Mirosław Wawrzyński FUNDACJE W POLSCE

Mirosław Wawrzyński

FUNDACJE W POLSCE

Publikacja wydana przez

CENTRUM INFORMACJI DLA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH BORDO

Warszawa 1997 Copyright© Program Phare Dialog Społeczny, Fundusz Współpracy, 1997

Mirosław Wawrzyński, Fundacje w Polsce

SPIS TREŚCI

I. WPROWADZENIE 3

II. CO KRYJE W SOBIE OKREŚLENIE “FUNDACJA”? 5

a. Różnice pomiędzy fundacją a stowarzyszeniem i spółką z ograniczoną odpowiedzialnością

6

b. Fundacje w Stanach Zjednoczonych Ameryki 8

c. Niemieckie fundacje polityczne 9

III. KRÓTKI ZARYS HISTORII FUNDACJI W POLSCE 10

a. Fundacje do utraty niepodległości (1795) 10

b. Fundacje do I wojny światowej (1914-1918) 15

c. Fundacje do 1952 roku 17

d. Fundacje od 1984 roku do dzisiaj 21

IV. FUNDACJE A ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W POLSCE 26

a. Rola i miejsce fundacji w trzecim sektorze 28

b. Rola państwa a fundacje 30

c. Przenikanie sektora publicznego do trzeciego sektora na przykładzie fundacji 30

V. FUNDACJE A SAMORZĄD TERYTORIALNY 33

a. Samorząd terytorialny w Polsce 33

b. Fundacje a samorząd terytorialny 34

VI. ZAKOŃCZENIE-PODSUMOWANIE 37

VII. BIBLIOGRAFIA 41

a. Pozycje opublikowane 41

b. Raporty i sprawozdania fundacji z lat 1992 - 1996 42

c. Czasopisma 42

VIII. PRZYPISY 43

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. - 2 -


Świat, który stworzyliśmy do dzisiaj, będący wynikiem naszego dotychczasowego myślenia, ma problemy, które nie mogą zostać rozwiązane przy pomocy tych samych sposobów myślenia, które

służyły nam do ich stworzenia. Albert Einstein

Przyszłość jest otwarta. Zależy ona od nas; od nas wszystkich. Zależy od ttego, co my i wielu innych

ludzi czynimy i czynić będziemy: dziś, jutro i pojutrze. A to co czynimy i czynić będziemy, zależy z kolei od naszego myślenia; i od naszych życzeń, naszych nadziei, naszych obaw. Zależy od tego, jak widzimy

świat i jak oceniamy otwarte możliwości przyszłego. Karl R. Popper

Polska przegrywała w swojej historii, bo nie potrafiła się na czas i dostatecznie zreformować. Pamięć

okrzepną nasze instytucje. Ic kształt określi tempo rozwojugospodarki i sposób działania polityki na o tym powinna nam towarzyszyć w nadchodzących miesicach i latach, gdyż w tym czasie ostatecznie

wiele lat. Stawka jest więc ogromna - są nią warunki życia obecnych i przyszłych pokoleń. Leszek Balcerowicz

I. WPROWADZENIE Na początku XX w niemiecki socjolog Max Weber określał system biurokratyczny jako najdoskonalszą formę organizacji państwa pozwalającą na sprawne i skuteczne załatwianie spraw. Pod koniec dwudziestego wieku system administracyjno - biurokratyczny państwa nie jest w stanie podołać szeregu problemom nurtującym życie społeczne. Narkotyki, ubóstwo, alkoholizm, bezrobocie, spadek poczucia bezpieczeństwa, problemy osób niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo, ludzie cierpiący na różnego rodzaju choroby, AIDS, problemy rodzin niepełnych, ochrona środowiska naturalnego, zjawisko bezdomności, niski poziom edukacji oraz wiele jeszcze innych spraw to problemy z którymi nie jest w stanie się uporać żaden system państwowy, samorządowy.

Jeszcze kilka lat temu, gdy w Polsce istniał inny ustrój socjalistyczny, do wielu z nas nie docierało to, że może istnieć tyle spraw, które obecnie są naszym życiem codziennym. Ustrój socjalistyczny nie rozwiązywał szeregu. Wielu z nich nie przyjmował do wiadomości. Sprzyjał tworzeniu mechanizmów, które zakazywały poruszać określone sprawy społeczne w środkach masowego przekazu. Sprawa bezdomności nie istniała oficjalnie w życiu publicznym, aż do końca lat osiemdziesiątych.

Nowy ustrój w którym się obecnie znajdujemy, oparty na gospodarce wolnorynkowej nie jest w stanie rozwiązać szeregu spraw pomimo, że głośno się o nich mówi, dyskutuje. Co gorzej pojawiają się nowe problemy. Oznacza to, że nie od systemu ustroju, jaki panuje w danym kraju, zależy rozwiązywanie spraw społecznych. Wyobrażenie, że na przykład system liberalny a co za tym idzie “niewidzialna ręka rynku” jest w stanie podołać rozwiązaniu tych spraw jest mylące. System socjalistyczny, który mieliśmy poprzednio też nie był w stanie podołać zaspokojeniu problemów społecznych. W jaki sposób jednostka, stojąc w obliczu szeregu spraw, może je rozwiązać? Czy system państwa jest w stanie podołać szeregu problemom społecznym? Pytania te należą do gatunku tych na które nie ma krótkiej, jednoznacznej odpowiedzi. Po drugiej stronie jest człowiek, rodzina, która może nie być w stanie samodzielnie stawić czoło tym i wielu innym problemom społecznym. Co w końcu dwudziestego wieku możemy zrobić, gdy znajdziemy się w sytuacji, która przekracza nasze możliwości samodzielnego rozwiązania. Kto, co jest w stanie nam pomóc by ten problem przezwyciężyć? Co my możemy sami zrobić, aby zjawisk patologii społecznej, konfliktów społecznych i innych problemów było jak najmniej? Pytania takie można mnożyć. Uzyskać odpowiedź na nie jest


str. - 3 -


sprawą łatwą. W rozwiązywaniu problemów pomagały i pomagają nam różnego typu instytucje: państwowe, samorządowe, prywatne, społeczne. Fundacje stanowią jedną z takich instytucji. Fundacje stanowią jedno z ogniw systemu państwa, życia społecznego. Pomagają one w rozwiązywaniu wielu z wymienionych uprzednio i wielu jeszcze nie wymienionych spraw nurtujących życie społeczne. Historia tej pomocy sięga XII wieku. System państwa narzuca i egzekwuje określone prawa. Co miesiąc sięgając do kieszeni każdego z nas zapewnia nas o tym, że przejmuje za nas odpowiedzialność za rozwiązywanie wielu spraw. Sposób rozwiązania oraz koszty jakie on ponosi są dalekie od podołania wszystkim sprawom których się podjął rozwiązać. Idąc dalej, tworzy on struktury, które nie są skierowane na szybkie pomaganie i rozwiązywanie problemów. Czasami można spotkać takie, które bronią zastanego stanu rzeczy, uniemożliwiając działanie zapewniające rozwiązanie. Zdąża się tak, że system państwowy wymusza na ludziach bierność, przykładem może tu służyć problem bezrobocia w Polsce oraz świadczenia dla bezrobotnych. Powstała sytuacja w której pozwoliliśmy by powstał mechanizm, w którym części społeczeństwa nie opłaca się pracować, ponieważ dochód z pracy w niewielkim stopniu przekracza poziom zasiłku dla bezrobotnego (dotyczy to niektórych warstw społecznych, zwłaszcza o niskim stopniu wykształcenia). Z drugiej strony istnieją liczne przykłady demonstrujące to, że w przypadku wyzwolenia ludzkiej aktywności ze sztywnych ram biurokratycznych można osiągać wspaniałe efekty. Kilka przykładów obrazujących obecną sytuację w Polsce zaczerpnąłem z publikacji prasowych z września, października 1996. “Nierzetelne gospodarowanie” “Agencja Małych i Średnich Przedsiębiorstw został powołana kilka lat temu celem pomocy tego typu przedsiębiorstwom. Obecnie znajduje się ona w likwidacji ze względu na nierzetelność i niegospodarność jej zarządu według ocen NIKu. W latach 1993-1995 przyniosła straty finansowe liczone w setki tysięcy złotych.”, (Rzeczpospolita IX.1996). “Trudno przetrwać do końca roku” “W województwie olsztyńskim znajduje się 15 domów dziecka. Koszt utrzymania jednego dziecka w takim domu wynosi 605 złotych (średnia krajowa 900). Pomimo tego do końca 1996 roku brakuje olsztyńskim domom 14 procent rocznego budżetu. Placówki nie dostają pieniędzy na opał, energię, wodę, gaz, telefony, środki czystości, odzież, obuwie i przyboru szkolne. Nie ma żadnych pieniędzy na usamodzielnienie wychowanków, kieszonkowe remonty.”, (Rzeczpospolita 6.IX. 96). “Bank Żywności” “W od marca 1994 do lipca 1996 roku Bankowi Żywności udało się zgromadzić i rozdysponować wśród potrzebujących 996 ton żywności o wartości 634434 złotych. W ciągu jednego miesiąca zbiera i obdziela potrzebujących żywnością przeterminowaną ale jadalną, na sumę 100 tysięcy złotych. Na każdą złotówkę wpisaną po stronie kosztów banku przypada pozyskana żywność równa 5 złotym. Wszystkie te działania są możliwe dzięki pracy sześciu osób zatrudnionych etatowo w Fundacji Bank Żywności oraz rzeszy wolontariuszy pomagających przy zbieraniu i dystrybuowaniu żywności.”, (Polityka 7.IX. 96). “Prywatny program ochrony żółwia błotnego państwa Jabłońskich”. “Od lat siedemdziesiątych państwo Jabłońscy realizują prywatny program ochrony ginącego gatunku żółwia błotnego w południowo wschodnich rejonach Polski. Wsiadają do pociągu, samochodu rokrocznie by przejechać kilkaset kilometrów. Liczą populację żółwi, ochraniają miejsca lęgowe. Urzędnik z Ministerstwa Ochrony Środowiska odpowiedział, że ministerstwo nie posiada środków na ochronę żółwi błotnych. Obecnie populacja tych gadów liczy około 300 zwierząt. Państwo Jabłońscy powołali Fundację Ochrony Żółwia Błotnego, której celem jest gromadzenie środków finansowych przeznaczonych na ochronę żółwia błotnego”, (Polityka 7.IX. 96). “Kompromitacja zamiast promocji”


str. - 4 -


“Na polskim stoisku na Targach Książki we Frankfurcie nad Menem była tylko jedna książka Wisławy Szymborskiej (laureatki literackiej nagrody Nobla za 1996), egzemplarz jej ostatniego tomiku “Koniec i początek”. Ktoś ją jednak ukradł przedwczoraj. (...) Stanisław Kajak, przedstawiciel Ministerstwa Kultury na Targach, którego Zdzisław Podkański przysłał tu zamiast Andrzeja Rosnera, uciekł ze stoiska. (...) Nikt nie zorganizował konferencji prasowej na temat Szymborskiej.”, (Gazeta Wyborcza 4.X. 96.). Jest to zaledwie parę spraw, nie będących nawet wierzchołkiem góry lodowej, problemów jakie możemy zaobserwować w Polsce codziennie. Świadczą one o tym, że z jednej strony Państwo podejmując się w naszym imieniu działania na rzecz określonych wartości i spraw, nie jest w stanie ich załatwić. Wykazując się dużymi stratami, brakiem sprawności organizacyjnej. Z drugiej strony są w Polsce ludzie, których praca, inwencja, upór pozwala na dokonywanie czynów rozwiązujących konkretne problemy. Koszty przy tym są optymalne, sprawność organizacyjna wysoka. W powyższych sytuacjach mamy do czynienia ze zderzeniem się systemu biurokratycznego reprezentowanego przez instytucje publiczne, z podejściem kreatywno - elastycznym, które znajduje ujście w postaci fundacji czy innego typu organizacji działających w Polsce. Od kilku lat pracując, współpracując, obserwując fundacje w Polsce i za granicą miałem możność przyglądania się im od wewnątrz, i z zewnątrz. Zetknąłem się z szeregiem różnych opinii na ich temat. Dominują dwa skrajne podejścia. Pierwsze stara się chwalić i uzasadnić potrzebę istnienia tej instytucji. Jest mnóstwo przykładów to ilustrujących. Drugie, wręcz przeciwnie, jest napastliwe, szukające afer w obrębie tej instytucji - i znajdujące je. Brakowało mi spojrzenia obiektywnego, wyważonego, z dystansem do różnego rodzaju euforii i pomówień społecznych, rozgrywek politycznych, afer gospodarczych. Przedstawiając wyłącznie jedną z dwóch skrajności, ginie gdzieś całokształt instytucji fundacji. Bardzo często prowadzi to do powstania stereotypów zarówno w pozytywnym jak i negatywnym sensie. Opierając się na tych zależnościach nie będziemy w stanie zrozumieć istoty fundacji, będącej w danych warunkach finansowo - prawnych oraz ludzi którzy są z nią związani. Zawsze za każdą inicjatywą stoją konkretne ludzkie motywy i możliwości. To ludzkie działania sprawiają, że mówi się o instytucji dobrze lub źle. Przedstawiając historię i teraźniejszość fundacji w Polsce moim celem nie miałem na celu dzielenia świata na dobry i zły poprzez prezentowanie dobrych fundacji i złych instytucji państwowych “Jak zła organizacja państwa hamuje pracę dobrych fundacji”. Sprawy są bardziej złożone, o wielu odcieniach szarości, by móc przypisywać tylko złe lub dobre cech. Pokazaniu różnych odcieni fundacji w Polsce, ich roli w zaspokajaniu potrzeb społecznych, barierach i możliwościach, temu celowi ma służyć niniejszy tekst. II. CO KRYJE W SOBIE W SOBIE OKREŚLENIE “FUNDACJA”? Ustawodawca w określeniu fundacji w ustawie z 1984 roku oraz z 1991 nie precyzował dokładnie co rozumie pod tym pojęciem. Pozostawił szerokie pole manewru związane z tym, że fundacje powinien cechować majątek wniesiony przez fundatora /ów oraz cel społeczno-gospodarczy jakiemu ma służyć fundacja. W encyklopediach i opracowaniu państwowym określenie fundacji do wybuchu drugiej wojny światowej znaczyło:

1. “Fundacya to rodzaj osób prawnych, instytucya dla pewnych trwałych celów utworzona i majątkiem uposażona. Fundator, założyciel Fundacyi, zobowiązuje się wydać ze swego majątku pewną część na cel wskazany przez akt Fundacyi, na rzecz wymienionej tam kategorii osób. Zobowiązanie to przechodzi, nie na rzecz osób fizycznych, jeno sama fundacya staje się przedmiotem prawa i dzięki temu pozostaje niezależną od woli i strat majątkowych, które spotkać mogą osoby fizyczne. Powód uzasadniający tworzenie Fundacyi i wyznaczenie jej stanowiska uprzywilejowanego w systemie prawa prywatnego, sprowadza się do nietykalności celów kulturalnych, których osiągnięciu ma Fundacyia służyć”, Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana 1889, s.422.


str. - 5 -


2. “Fundacja jest to majątek ruchomy lub nieruchomy przeznaczony na spełnienie pewnego celu o charakterze społecznym, dobroczynnym, naukowym itp.”, Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Gutenberga, tom V. 3. “Fundacja są to wieczyste darowizny, bądź w zabezpieczonych odpowiednio kapitałach, bądź w nieruchomościach (majątki ziemskie, folwarki, kamienice, ogrody) przeznaczone na cele opieki społecznej przez osoby prawne lub fizyczne bezpośrednio lub drogą zapisów testamentowych”. Polityka społeczna państwa polskiego 1918 - 1935, Warszawa 1935 - Ministerstwo Opieki Społecznej str. 303. Definicje te w okresie II Rzeczypospolitej miały bardzo głębokie i szerokie uzasadnienie. Znajdowało ono swój wyraz w licznych fundacjach ówcześnie istniejących. Kilka z nich wywodziło swoją przeszłość z XIII i XIV wieku. Okres od wybuch drugiej wojny światowej do 1984 roku stanowi wyrwę w ciągłości istnienia fundacji w Polsce. Powodem tego było dwukrotne w tym okresie likwidowanie instytucji fundacji. Pierwsi uczynili to Niemcy. Po raz drugi uczynili to sami Polacy w okresie stalinizmu. Od 1984 roku fundacje można ponownie zakładać w naszym kraju. Do tej pory nie zostało wypracowane ścisłe określenia fundacji. Zamiast tego można wyróżnić cechy ją charakteryzujące. Zgodnie z obowiązującymi przepisami są one następujące: a) fundacja posiada osobowość prawną, b) ma niekorporacyjną strukturę organizacyjną (brak członkostwa jak w stowarzyszeniach), c) ma majątek przeznaczony na realizację celów statutowych, którym ma służyć, d) charakteryzuje ją trwałość realizowanych celów, e) powinna działać zgodnie z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej, f) zobowiązana jest do prowadzenia działalności związanej z użytecznością społeczną lub gospodarczą, w szczególności działania te to: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura, sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków1. a. Różnice pomiędzy fundacją a stowarzyszeniem i spółką z ograniczoną odpowidzialnością W celu łatwiejszego wyodrębnienia fundacji spośród innych instytucji, które mogą działać społecznie bądź gospodarczo zestawiłem podstawowe dane fundacji z takimi samymi dotyczącymi stowarzyszenia oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Fundacja Stowarzyszenie

Spółka z o. o.

Osobowość prawna Tak Tak Tak Podstawa prawna Dziennik ustaw z 6.IV.

1984 roku Nr 21 poz. 97 oraz Dz. U. Nr 19, poz. 82

z 1991

Dziennik Ustaw z 7.IV.1989 Nr 20, poz. 104 Prawo o stowarzyszeniach

Rozporządzenie Prezydenta

Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca z 1934 roku,

artykuły 156-306, znowelizowane w latach

dziewięćdziesiątych Wewnętrzne organy Organ obligatoryjny

1. Zarząd fundacji

Organ fakultatywny 2. Rada Fundacji,

4. Komisje Istnienie tych instytucji

jest uzależnione wyłącznie

wyrażonej w statucie

Organy obligatoryjne: 1. Walne zgromadzenie

członków i.

3. Zarząd

Organy fakultatywne: powołanie i nazwa

stowarzyszenia

Organ obligatoryjny: Zarząd

Wspólników

Organy fakultatywne: Rada Nadzorcza

Kapitał założycielski w przypadku prowadzenia

1000 złotych, gdy fundacja w statucie

Brak takiego 4 tysiące złotych

Kodeks Handlowy,

Zgromadzenie 2. Organ kontrol

3. Rady programowe,

uzależniona od statutu od woli fundatora


str. - 6 -


działalności gospodarczej deklaruje prowadzenie działalności gospodarczej:

jej celom. 2. Na zasadach

określonych w statucie.

Źródło finansowania Środki przeznaczone przez fundatora na realizacje

celów statutowych i / lub prowadzenie działalności

gospodarczej i / lub darowizny, zapisy,

Dochód uzyskany z

działalności gospodarczej że być

przeznaczony do podziału ędzy założycieli,

pracowników fundacji.

Składki członkowskie i / lub darowizny, spadki,

zapisy, dochody z własnej działalności gospodarczej,

majątku stowarzyszenia,

publicznej darowizny, zapisy, subwencje, dotacje

Dochód uzyskany z

działalności gospodarczej że być

przeznaczony do podziału ędzy członków

stowarzyszenia.

Działalność gospodarcza

dodatkowo na rzecz spółki

darowizny, spadki oraz inne dochody

Dochód uzyskany z

działalności gospodarczej że być przeznaczony

do podziału pomiędzy właścicieli spółki decyzją

Wspólników.

Liczba założycieli Fundacje może powołać jedna osoba

Stowarzyszenie posiadające osobowość

przynajmniej 15 osób.

Stowarzyszenie nie posiadające osobowości

Spółkę z ograniczoną osobowością może

powołać jedna osoba.

Zobowiązania z tytułu

osób prawnych

W przypadku przeznaczenia swoich

statutową, która jest

podatkowymi określonymi w ustawie o podatku

dochodowym od osób prawnych, fundacja nie

dochodowego

Podobnie jak w przypadku fundacji,

40 procent podatku dochodowego

obowiązywało do 1996 roku. Od 1997 roku co

roku stopa opodatkowania ma ulegać obniżeniu o 2

% rocznie, by w 2000 roku wynieść 32%. W 1997 roku firma płaci

podatek w wysokości 38 %, gdy uzyska dodatnie saldo finansowe podczas prowadzenia działalności

1. W rozmiarze służącym

mogą być przekazywane: dochody z majątku z

subwencje, dotacje, spadki dochody z ofiarności

monie mo

pomi Zgromadzenia nie mo

pomi

prawną może powołać

prawnej 3 osoby.

podatku dochodowego od dochodów na działalność

zgodna z ulgami

płaci podatku

gospodarczej b. Fundacje w Stanach Zjednoczonych Ameryki W Stanach Zjednoczonych istnieje ponad 35 tysięcy fundacji2. Od 1960 roku ukazuje się katalog fundacji - Fundation Directory. Zawiera on spisy wszystkich fundacji, których aktywa przekraczają 2 miliony dolarów, bądź roczne dotacje (granty) przekraczają 200 000 tysięcy dolarów. Za fundację uważana jest według tego katalogu instytucja spełniająca następujące warunki:

jest organizacją pozarządowa; działającą nie dla zysku (zasada non profit); posiadającą własne fundusze pochodzące zwykle z pojedynczego źródła: od osoby prywatnej, rodziny, bądź korporacji; ma własny program zarządzany przez własną radę (powierników) i zarząd; organizacja ta została powołana w celu wspierania lub pomocy na rzecz: edukacji, życia


str. - 7 -


społecznego, celów charytatywnych, religijnych bądź innych aktywności służących dobru społecznemu, głównie poprzez dokonywanie darowizn na rzecz innych organizacji non profit3.

