Podstawy wiedzy o uzalenieniach

Wstp do kursu1. Wprowadzenie 2. Pojcie uzalenienia, klasykacja oraz patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych wedug

wytycznych WHO2.1. Znaczenie terminw zwizanych z uzalenieniem2.2. Klasykacja i kryteria diagnostyczne uzalenie wedug wytycznych WHO2.3. Patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych

3. Uzalenienie od opiatw, kanabinoli oraz lekw uspokajajcych i nasennych3.1. Uzalenienie od opiatw 3.2. Uzalenienie od kanabinoli (poz. F12, ICD-10)3.3. Uzalenienie od lekw nasennych i uspokajajcych (poz. F13, ICD-10)

4. Uzalenienie od kokainy i innych rodkw pobudzajcych, halucynogenw oraz lotnych rozpuszczalnikw4.1. Uzalenienie od kokainy (poz. F14, ICD-10)4.2. Uzalenienie od innych rodkw pobudzajcych, w tym kofeiny (poz. F15, ICD-10)

4.2.1. Uzalenienie od innych ni kokaina rodkw pobudzajcych4.2.2. Uzalenienie od kofeiny

4.3. Uzalenienie od halucynogenw (poz. F16, ICD-10)4.4. Uzalenienie od rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych (poz. F18, ICD-10)

5. Alkoholizm (ze szczeglnym uwzgldnieniem uzalenienia modziey)5.1. Skad, pochodzenie oraz sposb zaywania alkoholu5.2. Dziaanie alkoholu na organizm i psychik5.3. Uzalenienie od alkoholu i jego skutki5.4. Alkoholizowanie si modziey

6. Nikotynizm i inne uzalenienia6.1. Uzalenienie od tytoniu6.2. Inne uzalenienia (hazard, uzalenienie od komputera i Internetu, pracoholizm)

6.2.1. Hazard6.2.2. Uzalenienie od komputera i Internetu

SownikBibliograa

Wstp do kursu

Problem uzalenie od substancji psychoaktywnych i walki z tym zjawiskiem by w Polsce w XX wieku rnie postrzegany. Zmienia si zarwno stosunek spoeczestwa do alkoholizmu, palenia tytoniu, narkomanii, jak i polityka pastwa w tym zakresie.

W latach 20. ubiegego wieku wprowadzono w Polsce bardzo nowoczesn jak na owe czasy Ustaw antynarko-tykow, prowadzono walk z alkoholizmem, natomiast palenie tytoniu byo powszechnie akceptowane. Przez lata PRL-u problem narkomanii by z przyczyn politycznych skrztnie skrywany, a walk z tym zjawiskiem reali-zowano w ramach przepisw dotyczcych rodkw farmaceutycznych i artykuw sanitarnych. Sytuacja ulega zmianie po wydarzeniach z sierpnia 1980 roku. Wtedy te wadze ocjalnie uznay istnienie zjawiska narko-manii, co zaowocowao uchwaleniem w 1985 roku pierwszej po wojnie Ustawy o przeciwdziaaniu narkomanii. Polityka pastwa w zakresie przeciwdziaania uzalenieniom rwnie po 1989 roku koncentrowaa si gwnie na ograniczeniu poday substancji psychoaktywnych i wpywie na popyt poprzez prolaktyk polegajc gwniena przeprowadzaniu doranych akcji informacyjnych na temat szkodliwoci narkotykw, alkoholu, palenia. Wa-dze zdecydowanie chtniej przeznaczay rodki nansowe na leczenie osb uzalenionych ni na prolaktyk.

W ostatnich latach wzrosa wiadomo koniecznoci podejmowania dziaa prolaktycznych w zakresie uza-lenie, zarwno wrd profesjonalistw zajmujcych si sprawami wychowania i nauczania dzieci i modziey, jak i wrd przedstawicieli innych zawodw: lekarzy, urzdnikw, prawnikw itp. Jednak nadal brakuje kon-kretnej, rzetelnej wiedzy, co uwidacznia si w nie zawsze najwyszej jakoci realizowanych programw prolak-tycznych oraz w braku czenia poszczeglnych akcji w przemylane strategie. Dziaania prolaktyczne musznada za zmianami na rynku narkotykowym, uwzgldnia zmiany stosunku spoeczestwa do problemu. Na-ley zda sobie spraw, e naduywanie substancji psychoaktywnych nie dotyczy dzi tylko wskiej grupy mo-dziey kontestujcej czy czonkw subkultur, lecz znacznej czci modych ludzi, dla ktrych stao si ono ele-mentem spdzania wolnego czasu i zabawy.

Warto zauway, e prolaktyka uzalenie nie jest dziaalnoci lantropn (cho czsto realizuj j wolonta-riusze i rnego rodzaju spoecznicy, powicajc bezinteresownie swj czas i zaangaowanie), ale ustawowym obowizkiem nakadanym na wadz centraln, samorzd lokalny, wadze owiatowe, szko, wynikajcym z takich aktw prawnych, jak Ustawa o przeciwdziaaniu narkomanii, Ustawa o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu alkoholizmowi, Ustawa o ochronie zdrowia przed nastpstwami uywania tytoniu i wyro-bw tytoniowych.

4 1. Wprowadzenie

Od wiekw czowiek uywa rnorodnych substancji, ktre daj efekt odprenia, poczucia szczcia, ucieczki w nierealny wiat barwnych wizji, dozna mistycz-nych itp. Z pocztku wykorzystywa do tego jedynie nieprzetworzone, dostpne w przyrodzie licie, korzenie, soki rolinne, grzyby, kaktusy. Z czasem sam zacz wytwarza substancje okrelane dzi psychoaktywnymi (odkry proces destylacji alkoholu, pozyskiwania opium, udoskonali sposoby zaywania). Wraz z rozwo-jem chemii powstao wiele syntetycznych niewystpujcych w przyrodzie substan-cji narkotycznych. Duy wkad w rozwj rodkw odurzajcych wniosa medycy-na. Pierwotnym przeznaczeniem znacznej czci powszechnie stosowanych narko-tykw byo wykorzystanie ich w celach leczniczych.

Istnieje wiele kryteriw, wedug ktrych mona dokona klasykacji i opisu sub-stancji psychoaktywnych. W module tym patomechanizm dziaania rodkw uza-leniajcych zosta przedstawiony zgodnie z obowizujc obecnie w Polsce Mi-dzynarodow klasykacj chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 opracowan w 1992 roku przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO), ktra wyrnia 10 grup substancji psychoaktywnych.

Zastosowana tu kolejno opisu poszczeglnych substancji uwzgldnia te ich wpyw na psychik czowieka, czyli podany efekt z punktu widzenia osoby uy-wajcej rodkw psychoaktywnych. Najpierw zostay przedstawione rodki odurza-jce i uspokajajce: opiaty, kanabinole oraz leki nasenne i uspokajajce; nastpnie rodki pobudzajce, midzy innymi kokaina i kofeina, na koniec rodki halucynogen-ne, takie jak LSD i meskalina oraz lotne rozpuszczalniki. Problemy zwizane z al-koholizmem i paleniem tytoniu omwiono w osobnym podrozdziale. Ponadto zostay scharakteryzowane zjawiska bardzo podobne do uzalenie hazard, uzalenie-nie od Internetu ktre w cisym tego sowa znaczeniu uzalenieniami nie s.

Aby uatwi przyswajanie wiedzy, substancje psychoaktywne opisano wedug sche-matu obejmujcego pochodzenie, skad oraz posta i sposb zaywania substancji, jej wpyw na organizm i psychik oraz skutki uzalenienia.

5 2. Pojcie uzalenienia, klasykacjaoraz patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych

wedug wytycznych WHO

2.1. Znaczenie terminw zwizanych z uzalenieniem

W literaturze przedmiotu mona si spotka z wieloma denicjami terminw zwi-zanych z naduywaniem i uzalenieniem od substancji psychoaktywnych. Niektre z nazw, takie jak narkomania, narkotyk, uzalenienie, alkoholik od lat funkcjonuj w jzyku potocznym, nie zawsze w swym cisym, waciwym znaczeniu klinicz-nym. Badacze zagadnienia uywaj poj: toksykomania, lekomania, narkomania, chemiozaleno, lekozaleno, uzalenienie, narkotyk, substancja psychoaktyw-na w rnych zakresach znaczeniowych, czasem terminy te stosowane s zamien-nie. Taki stan rzeczy wynika z odmiennych stanowisk teoretycznych, wzgldw historycznych oraz z faktu, e uzalenieniami zajmuj si specjalici z wielu dzie-dzin: pedagodzy, psycholodzy, lekarze, prawnicy, pracownicy socjalni, socjologo-wie, urzdnicy.

Podane tu wspczesne znaczenia najwaniejszych poj zwizanych z problema-tyk uzalenie s zgodne z zaleceniami wiatowej Organizacji Zdrowia, tenden-cjami panujcymi w polskim pimiennictwie oraz sposobem, w jakim funkcjonuj one w polskim prawie.

Najbardziej oglnym terminem dotyczcym omawianych zagadnie jest toksykoma-nia, deniuje si j jako nadmierne uywanie oraz naogowe uywanie rodkwleczniczych, lecz nie w celu leczniczym, jednak zawsze szkodliwych dla organizmu ludzkiego (Cekiera, 1985: 49). W zalenoci od rodzaju przyjmowanego rodka toksykomania dzieli si na: nikotynizm, alkoholizm, lekomani, narkomani.

W przytoczonej denicji rodki lecznicze rozumiane s szerzej i nie odnosz si wycznie do substancji farmakologicznych mogcych poprawi kondycj zycznlub psychiczn, ale do kadego zwizku chemicznego mogcego wpywa ma or-ganizm i psychik. Wielu autorw podkrela, e substancje uywane gwnie w ce-lach niemedycznych, takie jak nikotyna, alkohol, kofeina, rwnie s substancjami farmakologicznymi, gdy s przyjmowane ze wzgldu na ich zwizek z dziaaniem psychoaktywnym (Leksykon terminw, 1997: 53).

6Terminem rodek psychoaktywny okrela si substancje, ktre ze wzgldu na swoje waciwoci chemiczne s w stanie doprowadzi do zmian strukturalnych lub funk-cjonalnych w ywym organizmie, przejawiajcych si przede wszystkim w zmia-nach postrzegania zmysowego, zmianach nastroju, wiadomoci lub innych o cha-rakterze psychologicznym albo zauwaalnych zmianach w zachowaniu (Krajew-ski, 2001: 19).

W prawie polskim funkcjonuj terminy substancja psychotropowa i rodek odurzaj-cy, deniowane identycznie jako kada substancja pochodzenia naturalnego lubsyntetycznego, dziaajca na orodkowy ukad nerwowy, okrelona w wykazie sub-stancji (psychotropowych lub odurzajcych) (DzU 2005, nr 179, poz. 1485). Spis tych substancji stanowi zacznik do Ustawy o przeciwdziaaniu narkomanii. Do najbardziej rozpowszechnionych rodkw psychotropowych i odurzajcych nale opiaty (uzyskiwane z maku), ktre okrela si terminem narcotica, od ktrego wy-wodzi si pojcie narkomania oznaczajce uzalenienie od tych substancji (narkoty-kw). W praktyce terminw narkotyk i narkomania uywa si do okrelania uzale-nienia od wszystkich rodkw chemicznych z wyjtkiem alkoholu i nikotyny (Ju-czyski, 2002).

Narkotyki wedug wiatowej Organizacji Zdrowia to jakiekolwiek substancje che-miczne lub mieszanina tych substancji innych ni te wymagane do utrzymania nor-malnego zdrowia, ktrych zaycie powoduje zmiany funkcji biologicznych i by moe struktury organizmu (Szpringer, 2005: 12).

Narkomania w prawie polskim to stae lub okresowe uywanie w celach innych ni medyczne rodkw odurzajcych lub substancji psychoaktywnych albo rodkw zastpczych, w wyniku czego moe powsta lub powstao uzalenienie od nich (DzU 2005, nr 170, poz. 1485). W tej samej ustawie uzalenienie od rodkw odu-rzajcych lub substancji psychotropowych okrelane jest jako zesp zjawisk psy-chicznych lub somatycznych wynikajcych z dziaania rodkw () na organizm ludzki, charakteryzujcy si zmian zachowania lub innymi reakcjami psycho-zycznymi i koniecznoci uywania stale lub okresowo tych rodkw lub substancji w celu doznania ich wpywu na psychik lub dla uniknicia nastpstw wywoanych ich brakiem (DzU 2005, nr 179, poz. 1485).

Rozumienie tych terminw w prawie polskim jest zgodne z najnowszymi zale-ceniami WHO. Organizacja ta ju w latach 60. XX wieku wprowadzia pojcie uzalenienia, w miejsce terminw nag i nawyk, ktre obecnie praktycznie nie s uywane w terminologii fachowej. Termin uzalenienie moe mie znaczenie oglne (uzalenienie lekowe, od rodkw chemicznych) lub moe si odnosi do konkretnej substancji (uzalenienie od nikotyny, opiatw, alkoholu) (Leksykon terminw, 1997).

