo”, zapraszamy do podkarpackich miasteczek, które z racji cennych walorów tejże zabudowy znalazły się na trasie Szlaku Architektury Drewnianej.W sąsiedztwie Sanoka są to Mrzygłód i Jaćmierz, w pobliżu Dukli Jaśliska, pod Jarosła-wiem wyjątkowo atrakcyjny Pruchnik, a pod Przemyślem Kalwaria Pacławska. Każde z nich ma odrębny charakter i architekturę, ale łączy je unikatowy klimat, który pozwa-la na złapanie oddechu w codziennej gonitwie. Dodatkowym argumentem za wizytą w Jaćmierzu jest znajdujący się tu wspaniały barokowy przykład drewnianej architek-tury sakralnej.

Drewniane domy zachowane w Jaśliskach, siedzibie najmłodszej na Podkarpaciu gminy. Osada została lokowana jako miasto przez Kazimierza Wielkiego w 1366 r. pod nazwą Hohenstath (Wy-sokie Miasto) (MS)

Pruchnik posiada jeden z najcenniejszych w kraju małomiasteczko-wych zespołów architektonicznych, z dużą ilością mieszczańskich drewnianych domów podcieniowych, objęty ochroną konserwator-ską już w 1959 r. (WA)

Drewniane domy podcieniowe z Kalwarii Pacławskiej, znanej przede wszystkim jako największe na Podkarpaciu centrum pielgrzymkowe (PZ)

MBL w Sanoku jest największym w Polsce muzeum na wolnym powietrzu i z pewnością jednym z najbardziej atrakcyjnych. Oferuje nie tylko możliwość zobaczenia pe-reł budownictwa drewnianego, ale także kontakt z boga-ctwem kulturowym wyjątkowego regionu, miejsca spot-

kania bizantyjskiego Wschodu z łacińskim Zachodem.

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanokuul. Rybickiego 3, 38-500 Sanok+48 13 493 01 77www.mblsanok.pl

Muzeum Kultury Łemkowskiej w ZyndranowejZyndranowa 1, 38-454 Tylawa+48 13 4330712www.zyndranowa.org

i8

Budzące zachwyt atmosferą i architekturą miasteczka z drewnianą zabudową są dziś ewenementem. W centrach największych ośrodków urbanistycznych próżno szukać drewnianych domów mieszczańskich, choć przecież wszystkie miasta były kiedyś drew-niane. Pierwsze budowle kamienne były świątyniami chrześcijańskimi lub ośrodkami wprowadzającej ją władzy – powstały jeszcze przed ugruntowaniem się stylu romań-skiego. Najstarsze na Podkarpaciu preromańskie dzieła z kamienia powstały w grodzie przemyskim – były to rotunda i palatium, wzniesione bezpośrednio po 1018 r., należące do wyjątkowych w skali kraju zespołów architektonicznych. Wszystkie ówczesne ośrodki miejskie – nawet Przemyśl, który w XI w. stał się siedzibą odrębnego księstwa – pod względem układu architektonicznego utrzymały charakter dawnych podgrodzi, z nieregularną, spontanicznie tworzoną zabudową. Zmiany przy-niosło dopiero prawo niemieckie – w związku z prowadzonymi na jego gruncie loka-cjami pojawiły się plany zagospodarowania miejskiej przestrzeni. Rdzeniem każdego miasta stał się rynek, o planie podobnym do kwadratu (lub niezbyt wydłużonego pro-stokąta), z którego wychodziły regularne ulice, przecinające się pod kątem zbliżonym do prostego. W krajobrazie miejskim dominowały kościoły – w większych ośrodkach murowane – sy-tuowane z reguły w widłach ulic wychodzących bezpośrednio z jednego z naroży ryn-ku. Przyrynkowe domy – czy to drewniane, czy później murowane – nie przekraczały bowiem dwóch pięter i wyraźnie ustępowały wysokością świątyniom, zwłaszcza tym posiadającym wysokie wieże. Największym i najbardziej nasyconym cennymi zabytkami układem architektonicznym może poszczycić się Przemyśl, malowniczo położony na kilku wzgórzach. Miasto loka-cyjne powstało poniżej dawnego grodu, na wzgórzu grodowym wzniesiono natomiast murowany zamek – siedzibę starostów przemyskich. Centrum miasta od XIV w. stał się wzniesiony na pochyłości rynek, wokół którego po-wstawały wyjątkowo urokliwe kamienice – większość zachowanych do dziś pochodzi z XVI w., ich obecny wygląd jest jednak wynikiem licznych przebudów. Szczególną uwa-gę zwraca pierzeja południowa, położona najwyżej – a w niej kamienice „Pod Krzyszto-fory” (nr 14), „Dom Hildów” (nr 15) czy „Adrianowska” (nr 19). Nie mniej cenne kamienice znajdziemy także przy ulicach sąsiadujących z rynkiem – także one reprezentują wiele stylów, najstarsze z nich pamiętają czasy renesansu.

Stylowemiasta

Murowany zamek wzniósł tu Kazimierz Wielki, stąd nazywany jest kazimierzowskim, chociaż z dawnej gotyckiej warowni zachowała się jedynie ostrołukowa brama wjazdowa. Obecne, renesansowe założenie powstało w XVI w., natomiast ostateczna forma zamku to zasługa starosty przemyskiego Marcina Krasickiego, który na po-czątku XVII w. przeprowadził jego przebudowę (TT)

Kamienica tzw. Dom Hildów, z cha-rakterystyczną renesansową fasadą, przepięknie odnowioną w 2009 r. (GK)

Przemyśl posiada największą w województwie liczbę zabytków architektury – stąd tu właśnie mieści się siedziba Podkarpa-ckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W krajobrazie miasta wyraźnie dominują sylwetki kościelnych wież, w więk-szości barokowych (TT)

Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej pl. Berka Joselewicza 1, 37-700 Przemyśl+48 16 679 30 00 www.muzeum.przemysl.pl

Oddziały:Muzeum Historii Miasta Przemyślaul. Rynek 9, +48 16 678 65 01Muzeum Dzwonów i Fajek ul. Władycze 3, +48 16 678 96 66

Dziś zamek kazimierzowski jest siedzibą Przemyskiego Centrum Kultury i Nauki ZAMEK, aktywnego organiza-tora życia kulturalnego miasta. Mieści się tu także Towa-rzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry, najstarszy

teatr amatorski w Polsce, aktywny od 1869 r.

Przemyski rynek, widok na najlepiej zachowane i odrestaurowane kamienice w pierzei południowej. W tle kościół Franciszkanów oraz archikatedra greckokatolicka (TT)

Na kartach powieści J. Haška Szwejk gościł w Przemyślu w lipcu 1915 r., po odbiciu Twierdzy z rąk rosyjskich. Upamiętniają ten fikcyjny fakt zarówno doroczne Wielkie Manewry Szwejkow-skie, jak i – od 2008 r. – pomnik dobrego wojaka na przemyskim rynku (WS)

i10

Sobór św. Jana Chrzciciela – archikatedra obrządku greckokatolickiego w Przemyślu. W 1762 r. uznano, że dotychczasowa świątynia jest za mała i podjęto decyzję o budowie nowej. Wzniesiono wieżę katedralną, rozebra-no starą katedrę, po czym w 1781 r. cesarz Józef II… wstrzymał budowę, na dodatek konfiskując wieżę i materiały budowlane. Wobec protestów, prze-kazał grekokatolikom barokowy kościół pw. św. Teresy, po skasowanym przez siebie przemyskim klasztorze Karmelitów Bosych. Kiedy Jan Paweł II w 1991 r. przywrócił przemyskie biskupstwo greckokatolickie (zlikwidowa-ne przez komunistów w 1946 r.), ustanowił jego siedzibą kościół pojezuicki, pełniący dotąd funkcję świątyni garnizonowej (GK)

Kamienica przy ul. Grunwaldzkiej 4. Przemyśl może się pochwalić wyjątkowo licznymi zabytkami wpisującymi się w ducha secesji – ich katalog liczy ponad pięćdziesiąt pozycji (GK)

W krajobrazie przemyskim wyraźnie dominują wieże licznych świątyń – nie bez przy-czyny powstało powiedzenie o „mieście stu kościołów”, nawiązujące do ilości tak bu-dowli sakralnych, jak i wyznań. Szczególne miejsce wśród nich zajmują dwie archikate-dry – rzymskokatolicka i greckokatolicka. Pierwsza – obecnie pw. Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela, wybudowana została w latach 1460-1571 na miejscu romańskiej rotundy z XIII w. W XVIII w. została przebudowana w stylu barokowym, w którym utrzy-mana jest także dominująca nad miastem wieża-dzwonnica. Katedra archieparchii przemysko-warszawskiej kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, tak-że nosząca tradycyjne w mieście wezwanie św. Jana Chrzciciela, zajmuje dawny kościół Jezuitów, wzniesiony w I poł. XVII w. Do najsłynniejszych świątyń miasta należą także: górujący nad Starym Miastem koś-ciół pw. św. Teresy (1620-1630), zespół kościelno-klasztorny Franciszkanów z kościołem pw. św. Magdaleny (1754-1778), franciszkanów-reformatów z kościołem św. Antoniego (1637-1645) czy benedyktynek na północnym brzegu Sanu – tzw. Zasaniu – z kościołem pw. Świętej Trójcy (1768-1777). Dla zasmakowania wielokulturowości tego niezwykłego miasta warto odwiedzić choć-by monumentalną cerkiew pw. Matki Bożej Bolesnej na Zasaniu (oo. Bazylianów, 1935), dwie skromniejsze cerkwie prawosławne – pw. Narodzenia Bogurodzicy „Na Błoniu” (1880) oraz pw. Zaśnięcia Bogurodzicy „Na Wilczu” (1887), dawną Nową Synagogę (1910-1918), obecnie mieszczącą bibliotekę (ul. Słowackiego 15) -> 35 czy Kościół Ewangelicko--Metodystyczny przy ul. Matejki (1910). Podupadły w XVIII w. Przemyśl odbudował swoje znaczenie w okresie autonomii galicyj-skiej, zwłaszcza od kiedy znalazł się na linii kolejowej łączącej Wiedeń, Kraków i Lwów. Zyskał wówczas pozycję trzeciego miasta Galicji oraz wspaniały dworzec kolejowy, ak-tualnie gruntownie odnowiony, należący z pewnością do najpiękniejszych w Polsce.Rozwój miasta przyniósł wyraźną rozbudowę strefy mieszkaniowej i gmachów uży-teczności publicznej, powstawały przede wszystkim budynki eklektyczne, jak w całej monarchii, ale zarazem na wzór Wiednia i Lwowa w pierwszych latach XX w. wielu bu-downiczych sięgnęło po stylistykę secesyjną. Dzięki temu powstał zespół zabytków secesyjnych, przede wszystkim w dzielnicy Zasanie (ul. Długosza i Grunwaldzka oraz pl. Konstytucji), a Stare Miasto zyskało wiele elementów „nowej sztuki”, jak ówcześnie styl ten był nazywany. Szczególne znaczenie dla historii miasta miała inna inwestycja przełomu XIX i XX w. – budowa fortów Twierdzy Przemyśl i przekształcenie miasta w ogromną fortecę – trze-cią co do wielkości w Europie i główną w monarchii austro-węgierskiej. Dzięki budowie fortów, miasto znacznie zyskało gospodarczo, stało się godne wielokrotnych odwiedzin rodziny cesarskiej i wzbogaciło o wybitny w skali kontynentu zespół zabytków architek-tury militarnej -> 36. Nie jedyny zresztą – w czasie II wojny światowej miasto przecinała granica sowiecko-niemiecka na Sanie, po której pozostały umocnienia tzw. Linii Moło-towa -> 36.Dziś Przemyśl to nadal barwne pogranicze kultur, rozbrzmiewające gwarem w różnych językach, to również miasto Dobrego Wojaka Szwejka, miejsca widokowego zwanego Kopcem Tatarskim, z którego widać rozległą panoramę sięgającą terenów Ukrainy oraz jedynego w Polsce wybudowanego po II wojnie światowej Muzeum Narodowego -> 38.