. Według tego katalogu opublikowanego na rok 1996 w Stanach Zjednoczonych, spełniających powyższe warunki, było 7549 fundacji. Fundacje zostały podzielone na cztery główne typy: a) fundacje niezależne - independent foundation. Niezależna fundacja zajmująca się przyznawaniem dotacji. Ustanowiona w celu pomocy społecznej, edukacyjnej, religijnej, bądź innych celów charytatywnych. Środki na prowadzenie swojej działalności pochodzą od jej założyciela. Może nim być osoba, rodzina, bądź grupa osób. Osoby te decydują o tym na jakie cele mają być przeznaczone środki finansowe. W zależności od dokonywanych darowizn można je także określić jako fundacje “do celów ogólnych”, fundacje do “specjalnych celów” o zawężonym zakresie działania. b) fundacje sponsorowane przez firmy - company-sponsored foundation. Zgodnie z prawem niezależna organizacja ściśle powiązana z firmą, która dostarcza środków finansowych. Decyzje o przyznawaniu darowizn mogą być podejmowane przez radę fundacji w skład której wchodzą przedstawiciele firmy oraz osoby, które nie są z tą firmą związane. c) fundacje operacyjne - operating foundation. Jest to organizacja, która wykorzystuje swoje zasoby w celu prowadzenia swoich własnych badań naukowych, bądź zajmuje się świadczeniem bezpośrednio usług z zakresu opieki społecznej. Środki finansowe pochodzą przeważnie z pojedynczego źródła. Sporadycznie, jeżeli nie w ogóle, zajmuje się działaniami związanymi z rozdzielaniem dotacji na rzecz innych organizacji non profit. Przyznawane dotacje są wtedy bezpośrednio związane z prowadzonymi przez fundacje działaniami. d) fundacja publiczna, społeczna, lokalna - community foundation. Organizacja, której celem jest działalność charytatywna. Środki na swoją działalność uzyskuje z wielu różnych źródeł. Jej celem jest przekazywanie darowizn na cele socjalne, edukacyjne, religijne oraz inne charytatywne na rzecz określonej grupy społecznej bądź regionu. W skład rady takiej fundacji wchodzą różni przedstawiciele społeczności lokalnej na rzecz której ta fundacja działa. Zakres działania jest ograniczony do społeczności która ją powołała4. Zgodnie z powyższą klasyfikacja w katalogu występuje: fundacji niezależnych - 6226 (82,5%), fundacji sponsorowanych przez firmy jest 862 (11,4%), fundacji operacyjnych jest 189 (2,5%), fundacji publicznych jest 272 (3,6 %)5. Fundacje amerykańskie od lat osiemdziesiątych aktywnie uczestniczą w przebudowie systemu społeczno-ekonomicznego w Polsce. Duża część środków finansowych przeznaczonych dla Polski pochodzi właśnie od nich. Znajdujące się w tym katalogu organizacje są dość dużymi i silnymi organizacjami. Celem zobrazowania ich wielkości została sporządzona klasyfikacja fundacji według ich aktywów oraz ogółu przekazywanych przez nie dotacji. Została wyłoniona grupa 100 największych organizacji. W związku z tym spośród tej setki wybrałem pięć tych, które były, bądź są zaangażowane w działalność w naszym kraju. Listę tą otwiera Fundacja Forda będąca na pierwszym miejscu. Jej wielkość aktywów stanowi suma 6,600,562,000 mln (wszystkie dane liczbowe podane w dolarach amerykańskich). Dane z 30. IX 1994 roku. Fundacja Rockefellera znajduje się na 8 miejscu z aktywami w wysokości 2,346,552,922 mln, dane z 31.XII. 1994. The Andrew W. Mellon jest na miejscu 9. Wysokość aktywów tej fundacji wynosi 2,191,323,000 mln. Dane z 31.XII. 1994. Fundacja Charles Stewart Mott jest na miejscu 15 z wysokością aktywów 1,203,825,438 mln. Dane z 31.XII. 1994. Fundacja Braci Rockefeller według tej klasyfikacji zajmuje miejsce 69. Ich aktywa wynoszą 328,342,400. Dane z 31.12.19946. Biorąc pod uwagę ogólną wielkość dotacji na rzecz innych organizacji w Stanach Zjednoczonych, bądź poza jej granicami kolejność takie piątki fundacji przedstawiałaby się następująco: Fundacja Forda jest ponownie na pierwszym miejscu. Ogólna wielkość dotacji wynosi 285,226,002 dolarów amerykańskich. The Andrew W. Mellon jest na miejscu 7. Ogólna wysokość dotacji wynosi 105,627,275. Fundacja Rockefellera jest na miejscu 9 z sumą 93,260,988 dolarów. Fundacja Charles Stewart Mott jest na miejscu 17. Wielkość dotacji tej fundacji jest równa 51,505,688. Open Society Institut (George Soros) jest na miejscu 29. Aktywa tej fundacji wynoszą 6,349,939 dolarów, całość darowizn równa się 33,778,501 dolarów. Dane dotyczą okresu do 31.XII. 1993. Fundacja Braci Rockeffelerów jest poza pierwszą 100 fundacji pod względem ogółu darowizn. Wynoszą one 11,688,508 dolarów amerykańskich7.


str. - 8 -


c. Niemieckie fundacje polityczne Dość niezwykłym zjawiskiem wśród istniejących na świecie fundacji są niemieckie fundacje polityczne. Korzenie ich powstania sięgają lat dwudziestych naszego wieku. Jako pierwsza powstała w 1925 roku w Berlinie Fundacja Friedricha Eberta Do jej założenia przyczynił się zapis testamentowy pierwszego Prezydenta Rzeszy, po ustanowieniu Republiki Niemieckiej, Friedricha Eberta. Przyznawała stypendia dla wyróżniających się proletariuszy. W okresie nazizmu w Niemczech działalność jej została zakazana. Po drugiej wojnie światowej została przywrócona do życia przez Niemiecką Federację Studentów Socjalistycznych w 1946. W 1954 roku nastąpiło zarejestrowanie Fundacji w rejestrze stowarzyszeń w sądzie w Bonn8. Rozwój niemieckich fundacji politycznych nastąpił po 1949 roku. Proces ten związany był ze specyfiką kultury politycznej demokratycznych Niemiec po okresie faszyzmu. Fundacje polityczne miały poprzez “polityczną reedukację” społeczeństwa wesprzeć proces odbudowy i konsolidacji demokracji. Celom ich powołania przyświecała myśl, by nie powtórzyły się złe doświadczenia Republiki Weimarskiej (1919-1933). Władze tej Republiki nie potrafiły przekonać do swej polityki większości społeczeństwa. Zaowocowało to dojściem do władzy Adolfa Hitlera. Kształcenie polityczne realizowane przez te Fundacje miało uwzględniać główne nurty polityczne występujące w Republice Federalnej Niemiec - chrześcijańsko-demokratyczny, socjaldemokratyczny, liberalny. Formą prawną Fundacji jest stowarzyszenie. Posiada ona status instytucji wyższej użyteczności publicznej. Nie czerpie ze swej działalności żadnych zysków. Wykrystalizowanie się idei fundacji politycznych nastąpiło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W tym okresie powstawały następne fundacje po Fundacji Friedricha Eberta. W 1986 roku Trybunał Konstytucyjny RFN określił rolę fundacji politycznych następująco: “Fundacje mają pobudzać obywateli do udziału w polityce oraz tworzyć warunki dla - dostępnej dla wszystkich zainteresowanych obywateli - otwartej dyskusji. Mają budzić zainteresowanie aktywnym współtworzeniem życia politycznego i społecznego ...”9. Każda z fundacji politycznych jest przypisana określonej partii politycznej zasiadającej w niemieckim parlamencie. Fundacja Konrada Adenauera jest związana z Unią Chrześcijańskich Demokratów - CDU. Fundacja Friedricha Eberta łączą więzy z Socjaldemokratyczna Partią Niemiec - SPD. Fundacja Friedricha Naumanna z Wolną Partią Demokratów - FDP. Fundację Hansa Seidla jest przypisana Unii Chrześcijańsko-Społecznej - CSU. Fundacja Hansa Bolla współpracuje z Partią Zielonych10. Obszary zainteresowań i działań tych fundacji są związane z aktywnością danej partii na rzecz określonych spraw. Głównymi celami ich działania to: edukacja polityczna oraz współpraca społeczno-polityczna z grupami i instytucjami takimi jak związki zawodowe, partie polityczne, zrzeszenia pracodawców, organizacje spółdzielcze, organizacje młodzieżowe, działalność międzynarodowa. Środki na swoją działalność fundacje te w 100 % dostają ze strony rządu niemieckiego. Nie mogą one prowadzić własnej działalności polegającej na zdobywaniu środków z zewnątrz (fund-raising).

W latach 1989 -1992 tych pięć fundacji politycznych otrzymało ponad 40% ogółu środków finansowych jakie rząd niemiecki przeznaczał na niemieckie organizacje pozarządowe. Dla przykładu: w 1992 roku rząd niemiecki przeznaczył 832 miliony marek na organizacje pozarządowe. Z tego centralne agencje katolickie i protestanckie dostały 294 miliony marek (35%); fundacje polityczne 336 milionów (40,3%); pozostałe organizacje pozarządowe 68 milionów (8,1%); działania na rzecz edukacji 6 milionów (0,7%); pomoc żywnościowa 128 milionów (15,4%)11. Fundacje te mogą przeznaczać na obsługę administracyjną do 16% ogółu środków budżetowych. Pozostałe pieniądze powinny przeznaczać na swoje zadania statutowe.


str. - 9 -

W Polsce od 1989 roku trwały rozmowy pomiędzy rządem Polskim i Niemieckim mające na celu otworzenie przedstawicielstw fundacji na terenie Polski. Jako pierwsza otworzyła swoje biuro w Warszawie, 10 listopada 1989 roku, Fundacja Konrada Adenauera. Podstawą prawna umożliwiająca istnienie przedstawicielstwa fundacji politycznych na terenie Polski jest artykuł 19, znowelizowanej w 1991 roku, ustawy o fundacjach. Po Fundacji Konrada Adenauera w latach dziewięćdziesiątych otworzyły swoje przedstawicielstwa fundacje: Friedricha Eberta, Friedricha Naumana, Hansa Seidla. Fundacje te prowadzą działalność edukacyjną, wydawniczą, kulturalną, przyznają dotacje na różnego rodzaju programy w Polsce, stypendia dla polskich studentów, naukowców na terenie Niemiec. Zajmują się dofinansowaniem określonych programów realizowanych na terenie Polski przez polskie organizacje. Przykładem przyznawania dotacji dla polskich organizacji pozarządowych jest


przekazywanie przez niemiecką fundację Konrada Adenauera na konto Centrum Samorządu Lokalnego Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej w Jeleniej Górze środków finansowych na prowadzenie działalności od 1993 roku. Wysokość dotacji wyniosła ponad pięć miliardów starych złotych do 1995 roku12. Fundacja Adenauera już od 1990 roku wspiera Fundacje na Rzecz Rozwoju Demokracji Lokalnej. Obok wspierania Fundacji na Rzecz Rozwoju Demokracji Lokalnej i Centrum w Jeleniej Górze, Fundacja Adenauera wspiera finansowo inne polskie instytucje, w tym pięć następnych fundacji (Fundację Akademii Teologii Katolickiej, Fundację Rozwoju Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Fundację IUS EUROPE, Fundację “Polska w Europie”, Polską Fundację im. Roberta Schumana)13. Polityka działania Fundacji opiera się na długofalowym współdziałaniu z konkretnymi polskimi instytucjami. Fundacja Konrada Adenauera, w latach 1990-1997, wydawała i wydaje na działalność w Polsce około 1 miliona marek rocznie14. Inną politykę działania ma Fundację Fridricha Naumana. Fundacja ta wspiera, dofinansowuje konkretne przedsięwzięcia, zgodne ze swoimi celami działania, realizowane przez polskie organizacje. Są organizowane konferencje, seminaria, kolokwia naukowe, dyskusje panelowe, spotkania z zagranicznymi gośćmi. Głównymi partnerami fundacji są instytucje polityczno-parlamentarne, społeczne i obywatelskie, szkoły wyższe. Współpracuje także z polskimi fundacjami takimi jak: Fundacja Helsińska, Fundacja Edukacja dla Demokracji, Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej, Fundacja im. Roberta Schumana. Budżet roczny wynosił około 0,7 miliona marek w 1996 roku. W roku 1997 wyniesie około 200 tysięcy marek15. III. KRÓTKI ZARYS HISTORII FUNDACJI W POLSCE a. Fundacje do utraty niepodległości (1795) Pierwsze fundacje szpitalne XII i XIII w.

Historia fundacji w Polsce sięga XII i XIII wieku. W tym okresie zaczynają powstawać na ziemiach polskich sieci przytułków dla ubogich w parafiach. Początkowo powstawały w oparciu o zakony religijne na przykład: szpital maltański założony w Poznaniu (1170-80) przez joannitów, w Krakowie (1200-20) i Wrocławiu (1214) przez duchaków de Saxia i w innych miastach. Równolegle do fundacji szpitalnych zakonnych zakładano przytułki przy katedrach biskupich (Wrocław - szpital św. Łazarza). Na określenie wszystkich typów przytułków dla ubogich jest przyjmowana wspólna nazwa “szpitale” (hospitale, hospicjum)16. Rozwój szpitalnictwa na ziemiach polskich jest konsekwencją kultu jaki otaczano ludzi żyjących w nędzy. Wiązało się to z chrześcijańską doktryną miłosierdzia, zalecającą dawanie jałmużny ubogim, pomaganie im, jako warunek zbawienia po śmierci. W wieku XIII i XIV zaczynają pojawiać się fundacje szpitalne powoływane przez osoby świecki. W 1222 roku Żegota kasztelan krakowski, wraz z synami Ottonem i Zakliką ufundował w Sandomierzu kościół św. Ducha, a przy kościele szpital pod takim samym wezwaniem. Celem tej fundacji było aby: “miejscowi i okoliczni ubodzy wsparcie, chorzy ratunek, sieroty schronienie, obcy podróżni i wędrownicy gościnność i przytułek znajdowali”17. Kolejnym takim przykładem może być historia szpitala przemyskiego św. Ducha, ufundowanego przez Andrzeja z Pomorzan pisarza królewskiego i ziemskiego. Fundator wybudował, wyposażył szpital oraz zapewnił mu źródło utrzymania w postaci dochodów z sołectwa w Maćkowicach oraz ogrodu. Podobnych instytucji zakładanych przez osoby świeckie jest w kolejnych wiekach więcej. W 1357 roku król Kazimierz Wielki zapoczątkował opiekę nad górnikami soli kamiennej. Listem fundacyjnym erygował fundację św. Antoniego w Bochni. Sześć lat później została erygowana, takim samym listem, fundacja św. Ducha w Wieliczce. Celem tych fundacji było zaopatrzenie górników. Szpitale te według dokumentu Kazimierza Wielkiego miały służyć tym: “którzy ze wszech stron świata się zeszli, robiąc w Gorach Bochenskich, ręce przez nieszczęsny przypadek łamiąc y ciała swe psując, tak że więcej nie mogąc robić, y w ustawicznym są niebezpieczeństwie, a po takich przypadkach nie mają gdzie głowy skłonić, y od


str. - 10 -


kogo ratunek mieć”. Według transkryptu z 1634 r18. Dwa szpitale świadczyły górnikom pomoc lekarską, ubraniową, żywnościową, opiekę duchową sprawowali kapelani. W latach późniejszych król Zygmunt August, Władysława IV także byli donatorami dla górników. Kopalnie soli należały do dóbr królewskich. Król Zygmunt August był również fundatorem szpitala w Tarnogrodzie (1567). W przywileju lokacyjnym tego miasta wyznaczył uposażenie w postaci pół łana ziemi na rzecz szpitala. Dobroczyńcami ówczesnych szpitali byli monarchowie, urzędnicy królewscy, związani bliżej z danym miastem, okoliczna szlachta oraz mieszczanie. Szpitale w XV i w XVI wielu powstawały między innymi w Leżajsku, Starej Soli, Samborze, Drohobyczu, Łańcucie, Jarosławiu, Rzeszowie, i szeregu innych miastach.

W XVI i XVII wieku nastąpił niezwykły rozkwit hojności społeczności na cele kościelne w tym na szpitale. Zapisy i darowizny różnego rodzaju (parcele, ogrody, łąki, domy, kawałki ziemi ornej, sumy pieniężne ze strony pobożnych osób są bardzo znaczne. Ofiary te szczególnie cechowały mieszczan częstochowskich. Były one przekazywane na rzecz kościoła parafialnego oraz podległych mu kaplic, i przytułków. W 1572 roku mieszczanin Wojciech Siekańczyk zapisał na rzecz przytułku w Częstochowie (szpitala) swoją łąkę. Szpitalik ten zasilany licznymi legatami przetrwał do końca XVIII wieku. Podobny szpital został ufundowany przez Jakuba Zalejskiego w 1586 roku. Został on przekazany pod opiekę miasta Częstochowy. W 1642 roku został dla tego szpitala opracowany statut przez ks. Andrzeja Gołdowskiego, który także obdarował go znacznym przekazem pieniężnym. Przytułek ten przetrwał do XIX wieku19. Przykładów ofiarności na rzecz publiczną w tych wiekach było bardzo wiele.

Największymi fundatorami okresu Rzeczypospolitej Szlacheckiej XVII wieku były rody: Ligęzów, Firlejów, Lubomirskich. Największe osiągnięcia wśród nich miał Mikołaj Spytek Ligęza. Pozostawił on po sobie rozwiniętą sieć szpitali i przytułków. W 1631 roku był on fundatorem 6 szpitali parafialnych, był także fundatorem fundacji posagowej, która na skutek nie wykonania woli zmarłego przez wykonawców testamentu nie została urzeczywistniona (1637)20.

Fundacje stypendialne,

XVI i XVII wiek, pierwsza fundacja założona przez Jana Grodka z Sanoka przed

Obok fundacji szpitalnych, które bujnie się rozwijały w okresie średniowiecza i odrodzenia w XVI wieku pojawił się nowy typ fundacji. Były nimi fundacje stypendialne zakładane przy Akademii Krakowskie i Zamojskiej, kolegiach duchownych. Pomoc tych fundacji nakierowana była na niezamożną młodzież szkolną i akademicką. Pierwszą taką fundacje powołał Jan Grodek z Sanoka profesor i rektor Akademii Krakowskiej (przed 1554). Celem jej było odnowienie bursy. W XVI i XVII wieku przy Akademii Krakowskiej działało 12 fundacji stypendialnych21. Fundusze jakie pozostawały pod opieką i zarządem Akademii, a które ofiarodawcy przeznaczali na utrzymanie ubogich studentów, nazywano “borkanami” od nazwiska Stanisława Borka absolwenta Akademii. W testamencie sporządzonym w 1557 roku wyznaczył on środki na utworzenie fundacji, która wspierałaby niewielkimi zasiłkami pieniężnymi ubogich studentów, bakałarzy, magistrów. Statut tej fundacji, opracowany zgodnie ze wskazówkami fundatora przez wykonawców jego testamentu, wszedł w życie w 1565 roku. Stał się on wzorem organizacyjnym akademickiej dobroczynności. Pod względem organizacyjnym “borkany” funkcjonowały według następującego schematu. Utworzenie fundacji poprzedzało zabezpieczenie jej podstaw materialnych w formie legatu określonej sumy pieniędzy, lokowanych następnie w nieruchomościach lub dobrach ziemskich. Podstawą działalności “borkany ” był akt fundacyjny wystawiany przez fundatora lub przez wykonawców jego testamentu i przyjęty przez przedstawiciela Akademii: rektora, prokuratora, lub seniora bursy studenckiej. Akt fundacyjny stanowił statut “borkany”22. O trwałości takiego typu rozwiązania stanowić może fakt, że fundacja stypendialna powołana przez profesora Sebastiana Stryjewicza w 1680 roku dla 5 studentów z Przemyśla

naukowe.

1554 rokiem


str. - 11 -


funkcjonowała bez przerwy do 1781 roku. W sumie w ciągu półtora wieku działalności fundacji stypendialnych regularne wsparcie materialne otrzymało około 900 studentów Akademii Krakowskiej23. Obok Akademii Krakowskiej podobne fundacje stypendialne można spotkać przy Akademii Zamojskie (jedną) oraz kolegiach zakonnych. W 1744 biskup Sierakowskiego założył dużą fundacją stypendialną przeznaczoną dla 6 ubogich chłopów pochodzenia szlacheckiego przy kolegium krośnieńskim.

W 1621 roku pojawiła się także fundacja, której celem był wspieranie wydawnictw naukowych. Jej założycielem był Bartłomiej Nadworowski, będący także fundatorem fundacji stypendialnej przy Akademii Krakowskiej (1617). Tę drugą ustanowił w 1621 roku. Celem jej było utworzenie stałego funduszu wydawniczego na druk książek naukowych profesorów Akademii Krakowskiej i ustanowienie tzw. Kolonii krakowskiej w Tucholi (magistra, dyrektora i mistrza szkoły parafialnej)24.

Fundacje zapomogowe, XVII w. Piotr Skarga

Kolejnym typem fundacji utworzonych w XVII wieku w Polsce były fundacje zapomogowe. Twórcą tego typu instytucji był Piotr Skarga. Nosiła ona nazwę Banków Pobożnych. Skarga wzorował się on na włoskich instytucjach dobroczynnych zakładanych w XV wiecznych Włoszech25. Banki miały charakter instytucji kredytowych, udzielających bezprocentowych pożyczek (zdarzały się pożyczki na 10%, co ówcześnie nie uchodziło za lichwę), pod zastaw przedmiotów wartościowych. Banki Pobożnych tworzone były przez Piotra Skargę i związane z nimi bractwa miłosierdzia powstawały w Krakowie, Wilnie, Warszawie, Rzeszowie. Celem ich było zapobieganie degradacji moralnej i społecznej osób, które znalazły się w trudniej sytuacji materialnej na skutek zdarzeń losowych. Instytucja banków pobożnych istniała do końca XVIII wieku.

Przykładem może służyć powstały w Rzeszowie w 1635 roku Bank Pobożnych założony przez księdza Łukasza Doctoriusa. Ksiądz ten przeznaczył cały swój majątek na cele charytatywne. Zapisał na ten bank 100 złp rocznie dochodu z majątku będącego funduszem założycielskim. Bank funkcjonował do 1783 roku. Statut banku przewidywał udzielanie niewysokich i krótkoterminowych pożyczek mieszkańcom Rzeszowa, którzy wpadli w kłopoty finansowe26.