W literaturze przedmiotu przyjty jest podzia na (Nowak, Wysocka, 2001; Ju-czyski 2002): uzalenienie psychiczne, czyli psychiczny przymus zaywania substancji psycho-

aktywnej w celu uzyskania efektw natury emocjonalnej, odprenia, dodania pewnoci siebie, pozbycia si lku, dyskomfortu psychicznego itp. Naduywany rodek zaspokaja potrzeby jednostki, agodzi problemy emocjonalne i sprawia przyjemno;

uzalenienie zyczne, ktre jest wynikiem wczenia substancji psychoaktyw-nej w procesy metabolizmu komrkowego, co sprawia, e staje si ona nie-zbdna do zachowania homeostazy organizmu, a jej brak powoduje dolegli-woci psychosomatyczne (ble gowy i mini, trudnoci w oddychaniu itp. okrelane jako zesp abstynencyjny. Dolegliwoci tych uzaleniony pragnie si pozby przez ponowne zaycie tej substancji;

7 uzalenienie spoeczne zwizane jest z chci przynalenoci i akceptacji ze stro-ny grupy, w ktrej istnieje norma zaywania rodkw psychoaktywnych. Jest to w istocie uzalenienie od grupy, za wtrnie od okresowego zaywania rodka.

Od kilkunastu lat wiatowa Organizacja Zdrowia zaleca odejcie od tego tradycyj-nego rozrnienia i proponuje traktowanie kadego uzalenienia jako syndromu psycho-zjo-spoecznego ze wzgldu na brak moliwoci oddzielenia aspektwpsychicznych i zycznych.

Na uwag zasuguje te funkcjonujce w literaturze przedmiotu rozrnienie midzy zaywaniem (uywaniem) rodkw psychoaktywnych a ich naduy-waniem.

Z zaywaniem mamy do czynienia wtedy, gdy rodki psychoaktywne s przyjmo-wane w celach terapeutycznych i leczniczych lub te w zgodzie z obowizujcymi w spoeczestwie normami (np. stosowanie morny w celu umierzenia blu, piciealkoholu w umiarkowanych dawkach podczas rnego rodzaju uroczystoci).

Naduywanie to przyjmowanie substancji psychoaktywnej w celach niemedycznych w nadmiernych ilociach i w nieodpowiednim czasie. Moe by ono jednorazo-we lub powtarzajce si. Naduywanie prowadzi do zaburze psychozycznych i zakca relacje interpersonalne. Odpowiada ono terminowi szkodliwego uywa-nia zawartemu w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 (Juczyski, 2002).

2.2. Klasykacja i kryteria diagnostyczne uzalenie wedug wytycznych WHO

Midzynarodowa klasykacja chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 zawiera kategori Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane uywa-niem substancji psychoaktywnych. Biorc pod uwag rodzaj substancji i jej oddzia-ywanie na organizm, wyrnia si tu zaburzenia spowodowane uywaniem: alkoholu (F10), opiatw (F11), kanabinoli (F12), lekw uspokajajcych i nasennych (F13), kokainy (F14), innych substancji stymulujcych, w tym kofeiny (F15), substancji halucynogennych (F16), tytoniu (jego paleniem) (F17), lotnych rozpuszczalnikw (F18), kilku substancji lub innych substancji psychoaktywnych (F19).

Kade z wymienionych zaburze moe przebiega w rnych warunkach klinicz-nych, oznaczonych kolejn czwart cyfr kodu: ostre zatrucie (0), szkodliwe uywanie (1), zesp uzalenienia (2), zesp abstynencyjny (3), zesp abstynencyjny wraz z majaczeniem (4), zaburzenia psychotyczne (5), zesp amnestyczny (6),

8 pno ujawniajce si zaburzenia psychotyczne (7), inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (8), zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania nieokrelone (9).

Za pomoc tego kodu mona opisa rodzaj zaburzenia (jak substancj jest wy-woany) oraz aktualny stan pacjenta. Na przykad zesp uzalenienia od alkoholu opisany jest kodem F10.2, zaburzenia psychotyczne wywoane zaywaniem sub-stancji halucynogennych F16.7, opiatowy zesp abstynencyjny F11.3 itd. W ICD--10 zawarte s te kody picio- i szecioznakowe, pozwalajce na bardziej szczeg-owe okrelenie danego rozpoznania.

Ostre zatrucie substancj psychoaktywn (F1X.0) deniuje si jako przemajcy stanwystpujcy po przyjciu substancji psychoaktywnej, przejawiajcy si m.in. zabu-rzeniami stanu wiadomoci, procesw poznawczych, spostrzegania, funkcji psy-chozjologicznych (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994: 306). Zgodnie z Midzynarodow klasykacj chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 ostre za-trucia stwierdza si u osb, ktre nie s uzalenione ani nie uywaj substancji w sposb szkodliwy. Do rozpoznania konieczne jest spenienie trzech warunkw (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): (G1) potwierdzenie uycia substancji psychoaktywnej w dawce wystarczajcej

do spowodowania zatrucia, (G2) objawy zatrucia musz odpowiada dziaaniu okrelonej substancji oraz

by dostatecznie cikie, by wywoywa zaburzenia wiadomoci, procesw po-znawczych, percepcji, afektu lub zachowania,

(G3) objaww (zaburze psychicznych lub zaburze zachowania) nie mona wy-tumaczy zaburzeniami niezwizanymi z uywaniem substancji.

W praktyce ostre zatrucie jest rozpoznawane w przypadku kadej silnej intoksyka-cji, innej ni przewleka. Znajomo objaww i sposobw ich agodzenia ma klu-czowe znaczenie dla udzielania pierwszej pomocy i planowania leczenia osoby za-trutej (Habrat, 2002).

Midzynarodowa klasykacja chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 podaje szczegowe kryteria diagnostyczne dla ostrych zatru poszczeglnymi substancja-mi. Gwne objawy ostrych zatru zostay omwione w charakterystykach dziaa-nia danej substancji na organizm i psychik (rozdziay 35).

Szkodliwe uywanie (naduywanie) substancji psychoaktywnych (F1X.1) jest kategori diagnostyczn wskazujc na takie uywanie tych substancji, ktre przynosi szko-dy zdrowotne zarwno psychiczne, jak i zyczne osobom nieuzalenionym (u osb uzalenionych szkody zdrowotne wystpuj zawsze). Szkodliwe uywanie rozpoznaje si, gdy spenione s wszystkie cztery warunki (Midzynarodowa klasy-kacja chorb, 1994):1. Wyrane potwierdzenie, e uycie substancji spowodowao szkody somatyczne

lub psychologiczne.2. Charakter szkd powinien by jasno rozpoznawalny (i okrelony).3. Substancja bya uywana co najmniej przez miesic lub wielokrotnie w cigu

12 miesicy.4. Nie s spenione kryteria innego zaburzenia zwizanego z uywaniem tej sub-

stancji.

Zesp uzalenienia (F1X.2) skada si z objaww behawioralnych, zjologicznych i zmian procesw poznawczych, ktre pojawiaj si w toku wielokrotnego uy-wania rodka. Zesp ten charakteryzuje si siln potrzeb przyjmowania rodka, trudnociami kontrolowania tego zachowania, uporczywym uywaniem wbrew szkodliwym nastpstwom, przedkadaniem przyjmowania rodka ponad inne zaj-cia i zobowizania, zwikszon tolerancj i niekiedy wystpowaniem objaww ze-spou abstynencyjnego (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994: 306).

9Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi zawartymi w Midzynarodowej klasykacjichorb i problemw zdrowotnych ICD-10 zesp uzalenienia rozpoznajemy, gdy trzy lub wicej z podanych objaww wystpowao cznie w okresie jednego roku, przez co najmniej jeden miesic (lub gdy utrzymyway si krcej ni jeden miesic, ale powtarzay si w okresie 12 miesicy). Do objaww tych zalicza si (Midzyna-rodowa klasykacja chorb, 1994):1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu przyjmowania substancji.2. Upoledzon zdolno kontroli zachowania zwizanego z przyjmowaniem

substancji (rozpoczynaniem i koczeniem uycia, przyjmowaniem substancji w wikszych ilociach i przez duszy czas, ni zamierzony).

3. Wystpowanie charakterystycznego dla danego rodka zespou abstynencyjne-go, czyli objaww zjologicznych zwizanych z ograniczeniem lub zaprzesta-niem uywania tego rodka (lub blisko spokrewnionego) w celu uwolnienia si albo uniknicia objaww odstawienia.

4. Wystpowanie tolerancji wobec dziaania substancji, czyli koniecznoci przyj-mowania wikszej jej iloci w celu osignicia dotychczasowych efektw albo zmniejszenia efektu w przypadku przyjmowania dotychczasowych iloci sub-stancji.

5. Silne pochonicie sprawami przyjmowania substancji (przeznaczanie wikszoci czasu na zdobywanie i zaywanie substancji, przedkadanie zaywania substan-cji nad dotychczasowe zainteresowania i zamiowania).

6. Uporczywe przyjmowanie substancji pomimo wiadomoci wystpowania szko-dliwych nastpstw.

Zesp abstynencyjny (F1X.3) nazywany te zespoem odstawiennym to grupa zr-nicowanych objaww, ktry rozwaj si po zaprzestaniu lub znaczcym ograni-czeniu cigego przyjmowania substancji, jest ograniczony w czasie i zaley od ro-dzaju rodka psychoaktywnego i stosowanej dawki przed zaniechaniem (Midzy-narodowa klasykacja chorb, 1994: 306).

Zesp abstynencyjny rozpoznaje si, gdy s spenione trzy warunki (Midzynaro-dowa klasykacja chorb, 1994):1. (G1) Wyrane stwierdzenie aktualnego przerwania lub ograniczenia przyjmowa-

nia substancji (przyjmowanej wczeniej dugotrwale i w wysokich dawkach).2. (G2) Objawy i oznaki s typowe dla danej substancji.3. (G3) Przyczyn objaww nie mona wytumaczy innymi zaburzeniami soma-

tycznymi i psychicznymi.

Objawy zespow abstynencyjnych s ograniczone w czasie (np. alkoholowy zesp abstynencyjny rozpoczyna si od 6 do 48 godzin po zaprzestaniu picia i ustpuje po 25 dniach) i s charakterystyczne dla danej substancji (na og s przeciwie-stwem ostrej intoksykacji t substancj) (Leksykon terminw, 1997).

2.3. Patomechanizm dziaania substancji psychoaktywnych

Od dawna uwaa si, e uzalenienie zwizane jest z silnym przymusem zaywania substancji psychoaktywnej w celu uzyskania przyjemnoci lub by zapobiec przy-krym objawom zwizanym z zespoem abstynencyjnym. Obecnie decydujcy o uza-lenieniu wpyw zespou odstawienia zosta zakwestionowany. Stwierdzono, e w przypadku uzalenienia od wielu substancji psychoaktywnych objawy zwiza-ne z nagym odstawieniem nie s zbyt dolegliwe i maj po kilku godzinach lubdniach. Tak jest np. w przypadku kokainy, gdzie gwatowny przymus zaycia tego

10

narkotyku pojawia si wiele dni po ustpieniu objaww abstynencyjnych. Co wic decyduje o tym, e substancja powoduje uzalenienie? Odpowied na to pytanie dodatkowo komplikuje fakt, e wiele substancji psychoaktywnych, takich jak koka-ina, morna, amfetamina, jest uywanych w medycynie i nie wywouje uzalenie-nia. Stwierdzono te, e uzaleni mona si od wielu substancji nieuwaanych za narkotyczne, co wykazay eksperymenty z uyciem placebo, czyli substancji farma-kologicznej obojtnej dla organizmu (Juczyski, 2002; Kalat, 2006). Niewtpliwie w duym stopniu o tym zrnicowaniu decyduj dawki przyjmowanych substancji psychoaktywnych, cele i okolicznoci, w jakich s uywane oraz cechy osoby je za-ywajcej. Oglny mechanizm uzalenienia polega na wytworzeniu sztucznej potrze-by biologicznej (podobnej do jedzenia czy spania) zaywania okrelonego rodka, kt-ry zosta wczony do metabolizmu komrkowego i sta si niezbdny do zachowa-nia rwnowagi ustroju.

Znaczce dla czciowego wyjanienia patogenezy uzalenie byo odkrycie, e wikszo substancji uzaleniajcych dziaa na aktywno ukadu dopaminergicz-nego, a w szczeglnoci powoduje wyrzut dopaminy do jder plecych i obsza-ru wewntrznego nakrywki, czyli struktury mzgu uwaanej za orodek przyjem-noci. W jdrze plecym znajduj si neurony o duym zagszczeniu recepto-rw dopaminergicznych, ktre uwaa si za podstaw orodka wzmocnie i na-grody. Zwikszenie wydzielania dopaminy w jdrze plecym nastpuje rwnie w przypadku innych, niezwizanych z substancjami psychoaktywnymi dziaa, ta-kich jak zachowania seksualne czy granie w gry komputerowe u naogowych gra-czy. Dziaanie nagradzajce substancji psychoaktywnych polega na zwikszeniu aktywnoci neuronw wydzielajcych dopamin lub osabieniu wychwytu zwrot-nego dopaminy (Habrat i in., 2002; Juczyski, 2002; Kalat, 2006).

Spis gwnych rodkw psychoaktywnych wraz z ich pierwotnym zastosowaniem medycznym, czasem dziaania oraz si i rodzajem uzalenienia przedstawia ta-bela 1 na nastpnej stronie.

11

Zastosowanie medyczneCzas dziaania

(godz.)