Dworzec kolejowy w Przemyślu został uroczyście oddany do użytko-wania w listopadzie 1860 r. Jego dzisiejszy neobarokowy wygląd to wynik przebudowy dokonanej w 1895 r. (PZ)

Wieża zegarowa zbudowana jako dzwonnica katedry greckokatolickiej (1775-1777), skonfiskowana przez cesarza Józefa II (1781), pełniła m.in. funkcję wieży strażackiej, pomi-mo czego padła ofiarą pożaru i utraciła barokowy hełm. Dziś mieści wyjątkowe Muzeum Dzwonów i Fajek, z wyrobu których Przemyśl był (i jest) znany w całej Europie. Taras na szczycie wieży, udostępniony zwiedzającym, jest doskonałym punktem widokowym (MH)

1212 13

Założenie klasztorne Benedyktynek, które składa się z kościoła pw. św. św. Mikołaja i Stanisława Biskupa oraz dwuskrzydłowego klasz-toru, powstało w niespokojnych czasach, dlatego otoczono je wspa-niale zachowanymi murami obronnymi (KZ)

Niemal tak stary jak Przemyśl jest Jarosław, założony – jak chce legenda – przez księcia ruskiego Jarosława Mądrego w poł. XI w. Jest miastem o szczególnych walorach archi-tektonicznych – zespół zabudowy Starego Miasta został objęty ochroną konserwatorską jako pierwszy w województwie – już w 1949 r. W 2009 r. władze Jarosławia zadecydowa-ły o utworzeniu na obszarze Starego Miasta pierwszego w regionie parku kulturowego. Sercem miasta jest rynek, przy którym króluje renesansowa kamienica Orsettich (Ry- nek 4), o miano symbolu miasta rywalizuje z nią ratusz, wzniesiony jeszcze w XVII w., przebudowany w duchu neorenesansowym u schyłku XIX w. Z kamienicą Orsettich są-siaduje kamienica innej włoskiej rodziny – Attavantich, kolejna – aptekarskiej rodziny Gruszewiczów (nr 6), gościła w swych wnętrzach króla Szwecji Karola Gustawa i cara Rosji Piotra Wielkiego. Własnością królowej Marysieńki Sobieskiej była z kolei kamienica nr 11, wyróżniająca się klasycystyczną elewacją.Rynek stanowił centrum handlowe miasta, które znajdowało się na skrzyżowaniu szla-ków handlowych ze Śląska na Ruś i z Gdańska na Węgry, mogło też przyjmować towary drogą wodną, jaką przez wieki był San. Czytelną pamiątką po jego roli jest herb miasta. Celom handlowym służyła także wybudowana na początku XX w. Hala Targowa, wzoro-wana na podobnej budowli we Wrocławiu. W pejzażu miasta szczególnie zwracają uwagę świątynie fundowane przez kolejnych jego właścicieli. Wyjątkowe wrażenie robi zespół klasztorny sióstr Benedyktynek, ufun-dowany przez księżną Annę Ostrogską w I poł. XVII w. Najstarszą świątynią miasta jest dziś kolegiata pw. Bożego Ciała, niegdyś jezuicki kościół św. Jana (kon. XVI w.), fundacji Zofii Kostkowej. Jego obecny wygląd to przede wszystkim dzieło odbudowy po wielkim pożarze w 1860 r. Wart uwagi jest także zespół klasztorny Franciszkanów-Reformatów z początku XVIII w. oraz kościół św. Ducha (kon. XVII w.), – dawny kościół szpitalny, roz-ciągający opiekę duszpasterską nad najuboższymi mieszkańcami miasta. Dziedzictwo materialne Jarosławia to jednak nie tylko łaciński krąg kulturowy, ponieważ miasto stanowiło ojczyznę różnych narodów i wyznań. Od zawsze była w nim obecna tradycja bizantyjska, czego dziś najdobitniejszym przykładem jest cerkiew pw. Przemie-nienia Pańskiego, zbudowana w I poł. XVIII w., przebudowana pod wyraźnym wpływem narodowego stylu ukraińskiego w latach 1910-1912. Gruntownie odnowiona w latach 90. XX w. została przy ponownej konsekracji podniesiona do rangi konkatedry diecezji przemyskiej obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Pamiątką po mieszkających od wieków w Jarosławiu Żydach są dwie synagogi – Mała (z 1900 r.), przy ul. Ordynackiej (obec-nie siedziba Pracowni Konserwacji Zabytków) oraz Duża (ul. Opolska), wybudowana w pierwszych latach XIX w., obecnie pod opieką Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydow-skiego. FODŻ sprawuje też pieczę nad cmentarzem żydowskim, znajdującym się kilka kilometrów na północ od centrum miasta. Warto odwiedzić jarosławski Stary Cmentarz, założony jeszcze w 1784 r. – jeden z najstarszych cmentarzy zamiejskich w Europie.

Zespół klasztorny Jezuitów powstał w Jarosławiu bezpośrednio po śmierci krewnego fundatorów, młodego jezuity św. Stanisława Kostki, zmarłego w 1568 r. Po kasacie zakonu przez władze au-striackie kościół pełnił funkcję magazynu i koszar, następnie został odkupiony przez ówczesnego właściciela Jarosławia ks. Adama Czartoryskiego. Przekazany miastu stał się świątynią parafialną w miejsce rozebranej w 1807 r. kolegiaty pw. Wszystkich Świętych (KZ)

Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego powstała w miejscu jarosławskiego zamku. Słynna jest znajdująca się w świąty-ni ikona Matki Bożej, zwana Bramą Miłosierdzia (ok. 1640) oraz polichromia, wykonana w latach 1911-1912 przez Mychajła Bojczuka, absolwenta ASP w Krakowie, jednego z najważniejszych twórców ukraińskiej awangardy. Deko-rację malarską nawy wykonał lwowski malarz Leon Winte-rowski (AW)

Najsłynniejsza w województwie kamienica powstała w la-tach 1570-1593, w 1633 r. nabył ją Włoch Wilhelm Orsetti, prowadzący rozległe interesy krakowski kupiec pochodzący z Toskanii, który potrzebował siedziby w Jarosławiu – jednym z największych wówczas europejskich ośrodków handlo-wych. Kamienica została odnowiona i gruntownie przebudo-wana, zyskując cechy manierystyczne, a z czasem miano jed-nej z najpiękniejszych siedzib mieszczańskich w Polsce. Od 1945 r. mieści się tu muzeum, poświęcone przeszłości miasta oraz kulturze mieszczańskiej (IM)

Od 1994 r. w Jarosławiu organizowany jest jeden z naj-bardziej znanych na świecie festiwali muzyki dawnej – „Pieśń Naszych Korzeni”. Co roku w sierpniu zjeżdżają tu najsłynniejsi specjaliści tej dziedziny – gościli tu m.in. Marcel Pérès czy Jordi Saval. Podczas festiwalu publicz-ność może nie tylko posłuchać światowej sławy artystów, ale także wziąć udział w warsztatach tańca renesanso-

wego czy chorału gregoriańskiego.

Miejski Ośrodek Kultury w Jarosławiupl. Mickiewicza 6, 37-500 Jarosław+48 16 621 32 94www.mok-jar.pl

Jedną z najbardziej popularnych organizacji działających w autonomicznej Galicji było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, stawiające sobie za cel wychowanie patriotyczne, jak i rozwój sprawności fizycznej, połączonej z przysposobieniem wojskowym. Gmachy towarzystwa powstawały we wszystkich większych miastach Galicji, jarosławski „Sokół” z pewnością należy do najpiękniejszych. Dziś mieści się tu Miejski Ośrodek Kultury (KZ)

Ośrodek Kultury i Formacji Chrześcijańskiejul. Benedyktyńska 5, 37-500 Jarosław+48 16 621 52 24www.opactwo.pl

Muzeum w Jarosławiu. Kamienica Orsettichul. Rynek 4, 37-500 Jarosław+48 16 621 54 37www.muzeum-jaroslaw.pl

(PK)

i14

Siedzibą właścicieli Rzeszowa był przez wieki miejscowy zamek, wzniesiony przez Ligęzę. Rozbudowali go znacznie Lubomirscy (wg projektu Tylmana z Gameren), zamieniając w budzącą podziw współczesnych magnacką siedzibę. Podobnie zresztą jak inne dzieła tego holenderskiego mistrza – pałac letni Lubomirskich (na pierw-szym planie), rezydencje w Nieborowie, Białymstoku, czy Czapskich i Radziwiłłów w Warszawie. Kolejna przebudowa na początku XVIII w. dała fortecy majestatyczną wieżę (wg projektu Karola Wiedeman-na), stanowiącą charakterystyczny element w pejzażu miasta. Niestety przejęcie rezydencji przez Austriaków i przekształcenie jej w więzienie, połączone z kompletnym brakiem troski o substancję zabytkową spowodowały, że w pierwszych latach XX w. trzeba było zamek raczej odbudowywać niż odnawiać. Nowy gmach dosto-sowano zresztą do roli sądu i więzienia – tę pierwszą pełni do dziś, a więźniowie opuścili zamek w 1981 r. (TP)