Podobny charakter miały zakładane w połowie XVIII wieku kasy zapomogowo - pożyczkowe w Przeworsku utworzone przez Zofię i Antoniego Lubomirskich. W latach 1750-1766 przekazali oni kapitał w wysokości 8 tysięcy złotych polskich. Został on ulokowany w Ratuszu. Stąd też wywodzi się jego nazwa kasy ratuszowej. W latach 1758-84 kasa udzieliła pożyczek około 160 mieszkańcom Przeworska27.

Fundacje posagowe, ok. 1635, ks. Łukasz

Problem z posagiem i uposażeniem panny młodej stanowił poważny kłopot dla młodych dziewcząt chcących wyjść za mąż. Był to jeden z czynników sprzyjających powstawaniu patologii społecznych. Celem choćby częściowego zapobiegania degeneracji moralnej i społecznej było powołanie do życia fundacji posagowych. W latach trzydziestych XVII wieku powołał do życia w Rzeszowie tego typu instytucje ks. Łukasz Doctorius (ten, który tworzył banki pobożnych). Fundacja ta działała do połowy wieku. Zawiesiła swoją działalność, by ponownie ją reaktywować w 1720 roku28.

Ks. Gabriel Piotr Baudouin (1686-1768), opieka nad porzuconymi dziećmi, 1736 Szpital Dzieciątka

Od połowy XVII i w początkach XVIII wieku na skutek ciągłych wojen (między innymi wojen ze Szwedami, wojna północna 1700-1721) po pojawiły się na ziemiach polskich: nędza, zarazy, zubożenie ludności, spadek dochodów społeczeństwa, kontrybucje nakładane przez wojska cudzoziemskie. Szerzyła się duża śmiertelność wśród dzieci oraz ich matek. Rodzice nie byli w stanie utrzymać swoich pociech. Matki porzucały swoje dzieci w kościołach, miejscach publicznych. W 1717 roku przybył do Warszawy ksiądz Baudouin (spolszczył nazwisko na Boduen). Nawiązał on liczne kontakty z dworem króla Augusta III, a także z Andrzejem Stanisławem i Józefem Andrzejem Załuskim oraz Szymonem

(1536-1612)

Doctorius


str. - 12 -


Jezus Konarskim29. Głównym celem jego działania było zaopiekowanie się nędzarzami, chorymi, a przede wszystkim osieroconymi bądź porzuconymi dziećmi. Boduen postanowił zbierać fundusze na założenie szpitala, w którym mógłby się zająć dziećmi i chorymi. W 1736 roku za uzbierane pieniądze (16 938 złp) kupuje murowaną kamienicę i zakłada szpital. Do swego domu pod wezwaniem Dzieciątka Jezus zbiera porzucone niemowlęta lub dzieci starsze. Stara się on je nakarmić, umyć, odchować. Następnie oddaje je wybranym kobietom w opiekę. 5 października 1736 roku uzyskał ks. Boduen od biskupa poznańskiego dekret erekcyjny przyznający Szpitalowi Podrzutków im Dzieciątka Jezus prawa instytucji publicznej, mogącej nabywać nieruchomości ziemskie, zbierać i przyjmować ofiary, zapisy30. Był to pierwszy zakład który zajmował się niemowlakami. Równolegle do świadczenia opieki nad dziećmi szpital zajmował się także chorymi i żebrakami. Utrzymanie takiej placówki wymagało olbrzymich nakładów. Podstawą funkcjonowania tego szpitala był zapis fundacyjny Urszuli Czermińskiej, kasztelanowej małogoskiej, która przekazała gotówkę oraz dochody ze wsi Umiastów, Kręczki. Dobra te jako fundacje pozostawały przez długie lata pod zarządem Domu Boduena przynosząc stały dochód oraz dostarczając produktów rolnych31. W roku 1757 przebywało w szpitalu 233 dzieci. Najwięcej ich było w 1763 - 520. Po śmierci swego założyciela placówka przechodziła różne kolej losu. Jako fundacja istniała do 1907 roku, gdy przeszła pod zarząd i na utrzymanie miasta Warszawy. Odtąd nie posiadała już osobowości prawnej ani odrębnego statutu organizacyjnego. Aktywa dawnej fundacji (majątki ziemskie) w latach 1914-1918 zostały oddane pod zarząd Administracji Gospodarstw Rolnych i Leśnych. Dom Dziecka imienia księdza Boduena w nowej postaci istniał do 1950 roku, gdy został upaństwowiony32.

Biblioteka Publiczna braci Załuskich, 1747. Fundacja kulturowa. Mecenat nad kulturą.

W wieku oświecenia w Polsce największy wkład na rzecz rozwoju kultury, edukacji i nauki wniósł Stanisław Konarski prowincjał zakonu pijarów (1700 - 1773). Kierował on niemal całym ówczesnym szkolnictwem. Założyciel w 1740 roku w Warszawie Collegium Nobilium, szkoły opartej na najlepszych wzorach zagranicznych. Jej celem była walka z zacofaniem w życiu publicznym. Był autorem znaczącego dzieła politycznego “O skutecznym rad sposobie albo utrzymywaniu sejmów”. Równolegle do jego działań postaciami o olbrzymim wpływie na ówczesne życie naukowo - kulturalne byli Bracia Załuscy. Andrzej Stanisław Kostka Załuski, kanclerz wielki koronny i biskup krakowski (1695-1758) i jego młodszy brat Józef Andrzej Załuski, referendarz koronny i biskup kijowski (1702-1774). Całe ich życie było podporządkowane zbieraniu, gromadzeniu druków, rękopisów, księgozbiorów. W 1747 roku została otwarta w Warszawie pierwsza Biblioteka Publiczna33. Fundatorami jej byli bracia Załuscy. Otwarcie jej było wydarzeniem na skalę europejską. O jej olbrzymich zasobach mówiło się kilka lat wcześniej, zanim doszło do jej otwarcia, wśród uczonych i bibliofilów w Austrii, Francji, Prusach, Włoszech. Zbiory biblioteki porównywano do zbiorów biblioteki w Wiedniu. W chwili otwarcia w sierpniu 1747 roku liczyła ona 180 000 druków, około 10000 manuskryptów. Ówcześnie była to jedna z największych bibliotek europejskich. Załuscy nieustannie powiększali zbiory biblioteki. W fazie rozkwitu, liczyła ona około 400 000 pozycji34. Większość polskich średniowiecznych kronik łacińskich, zabytków mowy polskiej pochodzi z Biblioteki Załuskich. Z biblioteki można było korzystać dwa razy w tygodniu (wtorki i czwartki przed zapadnięciem zmierzchu). Zdarzały się wypadki kradzieży książek i manuskryptów. W związku z tym, gdy książki zaczęły znikać, Załuscy wyjednali u papieża Benedykta XIV srogą bullę, która klątwą obrzucała złodziei (została ona przybita na drzwiach biblioteki). Niestety bulla ta nie zatrzymała złodziei przed kradzieżami. Biblioteka stała się ośrodkiem ruch umysłowego w dobie oświecenia w Polsce. Działalność obu braci była bardzo szeroka. Józef Andrzej namówił Szymona Konarskiego do wydania pełnego zbioru praw polskich


str. - 13 -


z lat 1347-1737 “Volumina Legum”. Ukazał się on w latach 1732-1738. Konarski przy opracowywaniu tego dzieła korzystał ze zbiorów prywatnej biblioteki Załuskich. W latach 1742-1746 została wydana dzięki kanclerzowi Andrzejowi Stanisławowi publikacja “Jus Publicum Regini Poloniae”. Dzieło jest klasyką w polskiej literaturze prawno - ustrojowej. W 1753 roku Andrzej Stanisław aktem ostatniej woli zapisał na rzecz biblioteki trzy pałace w Warszawie, dwie warszawskie kamienice i dwa majątki ziemskie. Zapisy te miały stanowić podstawę na spokojną i dostatnią egzystencję. Bracia z własnych dochodów stworzyli potężny ośrodek naukowo - kulturalny w Polsce. Biblioteka jako łup wojenny, na rozkaz Katarzyny II, została w 1795 roku wywieziona do Petersburga. Stała się podstawą Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Część biblioteki wróciło do Polski w 1922 roku. Niestety po zakończeniu Powstania Warszawskiego Niemcy spalili gmach, w którym znajdowały się książki. Z olbrzymiego księgozbioru ocalało z Powstania Warszawskiego około 1800 rękopisów i 30 000 starych druków35.

Wiek XVII i XVIII przyczynia się do powstawania i specjalizacji się instytucji fundacji. Istniejące organizacje charakteryzują się długotrwałą żywotnością. Ma na to wpływ lokowanie fundacji w oparciu o dochody uzyskiwane z majątków ziemskich lub nieruchomości (kamienice, pałace). Do momentu całkowitej utraty niepodległości przez Królestwo Polski i Litwy (1795) instytucja fundacji rozwinęła się i zakorzeniła mocno wśród społeczeństwa. Nastąpiła “specjalizacja działalności”. W prawodawstwie Polskim ówczesnych lat nie było przepisów normujących działalność fundacyjną. Istotną rolę odgrywało kryterium celu. “Fundacje ojczyźnie potrzebne i pożyteczne dla dobra szlacheckiego stanu” nie wymagały zezwolenia władz36. Odnosiło się to do fundacji które zajmowały się opieką nad ubogimi, potrzebującymi. W przypadku fundacji kościelnych od 1768 roku bez zezwolenia władz Rzeczypospolitej nie można było powołać żadnych nowych fundacji kościelnych. Ówcześnie istniejące fundacje potrafiły przetrwać kilkadziesiąt lat, a nawet kilka wieków po śmierci fundatora aktywnie pomagając tym dla których zostały powołane. Upadek suwerenności Królestwa Polski i Litwy (1795) nie przyczynił się do zaprzestania działalności społecznej, w tym powstawania fundacji. b. Fundacje do I wojny światowej (1914 - 1918)


str. - 14 -

W XIX wieku wraz z rozwojem gospodarki kapitalistycznej obok fundacji działających w oparciu o dotychczasowe dochody czerpane z nieruchomości pojawia się nowy typ fundacji - fundacje kapitałowe. Różnica pomiędzy typem dotychczasowym o nową fundacją związana jest ze sposobem oraz wielkością zgromadzonego majątku. O ile dotychczasowe fundacje lokowane były w oparciu o dochody z nieruchomości (dochody z własności ziemi, wsi, kamienic) to fundacje kapitałowe związane są z dochodami powstałymi w oparciu o kapitał. Mógł on być zgromadzony poprzez grę spekulacyjną na giełdzie, bądź działalność bankową.

Stanisław Staszic (1755-1826) “Fundacja kapitałowa”

Wśród XIX wiecznych fundatorów “fundacji kapitałowych” wyróżniłbym osoby, które w znacznym stopniu wywarły wpływ, poprzez swoją działalność, darowizny na życie społeczne. Jedną z nich jest ksiądz Stanisław Staszic (dyrektor departamentu przemysłu i kunsztów) współtwórca w raz z księciem Franciszkiem Druckim - Lubeckim (1778-1846), ministrem skarbu, podźwignięcia się ekonomicznego i społecznego Królestwa Polskiego po 1815 roku. Staszic - Tytan pracy publicznej, patriota, sprawny zarządca finansowy, a przy tym gracz giełdowy na giełdzie austryjackiej w Wiedniu. Udało mu się dzięki temu zgromadzić olbrzymi majątek37. Majątkiem tym już za życia służył sprawom społecznym. Gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk - Pałac Staszic w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu mógł powstać dzięki sprzedaży przez Staszica trzech kamienic na Kanonich w 1808 roku w Warszawie. Suma ta wyniosła 200 000 złotych. Pomnik Mikołaja Kopernika wybudowany w Warszawie, w dwóch trzecich, został dofinansowany przez niego (na ten cel


wyłożył 74000 złp.)38. Dla porównania, w tym okresie, czynsz za mieszkanie 2-3 pokojowe w Warszawie wynosił 22 złote, pensja urzędnicza wynosiła od 120 do 500 złotych miesięcznie39. Wykonawcą pomnika Kopernika, który został ukończony w cztery lata po śmierci Staszica, był duński rzeźbiarz Thorvaldsen. Po śmierci Staszica jego idea służenia dobru publicznemu znalazła swój ciąg dalszy w testamencie jaki sporządził. Środki finansowe jakie udało mu się za życia zgromadzić zostały w testamencie podzielone na dwie części. Pierwsza z nich - kapitał użytkowy miała służy na rzecz potrzebujących - matek oraz ich dzieci, druga część - kapitał zarobkowy miała dostarczać funduszy tej pierwszej części, by nie została ona w całości wydana na swój cel. W celu wykonania zapisu testamentu Staszica został utworzony dom zajmujący się wymienionymi przez testora działaniami40. W 1877 na nieruchomości ziemskiej Staszica mógł powstać Szpital Wolski w Warszawie41. Fundacja ta istniała do wybuchu I wojny światowej

Pierwsze akty prawne dotyczące fundacji

W końcu wieku XVIII i na początku XIX zaczynają pojawiać się w ustawodawstwie państw zaborczych regulacje prawne dotyczące fundacji. W 1794 roku fundacja została wprowadzona do “Pruskiego Prawa Krajowego”. W Cesarstwie Austryjackim pojawiła się w Kodeksie Cywilnym w 1811 roku42. Na przykład w oparciu o nie została ustanowiona w Wiedniu 1817 roku fundacja Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. Jej fundatorem był Jerzy Maksymilian Ossoliński (1748-1826). Po śmierci fundatora biblioteka została przeniesiona z Wiednia do Lwowa w 1827. W oparciu o duże i bogate zbiory biblioteczne został opracowany pierwszy “Słownik języka polskiego” przez Samuela Bogumiła Lindego (t.1-6 1807-1814). Linde w latach 1794 - 1804 pomagał Ossolińskiemu w gromadzeniu i porządkowaniu zbiorów bibliotecznych43. Po 1945 roku Zakład Narodowy imienia Ossolińskich został przeniesiony do Wrocławia i upaństwowiony.

Na terenach zaboru rosyjskiego w 1867 roku ukazuje się uchwała Komitetu do Spraw Królestwa Polskiego z 17 stycznia (Dz. Pr. Tom 66, s.441) dotyczący zakładania fundacji. W 1900 pojawiły się artykuły 910-937 Kodeksu Cywilnego Niemieckiego dotyczące zakładania fundacji44.

Po upadku powstania styczniowego Polska, po raz kolejny, znalazła się w kręgu represji ze strony carskiej Rosji. Aktywność społeczna, polityczna w pierwszych latach po powstaniu została znacznie ograniczona. Społeczeństwo polskie zdając sobie sprawę, że nie będzie w stanie wywalczyć sobie niepodległości zarzuciło idee walki zbrojnej. Nie porzuciło jednak walki o polskość. W literaturze polskiej okres ten jest nazwany okresem pozytywistycznym. Wiąże się to z ideą pracy organicznej, pracy u podstaw. Głównym “polem bitwy” stała się działalność edukacyjna, walka o język polski i kulturę. Powstawały liczne szkoły. W okresie pomiędzy upadkiem powstania styczniowego, a wybuchem pierwszej wojny światowej na polu edukacji, wspierania literatury polskiej duże zasługi zostały położone przez bankierów: Leopolda Kronenberga założyciela Banku Handlowego w Warszawie oraz Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda posiadających bank w Petersburgu. Osoby te można zaliczyć do twórców inicjatyw odpowiadającym fundacji kapitałowych. Środki jakie przeznaczali na fundowane przez siebie inicjatywy pochodziły z obrotu kapitałem. Przeznaczali te kapitały na działalność edukacyjną, oświatową, społeczną, charytatywną, kulturalną.

“Fundacje edukacyjne”

W 1875 roku dzięki darowiźnie Leopolda Kronenberga została powołana Szkoła Handlowa, prekursorka Szkoły Głównej Handlowej. Bankier ten wspierał także szkołę Towarzystwa Dróg Żelaznych Warszawsko-Wiedeńskiej Kolei oraz Warszawsko-Terespolskij. Wychowankowie Szkoły Handlowej imienia Kronenberga założyli w 1906 roku Wyższe Kursy Handlu imienia A. Zielińskiego. W ciągu następnych dziesięcioleci szkoła ta przekształciła się w


str. - 15 -


Szkołę Główną Handlową (nazwa z 1933 roku)45. Dwadzieścia lat później bankierzy Hipolit Wawelberg i Stanisław Rotwand

przeznaczyli 100 tysięcy rubli (równowartość 530 kilogramów złota) na utworzenia Średniej Szkoły Mechaniczno -Technicznej (otwarta w 1895)46. Nauka w tej szkole trwała 4 lata. Pieniądze na utworzenie jej zostały ulokowane w banku Leopolda Kronenberga. Miało to odsunąć podejrzenie, że fundatorzy przeznaczyli te pieniądze w celach spekulacyjnych. W 1919 roku, gdy szkoła została przejęta przez państwo, przyjęła ona nazwę Państwowej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki imienia Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda. Od 1929 roku warunkiem przyjęcia do szkoły było posiadanie matury, do nazwy szkoły dodano: Wyższa. Fundatorzy przez pierwsze lata finansowali utrzymanie szkoły oraz pokrywali koszty opłacenia czesnego połowy studentów. Placówka ta w latach międzywojennych uchodziła za najlepszą szkołę inżynierów. W latach 1895-1951 szkołę ukończyło około 4 tysięcy mechaników i elektryków. Instytucja ta została połączona z Politechniką Warszawską w 1951 roku47. Hipolit Wawelberg podjął się ryzyka finansowania pierwszego popularnego “kieszonkowego ” wydania trylogii Sienkiewicza, dzieł Adama Mickiewicza, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa. Wydane powieści, ze względu na swoją niską cenę, odniosły duży sukces wydawniczy, będąc sprzedane w wielu tysiącach nakładu. Inną inicjatywą Wawelberga była Fundacja Tanich Mieszkań przy ulicy Górczewskiej w Warszawie. Zostały zbudowane trzy domy dla niezamożnych robotników rzemieślników ( 1898-1902)48.

Wybuch pierwszej wojny światowej (1914) przerywa możliwość działania fundacji w Polsce. W przypadku ziem polskich znajdujących się pod zaborem rosyjskim wiązało się to z rozporządzeniem władz carskich przejmujących na rzecz państwa środki finansowe ulokowane w bankach. W sierpniu 1915 roku ustępujące władze rosyjskie skonfiskowały depozyty sądowe i fundusze prywatne znajdujące się w oddziałach rosyjskiego banku. W związku z tym zdarzeniem, kapitały ludzi prywatnych i instytucji publicznych dobroczynnych i społecznych zostały bezpowrotnie utracone49. Uniemożliwiło to funkcjonowanie fundacji działających w oparciu o kapitał. Tak stało się w przypadku fundacji Stanisława Staszica, której kapitał został wywieziony. W związku z działaniami wojennymi możliwości działań fundacji zostały w znacznym stopniu ograniczone (zabór pieniędzy znajdujących się w bankach, mobilizacja mężczyzn do wojska, wędrówki ludności cywilnej, przesuwanie się frontów, niestabilność struktury administracyjnej).

Działalność społeczna w okresie pierwszej wojny światowej skupiła się w bardzo szybko powstających stowarzyszeniach. Na obszarze każdego z zaborów funkcjonowały liczne i silnie stowarzyszenia ratownicze. Przejęły one na siebie ciężar pomagania wielu setkom tysięcy Polaków cierpiących na skutek wojny, a rozrzuconych na terenach państw zaborczych. Organizacje te stanowiły zręby przyszłego państwa polskiego. Największe znaczenie od 1916 do 1920 roku miała Rada Główna Opiekuńcza50 .

c. Fundacje do 1952 roku Pierwszy polski przepis o fundacjach

Polska odzyskała niepodległość w listopadzie 1918 roku. W parę miesięcy później pojawił się pierwszy polski przepis dotyczący fundacji. 7 lutego 1919 został wydany dekret “O fundacjach i zatwierdzaniu darowizn i zapisów” (Dz. Pr. PP. Nr 15, poz. 215). Początkowo obowiązywał on na terenach byłej Kongresówki, w 1923 i 1928 został rozciągnięty na cały obszar byłego zaboru rosyjskiego.

Na terenach byłego zaboru rosyjskiego fundacje podlegały odpowiedniemu ministrowi. Na terenach byłej Galicji nadzór nad fundacjami sprawowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych jako ich organ zwierzchni oraz Departament Fundacyjny Wojewody Lwowskiego, Tymczasowy Wydział Samorządowy i byłe

1919


str. - 16 -


c.k. Namiestnictwo. Obszar byłego zaboru pruskiego znajdował się w gestii Rady Ministrów, wojewodów i sądów powiatowych, z wyłączeniem Śląska posiadającego autonomię51.

Dekret ten miał szereg wad i niedoskonałości. Nie określał minimalnej wielkości majątków fundacyjnych. Nie obejmował swym zasięgiem całego przedwojennego terytorium państwa polskiego. Nie regulował jednoznacznie podległości fundacji odpowiednim władzom. Czynniki te wprowadzały szereg chaosu. Prowadziło to licznych sporów kompetencyjnych pomiędzy ministerstwami, Wojewodą Lwowskim, władzami kościelnymi. Powodowało to jak napisano w jednym z opracowań z lat trzydziestych “brak zaufania publicznego do instytucji fundacji”52. W latach trzydziestych były prowadzone prace nad projektem ustawy o fundacjach, które miały powyższe kwestie uregulować.