Uzalenienie

psychiczne zjologiczne

Opiaty (rodki powo-dujce oszoomienie)

Morna

HeroinaKodeina

rodek przeciwblowy, powstrzymujcy kaszelW badaniurodek przeciwblowy, powstrzymujcy kaszel

3636

36

WysokieWysokie

Umiarkowane

WysokieWysokie

UmiarkowaneHalucynogeny

LSDPCP (fencyklidyna)

Meskalina (peyotl)PsylocybinaKonopie indyjskie (marihuana)

BrakWeterynaryjny rodek znieczu-lajcyBrakBrakMdoci zwizane z chemiote-rapi

812

Rny81246

24

Brak

NieznaneBrakNieznane

Nieznane

NieznaneWysokie

NieznaneNieznane

Umiarkowanerodki obniajce aktywno OUN

Barbiturany (np. seconal)

Benzodiazepiny (np. valium)

Alkohol

rodki uspokajajce, nasenne, znieczulajce, przeciwdrgaw-kowerodki przeciwlkowe, uspoka-jajce, nasenne, przeciwdrgaw-kowe

rodek antyseptyczny

116

48

15

Umiarkowa-newysokie

Niskieumiar-kowaneUmiarkowane

Umiarkowane wysokie

Niskieumiar-kowaneUmiarkowane

rodki pobudzajce (stymulatory)

Amfetamina

Kokaina

Nikotyna

Kofeina

Hiperkineza, narkolepsja, regulacja wagi ciaa

Miejscowo dziaajcy rodek znieczulajcyNikotynowa guma do ucia, uatwiajca rzucenie palenia

Regulacja wagi ciaa, rodek po-budzajcy w ostrej niewydolno-ci oddechowej, rodek przeciw-blowy

24

12

Rny

46

Wysokie

Wysokie

Niskiewy-sokie

Nieznane

Wysokie

Wysokie

Niskiewy-sokie

Nieznane

Tabela 1 rodki psychotropowe:

zastosowanie, czas dziaania, uzalenienie

rdo: Zimbardo, 1999: 141.

12

3. Uzalenienie od opiatw, kanabinoli oraz lekw uspokajajcych

i nasennych

3.1. Uzalenienie od opiatw

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania opiatw (poz. F11, ICD-10)Opiaty s narkotykami uzyskiwanymi z maku ogrodowego (gwnie z biaego ga-tunku Papaver somniferum album). Poddajc obrbce mleczko dojrzewajcych ma-kwek, uzyskuje si trzy gwne produkty: opium preparowane (palone w specjalnych fajkach), opium w formie proszkw, tabletek (stosowane do celw medycznych), alkaloidy opium lub opiatw.

Produkt uzyskany z maku okrela si jako opium. Z opium otrzymuje si rodki nazywane opiatami, za syntetyczne lub psyntetyczne leki nosz nazw opioidw. Wspln cech tych wszystkich substancji jest zdolno umierzania blu i wywo-ywania euforii.

Mak jest i by uprawiany we wszystkich strefach klimatycznych. Od staroytnoci znane s te waciwoci lecznicze i narkotyczne opium. Jednak dopiero w XIX wieku stwierdzono, e opium cechuje si silnymi waciwociami uzaleniajcymi (pomimo e pierwsze wzmianki o szkodliwoci opium pochodz z okresu pomi-dzy V a II wiekiem p.n.e.). Na pocztku XIX wieku wyizolowano dwa alkaloidy opiumowe: morn i kokain.

Morna o dziesiciokrotnie silniejszym dziaaniu ni opium i silnych waciwo-ciach uzaleniajcych bya pierwotnie wykorzystywana w leczeniu naogu opiu-mowego. W okresie XIX-wiecznych wojen morn stosowano jako rodek prze-ciwblowy dla rannych onierzy, a uzalenienie od niej okrelano oniersk cho-rob. Pod koniec XIX wieku uzyskano pochodn morny heroin rozpusz-czaln w wodzie i przyjmowan doylnie. Pocztkowo przypisywano jej waci-woci lecznicze i stosowano w terapii zapalenia oskrzeli, kaszlu, grulicy i astmy. W pierwszych dwch dekadach XX wieku bya ona dostpnym na rynku farma-ceutycznym lekiem przeciwblowym i uspokajajcym. Jej wycofanie wpyno na rozwj czarnego rynku narkotykw opiumowych.

W Polsce du popularno zyskaa tzw. polska heroina (potoczenie kompot, maki-wara), bdca wywarem z caej roliny maku, uzyskiwanym przez gotowanie so-my makowej i obrbk chemiczn z zastosowaniem powszechnie dostpnych od-czynnikw.

Opiaty s przyjmowane w celach narkotycznych poprzez doylne i podskrne iniekcje, palenie, inhalowanie si dymem, wciganie przez nos i spoywanie.

13

Obecnie na polskim rynku narkotykowym duym wziciem cieszy si brunatna heroina o niskim stopniu czystoci (1545%), tzw. brown sugar, ktrego brzowe krysztaki s spalane na folii aluminiowej i wdychane. Narkotyk ten m.in. dziki stosunkowo niskiej cenie jest szeroko dostpny, a jego zaywanie na rnych im-prezach stao si modne (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

Dziaanie opiatw na organizm i psychikJak ju wspomniano, zaycie opiatw wywouje stan oszoomienia, zadowolenia i euforii. Ten subiektywnie odczuwany bogostan daje poczucie innej, lepszej, wol-nej od trosk i lkw rzeczywistoci. Po zayciu szybko maj niepokj, obawy i po-czucie winy. Taki wpyw na psychik sprawia, e narkotyki z tej grupy s atrakcyjne i chtnie zaywane ponownie. Jednak znany jest te fakt, e pierwsze dowiadcze-nia z opiatami (przynajmniej dla niektrych zaywajcych je osb) bywaj nieprzy-jemne (nudnoci, mdoci, torsje).

Lecznicze dawki pochodnych opium umierzaj bl i wpywaj hamujco na pobu-dliwo ukadu oddechowego. Zwikszone dawki dziaaj nasennie i uspokajaj-co. Przedawkowanie powoduje zwenie renic i sab reakcj na wiato, obnie-nie temperatury i spadek cinienia ttniczego krwi, wysychanie luzwek, blado skry i spowolnienie psychoruchowe (zdarzaj si te przypadki zatrucia z objawa-mi podniecenia psychoruchowego i niepokoju). Ostre zatrucia mog prowadzi do piczki, mierci na skutek niewydolnoci kreniowo-oddechowej (Habrat, Stein-barth, 2002; Juczyski 2002).

Skutki uzalenienia od opiatw Uzalenienie od opiatw nastpuje bardzo szybko, czsto nawet po kilkukrotnym ich zayciu. Bardziej uzaleniajce s substancje silniej euforyzujce i o krtkim dziaaniu. Stwierdzono te, e szybciej i mocniej uzaleniaj si osoby sigajce po opiaty ze wzgldu na ich narkotyczne waciwoci ni osoby nimi leczone. Zay-wanie opiatw powoduje znaczcy wzrost tolerancji, dawki niewystarczajce dla dowiadczonego narkomana mog by miertelne dla osoby zaczynajcej ekspe-rymentowa z narkotykami.

U osb uzalenionych objawy zespou abstynencyjnego wystpuj po 68 godzi-nach, osigajc apogeum po okoo 12 godzinach od zaycia rodka. Zamiast eu-forii i bogostanu pojawiaj si przygnbienie, niepokj, bezsenno, potliwo, wymioty, drenia miniowe, wzrost cinienia krwi i czstoci ttna, biegunka. W praktyce trudno jest odrni, czy dana osoba siga po narkotyk dla przyjem-nych dozna psychicznych czy te ze wzgldu na ch uniknicia przykrych skut-kw zespou odstawienia.

Uzalenienie psychiczne i zyczne powoduje z czasem ograniczenie aktywnoci y-ciowej do zdobywania i zaywania narkotyku. Doylne przyjmowanie opiatw po-woduje, e znacznie pogarsza si stan somatyczny uzalenionych. Czsto wystpu-j stany zapalne skry i y, infekcje, toksyczne i wirusowe uszkodzenia wtroby, grzybice, stany ropne, zaburzenia miesiczkowania, zakaenia HIV i AIDS.

Leczenie uzalenienia od opiatw jest dugotrwae i wieloetapowe. Oprcz detok-sykacji obejmuje terapi indywidualn i grupow, farmakoterapi (niekiedy lecze-nie substytucyjne, gwnie metadonem).

14

3.2. Uzalenienie od kanabinoli (poz. F12, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz postacie i sposb uywania substancjiDo kanabinoli zalicza si kilka preparatw psychoaktywnych, z ktrych najpopu-larniejsze s marihuana i haszysz. Narkotyki te uzyskuje si z wielu odmian konopi (Cannabis), rolin jednorocznych, dwupiennych, wiatropylnych i rozdzielnopcio-wych, o wysokoci od 1 do 4 metrw i wonnych kwiatach. Poszczeglne odmiany rosn w prawie kadym klimacie i stree geogracznej, co sprawio, e Cannabis towarzyszy czowiekowi od najdawniejszych czasw (jego waciwoci byy ju znane prawie 7 000 lat temu). Konopi uywano w celach kultowych, w rytuaach i obrzdach relignych, w trakcie ceremonii (np. podczas wesel) oraz w celach me-dycznych (w tym w medycynie ludowej). Obecnie wykorzystuje si je w przemyle m.in. spoywczym, farmaceutycznym, chemicznym oraz w rolnictwie.

Narkotyczne waciwoci konopie zawdziczaj zawartoci co najmniej 60 substan-cji o ustalonym wzorze chemicznym, z ktrych najistotniejszy jest -9-tetrahydro-kannabinol (THC) (Cekiera, 2001).

Skad kanabinoli zaley od gatunku roliny, warunkw uprawy oraz czci roliny, z ktrej pozyskiwany jest narkotyk (najwicej substancji psychoaktywnych zawie-raj grne licie i kwiatostany z ywic egzemplarzy eskich).

Marihuana (potocznie trawka, grass, ganja, marycha) wystpuje w formie suszu z li-ci, odyg i nasion konopi, palonego w skrtach (jointach), fajkach i innych urz-dzeniach domowej roboty.

Haszysz (potocznie hasz, skunk, plastelina) wystpuje w postaci brzowych lub czarnych kostek, uzyskiwanych z ywicznych wydzielin konopi, palonych i wdy-chanych, rzadziej przyjmowanych doustnie. Poprzez destylacj posiekanych lici za pomoc rozpuszczalnikw rolinnych uzyskuje si olej haszyszowy zielonobr-zow lub tawoczarn gst i lepk ciecz, palon lub przyjmowan doustnie.

Od lat 70. XX wieku dostpny jest laboratoryjnie uzyskany syntetyczny THC w formie tabletek lub kapsuek, ktre po rozpuszczeniu s przyjmowane poprzez iniekcje doylne. Syntetyczny THC jest skoncentrowanym narkotykiem, ktry stwarza due niebezpieczestwo przedawkowania i zatrucia (Cekiera, 2001; Ju-czyski, 2002).

Dziaanie kanabinoli na organizm i psychikHaszysz i marihuana zaywane s w celu uzyskania stanu relaksu, rozlunienia, eu-forii. THC poprzez palenie szybko dostaje si do krwiobiegu i oddziauje na cay orodkowy ukad nerwowy. Efekt w postaci euforii pojawia si ju po kilkunastu minutach i moe trwa do czterech godzin. Dziaanie na organizm zaley od iloci przyswojonego THC, mniejsze dawki powoduj spadek aktywnoci, uczucie relak-su, zmniejszon wraliwo na bodce. Wiksze dawki prowadz do nadaktywno-ci, gadatliwoci, niekontrolowanego miechu, intensykacji dozna zmysowych(gwnie suchu i wzroku) oraz poczucia znacznego spowolnienia upywu czasu. Due dawki wywouj zaburzenia postrzegania w formie halucynacji wzrokowych i suchowych (pojawienie si obrazw i dwikw nieistniejcych realnie). W sferze poznawczej nastpuje zaburzenie pamici, uwagi i logicznego mylenia, ktre sta-je si powolne i spltane (ujawnia si tendencja do spostrzegania szczegw przy trudnociach w ujmowaniu caoci sytuacji). Czsto wystpuj zaburzenia orien-tacji, trudnoci w podejmowaniu decyzji, uczucie lku, paniki czy te apatii, znie-ksztacony obraz wasnej osoby oraz zaburzona samoocena.

15

Ostre zatrucie kanabinolami wywouje objawy psychotyczne, takie jak poczucie zmiany wasnej osoby (depersonalizacja), otoczenia (derealizacja), schematu was- nego ciaa, jak rwnie urojenia (gwnie przeladowcze).

Do objaww zycznych zalicza si zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej,drenia mini, uczucie zimna, przyspieszon akcj serca, sucho w ustach i gar-dle, zwikszony apetyt. Przy duych dawkach (okoo 20 mg THC) wystpuj za-wroty gowy, nudnoci, wymioty, biegunki i zaparcia. U naogowych palaczy ko-nopi indyjskich (kanabisu) wystpuj drenia, tiki, ruchy przypominajce plsa-wiczne zaburzenia widzenia (oczopls i wiatowstrt), reakcje alergiczne w formie wysypek (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

Skutki uzalenienia od kanabinoli Nadal powszechne jest w pewnych krgach przekonanie, e palenie trawki jest stosunkowo niegronym zwyczajem pozwalajcym si zrelaksowa i nie wywouje uzalenienia. W konsekwencji cz spoeczestwa akceptuje zaywanie kanabisu (palacz nie jest postrzegany jako narkoman czy degenerat jak w przypadku zay-wania opiatw). W zwizku z tym marihuana jest zaliczana w mediach i popular-nej literaturze do bliej nieokrelonej grupy mikkich narkotykw. Co wicej, w niektrych krajach (np. Holandii) produkcja wyrobw z kanabisu i obrt nimi s dozwolone.