Stolica województwa – Rzeszów, choć jest miastem na wskroś nowoczesnym, również pochwalić się może cennym zespołem zabudowy staromiejskiej. Układ architektonicz-ny powstał bezpośrednio po lokacji miasta przez Kazimierza Wielkiego (1354). Równo-cześnie król nadał miasto swojemu dworzaninowi Janowi Pakosławicowi ze Stróżysk, od początku swoich historycznych dziejów był więc Rzeszów miastem prywatnym. Przez ponad dwa wieki należał do potomków Pakosławica, którzy od miasta przyjęli nazwisko Rzeszowskich. Pomniki nagrobne przedstawicieli tej rodziny znajdują się w gotyckim prezbiterium rzeszowskiej fary, wyróżniając się renesansową formą na tle barokowego wyposażenia świątyni.W końcu XVI w. wraz z ręką Zofii z Rzeszowskich przeszedł Rzeszów na rzecz Mikołaja Spytka Ligęzy, wyjątkowo zasłużonego dla rozwoju miasta. Z kolei córka Ligęzy Kon-stancja wniosła je w posagu Lubomirskim, właścicielom Rzeszowa do poł. XIX w., kiedy to sprzedali swe prawa do miasta samym władzom Rzeszowa. Niezależność umożliwiła dynamiczny rozwój i przekształcenie się Rzeszowa w jedno z największych miast Gali-cji. Z przełomu XIX i XX w. pochodzi szczególnie wiele cennych, zabytkowych kamienic (polecić wypada zwłaszcza spacer ul. 3 Maja) oraz wspaniałe wille, świadczące dobitnie o zamożności mieszkańców. Miasto pozostawało jednak w cieniu Lwowa, status stolicy regionu uzyskał Rzeszów dopiero w 1944 r., niemal bezpośrednio po przejściu frontu. Władza ludowa wzbogaciła miasto o sporo „klasycznych” budynków socrealizmu, które dziś stanowią ciekawe świadectwo czasów powojennych. Kolejne dziesięciolecia przy-niosły nowe inwestycje, budujące obraz miasta nowoczesnego, także na polu architek-tury -> 37.Obok zamku, ratusza i Pomnika Czynu Rewolucyjnego, do grona symboli miasta pre-tendują cenne zabytki sakralne – rzeszowska fara oraz zespół klasztorny Bernardynów. Świątynia bernardynów – dziś bazylika pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny była w założeniu mauzoleum rodzinnym Ligęzów – w prezbiterium obejrzeć można po-sągi z białego alabastru, przedstawiające wybitniejsze osobistości z tej rodziny. Kolejny cenny zabytek to zespół klasztorny Pijarów z kościołem pw. św. Krzyża, który miasto zawdzięcza córkom Mikołaja Spytka Ligęzy oraz Jerzemu Sebastianowi Lubomir-skiemu. Tak jak fara stała się mauzoleum Rzeszowskich, a kościół bernardynów Ligęzów, tak kościół św. Krzyża kryje groby i epitafia Lubomirskich. Dekoracje wnętrz wykonał jeden z najwybitniejszych europejskich mistrzów sztukaterii – Włoch Giovanni Battista Falconi -> 20, 25. Do cennych zabytków sakralnych należą także rzeszowskie synagogi, świadectwa zna-czącej roli odgrywanej w dziejach miasta przez Żydów – Staromiejska (Mała), zbudowa-na w 1610 r. i wiek młodsza Nowomiejska (Duża, nazywana „Domem Sztuki”, bowiem mieści się tu siedziba Biura Wystaw Artystycznych, Związku Polskich Artystów Plasty-ków oraz kilka pracowni plastycznych rzeszowskich twórców). Społeczność żydowska, obecna w mieście od poł. XVI w., na przełomie XVIII i XIX w. uzyskała dominujący udział w miejskiej ekonomice, wielu jej przedstawicieli zasilało szeregi miejskiej inteligencji, wchodziło w skład władz Rzeszowa. Nic więc dziwnego, że korzeniami z Rzeszowem związanych było wiele wybitnych osób żydowskiego pochodzenia, znanych na całym świecie – jak choćby amerykański muzyk, kompozytor i poeta Nachum Sternheim, bry-tyjski lord Reading of Erlegh, wicekról Indii czy Leiser Herschlag, dziadek hollywoodzkiej gwiazdy Natalie Hershlag, znanej jako Natalie Portman.

Najstarsza świątynia miasta to kościół farny pw. św. św. Stanisława i Wojciecha. Zbudo-wany został na początku XV w., na miejscu starszej świątyni zniszczonej przez pożar, po kolejnym pożarze w 1621 r. odbudował go Mikołaj Spytek Ligęza. W poł. XVIII w. kolejna przebudowa nadała mu dzisiejszy wygląd, zyskał też wówczas cenne barokowe wyposa-żenie. Przy kościele wznosi się barokowa wieża-dzwonnica, także jeden z symboli miasta (TP)

Typowy dla socrealizmu gmach Domu Kultury WSK, obecnie siedziba Instytu-tu Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego. Zbudowany w latach 1953-1956 jest jednym z najmłodszych budynków w ewidencji zabytków. Symbolem czasów PRL jest jednak przede wszystkim Pomnik Czynu Rewolucyjnego, odsłonięty 1 maja 1974 r. Powstał wg projektu Mariana Koniecznego, rektora ASP w Kra-kowie, autora m.in. pomnika Nike w Warszawie (TP)

W rynku uwagę zwraca oryginalny ratusz miejski, najprawdopodobniej zbudowany przez Mikołaja Spytka Ligęzę w końcu XVI w. Dzisiejszą uni-katową formę zawdzięcza gruntow-nej przebudowie w końcu XIX w. (TP)

Muzeum Okręgowe w Rzeszowieul. 3 Maja 19, 35-030 Rzeszów+48 17 853 52 78www.muzeum.rzeszow.pl

Oddziały:Muzeum Historii Miasta Rzeszowaul. Rynek 12, +48 17 875 41 98Muzeum Etnograficzneul. Rynek 6, +48 17 862 02 17

Pod zabytkowymi kamienicami w oparciu o system śred-niowiecznych jeszcze piwnic stworzono Podziemną Trasę Turystyczną „Rzeszowskie Piwnice”. Trasa liczy 369 m

i obejmuje łącznie 25 piwnic.www.trasa-podziemna.erzeszow.pli

16

Zespół kościelno-klasztorny pijarów w Rzeszowie. Jedna z córek Mikołaja Spytka Ligęzy – Zofia zapisała się w dziejach Rzeszowa fundacją zespołu klasztornego dla sióstr bernardynek (ok. 1646), jednak zanim trafiły one do Rzeszowa, fundator-ka zmarła bezpotomnie. Lubomirscy ukończyli budowę, ale powierzyli kościół i klasztor innemu zgromadzeniu – pijarom (1658). Przy zgromadzeniu powstało słynące z wysokiej jakości naucza-nia Kolegium Pijarskie, wśród jego wykładowców znalazł się nawet Stanisław Konarski. Obecnie w budynku kolegium mieści się liceum noszące jego imię. Dawny barokowy klasztor Pijarów od 1953 r. stanowi natomiast siedzibę Muzeum Okręgowego w Rzeszowie (TP)

Synagoga Staromiejska (Mała) w Rzeszowie to jedna z najstarszych zachowanych świątyń żydowskich w Polsce. Zbudowana została w 1610 r., w kolejnych dekadach kilkakrotnie płonęła i była odna-wiana, w poł. XIX w. po kolejnym pożarze została przebudowana. Ze względu na wybitne walory opieką konserwatorską objęto ją jeszcze za czasów Franciszka Józefa I, co nie przeszkodziło hitlerowcom w jej zupełnym zdewastowaniu. Po wojnie synagogę odbudowano, umiesz-czając tu różne instytucje, w tym archiwum. Przy archiwum mieści się również Ośrodek Badań Historii Żydów (IF)

Dawny ratusz w Sanoku, pochodzący z przełomu XVIII i XIX w., wielokrotnie przebudowywany. Dziś siedzibą władz miasta jest znajdujący się po przeciwnej stronie rynku dawny gmach Rady Powiatowej (1875-1880) (TP)

Na południu województwa leżą trzy dawne miasta królewskie – Sanok, Krosno i Jasło – zwane „Podkarpackim Trójmiastem”. Sanok to miasto o wczesnośredniowiecznym ro-dowodzie, jedno z najstarszych w regionie. Miasto stało się stolicą odrębnej ziemi sano-ckiej, stanowiącej część województwa ruskiego. W życiu Sanoka czynnie uczestniczyła miejscowa szlachta, zbierająca się na sejmiki ziemskie w kościele Franciszkanów (pocz. XVII w.). Przez ponad wiek pełnił on także funkcje fary, bowiem ta, pochodząca z XV w., zgorzała w 1782 r. Nowa świątynia parafialna została odbudowana w stylu neoromań-skim i otrzymała wezwanie Przemienienia Pańskiego. Nie brak w Sanoku śladów po spo-łeczności żydowskiej – są to przede wszystkim dawne domy modlitwy – chasydzki (Ry-nek 10, 1924 r.), cudem ocalały w latach II wojny światowej oraz znacznie przekształcona po wojnie synagoga Jad Charuzim (ul. Franciszkańska 5, 1897 r.).Niezwykle ważną świątynią w mieście jest Prawosławny Sobór Archidiecezjalny pw. Świętej Trójcy, archikatedra diecezji przemysko-nowosądeckiej, obok której znajdu-je się skromna kamienica z początku XX w. – siedziba arcybiskupstwa i sanockiej pa-rafii katedralnej. Znacznie bardziej reprezentacyjny charakter posiada wiele kamienic mieszczańskich na terenie sanockiego Starego Miasta, najczęściej są one eklektyczne, choć nie brakuje i akcentów secesyjnych, zwłaszcza na głównym deptaku miasta – ul. 3 Maja. Do szczególnie udanych projektów architektonicznych należą z pewnością sanocki gmach Sokoła (1890-1910) oraz wille – Zaleskich i Szomków. Obok tej ostatniej, obecnie siedziby biblioteki miejskiej, wzniesiono pomnik prekursora polskiego humani-zmu – Grzegorza z Sanoka. Najsłynniejszym pomnikiem miasta jest jednak z pewnością ławeczka ze Szwejkiem na ul. 3 Maja.

Muzeum Historyczne w Sanokuul. Zamkowa 2, 38-500 Sanok+48 13 463 06 09www.muzeum.sanok.pl

Zdzisław Beksiński – światowej sławy artysta pochodzą-cy z Sanoka, zapisał w testamencie cały swój dorobek sa-nockiemu muzeum, dzięki czemu możliwe było stworze-nie galerii jego imienia. Muzeum, mające swoją siedzibę na zamku, posiada również niezwykle bogate zbiory

sztuki cerkiewnej.

Cerkiew w Sanoku została wzniesiona w latach 1784-1789 w miej- scu starszej świątyni drewnianej, od 1996 r. jest archikatedrą. Wystrój wnętrza to m.in. piękny ikonostas z XIX w., godny świątyni o takiej randze (AK)

Muzeum Podkarpackie w Krośnieul. Piłsudskiego 16, 38-400 Krosno+48 13 432 13 76www.muzeum.krosno.pl

Muzeum Rzemiosła w Krośnieul. Piłsudskiego 19, 38-400 Krosno+48 13 432 41 88www.muzeumrzemiosla.pl

i(TP)

Krośnieński kościół Franciszkanów należy do najstarszych świątyń w regionie, jego początki datuje się na koniec XIII w. Ze skromnością kościoła kontrastu-je przepych kaplicy Oświęcimów (poł. XVII w.), słynnej za sprawą legendy o nieszczęśliwej miłości łączącej przyrodnie rodzeństwo. Wnętrze kaplicy za-wiera nie tylko monumentalne portrety rodzeństwa, ale i przebogatą sztuka-terię, autorstwa samego mistrza Falconiego (DK)

Kamienica Wójtowska (nr 7) jest najstarszą kamienicą w Krośnie i jedną z najstarszych w województwie, powstała w końcu XV w., w kolejnym została przebudowana w stylu re-nesansowym. Przy fasadzie znajduje się kamienny słup-pręgierz, służący oczywiście celom penitencjarnym (DK)

Wieża-dzwonnica krośnieńskiej fary, licząca 38 m wysokości została ufundowana w poł. XVII w. przez Wojciecha Portiusa, mieszcza-nina szkockiego pochodzenia, który słynął z handlu winem węgierskim. Udostępniona do zwiedzania daje okazję do poznawania miasta niemal z ptasiej perspektywy (DK)