1925 zwolnienia podatkowe dla fundacji

Zadaniami jakim miały służyć nowo powoływane fundacje to: działalność charytatywna, wspieranie kultury, nauki, oświaty. Fundacje według tego dekretu miały osobowość prawną. Można ją było powołać w następujący sposób: należało sporządzić akt notarialny między żyjącymi lub na mocy testamentu. Fundacja musiała być zatwierdzona przez ministra odpowiedzialnego za dziedzinę w której miała funkcjonować. Minister mógł odmówić zatwierdzenia fundacji, gdy cel jej był niezgodny z prawem, dobrymi obyczajami lub z “pożytkiem publicznym”. Notariusze byli zobowiązani do składania właściwemu ministrowi odpisów aktów fundacyjnych. Każde ministerstwo prowadziło rejestr fundacji wraz z ich statutami. Z chwilą zatwierdzenia fundator i jego następcy byli obowiązani przekazać fundacji przeznaczony dla niej majątek. Istniała możliwość ustanowienia fundacji drogą składek publicznych. W tym przypadku taka fundacja musiała uzyskać wcześniej zgodę właściwego organu administracyjnego na odwołanie się do społeczeństwa o wsparcie (Dz. U. R.P. z 1934r. Nr 69, poz. 638). Prawo o fundacjach nie przewidywało prowadzenia działalności gospodarczej przez fundacje. Statutowe organy miały za zadanie administrowanie majątkiem przeznaczonym przez fundatorów. Istniała możliwość pomnażania go poprzez lokaty kapitałowe i działalność gospodarczą. Państwo sprawowało funkcję kontrolną. Dzięki temu mogło wpływać na osiąganie przez nie celów zgodnych z wolą fundatora i polityką gospodarczą kraju. W 1925 roku fundacje jako osoby prawne, których dochody przeznaczano w całości na cele ogólnej użyteczności, naukowe, oświatowe, wyznaniowe i dobroczynne uzyskują zwolnienie z podatku dochodowego (Dz. U.R.P. z 1925 r.)53. Istniała także możliwość powołania fundacji publicznej, drogą specjalnej ustawy. Tak było w przypadku Fundacji Kościuszkowskiej powstałej w 1925 roku w USA i Polsce, na rzecz popierania stosunków naukowo-kulturalnych.

W 1926 roku w stulecie śmierci Stanisława Staszica Gmina miasta stołecznego Warszawy postanowiła reaktywować fundację Staszica. Fundacja ta na skutek zaboru jej kapitału przez wycofujących się Rosjan z Warszawy utraciła podstawę swojej egzystencji. Miasto przejęło na siebie sprawę rewindykacji zawłaszczonego kapitału (w 1915 roku wynosił on 285 500 rubli) i jako równowartość tej sumy wyznaczyło kapitał w wysokości 600 000 zł. Podobnie jak w testamencie Staszica suma została podzielona na kapitał zarobkowy (100 000 zł) oraz kapitał użytkowy (500 000 zł). Sprawa przywrócenia do życia tej fundacji ciągnęła się jeszcze do połowy lat trzydziestych54.

Pomoc świadczona przez fundacje obejmowała szeroki katalog życia społecznego. Przykładem może być pomoc świadczona dla dzieci i młodzieży. Tego typu aktywnością zajmowało się w 1932 roku 68 fundacji, opiekowały się one 4588 dziećmi. Dla porównania, tego samego typu działalnością zajmowało się w całej Polsce, w tym samym okresie, 890 zakładów. Miały one pod opieką 44.200 wychowankami55.


str. - 17 -


Według opracowania sporządzonego przez S. Raczyńskiego w 1932 roku dotyczącego fundacji zgłoszonych i zatwierdzonych przez ministerstwa, statystyka polskich fundacji w 1932 roku przedstawiała się następująco:

- Ministerstwo Opieki Społecznej posiadało ......1192 zgłoszonych fundacji - Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej posiadało ...1440 zgłoszonych fundacji - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych posiadało.... 455 zgłoszonych fundacji - Ministerstwu Rolnictwa posiadało........................... 2 zgłoszone fundacje - Ministerstwu Przemysłu i Handlu posiadało............ 3 zgłoszone fundacje - Ministerstwu Komunikacji posiadało.......................2 zgłoszone fundacje - Łącznie .................................................. było 3094 zgłoszonych fundacji56.

W przypadku fundacji opiekuńczo-społecznych została sporządzona w 1932 analiza dotycząca form finansowania oraz zarządzania. Według niej, większość fundacji znajdowała się pod zarządem sprawowanym przez związki komunalne -36%. Około 29 % fundacji znajdowało się pod zarządem zgromadzeń zakonnych i związków wyznaniowych. Zarząd własny sprawowany przez specjalne organy powołane przez fundatora posiadało 22%, a 13 % zarządzanych było przez państwo. Wśród całego majątku 1195 fundacji ich główną podstawą finansową były przede wszystkim nieruchomości miejskie (48% ) i ziemskie (39%). Co ciekawe, że 63% fundacji opierało swoje istnienie wyłącznie na kapitale. Kapitał ten stanowił zaledwie 6% całego majątku wszystkich fundacji57. Oznaczało to, że te fundacje działające w oparciu o kapitał były bardzo słabe i nie mogły wiele zdziałać.

Scalanie małych

W latach trzydziestych rozpoczął się proces scalania małych fundacji, które posiadały niewielkie kapitały. Tak było na przykład w przypadku 11 żydowskich fundacji dobroczynnych z Tarnopola, scalonych w 1937 roku. Procesy takie działy się w Brodach, Stanisławowie, Krakowie i innych miastach58. Według danych opublikowanych w roczniku statystycznym z 1939 roku liczba fundacji opiekuńczych i leczniczych przedstawiała się następująco:

fundacji

Fundacje opiekuńcze i lecznicze w Polsce w latach 1937-1939 Ogólna liczba W tym

Rok fundacji Opiekuńcze Opiekuńczo-lecznicze

Lecznicze

1937 1566 1452 39 84 1939 1546 1433 29 83

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1939 GUS. W okresie do wybuchu II wojny światowej instytucja fundacji dość mocno

była osadzona w Polskiej rzeczywistości. Część z nich swój rodowód wywodziła z XIII, XIV wieku. Tak było w przypadku Fundacji Instytut św. Ducha założonej przez kasztelana krakowskiego Żupana w 1222 roku. W latach trzydziestych fundacja ta prowadziła w Sandomierzu schronisko dla dzieci i starców oraz szpital psychiatryczny. Podstawą działalności tej fundacji było 6 majątków ziemskich o powierzchni 1100 mórg. Z XIV wieku, w latach trzydziestych, było czynnych 7 fundacji (między innymi dwie fundacje w Bochni i Wieliczce ufundowane przez Kazimierza Wielkiego)59. Spora część fundacji opiekuńczo-społecznych powstała w XIX W okresie II Rzeczypospolitej powstało 100 nowych o tym profilu działania. Niektóre z nich posiadały dość duże aktywa. Takimi była na przykład z Fundacją Stanisława hr. Skarbka we Lwowie, której wartość majątku w 1930 roku wynosiła według stanu bilansowego 55.006.818 złotych60. Ówcześnie średnia pensja wynosiła około 200 złotych. Celem tej fundacji było prowadzenie “instytutu dla ubogich i sierot”. Władzami w tej fundacji był kurator i rada administracyjna. W 1934 roku zmarły Jakub hr. Potocki cały swój majątek w wysokości 60 milionów złotych przeznaczył na cele “niesienia cierpiącej ludzkości pomocy przez popieranie rozwoju skutecznej


str. - 18 -


walki z chorobami, ze szczególnym uwzględnieniem gruźlicy i nowotworów złośliwych”61.

Fundacje amerykańskie na ziemiach polskich

Obok fundacji polskich działały także zagraniczne (amerykańskie), które świadczyły pomoc społeczeństwu polskiemu. Jeszcze podczas trwania pierwszej wojny światowej Fundacja Rockeffelera starała się o sprowadzenia transportów zboża na tereny Królestwa Polskiego (początek 1915). Na skutek trudności stawianych przez Anglię nic z tego zamiaru nie wyszło. Udało się Fundacji dostarczyć na tereny okupowane przez Państwa Centralne transporty mleka skondensowanego. W 1916 roku mleko to było rozprowadzane w Łodzi, Warszawie i innych miastach w ramach charytatywnych akcji pomocy dzieciom (akcja kropla mleka)62. W 1921 roku dzięki darowiźnie Fundacji Rockeffelera (100 000 tysięcy dolarów) było możliwe utworzenie przy Centralnym Zakładzie Epidemiologicznym Państwowej Szkoły Higieny. Rząd Polski ze swej strony przeznaczył działkę pod budynek oraz 500 tysięcy złotych na wykończenie i urządzenie wnętrz63. Fundacja Pokojowa Carnegiego pomagała przy wydawaniu publikacji naukowych wydawanych przez Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej. W 1934 roku dzięki Fundacji Rockeffelera został utworzony przy Polskiej Akademii Umiejętności Instytut Ekonomiczny. Celem jego było wyższe kształcenie ekonomistów, ze szczególnym uwzględnieniem kierunku matematycznego. W Instytucie ukazują się osobne Studia ekonomiczne wydawane w języku angielskim (do wybuchu wojny ukazały się 4 tomy)64.

Fundacje

Powstawały także fundacje zakładane przez instytucje publiczne. Tak było w przypadku Instytutu Sprawa Społecznych powołanego w 1931 roku przez towarzystwa ubezpieczeniowe (utworzyły one później Zakład Ubezpieczeń Społecznych). Z Instytutem tym ściśle współpracowało Ministerstwo Opieki Społecznej65.

Wybuch drugiej wojny światowej (1 września 1939) przerwał możliwość funkcjonowania organizacji społecznych w Polsce. Kraj znalazł się pod dwiema okupacjami. Wszelkie przejawy niezależnej działalności społecznej zostały ograniczone do minimum.

W przypadku okupacji sowieckiej jakakolwiek działalność niezależna od tej ustanowionej przez Rosjan nie mogła oficjalnie istnieć. Społeczeństwo Polskie znajdowało się w kręgu terroru i represji. Szczególnie byli prześladowani: ziemianie, oficerowie Wojska Polskiego, urzędnicy publiczni, inteligencja, bankierzy, bogate chłopstwo, działacze publiczni i społeczni. Wiele tysięcy obywateli polskich więziono i deportowano w głąb Rosji (około 400 tysięcy osób 1940-1941)66. Majątki ziemskie, nieruchomości, środki finansowe, konfiskowano bez żadnych odszkodowań. Jakakolwiek działalność społeczna była w tych warunkach niemożliwa.

Na terenie okupacji niemieckiej sytuacja przedstawiała się “nieco lepiej”. Jedynymi społecznymi instytucjami, którymi pozwolono działać były Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej (do września 1940 roku), Polski Czerwony Krzyż oraz Rada Główna Opiekuńcza (od końca 1940 przejęła ona wszystkie instytucje, likwidowanego przez Niemców, Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej, powstałego we wrześniu 1939 roku).

Zakaz działania i likwidacja fundacji, sierpień 1940

W lipcu 1940 ukazał się rozporządzenie gubernatora Franka zakazujące istnienia stowarzyszeniom powstałym przed 1 września 1939 roku. Miesiąc później ukazał się rozporządzenie - o prawie fundacji w Generalnym Gubernatorstwie, zakazujące i likwidujące fundacje oraz orzekające o przepadku ich mienia. Majątki fundacji mieli przejąć niemieccy starostowie. W ten sposób oficjalnie po raz pierwszy doszło do likwidacji instytucji fundacji w Polsce67. W związku z tymi działaniami administracji niemieckiej Rada Główna Opiekuńcza rozpoczęła intensywne starania o ratowanie zlikwidowanych stowarzyszeń i fundacji Został powołany specjalny Wydział Stowarzyszeń i Fundacji przy

publiczne


str. - 19 -


Radzie Głównej Opiekuńczej. Na skutek nieprzejednanego stanowiska Niemców niewiele można było uczynić w sprawie likwidowanych stowarzyszeń i fundacji. W związku z tym głównymi instytucjami zajmującymi się opieką nad społeczeństwem polskim znajdującym się pod okupacją niemiecką w okresie II wojny światowej była Rada Główna Opiekuńcza oraz Polski Czerwony Krzyż.

Zakończenie wojny położyło kres działalności RGO. Zadania RGO przejął w wyzwolonej Polsce Centralny Komitet Opieki Społecznej.

Jednolite prawo o fundacjach 1947

Wracając do historii fundacji polskich nie ma danych za okres lat czterdziestych dotyczących stanu i powstawania nowych fundacji do 1952. W 1947 roku następuje ujednolicenie prawa o fundacjach (Dz. U. Nr 66 poz. 400). Prawo o fundacjach zostaje rozciągnięte na całe terytorium państwa polskiego.

W 1944 roku władza w Polsce została przejęta przez rząd uległy Związkowi Radzieckiemu (22 lipca). Wiązało się to przyjęciem modelu gospodarczego podobnego do istniejącego w Związku Radzieckiego ze wszelkimi tego konsekwencjami. O szybkości wprowadzanych zmian decydowały “akty prawne” narzucające nowy ład społeczno - gospodarczy. We wrześniu 1944 (6 września) został uchwalony dekret o reformie rolnej, w styczniu 1946 (3 stycznia) roku ustawa o nacjonalizacji przemysłu i banków. Od 1947 roku zaczęła się likwidacja prywatnego handlu. 30 października 1950 roku przeprowadzono reformę pieniężną wymieniając dotychczasowe złote na nowe w stosunku 100 do 3. Według szacunków, społeczeństwo na skutek tej wymiany straciło 3 miliardy złotych, stanowiło to ówcześnie równowartość 750 milionów dolarów68. Celem tej reformy było: “osłabienie siły nabywczej elementów kapitalistycznych i spekulacyjnych, oraz stworzenie warunków stabilizacji waluty w okresie planu 6-letniego”69. W ten sposób 2/3 zasobów finansowych znajdujących się w rękach prywatnych zostało na skutek tej decyzji państwowej stracone.

Wszystkie te czynniki uderzały bezpośrednio w podstawy istnienia fundacji. Zarówno majątek nieruchomy (ziemia, kamienice, prywatne przedsiębiorstwa), które stanowiły bardzo często podstawę funkcjonowania fundacji jak i kapitał złożony w bankach ulegają znacjonalizowaniu, (zaborowi na rzecz państwa) bez żadnych odszkodowań. W związku z takimi działaniami państwa potencjalni fundatorzy zostają ograbieni ze swojego majątku, pozbawieni praw do dysponowania swoimi majątkami. Pieniądze jakie są w prywatnych rękach na skutek denominacji są stracone (2/3 prywatnych zasobów finansowych). Pierwsze dziesięć lat systemu socjalistycznego sankcjonuje bezprawna grabież własności prywatnej “w majestacie prawa”. Grabież ta, określana jako wprowadzanie nowego ładu społecznego, niszczyła możliwości funkcjonowania fundacji.

Zarówno bracia Załuscy, Stanisław Staszic czy Wawelberg i szereg innych fundatorów nie mogłoby po 1944 roku przeznaczyć jakichkolwiek środków na zakładanie fundacji, szkół ze względu na ich bezprawny przepadek na rzecz Państwa. Fundatorzy zostaliby potraktowani przez ówczesny system Państwa jako wrogowie ludu pracującego miast i wsi, majątek ich zostałby znacjonalizowanych, a oni mogliby trafić do więzienia bądź zmuszeni byliby do emigrowania z Polski.

Dekret o likwidacji fundacji, 1952

Uwieńczeniem zagłady instytucji fundacji było wydanie dekretu z 24 kwietnia o likwidacji fundacji w Polsce w 1952 (Dz. U. Nr 25 poz.107). W ten sposób po raz drugi, oficjalnie zostały zlikwidowane fundacje w Polsce. Na 32 lata fundacja, instytucja o wielowiekowej tradycji, na skutek czynników politycznych i gospodarczych znika z życia społecznegoWyjątkiem były fundacje mające siedziby i majątek za granicą. Nie uległa likwidacji Fundacja Kościuszkowska powstała w 1925 roku. Siedziba jej znajdował się w Stanach Zjednoczonych. Drugą fundacją była Fundacja im. Jakuba Potockiego powstała w 1934 roku. We Francji posiadała trzy nieruchomości. Z przychodów tego majątku były fundowane zagraniczne stypendia i sympozja naukowe dla polskich


str. - 20 -


naukowców oraz zakup sprzętu medycznego70. d. Fundacje od 1984 roku Przez trzydzieści dwa lata fundacje nie miały prawa istnieć w Polsce. Okres

końca lat siedemdziesiątych to powstanie niezależnych ruchów społecznych i politycznych między innymi: Komitetu Obrony Robotników, Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Konfederacji Polski Niepodległej. Doprowadziło to do powstania ruchu “Solidarność” skupionego wokół Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego “Solidarność”. W końcu 1981 roku gromadził on 10 milionów Polaków. Stan wojenny ogłoszony 13 grudnia 1981 roku przerwał działanie “Solidarności”. Została ustanowiona Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, która przejęła wszystkie funkcje władcze państwa. Stan wojenny został zawieszony dopiero 31 grudnia 1982 roku. Formalne zniesienie nastąpiło 22 lipca 1983 roku.

Wewnętrzne kłopoty polityczne i gospodarcze, a także problemy na arenie międzynarodowej Polski spowodowały, że ówczesna ekipa rządząca nie cieszyła się popularnością wśród państw Zachodnich. Odwrotnie wyglądała sytuacja w stosunku do Polaków, członków zdelegalizowanej “Solidarności”, kościoła katolickiego. Rewolucja “Solidarności” 1980-1981, następnie stan wojenny spowodował napływ szerokiego strumienia pomocy żywnościowej, odzieżowej, finansowej adresowanej do społeczeństwa polskiego. Pomoc ta po 1981 roku była dystrybuowana przez Kościół Katolicki, Protestancki w Polsce. Wartość pomocy żywnościowej, leków, ubrań jaka trafiła, za pośrednictwem kościoła katolickiego w czasie stanu wojennego, wyniosła około 72 milionów dolarów amerykańskich71. Obok pomocy charytatywnej, kraje zachodnie chciały pomagać w przekształceniach systemowych w Polsce. W początkach lat osiemdziesiątych rząd Stanów Zjednoczonych wyasygnował środki finansowe na przekształcenia gospodarcze w rolnictwie polskim.

W trakcie stanu wojennego wszelkie niezależne instytucje zostały zdelegalizowane. Jedyną autonomiczną, ogólnokrajową instytucją, cieszącą się w tym czasie olbrzymim zaufaniem społecznym był Kościół Katolicki. W związku z tym, że Stany Zjednoczone przeznaczyły środki finansowe na rzecz polskiego rolnictwa, Amerykanie zgodzili się na przekazanie i zarządzanie nimi przez Kościół Katolicki. Powstała idea utworzenia fundacji rolniczej znajdującej się pod kontrolą kościoła. Od 1982 roku trwały starania kościoła katolickiego w celu ustanowienia takiej fundacji (pierwotną ideą był bank)72. Władze konsekwentnie odmawiały przez okres stanu wojennego, a także po jego zakończeniu na ustanowienia takiej instytucji. Trzeba było czekać jeszcze trzy lata od 1984 roku zanim fundacja będąca pod patronatem Kościoła Katolickiego powstała.

Ustawa o fundacjach,

W kwietniu 1984 roku została uchwalona ustawa o fundacjach (Dz. U. Nr 21, poz. 97). Ponad rok później w grudniu 1985 roku ukazało się Rozporządzenie Rady Ministrów, które dopuszczało możliwość prowadzenia przez fundacje działalności gospodarczej (Dz. U. z 1985 r. Nr 57, poz. 293). Rozporządzenie to obowiązywało do 1991 roku, gdy weszła w życie znowelizowana ustawa o fundacjach. W noweli o fundacjach, prawo do prowadzenia działalności gospodarczej przysługuje im w przypadku, gdy na działalność gospodarczą przeznaczą środki majątkowe nie mniejsze niż 1000 nowych złotych (ówcześnie 10 milionów starych złotych).

W 1987 roku została ustanowiona Fundacja Zaopatrzenia Wsi w Wodę będąca pod patronatem Jego Eminencji Kardynała Józefa Glempa. Nazwa i cel jaki został określony tej fundacji odbiegał od pierwotnych zamierzeń fundacji rolniczej. Realizowała on jeden z 11 przewidzianych dla fundacji rolniczej programów: wspieranie wodociągów wiejskich. Założyciele fundacji uznali, że dostęp do czystej wody pitnej ma kluczowe znaczenie do poprawy warunków życia na wsi73. Fundacja Rolna będąca pod patronatem Jego Eminencji Kardynała Józefa

1984


str. - 21 -


Glempa została dopiero powołana do życia w 1991 roku. Pierwsze lata, po ponownym zalegalizowaniu działalności fundacji w Polsce

nie spowodowały dużego skoku w postaci nowo zakładanych fundacji. W ciągu pięciu lat od uchwalenia ustawy do końca 1989 roku zostało zarejestrowanych 287 fundacji. Dopiero zmiany końca lat osiemdziesiątych, wybory czerwcowe 1989 roku spowodowały znaczne zwiększenie się liczby nowo zakładanych fundacji.

W trakcie pierwszych 4 lat istnienia prawa o fundacjach głównymi obszarami działania powoływanych instytucji były: pomoc i opieka społeczna - 31 jeden fundacji deklarowało ten cel działania, z czego 20 fundacji zostało ustanowionych przez osoby prywatne, bądź związki wyznaniowe. Drugą grupą fundacji były te, które deklarowały szeroko rozumiane cele kulturalno-artystyczne (26 fundacji z czego 15 zostało założonych przez osoby prywatne, osiem z nich na stałe mieszkało za granicą). Trzecia grupa zakładanych fundacji to fundacje naukowo-oświatowe. Było ich 27, z czego 2/3 zostało założone przez osoby prywatne. Czwartą grupę tworzyły fundacje o charakterze gospodarczym. Było ich 6 z czego tylko jedna założona przez osobę prywatną. Kolejną grupą zakładanych fundacji to mające formę ideologiczną. Deklarowanym motywem ich założenia jest upowszechnianie wartości duchowych. O takim celu działania było 13 fundacji z czego tylko 4 założone przez osoby prywatne. W 6 grupie zakładanych fundacji znalazły się te o nastawieniu ekologicznym. Takich fundacji było 6 z czego połowa została założona przez osoby prywatne. W siódmej grupie fundacji ulokowane zostały fundacje narodowo-wyznaniowe założone przez 3 osoby prywatne nie będące obywatelami polskimi. Badanie dotyczyło fundacji, które zostały powołane do połowy lutego 1989 roku. W sumie było wtedy takich fundacji 113. Jedna z fundacji nie została zaliczona do żadnej z tych grup ponieważ jej cel działania nie mieścił się w tych grupach (Fundacja na Rzecz Rozwoju i Modernizacji Ośrodka Szkolno-Wypoczynkowego ZSMP w Mierkach)74.

Wybory 4 czerwca 1989

Przełom w liczbie nowozakładanych fundacji stanowiły lata 1988 i 1989. Wraz z wyborami czerwcowymi (4 czerwca 1989), nastąpiła zmiana systemu społeczno-politycznego i gospodarczego. Kolejne trzy lata stanowią erupcję ilości nowo zakładanych i rejestrowanych fundacji.