Przewiadczenie o niskiej szkodliwoci konopi jest bdne. Marihuana i haszysz s gronymi narkotykami, ktrych zaywanie prowadzi do wzrostu tolerancji, bardzo silnego uzalenienia psychicznego, a take uzalenienia zycznego z objawami ze-spou abstynencyjnego. Fakt uzalenienia zycznego od wyrobw zawierajcychTHC bywa i czasem nadal jest negowany. Pod koniec lat 80. udao si dziki wy-kryciu w mzgu specycznych receptorw kanabinoidw czciowo pozna me-chanizm uzalenienia od tej grupy narkotykw. Brak silnych objaww zespou od-stawienia spowodowany jest tym, e kanabinoidy rozpuszczaj si w tuszczach, przez co ich wydalanie z organizmu jest powolne. Zatrucie THC na og nie pro-wadzi do mierci, gdy w pniu mzgu (czci odpowiedzialnej za aktywno od-dechow i prac serca) jest mao receptorw kanabinoidowych, wobec czego zay-wanie tego narkotyku ma niewielki wpyw na podstawowe funkcje yciowe (Ka-lat, 2006).

Do negatywnych skutkw kanabinizmu zalicza si m.in. (Cekiera, 2001; Ju-czyski 2002): obnienie sprawnoci funkcji poznawczych (pamici, uwagi, uczenia si), spadek sprawnoci seksualnej (zmniejszenie liczby plemnikw u mczyzn, za-

burzenia owulacji u kobiet), obnienie odpornoci organizmu, wzrost ryzyka raka puc, negatywny wpyw na pd w przypadku palcych matek, opnienie dojrzewania pciowego, utrat aktywnoci i apati, zaburzenia kontaktw interpersonalnych, zaburzenia osobowoci, zwikszone ryzyko signicia po inne tzw. twarde narkotyki.

16

3.3. Uzalenienie od lekw nasennych i uspokajajcych (poz. F13, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania lekw nasennych i uspokajajcych Do lekw tych nale dwie podstawowe grupy: barbiturany i benzodiazepiny.

Barbiturany to farmaceutyki o tumicym dziaaniu na orodkowy ukad nerwo-wy. S pochodnymi kwasu barbiturowego. Istnieje ponad 2000 zwizkw barbi-turanowych, a znaczn ich cz wykorzystuje si jako rodki nasenne i uspokaja-jce. Barbiturany najczciej maj posta tabletek, piguek, kapsuek o rnym ko-lorze i wielkoci. Dostpne s te w formie pynnych zastrzykw, pynw do picia i czopkw. Jako leki (zaywane pod kontrol lekarza) stosowane s w przypadkach bezsennoci, napicia psychicznego, w celu agodzenia niepokoju przy zabiegach chirurgicznych, konwulsjach w przebiegu rnych chorb, rzadziej w przypadku stanw lkowych. rodki z tej grupy posiadaj rne nazwy handlowe, okrelenia potoczne i argonowe. Do najpopularniejszych w Polsce nale: luminal, paxil, diazepam, gerdenal, veronal, seconal i inne. rodki te zaywane w celach pozame-dycznych bywaj ze sob mieszane, przyjmowane w duych dawkach i czone z pi-ciem alkoholu.

Ze wzgldu na liczne przypadki zatrucia barbituranami, wynikajce z maej r-nicy midzy dawk terapeutyczn a toksyczn, w medycynie zostay one w duej mierze zastpione przez benzodiazepiny. Charakteryzuj si one bardzo podobnym do barbituranw dziaaniem, s stosowane jako leki uspokajajce, nasenne, zmniej-szajce napicie miniowe i przeciwpadaczkowe. Do benzodiazepin zalicza si ta-kie leki, jak: nitrozepan, lavazepan, tamazepan, oksazepam, halazepam, triozolam i inne (Cekiera, 2001; Leksykon terminw 1997).

Pocztki stosowania lekw nasennych i uspokajajcych sigaj lat 50. ubiegego wieku. rodki te szybko si rozpowszechniy m.in. pod wpywem reklamy w me-diach oraz ze wzgldu na krtkotrwae skutki dziaania, ktre wydaway si pana-ceum na wszystkie nerwice i lki cywilizacji XX wieku.

Dziaanie lekw nasennych i uspokajajcych na organizm i psychikLeki te stosowane s u pacjentw przeywajcych dyskomfort psychiczny, traum, niepokj, majcych trudnoci z zasypianiem. Ich podstawowe dziaanie sprowadza si do obnienia aktywnoci centralnego ukadu nerwowego, co jest subiektywnie odczuwalne jako uwolnienie od lku i niepokoju, rozlunienie, relaks (uspokojenie i wyciszenie). Substancje te redukuj wic przykre stany napi psychicznych.

Przyjcie jednorazowo duej dawki lekw nasennych i uspokajajcych prowadzi do ostrego zatrucia, ktre objawia si zaburzeniami wiadomoci (ze piczk wcz-nie), nadmiernym uspokojeniem, rozszerzeniem renic, bekotliw mow, nudno-ciami, obnieniem cinienia ttniczego krwi, zaburzeniami widzenia i termore-gulacji. Skutki zatrucia i jego obraz kliniczny s znacznie agodniejsze w przy-padku przedawkowania benzodiazepin ni barbituranw (te czsto wymagaj hospitalizacji).

Do ostrych zatru lekami nasennymi i uspokajajcymi dochodzi na og na skutek prb samobjczych. Nieintencjonalne zatrucia s rzadkoci.

Naduywanie tej grupy lekw prowadzi do zaburze snu, nadmiernego uspokoje-nia, spadku aktywnoci, obnienia nastroju. Mog rwnie wystpi reakcje para-doksalne w formie stanw pobudzenia, agresji i lku (Habrat i in., 2002).

17

Skutki uzalenienia od lekw nasennych i uspokajajcych atwa dostpno lekw nasennych i uspokajajcych oraz brak wiedzy o skutkach ich zaywania sprawiaj, e problem uzalenienia staje si coraz powaniejszy. Do-datkowo sytuacj pogarszaj bdy lekarzy, ktrzy zbyt pochopnie i na dugi okres przepisuj pacjentom tego typu leki. Stwierdzono, e proczne przyjmowanie ben-zodiazepin wie si z wysokim ryzykiem uzalenienia. W przypadku barbitura-nw okres ten jest jeszcze krtszy. Pierwszym objawem uzalenienia jest zaleno psychiczna, przejawiajca si siln potrzeb zaycia rodka w sytuacji dyskomfor-tu psychicznego. Leki zaczynaj by przyjmowane stereotypowo i kompulsywnie, bez jakiejkolwiek racjonalnej przyczyny. Stosunkowo szybko zaczynaj si poja-wia oznaki uzalenienia zycznego, takie jak zwikszona tolerancja i zesp abs-tynencyjny. Objawy zespou abstynencyjnego wystpuj ju po kilku godzinach od zaprzestania uywania leku. Charakteryzuj si one lkami i zaburzeniami snu, a wic dolegliwociami, z ktrych powodu byy pierwotnie przepisywane. Objawy te s mao swoiste (podobne do innych zespow abstynencyjnych), obejmuj m.in. niepokj, pocenie si, zmniejszenie apetytu, nadwraliwo na bodce sensorycz-ne, drenia miniowe, ble i zawroty gowy, koatanie serca, zmienione doznania smakowe (metaliczny smak), zaburzenia nastroju, a nawet drgawki i majaczenie.

Uzalenienie od lekw nasennych i uspokajajcych wywouje trudnoci w kontak-tach interpersonalnych oraz zaniedbywanie obowizkw domowych i zawodo-wych. Dugotrwae uzalenienie powoduje zaburzenia sfery poznawczej, spowol-nienie mylenia i mowy, zaburzenia uwagi, brak krytycyzmu oraz zawenie krgu zainteresowa i kontaktw interpersonalnych.

Leczenie powinno si rozpocz od kilkutygodniowej detoksykacji w warunkach szpitalnych lub ambulatoryjnych, po ktrym nastpuje waciwa psychoterapia (co jest w polskich warunkach trudne ze wzgldu na brak programw przeznaczonych dla tej grupy uzalenionych) (Habrat i in., 2002).

18

4. Uzalenienie od kokainy i innych rodkw pobudzajcych,

halucynogenw oraz lotnych rozpuszczalnikw

4.1. Uzalenienie od kokainy (poz. F14, ICD-10)

Zaywanie kokainy w Polsce jest mao rozpowszechnione ze wzgldu na bardzo wysok jej cen. Dlatego te opis uzalenienia od kokainy zosta tu ograniczony do podstawowych informacji.

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania kokainyKokain, substancj psychoaktywizujc o wzorze chemicznym C17H21NO4, uzy-skuje si z lici krzewu kokainowego (Erythroxylon coca). Zwyczaj ucia lici koki znany by ju w cywilizacji staroytnych Inkw (wykorzystywali kok w celach reli-gnych) i jest nadal powszechny w Ameryce Poudniowej (ze wzgldu na orzewia-jce i wzmacniajce dziaanie). Wyizolowany chemicznie w drugiej poowie XIX wieku alkaloid (kokaina) sta si popularny w latach 20. XX wieku, gwnie w kr-gach pisarzy, artystw, gangsterw. Prbowano te stosowa kokain w medycynie jako substancj znieczulajc.

Obecnie kokaina, nazywana potocznie koksem, kok i niegiem, ma posta biaego, krystalicznego, bezwonnego proszku. Jest zaywana poprzez wciganie przez nos, doustnie, rozcieranie na dzisach, wdychanie palonych oparw, rzadziej doylnie. Na rynku dostpna jest te stosunkowo czysta, spreparowana chemicznie kokaina w formie krysztakw o nazwie crack. Intoksykacja crackiem nastpuje przez wdy-chanie palonych oparw, a dziaanie narkotyczne jest natychmiastowe (po kilku se-kundach) i krtkotrwae (okoo 10 minut) (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

Dziaanie kokainy na organizm i psychikKokaina przyjmowana jest ze wzgldu na dziaanie stymulacyjne, powoduje stan przyjemnej euforii, poprawia samoocen i pewno siebie, usuwa uczucie zmcze-nia zycznego i psychicznego, uwalnia od trosk i lkw spoecznych, daje subiek-tywne poczucie zwikszenia sprawnoci psychozycznej, zmniejsza aknienie i po-trzeb snu, wyostrza spostrzeganie. Po zayciu obserwuje si zmiany somatyczne w postaci wzrostu cinienia krwi, przyspieszenia tempa oddechu, rozszerzenia re-nic, wytrzeszczu gaek ocznych, dre miniowych, gorczki. W przypadku ci-kich zatru dochodzi do napadw drgawkowych, udarw mzgu, niewydolnoci krenia, uszkodze wtroby i piczki. W sferze psychiki uywanie kokainy moe prowadzi do objaww przypominajcych chorob psychiczn z omamami, maja-czeniem, napadami paniki i lku oraz z agresj i autoagresj (Cekiera 2001; Juczy-ski, 2002; Habrat i in., 2002).

19

Skutki uzalenienia od kokainyKokaina bardzo szybko wywouje silne uzalenienie psychiczne, natomiast objawy uzalenienia somatycznego s tak sabe, e wielu badaczy zagadnienia neguje jego wystpowanie. Rwnie zjawisko zwikszenia tolerancji nie jest powszechne. Uza-lenienie psychiczne sprawia, e kokaina jest przyjmowana w krtkich odstpach czasu, wielokrotnie w cigu dnia i kilka dni z rzdu, a do wyczerpania zycznego i psychicznego. Gd psychiczny ustpuje po kilku dniach od zaprzestania uywa-nia kokainy, ale moe wrci po duszym czasie ze wzmoon intensywnoci.

Uzalenienie od kokainy powoduje: zmiany osobowoci, zanik uczu wyszych, nadpobudliwo, izolacj spoeczn, urojenia przeladowcze, wycofywanie si z gbszych zwizkw interpersonalnych i inne.

Leczenie uzalenienia od kokainy jest procesem dugotrwaym, moliwym na og jedynie w zakadzie zamknitym (w grupie terapeutycznej), nastawionym na zmia-n systemu wartoci, postaw i aktywnoci uzalenionego (Cekiera, 2001; Juczy-ski, 2002; Habrat i in., 2002).

4.2. Uzalenienie od innych rodkw pobudzajcych, w tym kofeiny (poz. F15, ICD-10)

4.2.1. Uzalenienie od innych ni kokaina rodkw pobudzajcych

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania rodkw pobudzajcychDo najczciej zaywanych tzw. psychostymulatorw naley uzyskana na drodze syntezy (pod koniec XIX wieku) amfetamina i jej pochodne, takie jak metamfeta-mina, fenmetrazyna, benzedryna.

Substancje te byy wykorzystywane w medycynie m.in. w leczeniu migreny, oty-oci, impotencji. Podawano je rwnie onierzom amerykaskim i brytyjskim w czasie drugiej wojny wiatowej w celu przezwycienia zmczenia i wyczerpania. Obecnie amfetamina, okrelana potocznie nazwami amfa, speed, jako rodek po-budzajcy jest bardzo popularna wrd modziey uczestniczcej w zabawach klu-bowych i tanecznych (pozwala na dugotrway taniec i zabaw) oraz wrd studen-tw przygotowujcych si do egzaminw (usuwa zmczenie i senno).

Amfetamina ma najczciej posta biaego, krystalicznego proszku lub tabletek, kapsuek, krysztakw. Zaywana jest gwnie poprzez wdychanie nosem, wciera-nie w dzisa, poykanie, rzadziej przez iniekcje doylne.