O ile Sanok kojarzony jest z Bieszczadami, ikonami i Muzeum Budownictwa Ludowego -> 9 , o tyle Krosno zostało w 2012 r. ponownie „lokowane” jako Miasto Szkła, stając się jedną z największych atrakcji turystyki industrialnej. Pokazom sztuki szklarskiej towa-rzyszy zwiedzanie Starego Miasta, znanego z całego szeregu cennych zabytków.Sercem miasta jest oczywiście rynek, wytyczony w czasie „właściwej” lokacji na prawie niemieckim, za czasów Kazimierza Wielkiego. Za jego panowania powstała krośnieńska fara – obecnie bazylika pw. Trójcy Świętej, której wnętrze należy do najbogatszych i naj-lepiej zachowanych w całej Polsce południowej, szczególną uwagę zwraca cykl obrazów poświęconych marności rzeczy doczesnych. Jeszcze starszy jest kościół oo. Franciszka-nów pw. Nawiedzenia NMP, w którym zachowały się cenne renesansowe nagrobki, m.in. dłuta Jana Marii Padovano – autora renesansowej przebudowy krakowskich sukiennic. Barok w doskonałej formie reprezentuje kościół oo. Kapucynów (przełom XVIII i XIX w.), zaś cennym punktem na Szlaku Architektury Drewnianej jest datowany na XV w. kościół św. Wojciecha.W obiektach zabytkowych zlokalizowano także miejscowe muzea, m.in. Muzeum Pod-karpackie to dawny pałac biskupów przemyskich z XVI w., Muzeum Rzemiosła – dawna fabryka zegarów wieżowych Michała Mięsowicza (XIX/XX w.). Zegary stąd pochodzące trafiły m.in. do Paryża, Wiednia i na wieżę zamku w Rzeszowie.Postać Portiusa skłania krośnian do kultywowania tradycji winiarskich o węgierskiej (czy szerzej karpackiej) proweniencji, co widać wyraźnie w trakcie dużej sierpniowej imprezy Karpackie Klimaty. W podobnym czasie w Jaśle odbywa się Festiwal Wina, dedykowany miejscowym producentom tego trunku, a jest ich obecnie na Podkarpaciu przeszło stu. Obie imprezy odbywają się na rynkach (podobnie jak sanocki Jarmark Ikon), przywraca-jąc im na krótko dawne funkcje handlowe. Rynek jasielski zachował średniowieczny układ urbanistyczny, chociaż w 1944 r. mia-sto zostało niemal doszczętnie zniszczone przez hitlerowców. Wśród odbudowanych zabytków szczególne miejsce zajmuje gotycka fara, przepięknie odnowiona w ostatnich latach. Kilkaset metrów od rynku znajduje się kościół pw. św. Stanisława, zbudowany u schyłku XIX w. jako kaplica gimnazjalna, jeden z najpiękniejszych zabytków neoro-mańskich w województwie. Jasło, chociaż należy do najstarszych miast w regionie, posiada przede wszystkim prze-mysłowy charakter, podobnie jak jedno z najmłodszych miast Podkarpacia – Stalowa Wola. Powstała na gruntach wsi Pławo, dzięki zlokalizowaniu tu w 1937 r. Zakładów Południowych Centralnego Okręgu Przemysłowego – słynnej inicjatywy ówczesnego wicepremiera i twórcy portu w Gdyni Eugeniusza Kwiatkowskiego. Jeszcze przed wrześ-niem 1939 r. powstała część zakładów oraz przyfabryczne osiedle, nazwane właśnie Sta-lową Wolą, od 1945 r. posiadające już prawa miejskie. Architektura miasta łączy w sobie stosunkowo nowe zabytki przedwojennego art déco, z budownictwem mieszkalnym i publicznym typowym dla okresu PRL oraz… małomia-steczkowym, bowiem w 1973 r. częścią Stalowej Woli stał się Rozwadów, wnosząc do młodego miasta niewielki, typowo galicyjski rynek, barokowy kościół kapucynów (poł. XVIII w.) oraz klasycyzującą rezydencję Lubomirskich – dziś siedzibę Muzeum Regional-nego w Stalowej Woli.

Kolegiata farna pw. Wniebowzięcia NMP w Jaśle, wzniesiona w poł. XV w., już w 1474 r. została spalona przez Węgrów. Odtąd wiele razy była niszczona i odbudowywana, po raz ostatni po zakończeniu woj-ny (GZ)

Art déco to styl dwudziestolecia międzywojennego, cechujący się „zdyscyplinowaniem przestrzeni”, stąd zamiłowanie do form geo-metrycznych i akcentowanie funkcjonalności oraz nowoczesności – jeden z najlepiej zachowanych przykładów w skali kraju to dawna siedziba Dyrekcji Naczelnej Huty w Stalowej Woli, wzniesiona w la-tach 1937-1938 (MM)

21

Wpisany w monumentalną architekturę Stalowej Woli Rozwadów nie stracił swego małomiasteczkowego uroku, podobnie jak inne historyczne małe miasta, których w obecnych granicach województwa było znacznie ponad sto. We wszystkich odnaj-dziemy nieuchwytną już w dużych ośrodkach atmosferę sennego, swojskiego spoko-ju, przyprawioną galicyjską wielokulturowością. Objawia się ona przede wszystkim w śladach pozostawionych przez społeczności różnych narodów, grup etnicznych i wy-znań – obok wież kościelnych w pejzażach widoczne były kopuły cerkwi, czy budynki synagog. Szczególnie udanym pomysłem na poznanie klimatu takich miasteczek jest wspomniany już rynek galicyjski w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, gdzie odtworzono typowy układ architektoniczny z drewnianą zabudową, pochodzącą z ma-łych ośrodków miejskich z terenu dawnej Galicji. Poszukujący ducha galicyjskiej prowincji mogą także odwiedzić wiele innych miejsc, a za szczególnie wartościowe i oddające dawny układ zabudowy małomiasteczkowej, uważane są m.in. centra Czudca, Tyczyna, Głogowa Małopolskiego, Zaklikowa, Birczy, Krzeszowa, Baranowa Sandomierskiego, Radymna, Brzostka czy Rudnika nad Sanem. Nie sposób pominąć tu Leska – zwanego „Bramą Bieszczadów” – gdzie zachował się nie tylko oryginalny układ architektoniczny z dwoma rynkami i dominującą sylwetką póź-nogotyckiej fary, ale także jedna z najciekawszych w Polsce synagog -> 35. Dukli, która zachowała nie tylko pierwotny układ zabudowy, ale i atmosferę, dla wielu stanowiącej kwintesencję galicyjskości czy Przeworska, z którego do nie mniej charakterystycznego Dynowa wyrusza turystyczna wąskotorówka – Pogórzanin – oferująca niezapomnianą podróż.

Rynek w Łańcucie. Miasto znane jest głównie za sprawą wspaniałej rezydencji Potockich, ale posiada także jeden z najcenniejszych miej-skich zespołów urbanistycznych w całym województwie (ES)

Przy rynku galicyjskim w MBL w Sanoku znajdziemy m.in. aptekę, warsztaty rzemieślnicze, sklepy, zakłady usługowe – szewski, fryzjer-ski, czy krawiecki, a nawet fotograficzny. Nie brak karczmy ani poczty. Wszystkie obiekty zostały wyposażone w dawniej używane sprzęty, umożliwiające poznanie życia galicyjskiej prowincji (KZ)

Leżajsk otrzymał prawa miejskie w końcu XIV w., w wytyczony wów-czas układ zabudowy wkomponowały się późniejsze murowane kamienice. Charakterystyczny dla miasta jest ratusz z prostokątną wieżą z zegarem, wyprodukowanym w krośnieńskiej fabryce M. Mię-sowicza (KZ)

Specyficzną atmosferę małomiasteczkową oferują także podkarpackie uzdrowiska, których architektura tworzy doskonałą symbiozę z walorami przyrodniczymi i korzyst-nym dla zdrowia mikroklimatem. Jednym z najstarszych w skali całego kraju kurortów jest Iwonicz-Zdrój, słynny za spra-wą nasyconego jodem powietrza i jodowych wód, które opisał już Wojciech Oczko, nadworny medyk Stefana Batorego (II poł. XVI w.). Najwięcej śladów zostawiła w Iwoni-czu jednak rodzina Załuskich, której kurort zawdzięcza tak powstanie, jak i dynamiczny rozwój. Pamiątką po nich są nazwy źródeł oraz większość zabytkowych obiektów, na-wiązujących wyraźnie do modnych w XIX w. kurortów alpejskich – tzw. stylu szwajcar-skiego. Nie mniej interesujące architektonicznie są stare i nowe Łazienki Mineralne oraz drewniany, neogotycki kościół pw. św. Iwona, zbudowany w nietypowej dla regionu konstrukcji szkieletowej. Z kurortem Załuskich konkurowało sąsiednie beskidzkie uzdrowisko Rymanów Zdrój, stworzone przez inną słynną rodzinę – Potockich. Zdrój rymanowski jest młodszy od Iwonicza (jego początki przypadają na lata 70. XIX w.), stąd w architekturze – pozosta-jącej także pod silnym wpływem kurortów alpejskich – pojawiają się akcenty secesyjne. Uzupełnia je neogotycki kościółek w parku zdrojowym (1909-1910).Na północnym wschodzie województwa znajduje się kolejne uzdrowisko – Horyniec--Zdrój, który w swych dziejach kilkakrotnie musiał rozpoczynać karierę kurortu, przery-waną przez dziejowe nieszczęścia. Nie pozostawiły one historycznych zakładów kąpie-lowych, stąd uzdrowisko to przede wszystkim nowa architektura z ostatnich czterech dekad. Przetrwał natomiast klasycystyczny kościół zdrojowy (zbudowany w 1818 r. jako kaplica dworska), barokowy zespół klasztorny franciszkanów (poł. XVIII w.) oraz dawny pałac Ponińskich, pełniący od lat 60. XX w. funkcję zakładu przyrodoleczniczego.Podobnie wyłącznie nowoczesną architekturę zdrojową zobaczymy w czwartym pod-karpackim kurorcie – Polańczyku, znanym najbardziej z otaczających miejscowość „zie-lonych wzgórz nad Soliną”.

Architekturapodkarpackichzdrojów

Najbardziej charakterystyczny element architektury Rymanowa Zdroju to zbudowana w 1885 r. drewniana pijalnia wód mineralnych („Pawilon nad Źródłami”). W pijalni można spróbować m.in. wody ze źródeł Tytus, Klaudia i Celestynka, odkrytych jeszcze przez założycieli uzdrowiska (KZ)

Iwonicz-Zdrój. Wpisana w 1973 r. do rejestru zabytków zabudowa kurortu, liczy ponad dwadzieścia cennych obiektów. Najczęściej foto-grafowanym i reprodukowanym z nich jest Willa Bazar (1875-1880) z charakterystyczną wieżą zegarową (KZ)

Muzeum Regionalne w Stalowej Woliul. Sandomierska 1, 37-464 Stalowa Wola+48 15 844 85 56www.muzeum.stalowawola.pl

i23

Zamki, pałace i dwory województwa podkarpackiego to dziedzictwo europejskiej rangi. Magnackie sale balowe i skromniejsze szlacheckie komnaty, każde ze specyficznym wy-strojem i atmosferą przyciągają i pozwalają choć na chwilę przenieść się w minione wieki, niemal „dotknąć” ducha dawnych czasów. Swoje siedziby budowali tu bowiem przedsta-wiciele najbogatszych i najbardziej wpływowych rodów Rzeczypospolitej oraz tych nieco mniej znacznych, ale pozostawiających tutaj swoje ślady do dziś. Liczne burze dziejowe przetrwał przepiękny renesansowy zamek w Baranowie Sando-mierskim wzniesiony pod koniec XVI w. przez wojewodę brzeskiego Andrzeja Leszczyń-skiego. Czworoboczna budowla z narożnymi basztami, kryje w swym wnętrzu dziedziniec otoczony renesansowymi krużgankami, przywodzącymi na myśl wawelskie, stąd zamek w Baranowie zwany jest „małym Wawelem”.Inna perła polskiego renesansu to zamek w podprzemyskim Krasiczynie, dawna rezyden-cja Krasickich i Sapiehów. Zamek powstał na przełomie XVI i XVII w. dla kasztelana prze-myskiego Stanisława Krasickiego i jego syna Marcina, wojewody podolskiego, ulubień-ca króla Zygmunta III Wazy. Rezydencja ma postać potężnego czworoboku, z basztami w narożach: Szlachecką, Królewską, Papieską i Boską. W tej ostatniej mieści się wspaniale odnowiona kaplica zamkowa. Najpowszechniej rozpoznawanym zabytkiem architektury rezydencjonalnej wojewódz-twa jest zamek w Łańcucie, jedna z najlepiej zachowanych posiadłości magnackich w Polsce. Powstał w I poł. XVII w., natomiast w poł. XVIII w. dzięki ówczesnej właścicielce Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej został przekształcony w imponujący zespół pałaco-wo-parkowy. W 1816 r. przeszedł na rzecz Potockich, którzy ozdobili rezydencję wspania-łą kolekcją dzieł sztuki i precjozów rzemiosła, stanowiącą obecnie podstawę ekspozycji Muzeum Wnętrz Pałacowych. Wokół zachował się rozległy, przepięknie utrzymany park, pełen rzeźb, fontann i niezliczonych alejek spacerowych ocienionych wiekowymi drze-wami.Zanim Łańcut znalazł się w rękach Lubomirskich, był własnością Stanisława Stadnickiego, zwanego z racji swych uczynków Diabłem Łańcuckim, który urodził się w Dubiecku.