I. Liczba rejestrowanych fundacji w Polsce w latach 1984-1989

Rok 1984 1985 1986 1987 1988 1989 ŁĄCZNIE A. Liczba zarejestrowanych

fundacji na koniec roku 3 9 21 48 99 287 287

B. W każdym roku liczba nowych fundacji (rok

następny - rok poprzedni)

3 6 12 27 51 188

287

Źródło: raport NIK z 1992 roku na temat fundacji.

II. Liczba rejestrowanych fundacji w Polsce w Latach 1990-1996 Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 ŁĄCZNIE

A. Liczba zarejestrowanych fundacji na koniec roku, zgodnie z numerem w Sądzie rejestrowym

958

1954

3297

4040

4469

4787

5025

5025

31.XII.1996

B. W każdym roku liczba nowo zarejestrowanych

fundacji (rok następny - rok poprzedni)

670

996

1343

743

429

318

238

5025


str. - 22 -


Źródło: dane własne uzyskane w sądzie rejestrowym w Warszawie w styczniu 1997, dotyczą lat 1990-1996.

W trakcie 12 lat istnienia niewielka ilość fundacji oficjalnie zaprzestała swojej działalności i została wykreślona z rejestru sądu rejestrowego. Obrazuje to poniższa tabela.

Liczba wykreślonych fundacji z rejestru fundacji miasta stołecznego Warszawy. Rok 1984 -

1993 1994 1995 1996 ŁĄCZNIE

Liczba wykreślonych fundacji z rejestru do 1996 roku. Dane 1984-1993 podane w kolumnie 1993

roku

20 18 9 14

61 fundacji.

Źródło: dane własne uzyskane w sądzie rejestrowym w Warszawie w styczniu 1997. Jak widać z powyższego zestawienia najwięcej fundacji powstało w ciągu

pierwszych trzech lat dekady lat dziewięćdziesiątych. Apogeum nowo rejestrowanych fundacji przypada na rok 1992. Zostało wtedy zarejestrowanych 1343 fundacje. Potem z roku na rok liczba nowo rejestrowanych fundacji spada.

W 1991 roku ukazał się znowelizowana ustawa o fundacjach ograniczająca nadzór władz administracyjnych nad fundacjami (Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203). Odstąpiono od dotychczasowego koncesjonowania tworzenia fundacji (wymóg ten pozostał w odniesieniu wyłącznie do fundacji zagranicznych). O zgodności działania fundacji z prawem mają decydować sądy rejonowe właściwe dla siedziby fundacji. Organy administracji państwowej (właściwe ministerstwo, wojewoda) mają pośredni wpływ na kontrolą nad fundacjami. Mogą wystąpić do sądu z wnioskiem o wydanie przez sąd orzeczenia w sprawie zgodności działania fundacji z przepisami prawa, statutem, oraz celami do jakich fundacja została powołana75.

W latach dziewięćdziesiątych zaczynają powstawać inicjatywy promujące organizacje trzeciego sektora. Główną rolę w tych działaniach odgrywają instytucje trzeciego sektora w oparciu o pomoc funduszy zagranicznych. Tak jest w przypadku Regionalnych Ośrodków Wspierania (Sieć Współpracy) “Społeczeństwo Otwarte”. Powołano 6 takich ośrodków: dwa w Warszawa oraz w Gdańsku, Lublinie, Poznaniu, Katowicach. Instytucje te zajmują się pomaganiem, doradztwem, szkoleniami na rzecz organizacji trzeciego sektora. Pomoc finansową na prowadzenie działań otrzymują ze środków Phare.

W oparciu o Fundację “Bez względu na niepogodę” został utworzony bank danych Klon/Jawor zbierający dane o organizacjach pozarządowych. Ukazały się dwa duże katalogi dotyczące organizacji pozarządowych.

W 1992 roku została powołana do życia instytucja reprezentująca interesy fundacji - Forum Fundacji Polskich (forma prawna - stowarzyszenie). Instytucja ta powstała dzięki pomocy Fundacji Stefana Batorego. Fundacja ta działa w Polsce od 1988 roku. Środki na swoją działalność fundacja ta otrzymuje od amerykańskiego filantropa, miliardera Georga Sorosa. W 1995 do Polski trafiło z Open Society Institute poprzez Fundacje Batorego 6,276,590 dolarów amerykańskich76.

W ciągu pięciu lat istnienia Forum, wokół tej instytucji, skupiło się 208 fundacji i stowarzyszeń trzeciego sektora. W ramach Forum działają trzy Biura Regionalne w Gdańsku, Katowicach i Poznaniu. Ukazuje się Biuletyn Forum Fundacji Polskich. Instytucja ta stara się tworzyć lobbing na rzecz organizacji pozarządowych77.

Ustawa o zamówieniu

Od 1 stycznia 1995 roku obowiązuje ustawa o zamówieniach publicznych. Ten akt prawny określa jakie warunki powinny być spełnione w przypadku, gdy firmy, fundacje, stowarzyszenia mają zamiar ubiegać się o środki publiczne w celu realizacji określonych zadań. Prawo to ustanawia zasady równości szans w ubieganiu się i jawności otrzymywanych środków finansowych z budżetu państwa

publicznym


str. - 23 -


lub samorządu terytorialnego. Do tych ram muszą się dostosować te organizacje, których działalność opiera się na wykorzystaniu środków publicznych. W przypadku fundacji działających w oparciu o dofinansowanie publiczne, zasady te potencjalnie stanowią ułatwienie w ubieganiu się o środki na swoją działalność. Ustawa ta normując sposoby korzystania ze środków publicznych, pozwala zapobiegać powstawaniu zarzutom o subiektywnym przyznawaniu środków publicznych.

Powołanie fundacji w drodze

W 1995 roku miało miejsce jeszcze jedno wydarzenie mogące mieć wpływ na instytucje fundacji w Polsce. Przypadek ten może mieć wpływ na rozdzielenie w przyszłości fundacji prywatnych od fundacji publicznych, zakładanych przez Państwo. Po raz pierwszy, w historii powojennej, fundacja została powołana do życia w drodze ustawy. Ustawa z dnia 5 stycznia 1995r. powoływała fundację - Zakład Narodowy imienia Ossolińskich (Dz.U. Nr 23, poz. 121). Fakt ten wprowadza do obowiązującego ustawodastwa kategorię, istniejącą w okresie II Rzeczypospolitej, fundacje utworzoną w drodze szczególnej ustawy. Projekt ustawy został zgłoszony przez Senat, który określał jej przedmiot jako “fundację prawa publicznego”. Określenie to nie znalazło się w ustawie w związku z obecnym stanem prawnym mało normatywnym. Z mocy ustawowej majątkiem Zakładu stał się majątek Biblioteki PAN we Wrocławiu. Jako organy fundacji wskazano Radę Kuratorów, której członków wskażą podmioty określane w statucie, oraz Dyrektora78. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że fakt ten może stać się precedensem do tworzenia niektórych fundacji Skarbu Państwa, które dotychczas ustanawiano w oparciu o ustawę o fundacjach.

Obecnie istniejące fundacje zajmują się szerokim wachlarzem problemów społeczno-gospodarczych. Są jedną z instytucji pomagających rozwiązywać problemy. Liczba fundacji zarejestrowanych w Sądzie Rejestrowym w Warszawie na dzień 31 grudnia 1996 roku wynosi 5025. Od tej liczby należy odjąć 61 fundacji, które zostały wykreślone z rejestru z różnych powodów. Łącznie fundacji zarejestrowanych w sądzie rejestrowym w Warszawie było 4964.

Fundacje zagraniczne działające na terytorium Polski Równolegle do fundacji polskich, prowadzą różnego rodzaju działalność fundacje

zachodnie. Celem ich działań jest promowanie określonych aktywności społecznych, kulturalnych, gospodarczych, politycznych zgodnych z intencjami fundatorów. Do takich fundacji, które podejmowały i podejmują się określonych działań w Europie Środkowej i Wschodniej należą między innymi: Fundacja Forda (USA), Fundacja Braci Rockeffelerów (USA), Open Society Institute Georga Sorosa (w Polsce przedstawicielem jest Fundacja Stefana Batorego), Charlesa Stewarta Motta (USA), Charity Know How (Wielka Brytania), Pew Charitable Trust, Fundacja Roberta Boscha, Volkswagen Foundation.

Amerykańskie fundacje już w latach osiemdziesiątych rozpoczęły swą działalność w krajach byłego bloku sowieckiego, w tym i w Polsce. Fundacje europejskie rozpoczęły ją dopiero po 1989 roku. Sposób działania fundacji amerykańskich różni się od sposobu działania fundacji europejskich. Ofiarodawcy amerykańscy zorientowani są bardziej na sprawy gospodarki, szkoleń w zakresie zarządzania i reformach politycznych. Fundacje europejskie bardziej koncentrują się na sprawach pomocy społecznej, edukacji, kultury pomocy humanitarnej79.

W latach 1990 -1994 fundacje europejskie i amerykańskie, według niepełnych danych, przekazały na rzecz polskich organizacji pozarządowych środki finansowe w wysokości 28 233 626 dolarów amerykańskich80

ustawy

.


str. - 24 -


IV. FUNDACJE A ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W POLSCE Fundacje stanowią część trzeciego sektora w Polsce określanego również jako sektor pozarządowy. W chwili obecnej liczy on około od 17 tysięcy do 55 tysięcy organizacji działających na rzecz wielu różnych spraw. Najprawdopodobniej liczba czynnych organizacji oscyluje w granicach około 20 tysięcy81. Obok fundacji należą do niego stowarzyszenia, organizacje kościelne, katolickie, związki organizacji (federacje). Przy zastosowaniu bardzo liberalnego podejścia (włączenie do organizacji pozarządowych wszystkich instytucji, nawet tych bez osobowości prawnej) liczba organizacji pozarządowych zwielokrotni się. Do takich przedstawicieli, organizacji nie posiadających osobowości prawnej, zaliczam na przykład: zespoły charytatywne działające przy parafiach kościelnych, grupy Anonimowych Alkoholików. Tego typu niesformalizowanej działalności jest wiele tysięcy. Działalność ta umyka dokładnej statystyce. Definiując co oznacza organizacja pozarządowa w trzecim sektorze, należy wymienić następujące cechy, które pozwalają odróżnić ją od organizacji prywatnych działających dla zysku, państwowych, samorządowych. Zestaw zasad określających organizacje pozarządowe został przedstawiony przez Lestera Salomona z Uniwersytetu Hopkinsa ze Stanów Zjednoczonych:

I. Formalnie stanowią instytucje. Tworzone ad hoc grupy, zbierani przypadkowo i doraźnie ludzie nie są traktowani jako część trzeciego sektora. Jednocześnie trzeci sektor może zawierać organizacje, które nie są do końca sformalizowane. Typowy jednak przedstawiciel trzeciego sektora to organizacja, która ma osobowość prawną, co zapewnia jej odpowiedzialność finansową.

II. Są prywatne, to znaczy oddzielone od rządu. Organizacje trzeciego sektora nie stanowią ani części aparatu państwowego, ani taż nie są zarządzane przez ciało powiązane z administracją państwową. Nie oznacza to, że organizacje te nie mogą otrzymywać znaczącej pomocy ze strony państwa.

III. Nie rozdzielają zysków, które miałyby być dzielone pomiędzy założycieli organizacji. Organizacje te mogą osiągać zyski ale muszą przeznaczać je na realizację misji statutowych i w żaden sposób nie mogą trafić do fundatorów organizacji. To odróżnia trzeci sektor od organizacji prywatnego biznesu.

IV.Są samorządne, to znaczy podejmujące suwerenne decyzje, posiadające wewnętrzne sposoby zarządzania i kontroli, nie kontrolowane z zewnątrz.

V. Wykorzystujące pracę, umiejętności i czas wolontariuszy. Organizacje te są oparte w jakimś zakresie na pracy wolontariuszy.

VI.Swoją działalnością służą dobru publicznemu, to znaczy, że celem ich działania są sprawy publiczne, dobro publiczne”82.

Powyższe zasady stosują się również do fundacji w przypadku, gdy chcemy traktować je jako organizacje pozarządowe, tworzące trzeci sektor. Sześć cech według powyższego zestawienia powinno charakteryzować fundację w przypadku, gdy ta chce uchodzić jako organizacja pozarządowa:

1. Jest organizacją formalną. 2. Nie jest powiązana z rządem.

3. Nie powinna dzielić zysków wśród swoich założycieli, pracowników. 4. Cechuje ją samorządność.

5. Wykorzystuje pracę ochotników. 6. Działa dla dobra publicznego83.

Fundacje istniejące w Polsce nie zawsze spełniają powyższe kryteria. Dotyczy to tych fundacji, które wśród swoich założycieli mają osoby z urzędu reprezentujące państwo w postaci przedstawiciela/li określonego ministerstwa, ministerstw, wojewodów, przedsiębiorstw państwowych, samorządowych. Do nich zaliczam na przykład: Fundację Kultury, Fundację Agencję Rozwoju Regionalnego, Fundację Fundusz Współpracy, Fundację Programów Pomocowych dla Rolnictwa, Fundacja na Rzecz Rozwoju Administracji Publicznej oraz inne w zarządach i radach których zsiadają urzędnicy opłacani z budżetu państwa, bądź z pieniędzy pochodzących z zachodnich

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO str. - 25 -


programów pomocowych i przeznaczonych na reformy struktury państwowej w Polsce. Ludzie ci są wyznaczeni urzędowo do reprezentowania interesów Skarbu Państwa, interesów samorządu terytorialnego.

To, że w Polsce istnieją fundację tworzone przez Skarb Państwa stanowi powód do powstawania szeregu nieporozumień dotyczących fundacji. Brak wyraźnego rozgraniczenia przez ustawodawcę organizacji powołanych przez państwo, od instytucji niezależnych, nie związanych z państwem jest powodem wielu niejasności, zarzutów wysuwanych pod adresem fundacji. Czasami można spotkać opinie sugerujące, że fundacje to instytucje służące do załatwiania niejasnych spraw, “prania pieniędzy”, “siedlisko nadużyć”. Uogólnienia te powstają jako skutek przeprowadzanych kontroli Najwyższej Izby Kontroli w wybranych losowo fundacjach (dwie kontrole 1992 i 1994 w fundacjach dysponujących finansami państwowymi). Dane te przenikają do prasy, która upublicznia co bardziej dramatyczne stwierdzenia, fakty przyciągające uwagę czytelników.

Innym powodem sprzyjającym powstawaniu złej opinii dotyczącej fundacji są zmiany ekip rządzących. Takim przykładem może służyć sprawa Fundacji Kultury, zarządzanej przez byłą minister kultury panią Izabelę Cywińską, której postawiono zarzutu niegospodarności majątkiem fundacji. W związku z tym, że była Minister Kultury związana była ze środowiskiem Unii Wolności, została ona zaatakowana przez przeciwników tej partii. Ta i inne sprawy, nagłaśniane w mediach, działały na ukształtowanie się złego wizerunku związanego z instytucją fundacji. W takich przypadkach doraźna rozgrywka polityczna przesłania merytoryczne i obiektywne ustalenie prawdy. Zastępują ja generalne pomówienia, zarzuty, ogólniki. Następną drażliwą sprawa dotyczącą fundacji i budzącą szereg emocji jest to czy dana organizacja prowadzi działalność gospodarczą i co robi z uzyskanymi środkami. Ustawodawca zezwala fundacjom na prowadzenie działalności gospodarczej, dla pozyskania środków na realizację celów statutowych. Jeżeli cele działania fundacji znajdują się w grupie zadań uznawanych za społecznie ważne i wymagające poparcia, fundacji przysługują ulgi podatkowe. Dotyczy to tylko tych przypadków, gdy wypracowane środki są w całości przeznaczone na realizację celów statutowych zawartych w statucie fundacji. Wokół prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej narosło szereg kontrowersji. Podobnie jak z wcześniejszymi sprawami zdarzało się w latach ubiegłych spotykać sprawy w których fundacje mogły służyć jako instytucje służące do manipulacji finansowo-podatkowych. Fundacje istniejące w Polsce można pogrupować w następujący sposób:

F u n d a c je z a ło ż o n e

p r z e z :

w y łą c z n ie o s o b ę

f iz y c z n ą :

w y łą c z n ie o s o b ę p r a w n ą :

p r o w a d z ą d z ia ła ln o ś ć

g o s p o d a r c z ą





n ie p r o w a d z ą d z ia ła ln o ś c i

g o s p o d a r c z e j

o s o b ę p r a w n ą i o s o b ę

f iz y c z n ą :





Dodatkowo należy wprowadzić podział wśród fundacji, których założycielami są osoby prawne:


str. - 26 -


re p r e z e n to w a n e p rz e z S k a r b

P a ń s tw a :

r e p r e z e n tu ją c e s a m o r z ą d te r y to r ia ln y , z w ią z k i

z a w o d o w e , s to w a r z y s z e n ia , p a r t ie p o li t y c z n e i tp . :

p ro w a d z ą d z ia ła ln o ś ć



g o s p o d a rc z e j




g o s p o d a rc z e j





re p r e z e n to w a n e p rz e z f ir m ę

p r y w a tn ą :

F u n d a c je z a ło ż o n e p r z e z o s o b y

p ra w n e :

Uwaga: wśród założycieli fundacji można spotkać się z bardzo złożoną strukturą. Za przykład może służyć powołana 12 września 1996 roku w Katowicach Fundacja Kontraktu Regionalnego. Wśród swoich założycieli posiada następujące instytucje: sejmik samorządowy województwa katowickiego, związek zawodowy NSZZ“Solidarność”, lokalne związki gmin, Regionalną Izbę Gospodarczą (łącznie wśród założycieli jest 7 osób prawnych oraz 11 fizycznych). Majątek założycielski wynosi 20 milionów nowych złotych. Dalszy brak wyróżnienia przez ustawodawcę fundacji jako organizacji pozarządowej od tej, która jest założona przez Skarb Państwa, samorząd terytorialny, związki zawodowe czy przedsiębiorstwa nie będzie sprzyjał rozwianiu nagromadzonej niechęci wobec fundacji. Obecnie nie jest jasno zaznaczone i oddzielone w prawodawstwie funkcjonowanie instytucji państwowych, które noszą w swojej nazwie określenie fundacji. Daje to im takie same prawa jak fundacjom tworzonym przez osoby fizyczne, bądź prawne, które nie są w żadnym wypadku powiązane ze strukturą systemu państwa. W celu przeciwdziałania powstaniu różnych niejasnych sytuacji związanych z finansowaniem fundacji ze środków publicznych ważne jest wyraźne określenie źródeł, zasad finansowania oraz ulg z jakich mogą korzystać te organizacje, pod warunkiem, że realizują określone zadania związane z dziedzinami życia społecznego znajdującymi się w katalogu spraw istotnych z punktu widzenia interesu społecznego oraz ze strony państwa (np. działalność charytatywna, pomoc społeczna, kultura, edukacja, opieka medyczna i inne). a. Rola i miejsce fundacji w trzecim sektorze W zachodniej terminologii dotyczącej życia społecznego od szeregu lat funkcjonuje określenie “organizacje trzeciego sektora”. Dotyczy tych instytucji, które powstały by rozwiązywać określone sprawy społeczne. Pierwsze dwa sektory to sektor publiczny oraz sektor prywatny. Działalność swoją organizacje trzeciego sektora nie traktują jak firmy działające dla zysku i nie dzielą zysków wśród swoich założycieli, członków. Organizacje tego typu odgrywają dużą rolę w Stanach Zjednoczonych Ameryki, mniejszą w krajach Europy Zachodniej.