Bardzo niebezpiecznym narkotykiem jest pochodna amfetaminy metamfetamina, nazywana ice (ld), o szybkim dziaaniu i silnych waciwociach uzaleniajcych. Palenie metamfetaminy wie si z ryzykiem ostrego zatrucia, a nawet zgonu.

Innym popularnym rodkiem stymulujcym jest ecstasy (substancja uzyskana w nielegalnym laboratorium w USA w latach 70. ubiegego wieku) oznaczona jako MDMA. Obecnie pod nazw ecstasy sprzedawana jest dua grupa narkotykw

20

o rnym skadzie chemicznym, ale podobnym (pobudzajcym) dziaaniu. Ecstasy wystpuje w formie tabletek o rnorodnych kolorach i ksztatach, czasem z logo producenta i nazw (E, ufo, white diamonds). Niska cena i dugi czas dziaania za-decydowa o popularnoci tego rodka stymulujcego wrd polskiej modziey (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

Dziaanie rodkw pobudzajcych na organizm i psychikDziaanie narkotykw z grupy amfetamin i ecstasy jest zblione do oddziaywa-nia kokainy, ale objawy s mniej nasilone. Rzadziej wystpuj te niektre obja-wy somatyczne takie jak drgawki. Amfetamina wywouje przypyw energii, rado-ci, podniecenia i pewnoci siebie. Ecstasy ma podobne dziaanie pobudzajce, ale dodatkowo odpra i relaksuje. Zaywanie rodkw pobudzajcych podczas du-gotrwaej zabawy i taca prowadzi do wyczerpania organizmu. MDMA zaburza dziaanie noradrenaliny i serotoniny oraz powoduje dugotrwae zmiany w mzgu. Due dawki ecstasy mog wywoa halucynacje. Nastpuje te upoledzenie zdol-noci wytwarzania moczu i w konsekwencji nagromadzenie mocznika w organi-zmie. Stwierdzono rwnie toksyczny wpyw metamfetaminy na neurony seroto-niczne i dopaminergiczne (Juczyski, 2002; Cekiera, 2001; Habrat i in., 2002).

Skutki uzalenienia od rodkw pobudzajcych Proces uzaleniania od omawianych substancji i jego przebieg rwnie jest bardzo podobny do uzalenienia od kokainy, ale zachodzi wolniej, a objawy zespou od-stawienia s agodniejsze. Mamy wic do czynienia gwnie z uzalenieniem psy-chicznym, zwizanym z pewnym stylem ycia (uczestniczenia w imprezach klubo-wych, zabawach tanecznych, uczenia si w czasie sesji egzaminacyjnych itd.). Za-rwno pochodne amfetaminy, jak i ecstasy wywouj wzrost tolerancji (zjawisko to nie dotyczy wszystkich uywajcych).

Po okoo 12 godzinach od zaycia amfetaminy wystpuj objawy zespou odstawie-nia, gwnie zmczenie, spadek nastroju i niepokj. Dugotrwae naduywanie po-chodnych amfetaminy powoduje zaburzenia snu, stany depresyjne, a w skrajnych przypadkach mog wystpi objawy psychotyczne w postaci halucynacji, uroje oraz skonnoci do aktw agresji i przemocy (Cekiera, 2001, Juczyski, 2002, Ha-brat i in., 2002).

4.2.2. Uzalenienie od kofeiny

Kofeina jest alkaloidem wystpujcym w wielu rolinach, z ktrych praktyczne za-stosowanie maj ziarna kawy, licie herbaty, licie kakaowca oraz orzeszki kola. Zwyczaj picia kawy i herbaty jest stary (waciwoci kawy znane byy ju w X wie-ku w niektrych krajach arabskich, a w Chinach pito herbat okoo 2000 lat temu). Obecnie napoje te s spoywane powszechnie oraz tolerowane na caym wiecie. Kofeina jest te skadnikiem wielu artykuw spoywczych i lekw, gwnie prze-ciwblowych. Filianka kawy zawiera okoo 90200 mg kofeiny, herbata 42100 mg, czekolada 2535 mg, coca-cola 2550 mg, tabletka od blu gowy 50 mg. Kofeina w maych dawkach (50100 mg) jest agodnym psychostymulatorem po-prawiajcym procesy mylenia, agodzcym uczucie zmczenia zycznego i psy-chicznego, poprawiajcym nastrj. Umiarkowane picie kawy (kofeiny) nie jest szkodliwe, jednak due dzienne dawki (powyej 500 mg) mog prowadzi do uzalenienia psychicznego i zycznego ze wzrostem tolerancji i objawami zespo-u abstynencyjnego.

21

Naduywanie i uzalenienie od kofeiny prowadzi do: bezsennoci, lku, zaburze nastroju (draliwoci, przygnbienia), dolegliwoci ze strony ukadu pokarmowego.

Zesp odstawienia ma stosunkowo agodny przebieg w postaci blu gowy, po-czucia zmczenia, trudnoci w koncentracji. Kofeiny nie powinny uywa kobiety w ciy, mae dzieci, osoby z dolegliwociami ukadu krenia i ukadu pokarmo-wego (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

4.3. Uzalenienie od halucynogenw (poz. F16, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania halucynogenwHalucynogeny nazywane te rodkami psychodysleptycznymi stanowi stosunkowo du grup narkotykw pochodzenia rolinnego lub uzyskiwanych syntetycznie. Wspln cech tych substancji jest wywoywanie omamw i zudze w odbieraniu wrae. Czsto s to bardzo bogate w treci, kolorowe wizje, okrelane jako pseu-dohalucynacje, gdy osoba je przeywajca zdaje sobie spraw z ich nierealnoci.

rodki halucynogenne znane byy w staroytnoci, uywano ich w celach relig-nych i kultowych, podczas uroczystoci, w medycynie ludowej, w celu wywoania halucynacji indywidualnych i zbiorowych. Przodoway w tym procederze ludy za-mieszkujce Ameryk rodkow i Poudniow. Wykorzystywano w tym celu wie-le rolin i grzybw (szczegowe wymienianie nazw botanicznych, rodzajowych i sposobu oddziaywania tych rodkw wykracza poza zakres tego opracowania).

Do najpopularniejszych obecnie substancji halucynogennych naley meskalina alkaloid wystpujcy w kaktusie (Lophophora williamsi), znanym pod meksyka-sk nazw peyotl, ktrego spoywanie wywouje silne omamy wzrokowe i sucho-we (Indianie uywali go w celach kultowych). Zyska on du popularno w okre-sie midzywojennym, w Polsce skutkami zaywania meskaliny interesowa si Wit-kacy i psycholog Jan Szuman.

Istotny dla historii uzalenie jest pochodzcy z Meksyku grzyb halucynogenny Psi-locybe mexicana zawierajcy psylocybin, ktr wyizolowa pod koniec lat 50. ubiegego stulecia Albert Hoffman. Halucynogenne waciwoci maj rwnie dzi-ko rosnce w Polsce grzyby zawierajce psylocyn i psylocybin oraz muchomor czerwony Amanita muscaria, zawierajcy m.in. bufotein (uzyskiwan dawniej z jadu ropuchy). Grzyby te s spoywane jako surowe, preparowane, najczciej su-szone lub pite jako wywary.

Najbardziej znanym i powszechnie uywanym syntetycznym halucynogenem jest LSD-25 (dietyloamid kwasu lizergowego), ktry wyekstrahowa w latach 40. XX wieku Hoffman ze sporyszu pasoytujcego na kosach yta (nastpnie uzyska ten zwizek na drodze syntezy).

LSD-25 jest substancj bezbarwn, bez zapachu i smaku. Dostpny jest na rynku narkotykowym m.in. w postaci piguek, nasczanych papierkw i kostek cukru za-ywanych doustnie.

LSD by uywany w latach 60. XX wieku w eksperymentach majcych na celu poznanie natury zaburze psychicznych (mia ukazywa niewiadome wntrze natu-ry czowieka), spodziewano si te, e moe si on sta pomocny w leczeniu depresji,

22

uzalenienia od alkoholu i innych zaburze psychicznych. Ceniony by te jako rodek pozwalajcy dotrze do ukrytych cech i moliwoci wasnej osobowoci, w tym celu zaywao go wielu znanych pisarzy i artystw (Cekiera, 2001; Juczy-ski, 2002; Habrat i in., 2002).

Dziaanie halucynogenw na organizm i psychikJak ju wczeniej zaznaczono, rodki halucynogenne s uywane po to, by wywo-a wizje, iluzje nieznanej rzeczywistoci, omamy oraz odmienne postrzeganie cza-su i przestrzeni. Substancje te nie zawsze i nie u kadego wywouj przyjemne i fa-scynujce wizje, czsto mog powodowa urojenia o przeraajcej treci. Nastrj podczas halucynacji moe by zarwno podwyszony, euforyczny, hipomaniakalny i maniakalny, jak i subdepresyjny oraz depresyjny. Uywanie niektrych halucyno-genw (np. meskaliny) moe wywoa przemajce dolegliwoci somatyczne, takiejak wymioty, zawroty i ble gowy, osabienie pulsu, omdlenia. Odurzanie si grzy-bami halucynogennymi wie si z ryzykiem spoycia grzybw trujcych, co moe doprowadzi do zgonu. Po zayciu LSD zaobserwowano m.in.: majaczenie, waha-nia cinienia krwi, drenia miniowe, drgawki epileptyczne.

W literaturze przedmiotu wymienia si nastpujce somatyczne zaburzenia zwi-zane z zaywaniem halucynogenw: uczucie gorca i zimna, sucho w ustach, obnienie aknienia, niewydolno krenia, podranienie drg oddechowych, zaburzenia psychomotoryki, senno i ociao.

Z odczu psychicznych poza waciwym dziaaniem (wywoywaniem wizji) ob-serwuje si: gonitw myli, brak krytycyzmu, sugestywno, depersonalizacj, upoledzenie procesw poznawczych (logicznego mylenia i wnioskowania).

Zatrucie miertelne substancjami halucynogennymi zdarza si bardzo rzadko, od-notowano jednak zgony bdce nastpstwem psychotycznego dziaania tych sub-stancji (np. prby latania wynikajce z odczuwania szczeglnych zdolnoci) (Cekie-ra, 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002).

Skutki uzalenienia od halucynogenw Uzalenienie zyczne od rodkw halucynogennych zdarza si niezwykle rzadko, a niektrzy badacze zagadnienia twierdz, e nie istnieje. Wobec tego nie wystpu-je te zesp abstynencyjny, wywoywany zaprzestaniem zaywania tej grupy nar-kotykw. Stwierdza si natomiast wzrost tolerancji (dotyczy to szczeglnie LSD i meskaliny), osoby uzalenione czasami przerywaj zaywanie danego halucyno-genu, by odzyska on swj pierwotny wpyw na psychik. Uzalenienie psychiczne ma rwnie agodniejszy obraz ni w przypadku stosowania innych substancji psy-choaktywnych. Moliwe s dugie spontaniczne przerwy w zaywaniu halucynoge-nw bez objaww godu psychicznego.

Brak uzalenienia zycznego i agodne uzalenienie psychiczne nie upowania dostwierdzenia, e zaywanie halucynogenw jest niegronym i bezpiecznym proce-derem. Efektem stosowania tych substancji s powane zaburzenia funkcjonowania spoecznego i przypominajce psychoz zmiany w psychice. U osb uzalenionych stwierdza si czsto urojenia religne, posannicze, dziwaczne pogldy na sprawyspoeczne, pseudolozofowanie, fantazjowanie, mylenie symboliczne, zaburzenia

23

nastroju i apati. Zaywanie halucynogenw szczeglnie przez modzie, ktrej osobowo nie jest w peni dojrzaa, prowadzi do dezorganizacji struktury osobo-woci oraz ostrych stanw psychotycznych, z tendencjami samobjczymi, wycofa-niem si z kontaktw interpersonalnych, agresj i lkami.

Leczenie zatrucia halucynogenami ma charakter objawowy, a psychoterapia spro-wadza si na og do przeorientowania systemu wartoci i odwrcenia uwagi od substancji psychoaktywnej. Duy nacisk kadzie si te na aktywizacj uzalenio-nego do wywizywania si z obowizkw zwizanych z nauk i prac (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002; Habrat i in., 2002).

4.4. Uzalenienie od rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych (poz. F18, ICD-10)

Pochodzenie, skad oraz posta i sposb uywania rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych Jest to specyczna forma narkomanii, okrelana czasami jako inhalantomania, pole-gajca na wdychaniu przez usta i nos oparw ze rodkw chemicznych, uywanych powszechnie w gospodarstwach domowych, przemyle i medycynie. Substancje te, gwnie kleje, rozpuszczalniki i lakiery, nie s narkotykami w cisym tego sowa znaczeniu, ale s zaywane ze wzgldu na dziaanie odurzajce i halucynogenne. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim dzieci i modziey, osoby powyej 20. roku ycia rzadko sigaj po te rodki. Odurzanie si rozpuszczalnikami i innymi rod-kami lotnymi (okrelane w argonie klejeniem, lub wirowaniem) rozpowszechni-o si w latach 60. XX wieku (ju w XVIII wieku modne byo wdychanie tlenku azotowego). W Polsce w latach 80. du popularno zyska trjchlorek etylu (tri), audiovidol i butapren.

Zaywanie substancji lotnych odbywa si przez usta i nos z pojemnikw, workw foliowych, nasczonych tkanin, aerozolw itp. (Cekiera, 2001; Juczyski, 2002).