Szlacheckie „mieszkania”

Zamek w Krasiczynie. Północne i wschodnie skrzydło zamku ma cha-rakter mieszkalny, pozostałe stanowią potężne mury parawanowe, zwieńczone wspaniałymi renesansowymi attykami. Szczególnie cen-ne są bogate malowidła ścienne – sgrafitta, zajmujące łącznie prze-strzeń o powierzchni ok. 1 ha (IF)

Zespół Zamkowo-Parkowy w Baranowie Sandomierskimul. Zamkowa 20, 39-450 Baranów Sandomierski+48 15 811 80 39 wew. 421www.baranow.com.pl

Zespół Zamkowo-Parkowy w Krasiczynie37-741 Krasiczyn 179+48 16 671 83 21 www.krasiczyn.com.pl

Zespół zamkowy w Łańcucie znany jest nie tylko z pięknych i bogato wyposażonych wnętrz oraz unikatowej na skalę europejską kolekcji powozów i uprzęży konnych. Od ponad pół wieku organizowany tu jest Fe-stiwal Muzyczny, jedna z najważniejszych imprez muzyki klasycznej w kraju. Twórcy festiwalu podkreślają nawiązanie do czasów Izabeli Lubomirskiej, która uczyniła z Łańcuta centrum kultury muzycznej (AG)

Dużą atrakcją turystyczną są dwa potężne zamki, kwit-nące w średniowieczu a obecnie stanowiące malownicze ruiny – Sobień k. Leska i Kamieniec w okolicy Krosna. Ten ostatni, stara się przywrócić do życia wieloletni dzier-żawca, pasjonat zabytków, Andrzej Kołder. Część obiektu została już zrekonstruowana i mieści Muzeum Zamkowe.

Muzeum-Zamek w Łańcucieul. Zamkowa 1, 37-100 Łańcut+48 17 225 20 09www.zamek-lancut.pl

Zamek Kamieniecul. Podzamcze, 38-420 Korczyna+48 13 43 25 126www.zamekkamieniec.za.pl

Zamek Dubieckoul. Zamkowa 1, 37-750 Dubiecko+48 16 651 10 58www.zamek.dubiecko.com

Zamek w Baranowie Sandomierskim miał wyjątkowe szczęście, wielokrotnie był bowiem polem do popisu dla najznamienitszych twórców. Projekt rezydencji przypisuje się włoskie-mu mistrzowi Santi Gucciemu, z całą pewnością tworzył tu wybitny włoski sztukator Gio-vanni Battista Falconi, a w XVII w. Tylman z Gamaren. Dziś goszczą tu także artyści kuchni, bowiem w Baranowie organizowane są słynne biesiady i konkursy sztuki kulinarnej (KZ)(ZZBS)

i24

Pałac Łosiów w Narolu. Należący od poł. XIX w. do rodu Puzynów, został zdewastowany w latach 40. XX w. Uratowała go specjalnie w tym celu powołana fundacja „Pro Academia Na-rolense”, nawiązująca do istniejącej w Narolu za czasów Feliksa Łosia szkoły artystycznej dla szlachty. Rezydencja odnawiana od poł. lat 90. XX w. staje się centrum artystycznym i nau-kowo-szkoleniowym, wspierającym zwłaszcza młodych twórców z krajów Europy Środkowej (KZ)

Zamek w Dzikowie. Tarnowscy, podobnie jak Potoccy z Łań- cuta, zgromadzili w dzikowskiej rezydencji wyjątkowo bo- gate zbiory dzieł sztuki, dodając do nich ogromną bibliotekę i archiwum, w którym znalazł się m.in. rękopis Pana Tade-usza. Niestety znaczna część tych zbiorów spłonęła, ocalałe w części pozostały w rękach rodziny Tarnowskich, w części trafiły do muzeów i Biblioteki Narodowej. Zamierzeniem obecnego gospodarza rezydencji – Muzeum Historycznego Miasta Tarnobrzega – jest odtworzenie dawnej kolekcji (KZ)

Pałac Lubomirskich w Przeworsku. Budowniczy pałacu w Przeworsku, Henryk Lubomirski, wywodził się z bocznej linii rodu. Możliwość stworzenia przeworskiej rezydencji zawdzięczał pani na Łańcucie i ciotce – Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, która posiadając jedynie córki, otoczyła Henryka matczyną niemal opieką i obdarzyła dobrami przeworskimi. Dzięki jej wsparciu w projekt pałacu włączył się wybitny ar-chitekt przełomu XVIII i XIX w. Chrystian Piotr Aigner, znany m.in. z fasady kościoła św. Anny w Warszawie i przebudowy pałacu namiestnikowskiego, obecnej siedziby Prezydenta RP (KZ)

Pensjonat „Zamek”ul. Piłsudskiego 7, 38-600 Lesko+48 13 469 62 68www.zamek.bieszczady.pl

Sieniawa Pałac Hotelul. Kościuszki 32, 37-530 Sieniawa+48 16 649 17 00www.sieniawa.net

Pałac Morskich w Zarzeczu. Po latach pełnienia funkcji eduka-cyjnych, w 2007 r. pałac stał się placówką muzealną, dzięki uni-katowemu porozumieniu zawartemu pomiędzy samorządami – gminą Zarzecze i Starostwem Powiatowym w Jarosławiu, a Związkiem Rodowym Dzieduszyckich herbu Sas. Muzeum pre- zentuje dzieje rodu Dzieduszyckich oraz wnętrza pałacowe, w częś- ci wyposażone w odzyskane oryginalne meble (KZ)

Dubiecki zespół zamkowy wzniesiony w XVI w. właśnie przez Stadnickich, rozbudowa-ny został przez Krasickich. Ostateczny wygląd zawdzięcza rodzinie Konarskich, którzy ok. 1900 r. nadali mu charakter neogotyckiego pałacu. Dziś mieści się tu centrum kon-ferencyjno-wypoczynkowe, podobnie jak w dawnej siedzibie Kmitów w Lesku, także zbudowanej w XVI w. Zamek leski, w ciągu wieków kilkakrotnie przebudowywany przez kolejnych dziedziców z rodów Stadnickich i Krasickich, został w XIX w. przekształcony w romantyczny pałac, w który wkomponowano elementy dawnej budowli obronnej. Na północnych kresach województwa leży Dzików, stanowiący dziś część Tarnobrzega, gdzie znajduje się zamek Tarnowskich. Zbudowany w XV w. jako wieżowy dwór obron-ny, był wielokrotnie przebudowywany, szczególnie gruntownie w 1830 r., kiedy zyskał oblicze neogotyckie. Odbudowując rezydencję po pożarze w 1927 r. dodano elementy neobarokowe, wzbogacając jego i tak oryginalną architekturę. W ostatnich latach grun-townie odnowiony zabytek stał się siedzibą Muzeum Historycznego Miasta Tarnobrzega.Zamkom budowanym z myślą o funkcjach obronnych, nie ustępują rozmachem pałace, wznoszone przede wszystkim jako okazałe rezydencje, namacalne dowody bajecznych fortun, które kryły w sobie bezcenne dzieła sztuki, były centrami życia kulturalnego, lite-rackiego, politycznego oraz narodowego w czasach zaborów. Aż dwa rody związały swe losy z Sieniawą, lokowaną jako miasto przez hetmana Mikołaja Sieniawskiego w 1671 r. Jego potomek hetman Adam Mikołaj Sieniawski wzniósł tu letni pałac rodu (1720-1727), przekształcony w II poł. XVIII w. przez Czartoryskich w budzącą dziś podziw rezydencję. Zabytek rozbudowany jeszcze w XIX w., a współcześnie gruntow-nie odrestaurowany, mieści w swych stylowych wnętrzach ekskluzywny hotel i restaura-cję. Sieniawa położona jest w pobliżu wspominanego już Przeworska, gdzie znajduje się zespół pałacowo-parkowy, wzniesiony na początku XIX w. przez Henryka Lubomirskiego. Utrzymany w stylu neogotyku angielskiego, otoczony pięknym parkiem z oranżerią, od 1974 r. jest siedzibą Muzeum w Przeworsku.Nieopodal Przeworska leży z kolei Zarzecze, gdzie znajduje się jeden z najoryginalniejszych pałaców Podkarpacia, z charakterystyczną, ozdobioną kolumnadą rotundą (1817-1819). Jego wyjątkowość wiąże się także z faktem, że zaprojektowany został przez kobietę – Mag-dalenę z Dzieduszyckich Morską, którą wspierał słynny Chrystian Piotr Aigner. Po Morskich majątek otrzymali Dzieduszyccy, w których ręku pozostawał do 1944 r. Dziś mieści się tu Muzeum im. Dzieduszyckich, stanowiące oddział Muzeum w Jarosławiu -> 14.Jedną z ciekawszych rezydencji jest także położony na północno-wschodnich kresach województwa pałac w Narolu, wzniesiony w latach 70. XVIII w. przez hrabiego Feliksa Antoniego Łosia, herbu Podkowa. Trzonem zespołu, zbudowanego właśnie na planie podkowy, jest duży, piętrowy budynek, ozdobiony w części centralnej wspaniałym ryzali-tem. Po obu jego stronach biegną – stanowiąc ramiona podkowy – ażurowe kordegardy, połączone z krytymi mansardowym dachem oficynami. Rezydencja była częścią ogrom-nego założenia kompozycyjnego, obejmującego nie tylko okoliczne pola i lasy, ale samo miasteczko Narol.