SEKTORPAŃSTWOWYSEKTORPRYWATNYSEKTORPOZARZĄDOWY


str. - 27 -


Wielkość trzech sektorów w Polsce przedstawiałaby się następująco. Sektor pierwszy - państwowy, publiczny stanowi 44 290 organizacji (zarejestrowane w ZUS jako płatnicy na koniec 1995 roku ). W tym znajduje się około 4000 przedsiębiorstw państwowych. W lipcu 1996 było 4081 zakładów Liczba ta jest po pierwszym półroczu 1996 mniejsza o 276 zakładów niż pod koniec 199584. Z roku na rok ulega zmniejszeniu w związku z przekształceniami własnościowymi. Na początku transformacji gospodarczej liczba przedsiębiorstw państwowych wynosiła ponad 8400 firm. Sektor drugi, prywatny - najbardziej dynamicznie rozwijająca się sfera gospodarki polskiej. Wytwarza on około 55- 60 % produktu krajowego brutto, dając zatrudnienie ponad połowie osób czynnych zawodowo. Na jego siłę pracuje wiele tysięcy osób prowadząc indywidualną działalność gospodarczą na własny rachunek, bądź w postaci firm posiadających osobowość prawną. Według danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na 31 grudnia 1995 roku oficjalny sektor prywatny i publiczny w Polsce przedstawiał się następująco: Liczba płatników składek ZUS: Ogółem: 1685902 Sektor publiczny 44 290 Sektor prywatny 1641612. Natomiast według systemu REGON na dzień 31 grudnia 1995 roku było zarejestrowanych 2 014 303 podmiotów gospodarczych85. Sektor trzeci, pozarządowy. Na koniec 1994 roku było zarejestrowanych w Polsce 29.580 stowarzyszeń oraz 12 216 jednostek terenowych (oddziałów) mających osobowość prawną. Do tego należy doliczyć 4.485 fundacji zarejestrowanych w sądzie rejestrowym w Warszawie oraz 775 fundacji o lokalnym zasięgu zarejestrowanych we właściwych dla terytorium działania sądach wojewódzkich. Łącznie na koniec 1994 roku było 47 036 organizacji86. W pierwszej połowie 1996 roku zostało zarejestrowanych 3356 stowarzyszeń oraz 106 (według rejestru fundacji) fundacje. Wielkość trzeciego sektora to około 50 tysięcy zarejestrowanych organizacji. Według danych zbieranych przez Bank Danych Klon / Jawor na przełomie 1994/95 w ogólnopolskim badaniu zostały zebrane informacje o około 17 tysiącach organizacji. Liczba czynnych organizacji trzeciego sektora oscyluje pomiędzy 17000, a 55000 tysiącami (dane szacunkowe na rok 1996). Z wielkim prawdopodobieństwem można mówić, że takich organizacji jest około 20 tysięcy. W ich skład wchodzą obok fundacji, stowarzyszenia, porozumienia organizacji, organizacje kościelne i katolickie, przedstawicielstwa organizacji zagranicznych. Obok tych instytucji posiadających osobowość prawną istnej także duża liczba organizacji nie posiadających osobowości prawnej, które umykają rejestrom. Przykładem to ilustrującym są zespoły charytatywne działające przy parafiach katolickich w Polsce. Według danych księdza Łazawskiego w skali całego kraju działa około 30 tysięcy wolontariuszy skupionych w parafialnych zespołach charytatywnych, zespołach Caritasu87. Dla przykładu w gminie miejskiej Dzierżoniów (ponad 39 tysięcy mieszkańców) istnieją cztery parafie katolickie. W każdej z nich jest zorganizowany zespół charytatywny. Pracuje w nich społecznie od 3 do 5 osób. Nie jest w tej chwili możliwe ustalenie dokładne liczby nieformalnych organizacji, ani liczby osób poświęcających swój czas na pracę w nich. Według danych przybliżonych trzeci sektor liczy około stu tysięcy zawodowo pracujących ludzi, oraz około dwóch milionów społecznie zaangażowanych88. Fundacje stanowią mniej niż 10 procent instytucji tego sektora. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie fundacje stosując kryteria dotyczące organizacji pozarządowych zaprezentowane wcześniej, można do niego zaliczyć. W takim przypadku wszystkie fundacje, których założycielami był Skarb Państwa, bądź inny założyciel powiązany z władz a publiczną, nie mieszczą się w ramach instytucji trzeciego sektora. b. Rola państwa a fundacje Państwo w stosunku do fundacji pełni funkcje kontrolne, regulujące oraz narzuca określone ramy prawne i finansowe, których powinny przestrzegać wszystkie organizacje. Każdego roku jest wprowadzanych szereg ustaw, rozporządzeń, zarządzeń, które bezpośrednio, bądź pośrednio mają


str. - 28 -


wpływ na funkcjonowanie fundacji. Poprzez te akty prawne jest możliwe stymulowanie, bądź hamowanie rozwoju fundacji. Rozwój organizacji trzeciego sektora, a co za tym idzie fundacji jest uzależniony od polityki państwa. W ciągu ostatnich sześciu lat polityka ta ulegała zmianom. W dalszym ciągu ze względu na nieustabilizowany system społeczno-gospodarczy w Polsce jest trudno określić role instytucji takich jak fundacje. Z jednej strony można zaobserwować sygnały wysyłane z Sejmu, Senatu, instytucji państwowych, partii politycznych, które podkreślają wagę i niezbędność struktur pozarządowych w społeczeństwie. Z drugiej obserwując system finansowy i podatkowy państwa, działania administracyjne struktur publicznych, można zaobserwować działania będące zaprzeczeniem tych deklaracji. Patrząc szerzej na role organizacji pozarządowych, a role państwa można dostrzec analogie, gdzie w przypadku silnego zdominowania życia społeczno-gospodarczego przez struktury państwa nie ma miejsca na innego typu organizacje. Na odwrót w przypadku struktur państwowych, które nie uzurpuje sobie prawa do monopolizowania życia społecznego na rzecz pozwolenia ludziom organizowania się i rozwiązywania swoich spraw we własnym zakresie, organizacje pozarządowe rozwijają się. Przykładem takich państw w których system państwowy “zmonopolizował” życie społeczne poprzez silne instytucje państwowo-samorządowe mogą być państwa skandynawskie (Szwecja, Dania, Norwegia). Natomiast Stany Zjednoczone są dobrym przykładem systemu państwa pozwalającego na rozwiązywanie swoich spraw przez społeczeństwo. Trzeci sektor w Stanach Zjednoczonych liczy około 1,2 miliona organizacji89. Fundacji jest ponad 35000 (w 1995). W przypadku dominującego państwa uzurpującego sobie prawo do kierowania losami swych obywateli, rola organizacji pozarządowych i fundacji staje się marginalną. W sytuacji odwrotnej następuje rozwój organizacji pozarządowych w tym i fundacji. c. Przenikanie sektora publicznego do trzeciego sektora na przykładzie fundacji Od momentu utworzenia fundacji, część nowopowstałych organizacji była ściśle związana z sektorem publicznym. Państwo, jego instytucje powoływały “przedsięwzięcia” posiadające status fundacji. Finansowanie ich, majątek założycielski pochodził z zasobów publicznych. Próbę “przeanalizowania” funkcjonowania fundacji działających w oparciu o te właśnie źródła stanowią raporty Najwyższej Izby Kontroli. W latach 1992 i 1994 ukazały się dwa raporty Najwyższej Izby Kontroli. Zbadane zostały powiązania, wykorzystanie środków publicznych przez fundacje. Pierwszy raport dotyczył wykorzystania środków publicznych przez fundacje. Zostało poddanych kontroli 117 fundacji (6% ogólnej liczby zarejestrowanych)90. Badane fundacje otrzymały w latach 1990-1991 z budżetu państwa kwotę 1380 miliarda starych złotych. Stanowiło to 73% przychodów badanych fundacji91. Pozostałymi wpływami były przychody własne 20%, w tym głównie odsetki od lokat kapitałowych, darowizny państwowych osób prawnych 4,1%, pomoc zagraniczna 2,6 %. Łącznie przychody badanych fundacji wyniosły 1,890 miliarda starych złotych92. W raporcie nie są podane dokładniejsze źródła finansowania z rozbiciem na urzędy centralne, ministerstwa, wojewodów. Dwa lata później została przeprowadzona kolejna kontrola fundacji. Dotyczyła ona zbadania w jaki sposób fundacje gospodarowały składnikami majątkowymi przekazanymi fundacjom ze źródeł publicznych. 69 fundacji (2% zarejestrowanych) zostało poddanych kontroli93. W latach 1992-1993 fundacje otrzymały ze źródeł publicznych środki finansowe jako dotacje dla jednostek niepaństwowych na realizacje zadań zleconych przez państwo. Finansowanie to dokonywane było dwoma kanałami: poprzez ministerstwa i urzędy centralne oraz poprzez wojewodów. Środki budżetowe dla fundacji służyły do: - utworzenia (tj. fundusz założycielski, dzięki temu powstały 22 następne fundacje), - jako dotacja dla jednostek niepaństwowych na realizację zadań zleconych przez państwo, - forma zapłaty za wykonywanie przez fundację usługi na rzecz jednostki budżetowej 94. Wydatki środków budżetowych w latach 1992-1993 na rzecz fundacji.

ROK 1992 1993 ORGAN MINISTERSTWO

URZĄD CENTRALNY

WOJEWODA MINISTERSTWO URZĄD

CENTRALNY

WOJEWODA

LICZBA 83 69 101 96


str. - 29 -


FUNDACJI KWOTA 144,3 miliarda

starych złotych 16,9 miliarda



starych złotych ŁĄCZNA KWOTA

161,2 miliarda

92 miliardy ŁĄCZNA LICZBA

FUNDACJI

152 fundacje

197 fundacji Źródło: Raport NIK 1994 dotyczący fundacji.

Obok środków budżetowych fundacje otrzymywały także subwencje i darowizny od przedsiębiorstw i banków państwowych oraz od organów samorządu terytorialnego lub zagranicznych funduszy pomocowych. W latach 1992-1993 dzięki Skarbowi Państwa, reprezentowanym przez organy administracji państwowej, było możliwe utworzenie 22 nowych fundacji. W 7 z nich państwo było jedynym fundatorem95. Z powyższych danych finansowych wynika jeszcze jeden wniosek. Najwięcej pieniędzy pochodzących z budżetu dostawały fundacje w latach 1990-1991 (1380 miliardów starych złotych), potem co roku, liczba środków przekazywanych na rzecz fundacji malała. W latach 1992-1993 fundacje otrzymały łącznie 253,2 miliarda starych złotych. Wyniki obydwu kontroli nie wypadły pomyślnie dla fundacji gospodarujących środkami publicznymi. Zostały ujawnione fakty niegospodarności, rozmijania się celów statutowych fundacji z podejmowanymi przez nie działaniami, brak nadzoru organów administracyjnych nad wydanymi środkami, luki w prawie związane z nadzorem nad przekazanymi środkami, dużym udziałem kosztów administracyjnych w stosunku do wydanych środków na realizowane cele, nie przestrzeganie obowiązującego prawa o rachunkowości, brak należytej dbałości o majątek96. Quango - Quasi Autonomous Nongovernmental Organisation - niby autonomiczna organizacja pozarządowa. Termin ten zaczerpnięty z języka angielskiego określa: niby autonomiczną organizację pozarządową. Może to być agencja, fundacja, która jest powołana przez jednostkę państwową, publiczną, nie znajduje się bezpośrednio w strukturze danego organu, posiada pracowników delegowanych przez nie oraz zarząd mianowany przez te władze. Przykładem takich instytucji w Polsce są: Agencja Rynku Rolnego (powołana ustawą z 1990 roku), Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (powołana ustawą z 1991) bądź fundacje Skarbu Państwa: Fundusz Współpracy, Fundacja Kultury, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Fundacja Współpracy Polsko - Niemieckiej, Polska Fundacja Promocji Kadr, Fundacja na Rzecz Kredytu Hipotecznego. W związku z przekształceniami końca lat osiemdziesiątych powstała pewna liczba fundacji, które można zaliczyć do tego typu instytucji. Raporty NIKu opisywały niektóre z nich. Ministerstwo Finansów odrzuca pomysły wydzielenia tego typu instytucji ze wszystkich fundacji. Brak takiego wyróżnienia fundacji państwowych, powiązanych z rządem, od fundacji prywatnych jest poważnym problemem stojącym na drodze do wyjaśnienie sytuacji, funkcji fundacji pozarządowych w Polsce. Od 1989 roku rozpoczęła się współpraca Unii Europejskiej z Polską. Jest realizowany program Phare (Polish Hungarian Aid for Restructaring the Economy). Obecnie w ramach tego programu otrzymuje pomoc 11 krajów byłego bloku sowieckiego. Celem tego programu jest pomoc Polsce w przekształceniach społeczno-gospodarczo-politycznych oraz pomoc w procesie przygotowania się do członkowstwa w Unii Europejskiej. Jest on realizowany poprzez finansowanie określonych przedsięwzięć. W końcu 1995 roku były realizowane w ramach tego programu 42 projekty. W latach 1990-1995 Polska otrzymała w ramach Phare ponad 1 miliard ECU. W styczniu 1996 roku zostało podpisane kolejne porozumienie w sprawie programu Phare. W okresie następnych 4 lat Polska ma otrzymać jeszcze 1 miliard ECU97. Środki finansowe jakie Polska dostawała i dostaje w ramach tego programu nie mogły bezpośrednio trafić do budżetu państwa, a potem za pośrednictwem ministerstw do środowisk, które takiej pomocy potrzebowały i potrzebują. Dlatego też od 1990 roku zaczęły powstawać specjalnie do tego celu tworzone fundacje Skarbu Państwa zakładane przy ministerstwach, urzędach centralnych. Zadaniem ich było i jest zarządzanie, administrowanie środkami pomocowymi, prowadzenie określonych prac. Do tego typu fundacji należą między innymi: Fundusz Współpracy,


str. - 30 -


Fundacja Programów Pomocowych dla Rolnictwa, Fundacja na Rzecz Kredytu Hipotecznego, Fundacja na Rzecz Reformy Administracji Publicznej, Fundacja Spółdzielczości Wiejskiej, Fundacja Agencja Rozwoju Komunalnego. Fundacje te otrzymują środki finansowe pochodzące ze Wspólnoty Europejskiej. Sposób wykorzystania tych funduszy jest dwojaki. W pierwszym przypadku dana fundacja samodzielnie realizuje swoimi siłami i zasobami określone zadania. Realizuje określony projekt przedstawia sprawozdania z poziomu zaawansowania prac w projekcie, rozlicza się z wykonanych prac przed odpowiednimi organami kontrolnymi darczyńcy. Fundacja działa zgodnie z procedurami ustalonymi przez Wspólnotę Europejską oraz prawo polskie. Takim przykładem może być Fundacja Spółdzielczości Wiejskiej, która poprzez sieć 12 Regionalnych Ośrodków Usług Spółdzielczych podejmowała się i prowadzi różne projekty na rzecz spółdzielczości wiejskiej od 1991 roku. W drugim przypadku fundacja jest administratorem tych środków. W związku z tym organizuje różnego rodzaju przetargi na wykonanie określonych prac, podobnie jak ta pierwsza działa zgodnie z procedurami ustalonymi przez Wspólnotę Europejską. Przykład takiej współpracy wygląda następująco: Fundacja na Rzecz Reformy Administracji Publicznej (fundacja Skarbu Państwa) administruje środkami pomocowymi przeznaczonymi na reformy systemu samorządowego w Polsce. Urządza przetargi na określone projekty. Przetarg jest otwarty startują do niego różne instytucje (mogą też fundacje) polskie i zagraniczne. Wygrywa go określona propozycja, której realizację zobowiązuje się wykonać wykonawca. Zgodnie z warunkami umowy zobowiązany on jest do składania sprawozdań i raportów z postępu prac do fundacji będącej administratorem środków finansowych. Ta ostatnia ma prawo kontroli na miejscu jak wygląda w rzeczywistości realizowanie konkretnego projektu. Może zaistnieć sytuacja, w której nie urządza się przetargów i określona firma dostaje środki na wykonanie zadań. Odbywa to się za wiedzą i akceptacją Komisji Europejskiej w Brukseli. Przykład takiego realizowania poza przetargiem przedstawia się następująco. Jednym z celów Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE, fundacja prywatna) są działania na rzecz samorządu terytorialnego, działalność edukacyjna, szkoleniowa. Fundacja nz Rzecz Reformy Administracji Publicznej administruje środkami finansowymi Phare przeznaczonymi na reformy struktur samorządu terytorialnego, prowadzenie działalności edukacyjnej. W związku z tym, że FISE nie jest w stanie samodzielnie udźwignąć realizacji dużego projektu szkoleniowego tworzy konsorcjum organizacji zajmujących się szkoleniami dla samorządu terytorialnego. W jego skład wchodzą instytucje zajmujące się szkoleniami, doradzaniem na rzecz osób związanych z samorządem terytorialnym. Instytucje te posiadają odpowiednią kadrę i środki. W zawiązanym konsorcjum jest 9 podwykonawców, w tym dwa przedstawicielstwa Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej we Wrocławiu i Białymstoku oraz Gdańska Fundacja Kształcenia Menedżerów. Instytucje te, realizują swoje programy szkoleniowe dla członków rad i zarządów oraz pracowników samorządu terytorialnego, dofinansowane ze środków pomocowych Phare. Realizowanie w ten sposób określonych zadań nie jest czymś niezwykłym w historii programu Phare w Polsce, gdy poza procedurą przetargową instytucje podejmują się wykonać projekt. W związku z powyższym możemy mieć przypadek gdy fundacja funduje innym fundacjom poprzez kolejną fundację możliwość realizacji określonego projektu, gdy ta spełnia wymogi projektu. Jest to dość złożona struktura zależności wśród instytucji posiadających różnych założycieli. Pierwsza fundacja jest fundacją Skarbu Państwa, która administruje środkami finansowymi Wspólnoty Europejskiej. Wykonawca jest fundacją pozarządową, prywatną współdziałająca z innymi organizacjami mogącymi posiadać status fundacji. Wszystkie formy wykorzystywania środków Wspólnoty Europejskiej są nadzorowane i sprawdzane przez odpowiednie organa kontrolne pod względem merytorycznym oraz finansowym. Wszystko odbywa się w sposób legalny i zgodny z przyjętymi procedurami. Program “Civic Dialog”, Dialog Społeczny, Phare W ramach porozumienia zawartego pomiędzy Rządem Polskim a Wspólnotą Europejską został utworzony w 1992 roku fundusz “Civic Dialog”. Jest to jedna z części programu Phare przeznaczonego na pomoc w tworzeniu, umacnianiu i reformie struktur pozarządowych, społecznych. Organizacje pozarządowe mogą ubiegać się o dotacje na częściowe dofinansowanie ich działalności.


str. - 31 -


Fundusz ten znajduje się pod zarządem Fundacji Fundusz Współpracy. W ramach działania programu od grudnia 1992 roku do 31 października 1996 Rada Programu Dialog Społeczny przyznała dotacje 306 organizacjom, w tym 120 fundacjom. Równolegle do tych działań Program realizował konkursy na małe dotacje z budżetów programu Phare/Tacis Lien 1995 i Phare/Tacis Demokracja 1993, 1994, 1995. Rada Programu Dialog Społeczny przyznała dotacje z Programu Phare/ Tacis Lien - 82 organizacjom, w tym 22 fundacjom, natomiast z budżetu Phare/Tacis Demokracja, w trzech konkursach, przyznano dotacje 94 organizacjom, w tym 31 fundacjom98. O przyznanie dotacji do realizowanych przez siebie projektów mogą się ubiegać różne organizacje. Dla przykładu w maju 1996 z pieniędzy programu zostało rozdzielonych 96 dotacji dla stowarzyszeń, fundacji, związków organizacji. Wśród nagrodzonych dotacją organizacji było 26 fundacji. Wielkość takich dotacji wynosi od 4,4 tysiąca złotych do maksymalnie 24 tysięcy złotych99. Pieniądze mają służyć dofinansowaniu realizowanych przez te instytucje projektów. Działalność programu stanowi jedną z form wspomagania działalności społecznej, kulturalnej, edukacyjnej, rozwoju środowiska lokalnego. Jest to także następny przykład jak poprzez instytucje pararządową (quango) są dystrybuowane środki finansowe do organizacji pozarządowych. V. FUNDACJE A SAMORZĄD TERYTORIALNY a. Samorząd terytorialny w Polsce Ustawa z 8 marca 1990 roku restytuowała samorząd terytorialny. Mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Obecnie liczy ona 2483 gminy (dane GUS z 1.01.1995 rok). Gmin miejskich jest 315, gmin miejsko - wiejskich jest 555, oraz gmin wiejskich 1613. Przeciętna liczba mieszkańców w gminie 15 538, w gminie wiejskiej 6 667. Przeciętna wielkość Rady gminy oscyluje pomiędzy 18, a 24 radnymi.

Struktura i wielkość samorządu terytorialnego w Polsce. (Źródło: GUS 1995.) Liczba gmin miejskich 315 Liczba gmin miejsko - wiejskich 555 Liczba gmin wiejskich 1613

Wielkość do 9999

mieszkańców do 19 999 do 39999

mieszkańcówdo 99999 do 199 999 powyżej

200 000

Liczba 1653 500 194 91 25 20

gminy mieszkańców mieszkańców mieszkańców

gmin

Liczba gmin o wielkości od 10000 mieszkańców 830 Liczba gmin o wielkości od 20000 mieszkańców 330 Liczba gmin o wielkości od 40000 mieszkańców 136 Liczba gmin o wielkości od 100000 mieszkańców 45 Reforma samorządowa dała szereg uprawnień gminom w celu zaspokajania potrzeb lokalnych. Sześć lat działalności samorządu terytorialnego spowodowało, że wiele się zmieniło w lokalnym życiu społeczno - gospodarczym. Polepszył się wygląd ulic, czystość, bezpieczeństwo, rozpoczęły się inwestycje infrastrukturalne. Samorząd okazał się leprzym gospodarzem środków publicznych w porównaniu z Państwem. Głównymi zadaniami gminy jest zaspakajanie zbiorowych potrzeb mieszkańców. W szczególności potrzeby te obejmują sprawy: ładu przestrzennego, gospodarki terenami i ochrony środowiska; dróg gminnych, organizacji ruchu drogowego; wodociągów, zaopatrzenie w wodę, kanalizacji, usuwania nieczystości, utylizacji odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energie elektryczną i cieplną; lokalnego transportu zbiorowego; ochrony zdrowia; pomocy społecznej, w tym ośrodki i zakłady opiekuńcze; komunalnego budownictwa mieszkaniowego; oświaty; kultury; kultury fizycznej; targowisk i hal targowych; zieleni komunalnej; cmentarzy komunalnych; porządku


str. - 32 -


publicznego; utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej; zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej100.

b. Fundacje a samorząd terytorialny W celu zrozumienia możliwości działania fundacji w gminie, wzajemnej współpracy, jej

wpływowi na gminę i vice versa należy przyjąć dwoistość określenia gmina. Wynika z tego szereg uwarunkowań wpływających na możliwości działania fundacji (organizacji pozarządowych) w gminie. W pierwszym znaczeniu, gmina to wspólnota wszystkich mieszkańców gminy na danym terytorium. Oznacza to krzyżowanie się interesów mieszkańców, firm prywatnych, publicznych, organizacji społecznych (na przykład fundacji), gospodarczych, chęć i możliwości rozwoju jednostki. W drugim, gmina to organ administracyjno - prawny. Posiada ona organ prawodawczy - Radę z jej uchwałami, komisje rady, które opiniują bądź przygotowują uchwały. Organ wykonawczy - zarząd z wójtem, burmistrzem, prezydentem jako przewodniczącym oraz strukturę administracyjna czyli urząd. Z jednej strony jesteśmy my, z naszymi dążeniami, aspiracjami, po drugiej stronie jest określony aparat, funkcje władcze na poziomie lokalnym, struktura administracyjna. Obydwie sfery przenikają się nawzajem. To my powołujemy raz na cztery lata swoich przedstawicieli (radnych), by ci w naszym imieniu reprezentowali nasze wartości i sprawy. Rada gminy wybiera przewodniczącego zarządu (prezydent, burmistrz, wójt) oraz zarząd. Ludzie ci są bezpośrednio odpowiedzialny za bieżące działania każdej z gmin. Sprawy społeczne, gospodarcze, kulturalne, edukacyjne, ochrona środowiska są główną osią, wokół której prowadzone są działania w gminie. W zależności od tego jaka jest polityka gminy jako organu administracyjno- prawnego wyrażona w formie uchwał wobec gminy jako wspólnoty swoich obywateli oraz ich instytucji, takie też będą możliwości działania organizacji pozarządowych (w tym i fundacji) w gminie. Rada każdej gminy ustanawiając swoją politykę gospodarczą, społeczną może określać możliwości działań organizacji pozarządowych na swoim terenie. Polityki te są realizowane poprzez zarząd gminy, który posiada do tego celu odpowiedni aparat - urząd gminy. Fundacje są organizacjami, które są niezależne względem gminy jako urzędu (pomijam nieformalne powiązania pomiędzy gminą a władzami fundacji). Zajmują się realizowaniem spraw ważnych z punktu widzenia fundatorów oraz istotnych dla danej społeczności lokalnej. Fundacja pełni funkcję służebną wobec społeczności, społeczności gminy na której mieści się jej siedziba oraz względem obszaru działania na którym ma zamiar prowadzić swą aktywność. W stosunku fundacji do gminy jako urzędu nie występują tego typu zależności. Każdy z podmiotów jest suwerenny. Relacje pomiędzy fundacją a gminą jako urzędem mogą przyjąć następujące formy: 1) przenikające - dotyczy to tych kontaktów i stosunków w których następuje przenikanie się interesów fundacji i gminy jako urzędu. Obydwie strony maja wspólne korzyści wynikające ze współpracy. 2) obojętne - żadna ze stron nie jest zainteresowana stroną przeciwną. Strony wiedzą o sobie lub nie i na tym koniec. 3) konfrontacyjne - istnieje konflikt interesów pomiędzy fundacja a gminą. Powodów tego może być tak wiele jak wiele może być różnych spraw będących kością niezgody pomiędzy ludźmi i ich organizacjami. Nie udostępnienie lokalu, urażone ambicje personalne, brak dofinansowania ze strony gminy na rzecz fundacji, nierzetelne rozlicznie się przed gmina z otrzymanych środków oraz wiele innych przyczyn nakręcających spirale wrogości pomiędzy osobami związanymi z fundacjami, a przedstawicielami samorządu terytorialnego. Formy konfrontacyjne pomiędzy reprezentantami samorządu, pracownikami gminnymi, a osobami związanymi z fundacjami ze względu na ich indywidualność i dużą liczbę kombinacji dość trudno usystematyzować. Może ich być tak wiele jak form niechęci pomiędzy ludźmi. Skupię się na opisaniu tych dwóch pierwszych, form przenikających się i obojętnych. Można wśród nich wyróżnić następujące przykłady kontaktów: a) fundacja jest “dawcą” dla gminy różnych form pomocy (technicznej, finansowej, szkoleniowej).