Dziaanie rozpuszczalnikw i innych substancji lotnych na organizm i psychikWdychane opary substancji chemicznych bardzo szybko (poprzez puca) dostaj si do krwiobiegu i oddziauj na wiele narzdw wewntrznych. Zawarty w nich wglowodr wpywa bezporednio na centralny ukad nerwowy i powoduje liczne zmiany w podstawowych funkcjach yciowych (m.in. spowalnia akcj serca i zabu-rza rytm oddechowy). Szkodliwe substancje dziaaj te poprzez receptor wchowy na orodki korowe mzgu. Wpyw na organizm zaley od rodzaju i toksycznoci rodka, iloci i czasu przyjmowania, oglnego stanu somatycznego i psychicznego osoby zaywajcej, sposobu inhalowania itd. Szczeglnie niebezpieczne jest cze-nie kilku substancji i zaywanie ich z alkoholem i lekami.

Intoksykacja lotnymi rozpuszczalnikami przypomina zatrucie alkoholem. Dodat-kowo wystpuj takie objawy, jak zaburzenia percepcji wasnego ciaa, kolorw, upywu czasu oraz omamy wzrokowe, suchowe i czuciowe, a take urojenia. To-warzysz temu nastpujce objawy somatyczne: bl gowy, podwjne widzenie, szumy uszne, nudnoci, wymioty, oczopls, bekotliwa mowa, podranienia skry w okolicach ust i nosa.

24

Negatywny wpyw na stan zdrowia ma nawet sporadyczne uywanie tych substan-cji, co wicej, stwierdzono przypadki nagych zgonw u jednorazowych uytkow-nikw, gwnie na skutek uduszenia si plastykowymi torbami, niedotlenienia, za-burze rytmu serca (Habrat i in., 2002; Cekiera, 2001).

Skutki uzalenienia od rozpuszczalnikw i innych substancji lotnychUzalenienie od lotnych rozpuszczalnikw ma z reguy charakter psychiczny, stwierdza si jednak wzrost tolerancji (u poowy zaywajcych) oraz objawy zespo-u abstynencyjnego (u prawie wszystkich). Wystpuj one u uzalenionych midzy drugim a pitym dniem od zaprzestania przyjmowania substancji. S to objawy nie-specyczne, takie jak: zaburzenia snu, draliwo, drenia miniowe, potliwo, dolegliwoci odkowe.

Uzalenienie moe prowadzi do stanw lkowych, depresyjnych, a przede wszyst-kim upoledzenia funkcji poznawczych, co przejawia si trudnociami w nauce i zaburzeniami w zachowaniu. U ponad poowy uzalenionych rozpoznaje si za pomoc tomograi komputerowej zmiany zanikowe mzgowia i mdku. Ponad-to wikszo z omawianych substancji ma dziaanie rakotwrcze, uszkadza szpik kostny i prowadzi do anemii.

W leczeniu ze wzgldu na mody wiek uzalenionych due znaczenie odgrywa terapia pedagogiczna ukierunkowana na rozwizywanie problemw emocjonal-nych i sytuacji koniktowych w rodzinie (Cekiera, 2001; Habrat i in., 2002; Ju-czyski, 2002).

25

5. Alkoholizm (ze szczeglnym uwzgldnieniem

uzalenienia modziey)

Historia produkcji rnych postaci alkoholu i obyczajw zwizanych z jego spoy-ciem jest niezwykle duga i bogata. A sam alkohol jest najstarszym i najpowszech-niej uywanym rodkiem odurzajcym. Archeologowie odnaleli lady alkoholu pochodzce z okresu neolitu. Wzmianki o alkoholu mona odnale w najstarszych kodeksach prawnych, dzieach literackich, Starym Testamencie. Proces destylacji alkoholowej zosta odkryty przez alchemika arabskiego Jabir Ibn Hayyana okoo 800 roku p.n.e. Pod koniec XIII wieku Francuz Arnold de Villanova opisa waci-woci stonego alkoholu, natomiast opis mechanizmu szkodliwego dziaania al-koholu na organizm czowieka zawdziczamy szwedzkiemu lekarzowi Magnusowi Hussowi (poowa XIX wieku) (Cekiera, 2001).

5.1. Skad, pochodzenie oraz sposb zaywania alkoholu

Pod wzgldem chemicznym alkohol etylowy (etanol) o wzorze C2H5OH jest bez-barwn ciecz o charakterystycznym zapachu i smaku, odurzajcym dziaaniu na psychik, ktra moe wywoa miertelne zatrucie. Naley on do duej gru-py zwizkw organicznych, pochodnych wglowodorw, zawierajcych jedn lub wicej grup hydroksylowych (-OH). Jako e etanol jest gwnym skadnikiem psy-choaktywnym napojw alkoholowych, termin alkohol odnosi si do wszystkich al-koholi konsumpcyjnych.

Etanol powstaje na skutek fermentacji cukru pod wpywem drody, otrzymuje si w ten sposb napoje alkoholowe o zawartoci do 14% alkoholu (wiksze jego st-enie niszczy drode). Alkohole wysokoprocentowe otrzymuje si w wyniku de-stylacji mieszaniny fermentacyjnej (jest ona wygotowywana i skraplana). Poprzez fermentacj i ewentualn destylacj rnych skadnikw uzyskuje si wiele rodza-jw napoi alkoholowych. Na przykad piwo produkowane jest ze sfermentowane-go ziarna zb (jczmienia, prosa) z dodatkiem chmielu. Wino uzyskuje si ze sfer-mentowanych owocw i jagd (gwnie winogron), mid pitny z miodu pszczelego, sake z ryu, pulgue z agawy. Wysokoprocentowe destylaty wytwarzane s z r-nych wstpnie sfermentowanych skadnikw, np. wdka produkowana jest z ziar-na lub z ziemniakw, whisky z yta lub kukurydzy, rum z trzciny cukrowej, brandy z owocw (przede wszystkim winogron). Okoo 20% alkoholi (np. sherry, porto) produkuje si, dodajc do wina spirytusu (Leksykon terminw, 1997).

Warto zaznaczy, e istnieje te grupa alkoholi niespoywczych, ktre s czasem konsumowane, pomimo ryzyka cikiego zatrucia i trwaej utraty zdrowia (wyni-ka to z ich dostpnoci i wzgldw ekonomicznych). Naley do nich izopropanol

26

(alkohol izopropylowy o zastosowaniu medycznym), glikol etylenowy (obniajcy temperatur krzepnicia, skadnik uywany w motoryzacji) oraz silnie toksyczny metanol (CH3OH) (alkohol metylowy lub drzewny) bdcy skadnikiem rozpusz-czalnikw.

5.2. Dziaanie alkoholu na organizm i psychik

Intoksykacja alkoholowa powoduje rnorodne zaburzenia sfery psychicznej, behawioralnej i zycznej. Ostre zatrucie alkoholem jest zjawiskiem powszechnym, kadego dnia w Polsce kilka milionw ludzi wprowadza si w stan mniejszego lub wikszego zatrucia. Trzeba sobie zda spraw, e kade tzw. upicie si nie jest ni-czym innym jak zatruciem etanolem. Wikszo zatru alkoholem przebiega w spo-sb typowy, bez powika, wobec czego nie wymaga interwencji lekarskiej. Obraz kliniczny zatrucia, a wic reakcji organizmu na spoyty alkohol bywa bardzo zr-nicowany i zmienny, rwnie u tej samej osoby. Zaley od kombinacji wielu czyn-nikw: iloci wypitego alkoholu, czasu, w jakim zosta spoyty, warunkw klima-tycznych, szybkoci metabolizmu, zmczenia, niewyspania, wystpowania chorb, uszkodze orodkowego ukadu nerwowego, interakcji z przyjmowanymi lekami (psychotropowymi, przeciwblowymi, nasennymi). Wpyw na reakcj organizmu maj te czynniki sytuacyjne (m.in. stres), osobowociowe (takie jak skonnoci agresywne) oraz wzrost tolerancji u osb uzalenionych (Habrat i in., 2002).

Wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 ostre zatrucie spowodowane spoyciem alkoholu (F10.0) rozpoznaje si wtedy, gdy spenione s oglne kryteria ostrego zatrucia oraz wystpuj co najmniej dwa z na-stpujcych objaww (Midzynarodowa klasykacja chorb, 1994): rozhamowanie, ktliwo, agresja, chwiejno afektywna, zaburzona uwaga i sdzenie, zmieniona reakcja wobec samego siebie (tzw. funkcjonowanie jednostkowe);oraz co najmniej jeden z objaww zycznych: chwiejny chd, zaburzona rwnowaga, bekotliwa mowa, oczopls, osupienie lub piczka, przekrwienie twarzy, przekrwienie spojwek.

Jak ju wspomniano, wikszo zatru alkoholem nie wymaga interwencji medycz-nej i ustpuje po pewnym czasie (tzw. trzewienie). Cikie zatrucia przebiegaj ze piczk i zaburzeniami ukadu oddechowego, wymagajcymi hospitalizacji i do-datkowej diagnozy (np. badania obecnoci metanolu czy innych substancji toksycz-nych). Leczenie ma gwnie charakter objawowy i sprowadza si do monitorowa-nia oraz podtrzymywania podstawowych funkcji yciowych.

Z zatruciem alkoholem wie si te pewien problem diagnostyczny, jako e jest to zjawisko powszechne i stosunkowo atwe do wykrycia (zapach alkoholu z ust, stwierdzenie jego obecnoci we krwi), moe czasem doj do zaniechania

27

diagnostyki rnicowej i niezdiagnozowania innych stanw chorobowych, takich jak krwiaki, hipoglikemia, nage zapalenia i inne zaburzenia przypominajce upi-cie (Habrat i in., 2002).

Oprcz opisanego wyej typowego zatrucia alkoholem w Midzynarodowej klasy-kacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 wprowadzono termin patologiczne zatrucie (upicie) alkoholowe (F10.07), podkrelajc, e ta jednostka chorobowa jest cigle badana, a kryteria diagnostyczne naley traktowa jako tymczasowe. Za-trucie patologiczne wystpuje po wypiciu niewielkiej iloci alkoholu, czyli takiej, ktra u wikszoci ludzi nie spowodowaaby upojenia, i przejawia si gwatown agresj sown lub zyczn, nietypow dla danej osoby, gdy jest trzewa. Obja-wy wystpuj bardzo szybko (kilka minut) po spoyciu alkoholu (Midzynarodo-wa klasykacja chorb, 1994). Termin ten stosowany by ju wczeniej w orzecz-nictwie sdowo-psychiatrycznym dla oznaczenia stanw zaburzenia wiadomoci, spostrzegania, uroje, gwatownych wybuchw agresji wystpujcych po spoyciu niewielkiej dawki alkoholu i koczcych si zapadniciem w gboki sen. Stan ten objty jest na og cakowit lub czciow niepamici (Habrat i in., 2002).

Szkodliwe picie (naduywanie) alkoholu wystpuje u osb, ktre nie s uzalenione. Jest zjawiskiem stosunkowo czsto wystpujcym i nie musi prowadzi do uzale-nienia. Wiele osb przez wiele lat utrzymuje stay szkodliwy model picia, bez obja-ww penego uzalenienia. Somatyczne szkody naduywania alkoholu uwidacznia-j si w niemal wszystkich ukadach i narzdach. Szczeglnie negatywnie alkohol oddziauje na przewd pokarmowy (zwaszcza na wtrob i odek), orodkowy i obwodowy ukad nerwowy, ukad endokrynny. Mechanizm tego dziaania jest zoony. Ujawnia si ju na poziomie komrkowym i tkankowym jako skutek bez-poredniego wpywu alkoholu i jego gwnego metabolitu aldehydu octowego. Poprzez zaburzenie ukadu neuroprzekanikw wpywa negatywnie na psychik, powodujc zaburzenia nastroju, lki, patologiczne funkcjonowanie ukadu wege-tatywnego i inne. Cz dolegliwoci wynika nie z bezporedniego negatywnego wpywu etanolu, lecz jest skutkiem zwizanego z naduywaniem alkoholu trybu ycia zaniedbywania diety, higieny osobistej, ulegania urazom i wypadkom itp. (Habrat i in., 2002).

5.3. Uzalenienie od alkoholu i jego skutki

Uzalenienie si jest procesem, w ktrym mona wyrni kolejno nastpujce po sobie fazy. Najbardziej znan i uyteczn propozycj teoretyczn w tym zakresie s fazy uzalenienia opisane przez wybitnego znawc problemw alkoholizmu Elvina Mortona Jellinka. Wyrni on cztery podstawowe fazy rozwoju choroby alkoho-lowej (Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda, 2006):1. Prealkoholiczna faza objawowa dotyczy pewnej grupy ludzi, ktrzy zaczynaj

od konwencjonalnego stylu picia, ale odczuwaj wyjtkowo pozytywnie wpyw alkoholu na swj organizm i psychik. Upicie si przynosi im ulg i pozwala roz-adowa napicie emocjonalne, stres, uatwia kontakty interpersonalne. Z cza-sem alkohol staje si lekarstwem na nieprzyjemne stany emocjonalne i sposo-bem radzenia sobie z trudnociami. Okazjonalne picie staje si coraz czstsze, osoby predysponowane zaczynaj aktywnie poszukiwa kontaktu z alkoholem. Upoledzeniu ulega zdolno radzenia sobie ze stresem i wasnymi emocjami bez obecnoci alkoholu, co prowadzi do codziennego picia. Konsekwencj jest wzrost tolerancji, czyli konieczno wypicia wikszej dawki alkoholu dla uzyska-nia wczeniejszego podanego i przynoszcego ulg efektu.