Muzeum w Przeworsku. Zespół Pałacowo-Parkowyul. Park 2, 37-200 Przeworsk +48 16 648 71 45www.muzeum.przeworsk.pl

Muzeum Historyczne m. Tarnobrzegaul. St. Pawłowskiego 14, 39-400 Tarnobrzeg+48 15 823 79 99www.mhmt.pl

Fundacja Pro Academia NarolenseZespół Pałacowo-Parkowy w Naroluul. Pałacowa 1/3, 37-610 Narol www.narol.free.ngo.pl

Muzeum im. Dzieduszyckich w ZarzeczuOddział Muzeum w Jarosławiu37-205 Zarzecze 1, +48 16 640 15 14 www.muzeum-jaroslaw.pl

i26

Na przeciwległym krańcu województwa znajduje się inna potężna magnacka rezydencja – zespół pałacowo-parkowy Mniszchów w Dukli (II poł. XVIII w.). Składa się z barokowego pałacu oraz dwóch oficyn wzniesionych na dawnych bastionach. Otoczony jest wspania-łym, rozległym parkiem krajobrazowym ze stawami, w którym rozmieszczono… ciężki sprzęt bojowy z okresu II wojny światowej. Wymieniając podkarpackie pałace nie sposób nie wspomnieć o barokowej rezydencji Lubomirskich w Boguchwale (siedziba Podkarpackiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego) czy pełnym eklektycznego przepychu pałacu tegoż rodu w Przemyślu – Bakończycach (II poł. XIX w.), gdzie obecnie mieści się siedziba przemyskiej Państwowej Wyższej Szko-ły Wschodnioeuropejskiej. Funkcje edukacyjne pełnią także inne pałace z II poł. XIX w.: eklektyczny Załuskich w Iwoniczu, secesyjny Tyszkiewiczów w Weryni, czy utrzymany w stylu neogotyku angielskiego pałac Wodzickich w Tyczynie. Warto wybrać się także do mieszczącego Muzeum Regionalne eklektycznego pałacyku Oborskich w Mielcu. Najliczniejsze na terenie województwa są oczywiście dwory, często nie mniej reprezenta-cyjne od pałaców. W XVI w. popularne były dwory obronne – doskonały przykład takiego zabytku można zobaczyć w Skrzyszowie, gdzie oczy zwiedzających cieszy renesansowy dwór obronny Mieleckich, właścicieli miasta Mielca i rozległych dóbr w jego okolicach. Dziś mieści się tu ekskluzywny hotel Rajski Ogród. Jeszcze bardziej obronny charakter miały wieże mieszkalne, czego doskonałym przykła-dem jest tu unikatowy zabytek zlokalizowany w Rzemieniu niedaleko Mielca. Wspania-le odnowiona w ostatnich latach wieża została wzniesiona przez Tarnowskich w XV w., w kolejnym stuleciu jej surową bryłę złagodzono renesansowymi elementami, m.in. ka-miennymi portalami okien. W sąsiednim miasteczku Przecławiu renesansowy dwór obronny Koniecpolskich stał się bazą, na której w poł. XIX w. powstała neogotycka rezydencja Mieczysława Reya, w pro-stej linii potomka sławnego poety Mikołaja. Ciekawy architektonicznie zamek nie tylko udostępniany jest zwiedzającym, ale mieści w swym wnętrzu hotel i restaurację.

Pałac w Tyczynie wzniesiony został w latach 60. XIX w. na życzenie Ludwika Wodzickiego, późniejszego marszałka Sejmu Krajowego Galicji, jeszcze w XIX w. był kilkukrotnie przebudow-ywany i modernizowany. Wspaniale odnowioną dziś rezydencję otacza jeden z piękniejszych w województwie parków (KZ)

Pałac Lubomirskich w Przemyślu – Bakończycach (PZ)

Maria Amalia Mniszchowa, współ-twórczyni założenia parkowo–pała- cowego w Dukli, które uchodziło za jedno z najpiękniejszych w XVIII–wiecznej Polsce upamiętniona zos- tała przez przepiękny rokokowy na-grobek w Dukielskiej farze. Była cór-ką wszechwładnego za panowania Augusta III Sasa ministra Henryka Brühla i żoną marszałka nadworne-go koronnego Jerzego Wandalina Mniszcha, jednego z najpotężniej-szych magnatów epoki (KZ)

Wieża obronna w Rzemieniu, jedyny tego rodzaju zabytek na Podkarpaciu, powstała w związku z prowadzoną przez Tarnowskich kolonizacją tej części Puszc-zy Sandomierskiej. Opuszczona przez ostatnich właścicieli Rzemienia – Szaszkie-wiczów, którzy w poł. XIX w. w sąsiedztwie wznieśli obszerny pałac (KZ)

Muzeum Historyczne – Pałac w Dukli ul. Trakt Węgierski 5, 38-450 Dukla+48 13 43 30 085www.muzeumdukla.pl

Mieszczące się w eklektycznym pałacyku Oborskich mie-leckie Muzeum Regionalne znane jest nie tylko z bogatej kolekcji związanej z dziejami miasta i regionu, ale także działu fotograficznego, zlokalizowanego w tzw. „Jader-nówce” – willi rodziny Jadernych, prowadzących tu za-

kład fotograficzny od końca XIX w.

Muzeum Regionalne w Mielcu – Pałac Oborskichul. Legionów 73, 39-300 Mielec+48 17 586 42 32www.muzeum-mielec.pl

Zamek Przecławul. Podzamcze 8, 39-320 Przecław+48 17 774 70 64www. zamekprzeclaw.pl

Zamek w Przecławiu. Gruntownie odnowiona przez rodzinę Tyszkiewiczów w ostatnich latach rezydencja jest wysokiej klasy ośrodkiem wypoczynkowym i centrum konferencyj-nym. Równocześnie zadbano o właściwą ekspozycję prze-szłości obiektu, odtwarzając m.in. Salę Mikołaja Reja, dawną salę balową, Salę Muzyczną oraz Salę Herbową (DT)

i28

Dwór Kombornia. Wzniesiony na miejscu starego zamku w poł. XVIII w., ze skrzydłem dobudowanym w XIX w., został w ostatnich latach gruntownie odno-wiony i powiększony o korespondujące z architektu-rą całości kolejne skrzydło, mieszczące nowoczesne gabinety odnowy biologicznej (KH)

Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach powstało w 1975 r. na terenie historycz-nego założenia dworsko-ogrodowego, w którym w poł. XIX w. mieszkał i tworzył malarz Piotr Michałowski. Rośnie tu dziś kilka tysięcy gatunków roślin, w tym wiele zagrożonych i ginących (NP)

Eklektyczny dwór Pogonowskich w Łopuszce Małej dzięki Fundacji Pomocy Młodzieży im. Jana Pawła II „Wzrastanie” należy do szczególnie pieczoło-wicie odnowionych podkarpackich rezydencji. Odtworzono także rozległe założenie parkowe, ze stawem i kapliczką na wyspie (KZ)

Arboretum i Zakład Fizjografii w BolestraszycachBolestraszyce 130, 37-722 Wyszatyce +48 16 671 64 25www.bolestraszyce.com

Powszechne w epoce staropolskiej dawne drewniane fortalicje, stanowiące tło licznych zajazdów i wojen prywatnych, ale i będące ośrodkami obrony przed najazdami licznych nieprzyjaciół, nie przetrwały niestety do naszych czasów. Nie brak jednak w wojewódz-twie rezydencji zbudowanych z drewna, a szczególnie pięknymi przykładami mogą być wspominane obiekty w podkarpackich skansenach, pięknie utrzymany dwór w Trześnio-wie czy Julin – rezydencja myśliwska Potockich z Łańcuta.Do najbardziej znanych podkarpackich rezydencji należy dwór w Komborni, mieszczący dziś ekskluzywny ośrodek SPA i centrum konferencyjne. Turystów gościnnie witają peł-niące podobne funkcje i nie mniej pięknie odrestaurowane dwory w Targowiskach, Ja-sionce (Dwór Ostoya), Hawłowicach (Dwór Swoboda), Boratynie, Wapowcach, czy w Dę- bicy-Wolicy (Dwór na Wolicy). Szczególnie wysoką frekwencją może pochwalić się dwór w Bolestraszycach, gdzie mieści się słynne Arboretum.Wiele rezydencji, znacjonalizowanych w 1944 r., zostało wykupionych przez osoby pry-watne. Niemało obiektów pozostaje nadal własnością państwową, pełniąc funkcje pub-liczne. Część z nich miało szczęście do gospodarzy, którzy pomimo szczupłych zasobów finansowych potrafili należycie zadbać o powierzone im zabytki, tak jak szkoły zlokalizo-wane we wspaniałym klasycystycznym dworze w Korzeniowie, czy eklektycznym w Prze-czycy, Dom Pomocy Społecznej w Izdebkach albo domy dziecka w Łopuszce Małej lub Żyznowie. Warto tu wspomnieć, że spośród wszystkim podkarpackich rezydencji tylko dwie pozostały po wojnie w rękach rodzin posiadających je przed 1939 r. – Sękowskich w Wydrnej oraz Bojanowskich w Ladzinie.Coraz częściej dworki na powrót stają się własnością prywatną i pieczołowicie odrestau-rowane są ozdobą niejednej podkarpackiej miejscowości. Wyjątkowo udanymi rewi-talizacjami mogą się pochwalić nowi właściciele rezydencji w Zbydniowie, Krościenku Wyżnym, czy Strzegocicach. Wiele niestety odchodzi w zapomnienie, stanowiąc już co najwyżej malownicze ruiny.Wyjątkowym sukcesem – główną nagrodą w konkursie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Zabytek Zadbany” – zakończyła się rewitalizacja dawnej rezydencji w Ko-pytowej, choć miejscowy dwór jeszcze w latach 90. XX w. był w części wykorzystywa-ny jako wiejska stajnia. Pieczołowicie odnowiony mieści dziś w swych progach bogate w eksponaty Muzeum Kultury Szlacheckiej. Szczególne miejsce wśród podkarpackich dworów zajmuje także sielski dworek w Żarnowcu, podarowany w 1903 r. przez polskie społeczeństwo poetce Marii Konopnickiej. W tej staropolskiej rezydencji spędziła ostatnie lata swojego życia, a zgromadzone pamiątki związane z jej życiem i twórczością można podziwiać w stylowych wnętrzach dworku.

Muzeum Kultury Szlacheckiej w Kopytowej. Inicjatywę odnowienia dworu i stworzenia tu muze-um podjął Andrzej Kołder, kolekcjoner dzieł sztuki i kustosz Muzeum Zamkowego „Kamieniec”. Na szczególną uwagę zasługują wnętrza, wyposażone w zabytki ruchome zbierane przez go-spodarzy dworu przez całe niemal życie i odtwarzające nie tylko wygląd, ale i atmosferę szla- checkiego dworu (SM)

Dwór w Żarnowcu. Komitet pragnący uhonorować Marię Konopni-cką w roku jubileuszu 25-lecia jej twórczości literackiej, miał do wy-boru 36 obiektów rezydencjonalnych. Najbardziej odpowiedni oka-zał się Żarnowiec, ze względu na wyjątkowy, polski charakter (DK)

Dwór w Trześniowie. Wybudowany w pierwszej poł. XIX w. przez Ra-fała Kołłątaja – brata słynnego Hugona. Pomimo użytkowania przez PGR i pożaru w 1996 r., pięknie odnowiony modrzewiowy dwór za-prasza dziś turystów, szczególnie miłośników koni (WA)

W naturalnej scenerii zabytkowego parku przy dworze Marii Konopnickiej w Żarnowcu jesienią odbywa się Polski Festiwal Narodowy. Ta jedyna tego typu impreza w Polsce od 2005 r. ściąga ty-

siące miłośników teatru i muzyki klasycznej.