Przykład ilustrującym taką zależność jest: Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej. Od 1990 roku do 1995 przeszkoliła ponad 152 389 osób, na 5907 szkoleniach związanych z samorządem


str. - 33 -


terytorialnym101. Zajmuje się wydawaniem szeregu publikacji książkowych, organizowaniem konferencji dla samorządu terytorialnego, szkół policealnych dla pracowników samorządowych, doradztwem i konsultacją dla gmin; równolegle do działalności FRDL są realizowane określone programy Fundacji Fundusz Współpracy (fundacja Skarbu Państwa), Fundacji Agencja Rozwoju Komunalnego (fundacja Skarbu Państwa), Fundacji na Rzecz Rozwoju Administracji Publicznej (fundacja Skarbu Państwa) bądź innych instytucji działających na zasadach wykorzystywania zagranicznych środków finansowych (między innymi pomoc Phare ze środków Wspólnoty Europejskiej, ze Stanów Zjednoczonych poprzez Amerykańską Agencję do Spraw Rozwoju Międzynarodowego - US AID, z Wielkiej Brytanii-Fundusz Know How).

b) gmina tworzy fundacje, która ma służyć do pozyskiwania pomocy na zewnątrz gminy ze środków różnych programów pomocowych, ministerialnych, wojewódzkich itd. Fundacja została powołana przez osoby będące blisko związane ze strukturą administracyjno - biurokratyczną w gminie. Przykładem ilustrującym tę zależność jest Program Inicjatyw Lokalnych realizowany od 1993 roku dla 9 gmin. Jedną z nich jest gmina Zelów, która powołała Fundację Gminy Zelów (1991). Celem jej jest rozwój gospodarczy, promocja gminy, przeciwdziałanie bezrobociu. Została ona powołana przez osoby będące w zarządzie bądź radzie Gminy Zelów jako osoby fizyczne nie reprezentujące w dokumentach założycielskich bezpośrednio tej gminy. Była to inicjatywa osób prywatnych ściśle powiązanych ze strukturą samorządową. Taka fundacja ma za zadanie “ściągnąć do gminy” pomoc techniczną, finansową. Fundacji tej udało się wygrać konkurs na dotacje w ramach Programu Inicjatyw Lokalnych (jeden z programów Phare)102.

c) są powoływane fundacje, które działają na rzecz regionu, województwa oraz gmin w danym regionie. Fundacje te działają szerzej niż terytorium jednej gminy, zajmują się: promocją danego regionu, przyciąganiem inwestorów, działalnością szkoleniową, pobudzaniem lokalnych inicjatyw, przedsiębiorczości. Takim przykładem jest Fundacja Skarbu Państwa Polska Agencja Rozwoju Regionalnego oraz Fundacje powołane w danych gminach i współdziałające z Agencją na przykład: Fundacja Rozwoju Regionu z Białej Podlaskiej, Fundacja Rozwoju Województwa Białostockiego, Lubelsko - Chełmska Fundacja Rozwoju, Fundacja Agencja Rozwoju Regionalnego ze Starachowic i inne znajdujące się w sieci agencji rozwoju regionalnego. Wśród 55 instytucji jakie były skupione w sieci agencji rozwoju regionalnego 17 posiada status fundacji103. Pozostałe to spółki z ograniczona odpowiedzialnością lub spółki akcyjne. Równolegle do ich działalności prowadzą swoje działania inne fundacje zajmujące się stymulowaniem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Zdarza się, że ta sama fundacja działa na rzecz rozwoju regionalnego oraz stymulowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Według danych zebranych przez Fundację Promocji Małych i Średnich Przedsiębiorstw (fundacja Skarbu Państwa) liczba fundacji, których jednym z głównych celów działania jest właśnie rozwijanie przedsiębiorczości, w skali całego kraju, wynosi około 60 instytucji104. Działające fundacje pomagają swojej i okolicznym gminom w ubieganiu się o różnego rodzaju dotacje, subwencje, prowadzą szkolenia, zajmują się doradztwem, realizują programy związane z rozwojem lokalnym, starają się o przyciągnięcie inwestorów, promują region. W zależności od miejscowych układów współpracują ściśle, bądź luźno z gminą-organem administracyjnym105.

d) gmina (komisje rady gminy przygotowują lub akceptują przygotowane przez zarząd propozycje) opracowuje plan współpracy z organizacjami pozarządowymi. Jest to jedna z najrzadziej spotykanych form współpracy. Wymaga ustalenia przez każdą z gmin swojej długofalowej polityki związanej z organizacjami pozarządowymi. Fundacje w tym przypadku stanowią jedną z instytucji działających na rzecz konkretnego celu, znajdującego się na liście celów ważnych z punktu widzenia polityki gminnej. We wrześniu 1995 roku została wydana przez Warszawska Gminę Centrum uchwała o przyznawaniu organizacjom pozarządowym działającym na polu pomocy społecznej dotacji (“Tryb i zasady przyznawania dotacji celowych z budżetu Gminy Warszawa Centrum dla organizacji pozarządowych, realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej, ochrony zdrowia i przeciwdziałania patologiom społecznym”). W związku z tą uchwałą gmina przyznała 500 tysięcy złotych dotacji dla organizacji pozarządowych106. Kolejnym przykładem takiego postępowania jest podejście gmin nadmorskich: Gdańska, Gdyni, Sopotu, Tczewa, Rumi w stosunku do organizacji pozarządowych. Gminy te postanowiły przeznaczać stałe kwoty w budżecie dla organizacji pozarządowych (propagowany model to 1% środków budżetowych


str. - 34 -


gminy). Organizacje pozarządowe składają propozycje swoim gminom na realizacje określonych celów na zasadach przetargowych107.

e) na terenie gminy działają fundację, w niewielkim stopniu korzystające z pomocy gminy, jej funduszów, bądź czynią to sporadycznie. Ich działania są skierowane na rozwiązywanie potrzeb jej mieszkańców. Przykładem takiej sytuacji jest gmina Dzierżoniów (39 tysięcy mieszkańców) na terenie której zostały zarejestrowane trzy fundacje działającymi na polu pomocy społecznej. Nie dostają one żadnego znaczącego wsparcia ze strony gminy mimo, że działają na rzecz jej mieszkańców. Gmina wie o ich istnieniu, nie ma natomiast żadnego planu, związanego z organizacjami pozarządowymi na jej terenie. Wszyscy wiedzą o ich istnieniu brak jest natomiast odpowiedniej polityki: co z takimi instytucjami zrobić, jak je wykorzystać? Od czasu do czasu coś można im przekazać, nie za często108. Jest to najczęściej spotykana forma współpracy fundacji pozarządowych z gminą. Takiego typu sytuacje można spotkać w wielu gminach małych, dużych.

Pierwsze cztery punkty były przykładem relacji przenikających się pomiędzy fundacją a gminą. Ostatnia była przykładem form współpracy obojętnej. Niestety tych pierwszych form jest w ogólnej liczbie fundacji niewiele, przeważają na natomiast formy obojętne, bądź konfrontacyjne pomiędzy instytucja fundacji oraz gminą. Generalnie fundacje nie są partnerem dla wszystkich przedstawicieli samorządu terytorialnego w Polsce. Liczba fundacji współdziałających z samorządem terytorialnym w stosunku do ogólnej liczby gmin i liczby fundacji jest niewielka. Sytuacja ta nie dotyczy tych fundacji, które są “darczyńcami dla gmin”, są założone za wiedzą i z inspiracji władz samorządowych, działają na rzecz lokalnego rozwoju regionalnego w oparciu o środki finansowe zagraniczne. Ilość takich fundacji jest bardzo mała. Rozmijanie się interesów gminy jako urzędu z interesami fundacji jest związane z niedostrzeganiem przez rady gmin (radnych), innych, poza gminnych struktur organizacyjnych, zdolnych do rozwiązywania problemów społecznych. Skutkuje to brakiem określonej polityki gminnej względem organizacji pozarządowych. Niemożnością znalezienia płaszczyzn porozumienia i wspólnych interesów pomiędzy gminą, a fundacjami. Nieufność radnych, członków zarządu, pracowników gminnych wobec fundacji, jest często podbudowana różnego rodzaju aferami w jakie były i są uwikłane różnorodne fundacje. Istniejące fundacje jeżeli nie potrafią się znaleźć w jednej z czterech pierwszych kategorii nie mają większych szans obecnie “na przebicie się” i pozytywne zaistnienie w świadomości osób odpowiedzialnych za podejmowanie decyzji w gminie. VI. ZAKOŃCZENIE-PODSUMOWANIE Instytucja fundacji w Polsce posiada wielowiekową tradycję, sięgającą średniowiecza. Do wybuchu drugiej wojny światowej fundacja była instytucją, którą powoływał fundator głównie z własnych środków, na rzecz określonych idei, które fundator uważał za godne poparcia. Majątkiem fundacji były nieruchomości ziemskie, budynki, które przynosiły dochód na realizowanie określonych celów. Lokowanie fundacji w oparciu o tego typu zasoby pozwalało na ich bardzo długie istnienie. Trafiały się przypadki fundacji istniejącej parę wieków od śmierci swego fundatora. Pierwsze fundacje, o których zachowały się informacje do dzisiaj, datują się z XII wieku. Niektóre z nich, założone jeszcze w średniowieczu, potrafiły przetrwać do wybuchu drugiej wojny światowej (na przykład fundacja z roku 1222 powołana przez kasztelana krakowskiego Żegotę). XIX wiek to czasy pojawienia się fundacji kapitałowych. W okresie II Rzeczypospolitej fundacje lokowane w oparciu o kapitał miały niewielką jego ilość. Fundacje takie prowadziły bardzo ograniczoną, marginalna działalność. Mamy do czynienia z analogią do sytuacji fundacji powoływanych obecnie w Polsce. Olbrzymia część z nich deklaruje kapitał fundacyjny w wysokości nie zapewniającej im realizowania celów statutowych. Na proces związany z okresowym zaprzestaniem działania fundacji w Polsce złożyło się kilka czynników. Pierwszym z nich była I wojna światowa. W czasie jej trwania spora część aktywów


str. - 35 -


organizacji społecznych uległa kompletnemu przepadkowi. Przykładem to ilustrującym jest fundacja Stanisława Staszica. Kolejnym wydarzeniem przyczyniającym się do tego była druga wojna światowa, wraz z ogromem zniszczeń jakie zostały dokonane w trakcie jej trwania. W 1940 roku po raz pierwszy Niemcy oficjalnie, decyzją administracyjną, zlikwidowali fundacje. Konsekwencją zakończenia drugiej wojny światowej było wprowadzenie systemu socjalistycznego w Polsce. Był to ostateczny i decydujący czynnik prowadzący do likwidacji fundacji w Polsce. Nowy ustrój wprowadził system wartości: negujących własność prywatną, wolny rynek, swobody demokratyczne, wolność wyboru Zastąpił te wartości systemem totalitarno - centralistycznym z wszechprzenikającą rolą systemu partyjno - państwowego. Splot tych czynników przyczynił się do unicestwienia instytucji fundacji w Polsce. Uwieńczeniem tego był dekret z 1952 roku. Lata osiemdziesiąte to ponowne zaistnienie instytucji fundacji w Polsce. Powstają one w zupełnie nowej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej. Powody jakie temu sprzyjają są związane z kryzysem ówczesnego ustroju państwowego, jego niewydolnością. O restytucji fundacji zadecydowały odgórne polityczne czynniki, a nie rzeczywiste potrzeby społeczne, oparte na własnej przedsiębiorczości, możliwościach i wyborach. Nowe fundacje różnią się od tych przedwojennych. O ile przedwojenne fundacje powoływano do celów czysto społecznych i charytatywnych, to obecne można powoływać kierując się celami użyteczności społeczno-gospodarczej. Państwo nadużywa instytucji fundacji do realizacji własnej polityki zakładając fundacje Skarbu Państwa. Większość nowo powoływanych fundacji powstaje w oparciu o kapitał. Duża cześć z nich została założona w oparciu o ośrodki finansowe, które nie są wystarczające do tego by mogły w pełni pokryć realizowanie celów statutowych. Dlatego fundacje starają się zdobywać środki z zewnątrz (gromadzenie środków) oraz posiłkują się prowadzeniem działalności gospodarczej. Polskie fundacje są bogate w cele działań, natomiast ubogie pod względem środków finansowych zapewniających realizowanie tych celów. Jest niewiele fundacji, które zajmują się przyznawaniem dotacji. Są to przeważnie fundacje działające w oparciu o środki finansowe dostawane z zagranicy. Do największych prywatnych fundacji przyznających dotacje należy Fundacja Batorego (od 1988 roku w Polsce). Środki na swoją działalność dostaje od amerykańskiego miliardera i filantropa Georga Sorosa. Powodem, który wprowadza dużo zamieszania w polskich fundacjach jest zapisana w ustawie możliwość powoływania fundacji ze względu na cele społeczno-gospodarczo użyteczne. Akceptując cel społecznie użyteczny, dość trudno zgodzić się z celami gospodarczo użytecznymi. Nie powinno się tego drugiego celu aprobować w przypadku fundacji. Jest to nieporozumieniem. Cele gospodarczo-użyteczne są spuścizną okresu lat osiemdziesiątych, systemu nakazowo-rozdzielczego, gdy nie istniała jeszcze ustawa o prowadzeniu działalności gospodarczej. Ustawa ta została uchwalona w grudniu 1988. Dlatego, też ustawodawca w 1984 roku, gdy nie istniała jeszcze wolność prowadzenia działalności gospodarczej, najprawdopodobniej pozwolił sobie taki zapis wprowadzić. Od 1989 roku istnieje w Polsce wolność prowadzenia działalności gospodarczej. Zapis ten stracił swój sens. Doszło do tego, że fundacja jest w pewnym stopniu organizmem pośrednim pomiędzy organizacją społeczną, a organizacja gospodarczą. Powstała hybryda instytucjonalna. Nie mieści się w Kodeksie Handlowym jako czysto instytucja gospodarcza (ze względu na użyteczność społeczną). Nie może również występować jako instytucja czysto społeczna, charytatywna (ze względu na użyteczność gospodarczą). W związku z tym nie można takiej instytucji traktować jako wyłącznie nastawionej na cele społeczne. Nie można takiej instytucji traktować jako przedsiębiorstwa gospodarczego nastawionego wyłącznie na wypracowanie zysków Odbiega to dalece od przedwojennego charakteru fundacji jako instytucji stricte społecznej, zajmującej się pomocą osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Możliwość szerokiego naginania użyteczności społeczno-gospodarczej do celów czysto gospodarczych jest nieunikniona. Spowodowało to powoływanie fundacji w celach, które odbiegają od celów społecznych takich jak problemy ubóstwa, chorób, patologii społecznych, edukacji, kultury itd. Przykładem tego może być założona jeszcze w latach osiemdziesiątych Fundacja na Rzecz Rozwoju i Modernizacji Ośrodka Szkolno-Wypoczynkowego w Mierkach bądź fundacje powoływane przez różne przedsiębiorstwa państwowe w ramach przekształceń gospodarczych początku lat dziewięćdziesiątych. Powoduje to zacieranie się różnic w odbiorze społecznym fundacji jako organizacji społecznej na rzecz bliżej nie określonego “przedsiębiorstwa gospodarczo - społecznego”.


str. - 36 -


Pod hasłem użyteczności społeczno- gospodarczej da się zawrzeć niemal wszystko. Nie wszystko jest działalnością społeczną.

Równolegle do tego zjawiska fundacje mają prawo na prowadzenie działalności gospodarczej. Jest niemożliwe dla obserwatora z zewnątrz odróżnienie działalności gospodarczej, której celem jest rzeczywiście przeznaczanie zysków na realizację szlachetnych celów statutowych, od “celów społecznych” będących próbą zamaskowania działalności gospodarczej, celem uniknięcia płacenia podatków. Jest to kolejny przyczynek do zacierania się obrazu fundacji w odbiorze społecznym, jako instytucji społecznej, na rzecz instytucji gospodarczo ... ?!.

Instytucja fundacji stała się również jednym z instrumentów realizowania polityki państwa. Temu celowi służą fundacje powoływane przez Skarb Państwa. Są one organizacjami wplecionymi w strukturę administracyjną państwa. Nie stanowią one pod względem ilościowym dużej liczby. Biorąc natomiast pod uwagę źródła, wielkość zasobów finansowych, dostęp do nich sytuacja się diametralnie odwraca.

Obecna sytuacja fundacji państwowych powoduje powstanie szeregu niejasnych sytuacji związanych z finansowaniem, upolitycznianiem wykorzystywania środków publicznych, zagranicznych funduszy pomocowych. Osoby, które decydują o rozdziale środków finansowych płynących przez fundacje Skarbu Państwa są blisko związane z panującymi elitami władzy. W momencie zmiany elity władzy, kolejna chcąc zdyskredytować poprzednią, stara się wszystkie tego typu potknięcia w działaniach takich fundacji wychwycić i maksymalnie upubliczniać. Fundacje te w związku z tym ogniskują na sobie uwagę środków masowego przekazu. Wszelkie niedokładności, afery finansowe, “tarcia personalne” jakie mogą powstać w tych organizacjach są bardzo szybko wychwytywane, nagłaśniane w środkach masowego przekazu. Jest to kolejny powód złego wpływu na ogólną opinię związaną z fundacjami. Dla osób nie zorientowanych w problematyce fundacji nie jest zrozumiałe istnienie fundacji państwowych lub prywatnych. Nie ma dla nich żadnej różnicy w odbiorze tych fundacji. Wychwycenie subtelnych różnic związanych z osobą będącą założycielem fundacji i konsekwencjami tego znajduje się poza możliwościami poznawczymi wielu osób. Obydwie fundacje łączy wspólny mianownik, jest nim określenie fundacja. Instytucje państwowe nadużywają w ten sposób idei organizacji pozarządowych. Powstaje z tego powodu zły obraz całego środowiska fundacji - organizacji pozarządowych.