28

2. Faza zwiastunowa cech charakterystyczn tej fazy jest wystpowanie palimp-sestu alkoholowego, czyli stanu, w ktrym czowiek, pomimo e nie straci przy-tomnoci, nie moe sobie przypomnie swojego postpowania i okolicznoci zwizanych z piciem. Stan ten potocznie okrela si jako przerw w yciorysie lub urwanie si lmu. Zwiastunem uzalenienia s powtarzajce si palimp-sesty, wystpujce po spoyciu stosunkowo nieduej dawki alkoholu. Do zabu-rze pamici dochodzi te u osb, u ktrych nie nastpuje proces uzalenienia. Przewanie wi si one z wypiciem duej dawki alkoholu w stanach wyczer-pania zycznego i psychicznego. Pod koniec fazy zwiastunowej czowiek corazbardziej koncentruje si na alkoholu, poszukuje okazji do upicia si, pe w po-piechu itp.

3. Faza krytyczna to okres utraty kontroli nad piciem, co przejawia si nieodpar-t chci picia a do osignicia stanu upojenia. Osoba nie potra pi w spo-sb umiarkowany, gdy spoyje pierwsz dawk alkoholu nie moe przesta pi, odczuwa przymus zyczny picia. Okresowo jednak potra si powstrzyma odwypicia pierwszego kieliszka. Rozwaj si takie objawy uzalenienia, jak sa-mooszukiwanie, odizolowanie od otoczenia, zaniedbywanie obowizkw, kon-centracja na piciu i utrata innych zainteresowa, obnienie popdu seksualnego, epizody alkoholowej zazdroci, gromadzenie zapasw alkoholu itp.

4. Faza chroniczna to okres wielodniowego upania si (tzw. cigi picia) z pe-nymi objawami uzalenienia wraz z utrat zasad moralnych, zaburzeniami sfe-ry poznawczej, mylenia i zdolnoci oceny faktw, lkami, obnieniem spraw-noci motorycznej. Cech charakterystyczn fazy chronicznej jest zmniejszenie tolerancji na alkohol. U okoo 10% alkoholikw mog wystpi psychozy alko-holowe.

Nieodcznym skadnikiem uzalenienia jest zesp abstynencyjny, ktry w przy-padku alkoholu wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdro-wotnych ICD-10 charakteryzuje si wystpowaniem co najmniej trzech z nastpu-jcych objaww: drenie jzyka, powiek i wycignitych rk, pocenie si, mdoci i wymioty, tachykardia lub wzrost cinienia ttniczego, pobudzenie psychoruchowe, ble gowy, bezsenno, ze samopoczucie lub osabienie, przemajce omamy lub iluzje, napady drgawkowe.

W przypadku majaczenia rozpoznaje si delirium tremens (Midzynarodowa klasy-kacja chorb, 1994).

W stanie godu alkoholowego zachowanie alkoholika moe by nieprzewidywal-ne, nieodpowiedzialne i agresywne. Ciki zesp abstynencyjny moe zakoczy si mierci uzalenionego. Chroniczny alkoholizm prowadzi do zaburzenia wielu funkcji psychicznych, m.in. mylenia reeksyjnego, uczu wyszych i postaw mo-ralnych oraz wyniszczenia zycznego organizmu (Cekiera, 2001).

Obecnie panuje tendencja do rozpatrywania skutkw uzalenienia od alkoholu w kategoriach problemw alkoholowych, obejmujcych wszystkie, nie tylko jed-nostkowe, skutki alkoholizmu. Zalicza si do nich m.in. (Mellibruda, Sobolewska--Mellibruda, 2006): uszkodzenia zdrowia u nadmiernie pcych osb dorosych (zaburzenia uka-

du trawiennego, krenia, endokrynologiczne, choroby puc, zaburzenia neu-rologiczne, nowotwory, urazy), do ktrych dochodzi u pacjentw podstawowej

29

i specjalistycznej opieki zdrowotnej. Szacuje si, e w Polsce problemy te doty-cz okoo 2 000 000 osb. Proces degradacji zdrowotnej (samozniszczenie osb uzalenionych od alkoholu) dotyczy osb z rozpoznanym alkoholizmem, ktre wymagaj leczenia w wyspecjalizowanych stacjonarnych lub ambulatoryjnych placwkach leczenia odwykowego. W Polsce do leczenia odwykowego kwali-kuje si od 700 000 do 900 000 osb;

uszkodzenia rozwoju psychozycznego pcej modziey dotycz powanychszkd zwizanych z naduywaniem alkoholu i wystpuj u okoo 1015% popu-lacji w wieku od 15 do 18 lat;

alkoholow dezorganizacj rodowiska pracy jest ona skutkiem spoywa-nia alkoholu w miejscu pracy, co prowadzi do wypadkw, obnienia wydaj-noci pracy, wysokiej absencji. Zjawisko alkoholizmu dotyczy te duej grupy osb bezrobotnych, co przyczynia si do patologizacji tego rodowiska i utrud-nia znalezienie pracy;

amanie prawa i porzdku przez osoby nietrzewe popenianie przestpstw w stanie nietrzewym, przemoc wobec czonkw rodziny, prowadzenie pojaz-dw pod wpywem alkoholu itp.

W zwizku z tym uzalenienie od alkoholu naley traktowa jako niezwykle szko-dliwe dla samego alkoholika, jego rodziny i spoeczestwa zaburzone funkcjono-wanie, ktre moe doprowadzi do przedwczesnej mierci.

Wikszo programw terapii alkoholikw zawiera elementy Programu 12 Krokw Anonimowych Alkoholikw. Wsplnota AA i sposb jej dziaania oraz procesy za-chodzce w czasie spotka terapeutycznych s szeroko opisywane w literaturze przedmiotu. Proces terapii alkoholizmu odbywa si w trzech etapach: zaprzesta-nia picia, agodzenia negatywnych skutkw wynikajcych z naduywania alkoho-lu oraz utrzymywania penej abstynencji. Terapia ukierunkowana jest na identy-kacj przyczyn alkoholizowania si, wzbudzania motywacji do zaprzestania picia oraz zapobieganie nawrotom (tu du rol odgrywa terapia grupowa, podczas kt-rej abstynencja podlega spoecznej kontroli). Psychoterapia wspierana jest metoda-mi farmakologicznymi. Wykazano, e czenie psychoterapii i farmakoterapii przy-nosi zdecydowanie lepsze efekty, ni stosowanie kadej z tych metod osobno (Ce-kiera, 2001; Habrat, 2002).

5.4. Alkoholizowanie si modziey

Niezalenie od rozbienych wynikw bada epidemiologicznych od kilkunastu lat narasta w Polsce problem alkoholizowania si dzieci i modziey. Obserwuje si, e szeroko rozumiane problemy z naduywaniem alkoholu dotycz coraz wikszej grupy nieletniej populacji. Jednoczenie obnia si wiek tzw. inicjacji alkoholowej oraz zmniejsza liczba cakowitych abstynentw. Zjawisko to dotyczy modziey po-chodzcej z rnych rodowisk (nie tylko patologicznych), dla ktrej alkohol jest sposobem na spdzenie czasu wolnego, zwizany jest z zabaw, rnego rodzaju imprezami i spotkaniami towarzyskimi. Dla przykadu brytyjskie badania wska-zuj, e po napoje alkoholowe siga blisko 95% nastolatkw w Wielkiej Brytanii (Lowe i in., 2000: 186), z czego okoo 10% wie si z naduywaniem alkoholu.

Picie alkoholu i uywanie innych rodkw psychoaktywnych przez modych lu-dzi jest gwnym czynnikiem wpywajcym na pogorszenie si ich stanu zdro-wia. W Wielkiej Brytanii jest to najczstsza przyczyna inwalidztwa i mierci w grupie wiekowej 1521 lat (Lowe i in., 2000: 30). Zjawisko to jest na tyle gro-

30

ne i powszechne, e cz badaczy zagadnienia postuluje wprowadzenie terminu alkoholizm modzieczy. Zesp ten miaby by rozpoznawalny ze wzgldu na cha-rakterystyczne cechy, takie jak zoliwy i galopujcy przebieg. Uzalenienie rozwi-ja si ju po dwch, trzech latach intensywnego upania si, co jest wynikiem sil-nego wpywu etanolu na jeszcze niedojrzay orodkowy ukad nerwowy oraz za-burze rozwoju osobowoci, przejawiajcych si niewyksztaceniem uczuciowoci wyszej, egoizmem, antyspoecznym zachowaniem. Alkoholizm modzieczy mia-by si rwnie cechowa szczeglnie wyniszczajcym wpywem na rozwj zycznynastolatkw, np. burzliwym przebiegiem stanw majaczeniowych (Nowak, Wysoc-ka, 2001: 99).

Wobec istotnego znaczenia tego problemu pojawia si pytanie, co jest przyczyn naduywania alkoholu przez modzie oraz jak specyczn rol spenia alkoholw ich yciu. Cz negatywnych motyww sigania po alkohol przez modych lu-dzi pokrywa si z motywami osb dorosych (uwolnienie od stresu, poprawienie samopoczucia), cz jednak ma dla modziey szczeglne znaczenie. Modzi lu-dzie zaczynaj pi przewanie w grupie, co wskazuje na to, e alkohol zaspoka-ja wane potrzeby spoeczne potrzeb aprobaty, akceptacji i przynalenoci do grupy oraz identykacji z grup.

Wpyw spoeczny grupy na nastolatka odbywa si poprzez wyran i aktywn pre-sj na spoywanie alkoholu; modelowanie (naladowanie) zachowa rwienikw, ktrzy naduywaj alkoholu oraz niewaciw percepcj picia przez kolegw, uzna-nie, e upanie si jest powszechne i reprezentatywne (Lowe i in., 2000). Piciealkoholu przez modzie moe spenia powan funkcj instrumentaln, np. we wczesnym okresie adolescencji moe by swego rodzaju przepustk do grupy r-wieniczej oraz poprawia pniejsze w niej relacje. Naduywanie alkoholu jest te zwizane z ksztatowaniem si poczucia tosamoci, chci podwyszenia statusu spoecznego i prb dorwnania dorosym.

Wanym determinantem zachowa alkoholowych modziey jest rodowisko rodzin-ne i jego oddziaywania socjalizujco-wychowawcze. Rodzice przekazuj swoim dzie-ciom przekonania i postawy, rwnie te zwizane z piciem alkoholu. Warto te za-znaczy, e wedug bada najsilniejszy wpyw na picie alkoholu przez dzieci i mo-dzie wywiera intensywnie pcy ojciec. Brytyjscy badacze problematyki wskazu-j take na zwizek midzy postawami rodzicw wobec sigania po alkohol przez modzie a prawdopodobiestwem picia przez dzieci alkoholu w wieku dojrzewa-nia. Umiarkowane wsparcie i kontrola, umiarkowany poziom picia w rodzinie i umiarkowane postawy rodzicw wobec picia alkoholu przez ich dzieci wpywaj na ksztatowanie si u modziey rozsdnych zachowa zwizanych z piciem. Sabe wsparcie i kontrola, nasilone picie rodzicw i obojtne postawy wobec picia alko-holu przez wasne dzieci wi si z nasileniem picia alkoholu u tych dzieci (Lowe i in., 2000: 179180). Pozytywny wpyw na zachowania alkoholowe modziey wywiera waciwa struktura i dynamika rodziny.

31

6. Nikotynizm i inne uzalenienia

6.1. Uzalenienie od tytoniu

Skad, pochodzenie oraz sposb zaywania tytoniuHistoria palenia tytoniu siga odlegych czasw i dotyczy wielu kultur. Zwyczaj pa-lenia i wdychania dymu z rnych zi by popularny w wielu prastarych spoecz-nociach, palili m.in. Babiloczycy i Chaldejczycy, o czym donosi grecki historyk i podrnik Herodot z Halikarnasu (V wiek p.n.e.). W chiskich kronikach od-naleziono zapisy, z ktrych wynika, e palenie tytoniu byo tam znane ju w sta-roytnoci. Bez wtpienia tyto palili staroytni meksykascy Aztekowie, o czym wiadcz fajki odnalezione w ich grobowcach. Do Europy tyto przywdrowa wraz z marynarzami i kolonizatorami Ameryki Pnocnej pod koniec XVI wieku, palony by w niemal caej Europie. Portugalczycy i Hiszpanie rozpoczli upraw ty-toniu w swoich koloniach, gwnie w Indiach, Japonii i Chinach. Do Polski tyto zosta sprowadzony z Turcji przez ambasadora Pawa Uchaskiego (1590 rok), kt-ry podarowa zasuszone licie Annie Jagiellonce w celu wzbogacenia jej zielnika. W 1650 roku sejm polski uzna, e palenie tytoniu jest nieszkodliwe i zezwoli na jego upraw (jednoczenie opodatkowa produkcj i uywanie). Pod koniec XVII wieku uprawa tytoniu bya ju w Polsce powszechna, a w XVIII wieku popularne stao si zaywanie tabaki (Cekiera, 2007).

Zwyczaj palenia tytoniu w postaci dzi najpowszechniejszej, czyli palenia papiero-sw, spopularyzowa si najpniej i pochodzi z Hiszpanii (wczeniej palono gw-nie fajki i cygara). Na skal przemysow papierosy zaczto produkowa w Hawa-nie na Kubie w poowie XIX wieku. W historii stosunek do palenia zmienia si. Tyto by zarwno zachwalany, polecany jak lekarstwo, jak i postrzegany jako za-groenie i grzech tak, e palenie karano nawet mierci (Cekiera, 2007).