Dwór Kombornia Hotel & SPAKombornia 1, 38-420 Korczyna+48 13 435 42 89www.dworkombornia.pl

Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu Żarnowiec, 38-460 Jedlicze+48 13 435 20 13 www.muzeumzarnowiec.pl

Muzeum Kultury Szlacheckiej38-459 Kopytowa 1+48 888 959 661www.kopytowamuseum.eu

Dwór Trześniów 38-212 Trześniów 79+48 13 439 40 02 www.dwortrzesniow.com.pli

30

Wyjątkowe miejsce w podkarpackim pejzażu architektonicznym zajmują świątynie róż-nych wyznań, stanowiące wspaniałe świadectwo wielokulturowości cechującej przez wieki ten region. Najbardziej cenione przez turystów są wspomniane już obiekty ze Szla-ku Architektury Drewnianej, przede wszystkim gotyckie kościoły drewniane, wpisane w 2003 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO – w Haczowie i Bliznem. Obok nich, do najcenniejszych świątyń drewnianych zaliczane są inne kościoły datowane na XV stulecie, jak choćby w Humniskach, Lutczy, czy Łękach Górnych. W XVII w. gotyk został zastąpiony przez realizacje barokowe, z których najciekawsze wydają się próby oddania w drewnie idei szerokiej barokowej fasady – w poł. XVII w. wysiłek taki podjęto np. w mia-steczku Jaćmierz, a wiek później w Jasienicy Rosielnej.Wiek XIX przyniósł odwrót od drewna, wiele parafii zdecydowało się nawet na zastąpienie starej drewnianej świątyni nowoczesnym murowanym kościołem w stylistyce neogoty-ckiej lub – nieco później – neoromańskiej. Przykładów takich świątyń jest wiele, niektóre projektowane były przez wybitnych architektów galicyjskich – Teodora Talowskiego (np. Dobrzechów 1888-1892), Sławomira Odrzywolskiego (np. Miejsce Piastowe 1886), czy Jana Sas-Zubrzyckiego (np. Błażowa 1900) Twórcy tych projektów w owym „gotyku nad-wiślańskim” widzieli wyraz architektury narodowej, polskiej, choć inni – zgadzając się co do gotyku – wskazywali raczej na drewno jako odpowiedniejszy materiał. Postulat ten zrealizował Bogdan Treter, projektując kościół w Jabłonce (1936).Tradycje chrześcijaństwa wschodniego to przede wszystkim reprezentujące różne sty-le architektoniczne drewniane i murowane cerkwie. Co ciekawe, najstarsza w regionie, a zarazem w Polsce cerkiew jest murowana. Zabytek o wyraźnych cechach architektury gotyckiej znajduje się w Posadzie Rybotyckiej, datowany jest na przełom XIV i XV w. Do najstarszych i najpiękniejszych cerkwi drewnianych należą świątynie z XVI w. – w Go- rajcu, Radrużu i Chotyńcu oraz nieco tylko młodsze w Uluczu, Równi, czy Piątkowej, za-chowujące tradycyjną dla starszych świątyń wschodnich trójdzielność bryły architekto-nicznej. O ile jednak w sylwetkach wspomnianych świątyń dominuje kopuła nad nawą, o tyle w architekturze cerkwi Łemków – ruskich górali Karpat, uwagę zwraca wysoka wie-ża ponad wejściem, wyraźnie nawiązująca do architektury kościołów rzymskokatolickich. Klejnotami łemkowskiego ciesielstwa są choćby świątynie w Kotani, Krempnej, Chyrowej, czy Świątkowej Małej. Na wschodniej Łemkowszczyźnie twórcy świątyń nieco zmodyfiko-wali tę tradycję, wznosząc obok świątyń wieżę-dzwonnicę – najwyższa w polskich Karpa-tach towarzyszy cerkwi w Turzańsku. W końcu XIX w. projektanci świątyń zaczęli poszukiwać ukraińskiego stylu narodowego – wzorem obowiązującym stało się tu nawiązanie do planu krzyża greckiego i ekspono-wanie kopuły położonej centralnie – nad przecięciem ramion tego krzyża.

Cerkiew pw. Narodzenia NMP w Goraj-cu została zbudowana w 1586 r., w swo-jej historii była użytkowana przez wier-nych trzech wyznań – prawosławnych oraz katolików obrządków greckiego i rzymskiego. Pomimo wielu przebu-dów, świątynia dzięki konserwatorom odzyskała oryginalny, szesnastowiecz-ny wygląd (KZ)

Świątyniewielu wyznań

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Pan-ny i św. Michała Archanioła w Haczowie jest naj-starszym i najlepiej zachowanym gotyckim kościo-łem drewnianym konstrukcji zrębowej w Europie. Powstał najpewniej bezpośrednio po erygowaniu parafii w 1388 r. przez św. Jadwigę Andegaweńską i Władysława Jagiełłę (KZ)

Kościół pw. Wszystkich Świętych w Bliznem, datowany jest na poł. XV w. O pozytywnej decyzji UNESCO zadecydował m.in unikatowy zespół malowi- deł ściennych o wybitnych walorach artystycznych, stanowiący obrazkowy przekaz biblijny dla nie umiejących czytać mieszkańców wsi (tzw. biblia ubogich – biblia pauperum) (AM)

Cerkiew pw św. Onufrego w Posadzie Rybotyc- kiej ma wyraźny charakter obronny, o czym świadczą choćby grube mury czy otwory strzel- nicze (KZ)

Cerkiew pw. Narodzenia NMP w Chotyńcu jest jedną z niewielu świątyń greckokatolickich, które powróciły do tego Kościoła, zwanego dziś Bizantyjsko-Ukraińskim. Gruntownie od- nowiona nakładem parafian, zachwyca nie- zwykle charakterystycznymi, kształtnymi ko- pułami sferycznymi (KZ)

Dawna cerkiew pw. św. św. Kosmy i Damiana w Kotani zwraca uwagę nie tylko wyjątkową urodą, ale i niemal wzorcową dla świątyń łemkowskich sylwetką. Wzorcową dosłownie – tworząc w skansenie we Lwowie obraz cerkwi z Łem- kowszczyzny, zbudowano po prostu jej kopię (KZ)

Gorajec przez lata interesował niemal wyłącznie specja-listów zajmujących się budownictwem drewnianym, dziś staje się ważnym punktem na mapie województwa – tak za sprawą jednej z najstarszych w Europie cerkwi drew-nianych, jak i odbywającego się tu festiwalu Folkowisko

oraz klimatycznego ośrodka Chutor Gorajec.www.roztocze-gorajec.com

Synagoga w Lesku uważana jest za najpiękniejszy zabytek kultury ży-dowskiej na Podkarpaciu, wzniesiona w I poł. XVII w. łączy w sobie cechy manieryzmu i baroku. Charakterystyczna wieża służyła jako punkt ob-serwacyjny, w piwnicy pod nią znajdowało się natomiast więzienie. Dziś świątynia mieści Galerię Sztuki „Synagoga” (KZ)

Synagoga w Łańcucie zdewastowana po II wojnie światowej została uratowana przez miejscowego lekarza i społecznika Władysława Balickiego, który doprowadził do przejęcia zabyt-ku przez Muzeum Zamkowe w Łańcucie. Po gruntownej restau-racji synagoga stała się miejscem eksponowania pamiątek po społeczności żydowskiej (SW)

Tysiąc lat liczą dzieje obecności na dzisiejszym Podkarpaciu Żydów. Już w XI w. w Przemy-ślu istniała kolonia kupców żydowskich, osadzonych tu przez ruskich władców księstwa przemyskiego. Gmina żydowska tego miasta w XIX w. była największą na terenie dzisiej-szego województwa i piątą co do liczebności w Galicji. Pamiątką po niej są nie tylko daw-ne synagogi -> 13 i cmentarz przy ul. Słowackiego, ale także kolekcja judaików w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej -> 38.Do synagog z najpiękniejszymi wnętrzami w Polsce zaliczana jest świątynia w Łańcucie, ufundowana przez Stanisława Lubomirskiego w 1761 r., przebogata w środku i niemalże pozbawiona dekoracji na zewnątrz. Nie stało się tak przypadkiem – Lubomirski bowiem nakazał, aby synagoga nie wyróżniała się architekturą... Szczególnie atrakcyjne dla miłośników kultury żydowskiej jest Lesko, gdzie zachowała się piękna synagoga oraz największy w województwie cmentarz żydowski (kirkut), liczący ok. 2000 macew, z których najstarsza pochodzi z 1548 r. Lesko w XVIII w. stało się ośrod-kiem chasydyzmu, choć nie tak znanym jak Rymanów, w którym mieszkała cała dynastia sławnych cadyków. Dążąc do ich upamiętnienia potomkowie dawnych mieszkańców miasta, skupieni w nowojorskim Związku Żydów Rymanowskich, sfinansowali gruntowną restaurację miejscowej synagogi z początku XVII w., która z malowniczej ruiny przeisto-czyła się na powrót w miejsce modlitwy.Najsłynniejszym jednak miastem związanym z chasydyzmem jest Leżajsk -> 22, w któ-rym Żydzi mieszkali od założenia miasta. W 1772 r. osiadł w Leżajsku cadyk Elimelech Lippman, zakładając najważniejszy ośrodek chasydyzmu w całej Galicji. Grób cadyka na miejscowym cmentarzu żydowskim od lat przyciąga pielgrzymów z całego świata. W 1962 r. wzniesiono nad nim ohel – rodzaj specjalnego grobowca, krytego namiotowym dachem (hebr. ohel to właśnie namiot). Pielgrzymujący tu żarliwie wierzący chasydzi od-notowują przypadki cudownych uzdrowień. W poszukiwaniu cudu do Leżajska przybywają jednak nie tylko wyznawcy religii moj-żeszowej, ale i rzymscy katolicy. Znajduje się tu bowiem słynne Sanktuarium Maryjne oo. Bernardynów, działające od początku XVII w. Przy zgromadzeniu działa Muzeum Prowincji oo. Bernardynów, w którym znajdują się zarówno dzieła sztuki i rzemiosła ar-tystycznego pochodzące z Leżajska, jak i zabytki z innych konwentów bernardyńskich z Polski i kresów wschodnich. Najliczniej pielgrzymi odwiedzają „Jerozolimę Wschodu” – Kalwarię Pacławską, założoną w XVII w. przez ideologa demokracji szlacheckiej, zwanego polskim Tacytem – Andrze-ja Maksymiliana Fredro. Obecny zespół klasztorny z kościołem pw. Znalezienia Krzyża Świętego powstał w latach 1770-1775 dzięki Szczepanowi Józefowi Dwernickiemu, który w uznaniu zasług spoczął w podziemiach kościoła. Z jego fundacji pochodzi także więk-szość kaplic kalwaryjskich, które w liczbie 42 znajdują się na okolicznych wzgórzach. Do odwiedzanych przez licznych pielgrzymów miejsc kultu należy także dukielski klasztor Bernardynów (II poł. XVIII w.), stanowiący sanktuarium św. Jana z Dukli oraz liczne sank-tuaria maryjne – takie jak Borek Stary, z zespołem klasztornym Dominikanów, Stara Wieś – ośrodek pielgrzymkowy jezuitów (oba późnobarokowe), czy nieco młodsze – sanktu-arium Matki Bożej z La Salette w Dębowcu lub choćby cieszące się nie mniejszą sławą Miejsce Piastowe, z neoromańskim kościołem michalitów, upamiętniającym także postać założyciela tego zgromadzenia – bł. Bronisława Markiewicza.