Dzisiejszy chaos sytuacji fundacji w Polsce pogłębia nieokreślona polityka społeczna państwa wobec instytucji trzeciego sektora. Charakter tej polityki odpowiada kształtowi sinusoidy, której znak jest uzależniony od opcji politycznej zasiadającej u steru władzy. Doraźne i koniunkturalne poczynania systemu państwa cechuje brak długofalowego działania, które byłaby uniezależniane od doraźnych wpływów politycznych. Czynniki te powodują to, że nie jest możliwe ustalenie miejsca, roli, funkcji organizacji pozarządowych (w tym i fundacji) w Polsce. Przy obecnej tendencji do centralizowania działań ze strony instytucji państwa (tworzenie super centrum administracyjnego, rozrost centralnych organów administracyjnych), organizacje pozarządowe są na słabszych pozycjach. Brak określenia do czego mają służyć instytucje pozarządowe w Polsce, w systemie państwa, uniemożliwiają sprawne rozdzielenie instytucji publicznych, od pozarządowych. Wiąże się to z dystrybucją środków budżetowych pomiędzy organizacje pozarządowe, a publiczne. Obecną politykę społeczną zdominowała walka polityczna, o władzę. Czynniki te przysłaniają sprawy ustalenia roli i zasad funkcjonowania fundacji w Polsce. W chwili obecnej ze względu na olbrzymi fiskalizm państwa (podatki dochodowe od osób fizycznych, prawnych, VAT, “podatek ZUS” oraz inne podatki) będący pochodną sytuacji politycznej, instytucje pozarządowe mają szereg problemów ze zdobyciem środków oraz utrzymaniem swojej działalności. System ulg w podatkach jest mało zachęcający dla osób fizycznych i prawnych, które miałyby przeznaczać części swoich dochodów na rzecz organizacji pozarządowych. Przeważająca część polskich fundacji nie posiada odpowiednich środków na realizację działań statutowych. W związku z tym powstaje kwestia z jakich środków (publicznych czy prywatnych) fundacje mają czerpać finanse celem utrzymania swojej działalności. Żyjemy w paradoksalnej sytuacji, gdzie system państwa zabiera dużą część dochodów nie świadcząc w zamian, proporcjonalnie do takiego obciążenia dochodów społeczeństwa, wysokiego poziomu usług. W przypadku współpracy fundacji z samorządem terytorialnym jest niewiele fundacji współpracujących z gminami. Dotyczy to przeważnie tych, które są dawcami dla samorządu terytorialnego różnych form pomocy (dodatkowe środki finansowe, doradztwo, szkolenia itd.). W


str. - 37 -


dużej części stosunki pomiędzy gminą, a fundacjami można określić jako obojętne. Możemy spotkać się także z przypadkami konfliktów pomiędzy ludźmi pracującymi dla fundacji i dla struktur samorządu terytorialnego. Najbliższe lata stanowią dla nas wyzwanie. Nie wiadomo jakie nowe problemy społeczne będą musiały być włączone do dość szerokiego katalogu obecnie istniejących. Kurczowe trzymanie się instytucji publicznych oraz wiara w to, że to tylko one są powołane do tego by problemy społeczne rozwiązywać jest naiwnością. Nie rozwiązują one wielu spraw, same tworzą mnóstwo innych. Zawsze każda instytucja niepubliczna będzie sprawniejsza od równolegle do niej istniejącej publicznej. Dotyczy to sytuacji, gdy nie będzie monopoli żadnej z instytucji i gdy doraźne rozgrywki polityczne, personalne nie przysłonią decydentom obiektywnego oceniania i wyboru możliwości. Wiąże się to z dalekimi ograniczeniami praw aparatu administracyjnego oraz pozwoleniem społeczeństwu na samodzielne decydowanie co jest bardziej korzystne i efektywniejsze dla nas: instytucja pozarządowa, czy instytucja publiczna. Fundacji była, jest i może być sprawnym organizmem życia społecznego. Wymaga to jednak klarownego określenia co obecnie jest rozumiane w strukturze systemu państwa pod tym pojęciem i jaki jest jej status, a jaka rola ma jej przypaść w przyszłości. Odwlekanie działań zmierzających do unormowanie pozycji instytucji fundacji w strukturze państwa prowadzi do pogłębiania się zacierania się różnic w odbiorze społecznym fundacji jako instytucji społecznej od tej publiczno-gospodarczej, państwowej. Instytucja fundacji (rozumiana jako organizacja pozarządowa) jest także naszym prawem do decydowania co mam zamiar zrobić ze swoimi dochodami, majątkiem, jakiego rodzaju wartości i cele uważam za godne wspierania. Braki działań, odwlekanie ich, tworzenie nieklarownego prawa przez system państwa, związane z ustaleniem roli i miejsca fundacji w życiu społecznym, można potraktować pośrednio jako wpływ na ograniczanie naszych swobód i praw obywatelskich. Nie ma żadnego wzoru, klucza odróżniającego fundacje “dobre” od fundacji “niedobrych”. W celu nie ulegania stereotypowym opiniom, przyglądając się fundacjom należy zawsze zapytać się ludzi pracujących w takiej organizacji: po co, czemu, dla kogo, komu służy, za czyje pieniądze działa taka instytucji i jak z przydzielonych środków finansowych dana organizacja się rozlicza. Kompetentność i szczegółowość odpowiedzi na te pytania będą wyznacznikiem wiarygodności danej instytucji. Na takiej podstawie można dopiero wystawiać oceny i sądy.


str. - 38 -


VII. BIBLIOGRAFIA a. Pozycje opublikowane 1. Centrum Informacji dla Organizacji

sektorze pozarządowym w Polsce”, Warszawa 1996.

Pozarządowych BORDO, “Miejsce dla każdego. O

2. Piotr Bańkowski, “Biblioteka Publiczna Załuskich i jej twórcy”, Warszawa 1959. 3. Jan Stanisław Bystroń, “Warszawa”, PIW 1977. 4. Zdzisław Budzński, “Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII w.)”, Przemyśl, Kraków 1987. 5. Zbigniew Czachór, “Słowniczek europejski”, Unia Europejska Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Warszawie 1996. 6. Marceli Hendelsman (redakcja), “Polska w

Historia społeczna, Warszawa 1932. czasie wielkiej wojny (1914-1918)”, Tom II

7. Dorota Ilczuk, “Sektor nonprofit w kulturze”, Instytut Kultury, Warszawa 1995. 8. Dorota Bugajna - Sporczyk, Izabella Janson, “Zakładamy fundacje”, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1994, Sponsor E.W.G. - Phare. 9. “Encyklopedia Warszawy”, PWN, 1976 i 1994 r. 10. The Foundation Directory, 1996 Edition, Foundation Center US. 11. Piotr Frączak, “Bitwa na fundacje”, Biblioteka Asocjacji, Warszawa 1996. 12. Grażyna Gęsicka (redakcja), “Instytucje rozwoju lokalnego”, Katowice 1996. 13. Hubert Izdebski, “Fundacje i stowarzyszenia”, Transit, Warszawa 1995. 14. Hanna Kotkowska -Bareja, “Pomnik Kopernika”, PWN, Warszawa 1973. 15. Andrzej Kidyba, “Fundacje i stowarzyszenia. Zagadnienia podstawowe”, Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 1995. 16. Andrzej Kidyba, Józef Łobocki, “Instytucje non-profit w restrukturyzacji regionu.

Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 1993. Doświadczenia Lubelskiej Fundacji Rozwoju”,

17. Stefan Krakowski, “Stara Częstochowa. Studia nad genezą, ustrojem i struktura ludnościową i gospodarczą Częstochowy (1220 -1655)”, Częstochowa 1948. 18. Bogdan Kroll, “Rada Główna Opiekuńcza 1939-1945”, Książka i Wiedza, Warszawa 1985. 19. Stanisław Kutrzeba, “Polska Akademia Umiejętniości 1872-1938”, Kraków 1939. 20. Zbigniew Landau, “Gospodarka Polski Ludowej”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.

21. Krzysztof J. Ners i Ingrid T. Buxell, “Pomoc dla transformacji. Raport 1995”, Instytut Studiów Wschód-Zachód, Warszawa 1995. 22. “Non-Governmental Organisations and Governments: Stakeholders for development”, Edited by Ian Smillie and Henry Helnrich, OECD, 1993 Paris. 23. Lester M. Salamon, “ American’s Nonprofit Sector. A Primer”, The Fundation Center 1992. 24. Daniel Sigel, Jenny Yancey, “Odrodzenie społeczeństwa obywatelskiego”, Warszawa 1992. 25. Adam Słomczyński, “Dom ks. Boduena 1939-1945”, PIW 1975. 26. Adam Szczypiorski, “Ćwierć wieku Warszawy 1806-1830”, Ossolineum 1964. 27. Adolf Suligowski, “Rozbudowa miast w Polsce”, Warszawa 1927. 28. Jolanta Supińska, Wojciech Modzelewski (redakcja), “Studia nad ruchami społecznymi, Fundacje w Polsce. Motywy ustanawiania, cele i

Warszawa 1990. formy działania”, Instytut Polityki Społecznej,

29. Witold Toczyski, “Współpraca organizacji pozarządowych z gminą”, Gdańsk 1995. 30. “Mały rocznik statystyczny 1939 r. ”, reprint GUS. 31. “Mały rocznik statystyczny 1995r.”, GUS 1995. 32. Najwyższa Izba Kontroli, “Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania wybranych fundacji” Warszawa VI.1992. 33. Najwyższa Izba Kontroli, “Informacja o wynikach kontroli gospodarowania składnikami majątkowymi przekazanymi fundacjom ze źródeł publicznych”, Warszawa IX. 1994. 34. David Osborne, Ted Gabler, “Rządzić inaczej”, Media Rodzina of Poznań 1995. 35. “Polityka społeczna państwa polskiego 1918 -

1935. 1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa

36. Roczniak numer 1 i 2, BORIS, Warszawa 1995. 37. Stanisław Rodkiewicz, “Staszicowskie fundacje w m.st. Warszawie”, Warszawa 1926. 38. Leopold Stecki, “Fundacje”, Toruń 1996. 39. Jan Trzynadlowski, “Zakład Narodowy imienia Ossolińskich 1817-1967”, Wrocław 1967. 40. Zbigniew Woźniewski, “Rys historyczny Szpitala Wolskiego w Warszawie (1877-1939)”, Warszawa 1948. 41. Aleksander Wóycicki, “Dzieje robotników przemysłowych w Polsce”, Warszawa 1929. 42. Konrad Zawadzki, “Dom pod Królami”, PWN, Warszawa 1973.

b. Raporty i sprawozdania fundacji z lat 1992 -1996


str. - 39 -

1.Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych 2. Klon /Jawor przy Fundacji “Bez względu na niepogodę”. 3. Beskidzka Fundacja “Dziecięce Marzenia”. 4. BORDO. 5. BORIS. 6. Chrześcijańska Fundacja “Życie i misja”. 7. Fundacja Adlerowska. 8. Fundacja Konrada Adenauera. 9. Fundacja Artystom Trzeciego Wieku. 10. Fundacja Bank Żywności SOS. 11. Fundacja Stefana Batorego. 12. Fundacja Biblioteka Ekologiczna. 13. Fundacja Chaber. 14. Fundacja Citon. 15. Fundacja Czysta Woda. 16. Fundacja Edukacja dla Demokracji. 17. Fundacja Ekologiczna “Silesia”. 18. Fundacja Friedricha Eberta. 19. Fundacja Gospodarcza NSZZ “Solidarnośc’. 20. Fundacja Humanitarna Equi Libre. 21. Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. 22. Fundacja “Między nami”. 23. Fundacja na Rzecz Rehabilitacji Konnej Dzieci

Niepełnosprawnych. 24. Fundacja Nasza Ziemia . 25. Fundacja Friedricha Naumana. 26. Fundacja Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym “Hipoterapia”. 27. Fundacja Pro Humana Vita. 28. Fundacja Programów Pomocowych dla Rolnictwa. 29. Fundacja Rolnicza. 30. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej 1994. 31. Fundacja Rozwoju Gminy Zelów. 32. Fundacja Spółdzielczości Wiejskiej. 33. Fundacja Synapsis. 34. Fundacja Theatrum Gedanense. 35. Fundacja Wspomagająca Zaopatrzenie Wsi w Wodę. 36. Lubelsko Chełmska Fundacja Rozwoju. 37. Nidzicka Fundacja Rozwoju “Nida”. 38. Polska Fundacja Upowszechniania Nauki . 39. Polska Akcja Humanitarna. 40. Polsko- Amerykańska Fundacja Doradztwa dla Małych Przedsiębiorstw. 41. Powiślańska Fundacja Społeczna.

c. Czasopisma 1. Miesięcznik Asocjacje, 1993-1996. 2. Aneks, numer 36/94. 3. Biuletyn Forum Fundacji Polskich, od numeru 2 do 13, 1993-1996. 4. Biuletyn Fundacja dla Polski. 5. Biuletyn Fundacji Theatrum Gedanense. 6. Miesięcznik Businessman, kwiecień 1996. 7. Gazeta Wyborcza, lata 1992-1996. 8. Karta Niezależne Pismo Historyczne, lata 1992-1996.

9. Gazeta Rzeczypospolita, lata 1992-1996. 10. Partner Magazyn Pozarządowy 9/1996. 11. Miesięcznik Polityka Społeczna, 1984 i 1990. 12. Pomost Pismo Samopomocy, nr7-8/96. 13. Tygodnik Polityka,nr 36, 1996. 14. Q Forum gazeta organizacji pozarządowych 9/1996. 15. Socius. 16. Tygodnik Wprost, lata 1994-1996.


VIII. PRZYPISY 1 Artykuł 1 ustawy o fundacjach, znowelizowanej 23 lutego 1991 r. 2 Foundation Direstory, 1996 Edition, New York, str. 5. 3 Foundation Directory, tamże, str. 5. 4 Foundation Directory, tamże, str. 5 i 6. 5 Foundation Directory, tamże, str. 7. 6 Foundation Directory, tamże, str. 9. 7 Foundation Directory, tamże, str. 10. 8 Ulotka Fundacji Friedricha Eberta oraz The Frirdrich Ebert Foundation. History, Activities and Aims, Bonn 1991 str. 16 9 Ulotka Fundacji Konrada Adenauera oraz rozmowa z panią Magdaleną Kurkowską pracownikiem Fundacji Konnrada Adenauera. 10 “Non-Governmental Organisations and Governments: Stakeholders for Development”, Edited by Ian Smillieand, Henry Helnrich, OECD 1993 Paris, str. 145. 11 “Non-Governmental Organisations...”, tamże, str. 157. 12 Raport Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej za rok 1994 str. 49 i 1995 str. 38. 13 Fundacja Konrada Adenauera, Sprawozdanie 1995, str. 4. 14 Rozmowa z panią Magdalena Kurkowską pracownikiem Fundacji Konnrada Adenauera z 31 stycznia 1997. 15 Informacja o Fundacji im. Friedricha Naumana, oraz rozmowa z Panem Romanem Benedykciukiem, pracownikiem Fundacji. 16 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII w. )”, Przemyśl , Kraków 1987, str. 4. 17 “Polityka społeczna państwa polskiego 1918-1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1935, str. 303. 18 Aleksander Wóycicki, “Dzieje robotników przemysłowych w Polsce”, Warszawa 1929 str. 31, 32. 19 Stefan Krakowski, “Stara Częstochowa. Studia nad genezą, ustrojem i strukturą ludnościową i gospodarczą Częstochowy 1220-1655” , Częstochowa 1948, str. 140,141. 20 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 48. 21 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 148. 22 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 149. 23 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 150. 24 Dorota Ilczuk, “Sektor nonptofit w kulturze”, Instytut Kultury, Warszawa 1995, str. 81. 25 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 152. 26 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 152, 153. 27 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 154, 155. 28 Zdzisław Budzyński, “Dzieje opieki społecznej...”, tamże, str. 155,156. 29 Adam Słomczyński, “Dom księdza Boduena 1939-1945”, PIW 1975, str. 11. 30 Adam Słomczyński, “Dom księdza ...”, tamże, str. 12. 31 Adam Słomczyński, “Dom księdza...”, tamże, str. 17. 32 Adam Słomczyński, “Dom księdza...”, tamże, str. 32. 33 Piotr Bańkowski, “Biblioteka Publiczna Załuskich i jej twórcy”, Warszawa 1959, str. 24. 34 Piotr Bańkowski, “Biblioteka Publiczna ...”, tamże, str.49. 35 Konrad Zawadzki, “Dom pod Królami”, PWN, Warszawa 1973 str.63. 36 Polityka Społeczna z 1990 roku, Krzysztof Jasiewicz, “Polityka Fundacyjna w II Rzeczypospolitej”, str.27. 37 Stanisław Rodkiewicz, “Staszicowskie fundacje w m. st. Warszawie”, Warszawa 1926, str. 2. 38 Hanna Kotkowska-Bareja, “Pomnik Kopernika”, PWN, Warszawa 1973, str. 8. 39 Adma Szczypiorski, “Ćwierć wieku Warszawy 1086-1830” , Ossolineum 1964, str. 56. 40 Stanisław Rodkiewicz, “Staszicowskie fundacje w m. st. Warszawie”, Warszawa 1926, str. 6 i 7. 41 Zbigniew Woźniewski, “Rys historyczny Szpitala Wolskiego w Warszawie (1877-1939)”, Warszawa 1948, str 12. 42 Miesięcznik Polityka Społeczna, numer 5/6 1984, str. 8. 43 Jan Trzynadlewski, “ Zakład Narodowy im Ossolińskich 1817-1967”, Wrocław 1967, str. 24 i 34. 44 Dorota Ilczuk “Sektor nonprofit ...”, tamże, str. 140. 45 “Encyklopedia Warszawy”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, str. 836. 46 Rzeczypospolita, 5-6 października 1996, Filip Gawryś, “Na marginesie życia”. 47 “Encyklopedia Warszawy”, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, str. 838. 48 “Encyklopedia Warszawy”, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, str. 940. 49 Adolf Suligrowski, “Rozbudowa miast w Polsce”, Warszawa 1926 rok, str.10 i 11. 50 Marceli Hendelsman (redakcja), “Polska w okresie wielkie wojny 1914-1918”, Historia Społeczna Tom II, Warszawa 1932. 51 Polityka Społeczna 1990, Krzysztof Jasiewicz, “Polityka Fundacyjna w II Rzeczypospolitej”, str.27. 52 Polityka Społeczna 1990, tamże, str. 27. 53 Dorota Ilczuk, “Sektor nonprofit ...”, tamże, str.140. 54 Zbigniew Woźniewski, “Rys historyczny ...”, tamże , str. 70. 55 “Polityka społeczna Państwa polskiego 1918-1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1935, str. 307. 56 Miesięcznik Polityka Społeczna z 1984 roku, numer 5/6, Barbara Ćwierz “Fundacje dawniej i dziś” str. 8. 57 Miesięcznik Polityka Społeczna z 1984 roku, Barbara Ćwierz, tamże, str. 8.


str. - 41 -


58 Miesięcznik Polityka Społeczna z 1984 roku, Barbara Ćwierz, tamże, str. 8. 59 Miesięcznik Polityka Społeczna z 1984 roku, Barbara Ćwierz, tamże, str. 8. 60 “Polityka społeczna państwa polskiego 1918-1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1935, str. 303. 61 “Polityka społeczna państwa polskiego 1918-1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1935, str.307. 62 “Polityka społeczna państwa polskiego 1918-1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1935, str. 386. 63 “Polityka społeczna państwa polskiego 1918-1935”, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1935, str. 409. 64 Stanisłąw Kutrzeba, “Polska Akademia Umiejętności 1872-1939”, Kraków 1939, str. 21. 65 “Polityka społeczna Państwa polskiego 1918-1935”, tamże, str.19. 66 Karta, Niezależne Pismo Historyczne, numer 12, 1994 rok, str. 125. 67 Bogdan Kroll, “Rada Główna Opiekuńcza 1939-1945”, str. 97, 98. 68 Zbigniew Landau, “Gospodarka Polski Ludowej”, Warszawa 1994, str. 51. 69 “Polska” Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN 1967, hasła z 9 tomu, str.86. 70 Polityka Społeczna 1984 rok, numer 5/6, Barbara Ćwierz “Fundacje dawniej i dziś” str.8. 71 Wypowiedź kardynała Józefa Glempa, zamieszczona w gazecie Życie Warszawy, w 1993 roku. 72 Piotr Frączak, “Bitwa na fundacje”, Biblioteka Asocjacji, str.8. 73 Fundacja Wspomagająca Zaopatrzenie Wsi w Wodę, ulotka , str. 1. 74 “Fundacje w Polsce. Motywy ustanawiania, cele i formy działania” Luiza Balcerzak, Anna Dyjas, Krzysztof Urbanowicz w: “Studia nad ruchami społecznymi”, redakcja: Jolanta Supińska, Wojciech Modzelewski, UW IPS, Warszawa 1990, od str. 172 do 187. 75 Andrzej Kidyba, “Fundacje i stowarzyszenia”, Warszawa 1995, str. 40 i 41. 76 Building Open Societies, Soros Foundations 1995 Report, str. 80. 77 Informacje uzyskane bezpośrednio w biurze Forum Fundacji Polskich w styczniu 1997. 78 Hubert Izdebski, “Fundacje i stowarzyszenia”, Transit”, Warszawa 1995 str. 55. 79 Daniel Siegel, Jenny Yancey, “Odrodzenie społeczeństwa obywatelskiego”, Fundacja Braci Rockeffelerów, 1992, str.77, 78. 80 Krzysztof J. Ners i Ingrid T. Buxell, “Pomoc dla transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Raport 1995”, Instytut Studiów Wschód-Zachód, Warszawa, str. 91. 81 “Miejsce dla każdego. O sektorze pozarządowym w Polsce”, BORDO, Warszawa 1996, str. 71,72. 82 Biuletyn Forum Fundacji Polskich 1993, numer 3 str. 3 i 4. 83 Biuletyn Forum Fundacji Polskich 1993, numer 3 str. 3 i 4. 84 Dane Głównego Urzędu Statystycznego z lipca 1996 roku. 85 Miesięcznik Businessman, kwiecień 1996 roku, wywiad z Prezesem ZUS panią Anną Bieńkowską, str. 38. 86 Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO, “Miejsce dla każdego. O sektorze pozarządowym w Polsce”, Warszawa 1996, str.71. 87 Rzeczypospolita, artykuł z 5-6 października , Filip Gawryś, “Na marginesie życia”. 88 Gazeta Wyborcza, artykuł z 20 września 1996, Rozmowa z Kubą Wygnańskim. 89 Lester Salamon, “Non governmental organisation. The Primer”, str.13. 90 Raport Najwyższej Izby Kontroli z 1992 roku, str. 4. 91 Raport NIK 1992, str. 4 i 5. 92 Raport NIK 1992, str. 4 i 5. 93 Raport NIK z 1994 roku, str. 4. 94 Raport NIK z 1994 roku, str. 6. 95 Raport NIK z 1994 roku, str. 45. 96 Rapor NIK z 1994 roku, str 46 i 47. 97 Zbigniew Czachór, “Słowniczek europejski”, Unia Europejska, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Warszawie, 1996 rok, str. 19 i str. 42. 98 List do autora od Katarzyny Batko z Programu Dialog Społeczny, z grudnia 1996 roku. 99 Qforum, magazyn krakowski, kwiecień 1996. 100 Dziennik Ustaw Nr 13, Poz 74 str. 208., ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym. 101 Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, “Sprawozdanie z działalności. 1995”, str. 15. 102 Fundacja Rozwoju Gminy Zelów, Raport 1994 -1995 oraz rozmowy z Krzysztofem Chmurą współzałożycielem Fundacji. 103 “ABC agencji rozwoju regionalnego w Polsce”, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, styczeń 1996, str. 4-9. 104 Dane uzyskane z bazy danych Fundacji Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw w lutym 1997. 105 Grażyna Gęsicka red., “Instytucje rozwoju lokalnego”, Program Inicjatyw Lokalnych Phare, Katowice 1996. 106 Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Samopomocowych, Raport 1995, str.11. 107 Partner Magazyn Pozarządowy, numer 9, Gdańsk 1996. 108 Badania własne przeprowadzone w Dzierżoniowie w czerwcu 1996 roku.


str. - 42 -

Mirosław Wawrzyński FUNDACJE W POLSCE

Documents

Transcript of Mirosław Wawrzyński FUNDACJE W POLSCE