Palenie tytoniu jest rozpowszechnionym na caym wiecie uzalenieniem. Uzale-nienie powoduje zawarty w tytoniu alkaloid nikotyna (substancja o wzorze che-micznym C10H14N2). Nazwa ta pochodzi od nazwiska XVI-wiecznego francuskiego lekarza Jeana Nicota, ktry zaleca palenie tytoniu jako lekarstwo na migren.

Obecnie nikotyna zaliczana jest przez wiatow Organizacj Zdrowia do substan-cji trujcych i uzaleniajcych (znajduje zastosowanie w przemyle m.in. jako skad-nik rodkw owadobjczych) (Cekiera, 2007). Zaywanie nikotyny odbywa si po-przez spalanie lici tytoniu i wdychanie dymu (papierosy, cygara, fajka), ucie (ty-to do ucia), wciganie nosem (tabaka).

Nikotyn zawieraj roliny z rodzaju Nicotiana (tyto) z rodziny psiankowatych, obejmujcych okoo 100 gatunkw rolin zielonych i krzeww, pochodzcych gw-nie z Ameryki Poudniowej i Meksyku. Obecnie tyto uprawiany jest w klimacie tropikalnym, subtropikalnym i w stree klimatu umiarkowanego (w tym w Polsce).Nazwa tytoniu pochodzi od osmasko-tureckiego ttn, co znaczy dym.

Najczciej uprawiany jest tyto szlachetny (Nicotiana tabacum) rolina jedno-roczna o owalnych lub szerokich lancetowatych liciach, rowych lub czerwonych (rzadziej biaych) kwiatach, ktrej licie zawieraj do 3% nikotyny. Drugim najbar-dziej rozpowszechnionym gatunkiem jest Nicotiana rustica (tabak), ktrej nazwa pochodzi od regionu w poudniowo-wschodnim Meksyku Tabasco, gdzie bya

32

uprawiana przez Indian w czasach prekolumbskich. Jest to rolina dwuletnia o ja-jowatych liciach i zielonotych kwiatach zawierajca znaczne iloci alkaloidw (1,58%), takich jak nikotyna, nikoteina, anatalbina, anabazyna i inne. Z tabaku produkowany jest gorszy gatunek tytoniu (tzw. machorka) oraz tabaka (sproszko-wany tyto wywoujcy kichanie). Uprawia si te uwaane za szlachetne gatunki tabaku (np. Nicotiana latissima), charakteryzujce si silnym aromatem, przezna-czone gwnie do palenia w fajkach (Cekiera, 2007).

Dziaanie nikotyny na organizm i psychik oraz skutki uzalenieniaDzi szkodliwo palenia tytoniu nie jest poddawana w wtpliwo, a czynno ta jest ocjalnie uznana przez WHO za uzalenienie. Zgodnie z Midzynarodow kla-sykacj chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 uzalenienie od tytoniu to ze-sp objaww behawioralnych, zjologicznych i zmian w procesach poznawczych,ktre s nastpstwem systematycznego uywania tytoniu. Objawami tego zespou s: silna potrzeba (przymus) uywania tytoniu, trudno kontrolowania tego za-chowania, uporczywe palenie mimo szkodliwych nastpstw, stawianie palenia po-nad innymi zajciami obligatoryjnymi, zwikszajca si tolerancja, wystpowanie objaww zespou abstynencyjnego w sytuacji nagego odstawienia.

Nikotynowy zesp abstynencyjny jest zjawiskiem powszechnym, tak e kada osoba uzaleniona odczuwa jego niektre objawy kilka razy dziennie, co jest przyczyn sigania po kolejne papierosy. Negatywne odczucia zyczne i psychiczne sprawia-j, e uzalenieni pal bezporednio po przebudzeniu, a czasem nawet przerywaj sen, by zapali noc (Habrat i in., 2002).

Wedug Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 nikotynowy zesp abstynencyjny moe wystpi u osoby, ktra nagle odstawia lub znacznie zmniejszya ilo nikotyny dostarczanej do organizmu. Do rozpo-znania zespou konieczne jest odnotowanie przynajmniej dwch z nastpujcych objaww: gd produktw zawierajcych nikotyn, ze samopoczucie lub osabienie, lk, nastrj dysforyczny, draliwo i niepokj, bezsenno, wzmoony apetyt, zwikszony kaszel, owrzodzenia jamy ustnej, trudnoci w koncentracji.

Z nieujtych w Midzynarodowej klasykacji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 objaww zespou abstynencyjnego w literaturze przedmiotu wymienia si te: ble gowy, subiektywnie odczuwane upoledzenie pamici, zmczenie, trud-noci w zasypianiu lub ospao, zaparcia, kurcze miniowe, wzmoon potli-wo, obnienie czstotliwoci ttna. Natomiast wystpowanie lku jako skado-wej nikotynowego zespou abstynencyjnego jest dyskusyjne ze wzgldu na fakt, e lki pojawiaj si ju w fazie podejmowania decyzji o rzuceniu palenia (Habrat i in., 2002).

Objawy zespou abstynencyjnego s szczeglnie intensywne w pierwszym tygodniu po zaprzestaniu palenia, ale wikszo z nich ustpuje po trzech lub czterech ty-godniach. Naley zaznaczy, e istnieje due zrnicowanie indywidualne w tym zakresie, a wikszo uzalenionych odczuwa ch zapalenia przez wiele miesicy, a nawet lat.

33

Mechanizm biologicznego uzalenienia od nikotyny, podobnie jak w przypadku innych substancji, nie zosta jeszcze szczegowo wyjaniony. Stwierdzono, e ni-kotyna dziaa antagonistycznie na jeden z typw receptorw cholinergicznych (na-zwanych receptorem nikotynowym), ktry wystpuje w orodkowym ukadzie ner-wowym i zczach nerwowo-miniowych w miniach szkieletowych. Sama sty-mulacja tych typw receptorw nie ma charakteru wzmacniajcego (nagrody), ale nikotyna powoduje wzrost wydzielania dopaminy w jdrze plecym (orodku nagrody), gdzie receptory nikotynowe wystpuj w duym zagszczeniu (Kalat, 2006). Okazao si te, e nikotyna prowadzi do zwikszenia wydzielania dopami-ny w tych samych komrkach jdra pksiycowego, co kokaina. Oprcz nikoty-ny uzalenienia mog wywoywa jeszcze inne substancje zawarte w dymie papie-rosowym. Zaprzestanie palenia wywouje podobne reakcje jak przy nagym odsta-wieniu lekw antydepresyjnych (Habrat i in., 2002). Czsta intoksykacja nikotyn sprawia, e po jej odstawieniu spada oglna wraliwo neuronw jdra pksiy-cowego, a w rezultacie inne czynniki osabiaj swj nagradzajcy charakter. Opisa-ny wyej biologiczny mechanizm dziaania nikotyny wyjania w pewnym stopniu, dlaczego podawanie lekw antydepresyjnych pomaga osobom rzucajcym palenie (Kalat, 2006).

Palenie tytoniu wywouje te stosunkowo szybko uzalenienie psychiczne, zwi-zane z czynnikami sytuacyjnymi (np. presj spoeczn rwienikw) czy zagodze-niem niepokoju manipulacyjnego. Osoby palce s na og wiadome negatywnych skutkw zwizanych z uzalenieniem, ale stosuj mechanizmy obronne, takie jak bagatelizowanie problemu, racjonalizowanie go czy te dystansowanie si od niego w formie artw (Habrat i in., 2002).

Lista szkodliwych efektw palenia tytoniu jest niezwykle duga. Niektre dolegliwo-ci, np. kaszel, trudnoci w oddychaniu, brak smaku, doskwieraj palaczom na co dzie, ale inne to odlege w czasie nastpstwa, takie jak choroby serca i nowotwory.

System nerwowy naogowego palacza praktycznie cay czas jest zatruty nikotyn. Negatywne zmiany zachodz w ukadzie oddechowym (krtani, tchawicy, oskrze-lach, pucach), ukadzie krenia (zaburzenia pracy rytmu serca, nadcinienie), ukadzie pokarmowym (brak smaku, apetytu, dolegliwoci odkowe, mdoci), zaburzeniu ulega percepcja (trudnoci w koncentracji uwagi, osabienie wzroku i innych zmysw) (Cekiera, 2001).

agodzenie skutkw nikotynowego zespou abstynencyjnego nie jest celem samym w sobie, ale stanowi wany element leczenia uzalenie od tytoniu. Najczciej sto-suje si w tym celu nikotynow terapi zastpcz (NTZ), polegajc na podawaniu przez pewien czas nikotyny inn drog ni wdychanie dymu tytoniowego. Su do tego tabletki, gumy do ucia, plastry naklejane na skr, inhalatory, spreje, aero-zole i inne. Dziki nim do organizmu zostaje dostarczona stosunkowo maa dawka nikotyny, co znacznie agodzi skutki odstawienia oraz przerywa acuch zachowa zwizanych z paleniem (odruch zapalania, manipulowania papierosem itp.). Sku-teczno nikotynowej terapii zastpczej zostaa potwierdzona empirycznie, a oso-by j stosujce maj wiksze szanse na powodzenie w walce z naogiem (dotyczy to szczeglnie krtkotrwaej, kilkutygodniowej lub kilkumiesicznej abstynencji; du-goterminowe efekty nie s ju tak jednoznaczne) (Habrat i in., 2002).

W leczeniu uzalenienia stosuje si te preparaty, ktre wywouj odruch wstrtu do palenia (np. zastrzyki dominiowe z kamfory, pukanie ust roztworem azotu srebra o steniu 1%) (Cekiera, 2001).

Du skuteczno (wysz ni w przypadku NTZ) wykazuje podawanie osobom uzalenionym bupropionu, leku zwikszajcego przewodnictwo dopaminergicz-ne i noradrenergiczne. Stosuje si go w dziennej dawce 300 mg przez okoo siedem

34

tygodni (zaczyna si od siedmiu do dziesiciu dni przed terminem zaprzestania pa-lenia). Lek ten agodzi objawy zespou abstynencyjnego oraz zapobiega wystpieniu objaww depresyjnych i zmniejsza przyrost masy ciaa po rzuceniu palenia. Nieste-ty posiada te liczne przeciwwskazania nie moe by podawany m.in. osobom z zaburzeniami odywiania, po przebytych napadach drgawkowych, przyjmuj-cych niektre inne leki. Skuteczno leczenia naogu zwiksza czenie nikotyno-wej terapii zastpczej z podawaniem bupropionu, czyli dwch metod farmakotera-peutycznych o dowiedzionej skutecznoci (Habrat i in., 2002).

Leczenie uzalenienia od tytoniu nie moe ogranicza si do farmakoterapii i ago-dzenia skutkw uzalenienia zycznego, konieczna jest rwnie szeroko rozumianapsychoterapia. Jej celem powinna by reorganizacja postaw i zachowa oraz wspie-ranie zmian w osobowoci pomagajcych w zerwaniu z naogiem i pozostawaniu w abstynencji. Towarzyszy temu powinna promocja zachowa prozdrowotnych oraz edukacja na temat szkodliwoci palenia w oparciu o aktualny stan wiedzy, co jest te podstaw prolaktyki (Cekiera, 2007).

6.2. Inne uzalenienia (hazard, uzalenienie od komputera i Internetu, pracoholizm)

Istnieje grupa zjawisk, kojarzonych z uzalenieniami, ktre w cisym tego so-wa znaczeniu uzalenieniami nie s. S to zaburzenia okrelane jako pracoholizm, seksoholizm, patologiczny hazard czy te uzalenienie od komputera i Internetu. Jak atwo zauway, cech wspln tych uzalenie jest brak substancji zycznejlub chemicznej (takiej jak lek, narkotyk, alkohol), od ktrej organizm mgby si uzaleni i ktrej niedobr w formie zespou abstynencyjnego mgby odczuwa. Dyskusyjna jest rwnie sprawa dziaania podstawowych mechanizmw uzale-nie w przypadku omawianych dysfunkcji. Obecnie wydaje si dominowa pogld, e problemu nie stanowi czynnik uzaleniajcy w postaci nadmiernej pracy czy ko-rzystania z komputera, lecz samo zachowanie, ktre jest, kompulsywne (natrt-ne) i nad ktrym czowiek traci kontrol (Majchrzak, Ogiska-Bulik, 2006; Gu-erreschi, 2005).

6.2.1. Hazard

Zgodnie z przytoczonym wyej pogldem o aktualnie obowizujcej klasykacjizaburze psychicznych i zaburze zachowania wedug Midzynarodowej klasyka-cji chorb i problemw zdrowotnych ICD-10 hazard nie jest traktowany jako uza-lenienie, ale jako zaburzenie nawykw i popdw (impulsw), (F63.0). By rozpo-zna patologiczny hazard, konieczne jest stwierdzenie, e (Midzynarodowa klasy-kacja chorb, 1994): wystpiy co najmniej dwa epizody grania w okresie co najmniej jednego roku, epizody te nie przynosz zysku, ale s kontynuowane pomimo zego samopoczu-

cia i zakcania codziennego funkcjonowania, osoba odczuwa niepohamowany popd do grania i nie moe nad nim zapa-

nowa, osoba pochonita jest mylami i wyobraeniami zwizanymi z graniem.

35

Liczne badania wykazuj, e moliwo wygranej nie jest podstawowym motywem grania dla patologicznych hazardzistw. Podejmuj oni gr, gdy jest to dla nich czynno podniecajca (wzrasta np. ttno gracza), a zapotrzebowanie na mocne wraenia jest u hazardzistw bardzo wysokie. Prbowano wyjani to zjawisko na gruncie teorii uczenia si (m.in. z zastosowaniem skinnerowskich modeli warun-kowania).

Niezalenie od klasykacji i teoretycznych sporw dotyc