Bazylika pw. Zwiastowania NMP w Leżaj-sku jest znana ze wspaniałego wystroju wnętrza oraz słynnych w całej Europie barokowych organów, tworzonych przez trzy samodzielne instrumenty. Dają one wyjątkową w skali globu możliwość za-grania na instrumencie jednocześnie przez trzech organistów. Ten wyjątkowy walor leżajskich organów wykorzysty-wany jest w trakcie dorocznego Między-narodowego Festiwalu Muzyki Organo-wej i Kameralnej, organizowanego od 1992 r. (KZ)

Kirkut w Baligrodzie założony został w XVII w., zachowało się ok. 200 macew, wiele z nich posiada bardzo bogate ornamenty. Najstarsza pochodzi z 1732 r. (PZ)

Sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej jest miejscem, w którym odby-wa się największy na Podkarpaciu odpust – organizowany na święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, przypadające 15 sierpnia. Kilkudniowe uroczystości przyciągają co roku ponad 50 tys. pielgrzy-mów (PZ)

Muzeum Prowincji Ojców BernardynówKlasztor oo. Bernardynówpl. Mariacki 8, 37-300 Leżajsk+48 725 305 777 www.lezajsk.bernardyni.pl

(RW)

i3434 35

Teren województwa podkarpackiego niezliczoną ilość razy był w przeszłości teatrem działań wojennych – zazwyczaj przynosiły one śmierć i zniszczenie, choć przygotowania do przyszłych wojen paradoksalnie wzbogaciły architekturę o unikatowe zabytki.Najcenniejszymi są z pewnością forty wspominanej już Twierdzy Przemyśl, imponujące rozmiarami założenia. Wokół miasta powstało ponad 40 fortów głównych i pomocni-czych, stanowiących skuteczną zaporę dla niemal 300 tys. Rosjan oblegających twierdzę jesienią 1914 r. Niestety kolejne zakończyło się kapitulacją z powodu braku żywności, zimna i wyczerpania żołnierzy (marzec 1915), przed wpuszczeniem Rosjan obrońcy wy-sadzili forty. Zniszczone i dodatkowo dewastowane w kolejnych latach dopiero w 1968 r. zostały uznane za chroniony zabytek architektury obronnej, dziś są przedmiotem wielu zabiegów konserwatorskich, podejmowanych przede wszystkim z inicjatywy prywatnych pasjonatów.Po zajęciu wschodnich terenów dzisiejszego województwa przez Związek Radziecki w 1939 r., rozpoczęto realizację kolejnej inwestycji obronnej, po której zostały ciekawe pa-miątki – tzw. Linia Mołotowa. Powstała jako system fortyfikacji broniący terytorium ZSRR przed atakiem niemieckim w latach 1940-1941. Kiedy istotnie w czerwcu 1941 r. ów atak nastąpił, okazał się tak błyskawiczny, że umocnienia praktycznie nie spełniły swojej roli. Niemiecka armia także pozostawiła po sobie intrygujące pamiątki architektoniczne – dwa schrony kolejowe: w Stępinie i w Strzyżowie. Pierwszy z nich został przystosowany do przyjęcia składu pociągu sztabowego Hitlera, który faktycznie przybył tu w sierpniu 1941 r., spotykając się w Stępinie z przywódcą faszystowskich Włoch – Benito Mussolinim.

Linia Mołotowa na terenie województwa to kilkaset schronów bojo-wych różnych typów. Zlokalizowane są w rejonie przebiegu granicy niemiecko-sowieckiej z 1939 r., a ich oglądanie ułatwia tematyczny „Szlak Nadsańskich Umocnień”. Zdecydowanie należy ostrzec przed lekkomyślnym wchodzeniem do niezabezpieczonych schronów, tym bardziej że pod opieką przewodnika można zwiedzić pozosta-łości Linii Mołotowa w Przemyślu (KZ)

Twierdza Przemyśl składała się z dwóch pierścieni obrony, pierścień zewnętrzny mierzył 45 km obwodu. Szczególnie godne zwiedzenia są najlepiej zachowane obiekty takie jak: fort nr I „Salis Soglio”, fort nr XI Duńkowiczki, fort nr XIII „Łętownia”, fort nr XII „Werner” oraz fort nr XV „Borek” (KZ)W służbie

armii

Tunel schronowy w Strzyżowieul. Tunelowa, 38 100 Strzyżów+48 889 839 031

Zespół Schronów Stępina – Cieszyna38-125 Stępina+48 880 061 040

Muzeum Twierdzy Przemyśl ul. Katedralna 6, 37-700 Przemyśl+48 16 677 19 42www.festung.org

Architekturę militarną, podobnie jak przemysłową, której ciekawych zabytków także nie brakuje na terenie województwa podkarpackiego cechuje przewaga funkcji użytko-wych nad dbałością o piękno formy. O ile w budynkach stanowiących część systemu ob- ronnego – a więc przeznaczonych poniekąd do niszczenia – jest to zrozumiałe, o tyle w ar-chitekturze mieszkaniowej czy użytkowej XX w. mniej. Ogromne blokowiska powstające masowo w miastach skutecznie zepsuły ich krajobraz, nie będąc zresztą bynajmniej wzo-rami funkcjonalności. Tym bardziej warte podkreślenia są obserwowane współcześnie realizacje gmachów użyteczności publicznej, naszpikowane nowoczesnymi rozwiązania-mi funkcjonalnymi, ale zarazem posiadające znaczną wartość jako elementy miejskiego krajobrazu. Z pewnością do takich rozwiązań należy nowy gmach Politechniki Rzeszowskiej (2011), dla jednych nawiązujący do kropli wody, dla innych do lotniczych tradycji i kierunków kształcenia, z których uczelnia jest znana. Mniejsze emocje budzi siedziba ICN POLFA SA, wzniesiona w 1998 r. jako pionierskie rozwiązanie w zakresie architektury XXI w., do któ-rej odwołują się stylistycznie późniejsze projekty obiektów o podobnym zastosowaniu. Nowe standardy zapewne wytyczy także Centrum Kulturalno-Handlowe Millenium Hall, już stanowiące symbol przemian architektury Rzeszowa, choć oddane do użytku dopie-ro w 2011 r. Odejściem od typowej technicznej nowoczesności jest budynek skarbca NBP, nawiązujący do dawnych budowli obronnych, podobnie jak gmach nowej siedziby Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej (2009) – symboliczne odwołanie do Twierdzy Przemyśl, a zarazem do barokowych kościołów miasta. Ciekawe architektonicznie obiekty powstają nie tylko w Rzeszowie, czego przykładem może być oddane do użytku w 2012 r. Centrum Dziedzictwa Szkła w Krośnie. W nowoczesną bryłę wkomponowano tu zabyt-kową halę targową z końca XIX w. Nie mniej odważne połączenie technicznego betonu i konwencji architektury klasycznej stanowi budynek Sądu Rejonowego przy ul. Kustronia w Rzeszowie (2010).W Rzeszowie i innych miastach powstają kolejne obiekty, w których stosowane są współ-czesne trendy architektoniczne – na uwagę zasługuje choćby nowy terminal na lotnisku w Jasionce, hotel Blue Diamond w sąsiedztwie tego lotniska czy wreszcie nowa siedziba Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego.

Siedziba ICN POLFA SA uważana jest za krok milowy w zakresie obecności nowoczesnej architektury na Podkarpaciu – uwagę zwra-ca zarówno kształt samej bryły, jak i użyte do jej wykończenia alu-miniowe wykładziny. W podobnej stylistyce utrzymanych jest kilka późniejszych realizacji na całym Podkarpaciu (KZ)

Regionalne Centrum Dydaktyczno-Konferencyjne i Biblioteczno--Administracyjne Politechniki Rzeszowskiej. Charakterystycznym elementem budynku jest nieregularny dach, którego kopuła przy-pomina kroplę wody (KZ)

Architekturanowego millenium

Muzeum Twierdzy Przemyśl prowadzone jest przez Sto-warzyszenie 3 Historycznego Galicyjskiego Pułku Artyle-rii Fortecznej im. Księcia Kinsky’ego. Ekspozycję poświę-coną dziejom Twierdzy Przemyśl zobaczyć można także

w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej.

Schron kolejowy w Stępinie mierzy 393 m. Aktualnie użytkuje go i udostępnia do zwiedzania gmina Frysztak. W jego sąsiedztwie organizowane są rekonstrukcje historyczne- oraz parady zabyt-kowych militariów (MK)

i37

Centrum Kulturalno-Handlowe Millenium Hall, w 2011 r. zdo-było nagrodę w konkursie Budowa Roku Podkarpacia w kate-gorii obiekty handlowe, organizowanym przez Stowarzyszenie Polski Związek Inżynierów i Techników Budownictwa. Kapituła konkursu doceniła „wysoki poziom realizacji obiektu, jego im-ponujące zaawansowanie technologiczne, jakość wykonania i estetyką architektury”. Wśród laureatów głównej nagrody znalazł się także nowy gmach Politechniki (TP)

Nowy terminal Portu Lotniczego Jasionka to czterokondygnacyjny obiekt oparty na stalowym szkielecie, z charakterystycznym, łukowa-to wygiętym dachem, naszpikowany najnowocześniejszą techniką. Zastosowano m.in. tzw. wyspy akustyczne, wpływające na czytelność komunikatów podawanych przez obsługę portu (TP)

Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej to kolejny przykład no-woczesności budzącej tak zachwyt, jak i krytykę. Ta ostatnia uci-chła znacznie, kiedy projekt otrzymał nominację do Europejskiej Nagrody imienia Miesa van der Rohe, przyznawanej europej-skim architektom za wybitne realizacje (PZ)

TekstGrzegorz Kubal

Projekt graficzny i DTPArete Sp. z o.o.

MapaKarolina Kiwior

Fotografie(AG) Aza Gajda, (AH) Andrzej Halwa, (AK) Arkadiusz Komski,

(AM) Adam Miozga, (AW) Artur Wysocki, (DK) Damian Krzanowski, (DT) Dariusz Tyrpin, (ES) Edward Soński, (GK) Grzegorz Karnas, (GZ) Grzegorz Zarzyka,

(IF) Izabela Fac, (IM) Iwona Międlar, arch. UM Jarosław, (KH) Katarzyna Hamela arch. Dworu w Komborni, (KZ) Krzysztof Zajączkowski UMWP,

(MBLS) arch. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku,(MH) Marek Horwat arch. Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, (MK) Maciej Kulesza,

(MM) Marek Myśliwiec, (MPK) arch. Muzeum Podkarpackiego w Krośnie,(MS) Maciej Szpiech, (NP) Narcyz Piórecki, (PK) Piotr Kaplita,

(PZ) Piotr Zuba, (RW) Ryszard Węglarz, (SM) Stanisław Materniak,(TP) Tadeusz Poźniak, (TT) Tomek Trojnar,

(WA) arch. Wydawnictwa Arete, (WS) Waldek Sosnowski,(ZZBS) arch. Zespołu Zamkowego w Baranowie Sandomierskim

okładka: Zamek w Krasiczynie (KZ) strona 2: Zamek w Baranowie Sandomierskim (KZ), Cerkiew w Uluczu (KZ)

strona 39: Zamek w Łańcucie (KZ), strona 40: Pałac w Weryni (KZ)

www. podkarpackie.travel

URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGODEPARTAMENT PROMOCJI I TURYSTYKIal. Ł. Cieplińskiego 4, 35-010 Rzeszów

+48 17 747 66 00pt@podkarpackie.pl

ISBN 978-83-60184-52-3

egzemplarz bezpłatny

Rzeszów 2012