MIROSŁAW - muzhp.pl

MIROSŁAW NAGIELSKI

Gwardia królewska szkołą korpusu oficerskiego autoramentu cudzoziemskiego Rzeczpospolitej za dwóch ostatnich

Wazów (1632-1668)*

P r o b l e m k a r i e r y z a w o d o w e j ż o ł n i e r z a w R z e c z y p o s p o l i t e j w p o ł o w i eX V I I w i e k u j e s t m a ł o z n a n y w d o t y c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e . H i s t o r y c y w o j s k o w o ś c i w g ł ó w n e j m i e r z e s k u p i l i s i ę n a o r g a n i z a c j i , l i c z e b n o ś c i , s p o s o b a c h u t r z y m y w a n i a a r m i i c z y s k ł a d z i e s p o ł e c z n y m i n a r o d o w y m w o j s k a w t y m o k r e s i e . O c z y w i ś c i e w p r a c a c h B o h d a n a B a r a n o w s k i e g o 1 , J a n a W i m m e r a 2 , H e n r y k a W i s n e r a 3 , i i n n y c h b a d a c z y m o ż e m y z n a l e ź ć c i e k a w e s z c z e g ó ł y p r z e d s t a w i a j ą c e k o r p u s o f i c e r s k i o b u a u t o r a m e n t ó w , a l e d o t y c z ą o n e g ł ó w n i e d o w ó d c ó w r e g i m e n t ó w , c h o r ą g w i i s k w a d r o n ó w p o m i j a j ą c g r u p ę n i ż s z y c h o f i c e r ó w i p o d o f i c e r ó w . W i d o c z n i e p r o b l e m a t y k a t a , p o d o b n i e j a k b a d a n i a n a d s k ł a d e m s p o - ł e c z n o - n a r o d o w y m a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o , z o s t a ł a z a r z u c o n a z e w z g l ę d u n a z n i s z c z e n i e w o k r e s i e o s t a t n i e j w o j n y w A r c h i w u m G ł ó w n y m A k t D a w n y c h c a ł e g o d z i a ł u t z w . a k t s k a r b o w o - w o j s k o w y c h z a w i e r a j ą c e g o n a j l i c z h i e j s z ą c z ę ś ć r o i l i p o p i s o w y c h j e d n o s t e k z a c i ą g u c u d z o z i e m s k i e g o , w t y m i o d d z i a ł ó w g w a r d i i k o m p u t o w e j J a n a K a z i m i e r z a . N i n i e j s z y p r z y c z y n e k b y ć m o ż e z w r ó c i u w a g ę n a p r o b l e m y a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o , g d y ż p u b l i k a c j e p o ś w i ę c o n e j e d n o s t k o m z a c i ą g u n a r o d o w e g o p o z o s t a j ą w r a ż ą c e j d y s p r o p o r c j i z p r o b l e m a t y k ą z a c i ą g u c u d z o z i e m s k i e g o .

K o r p u s o f i c e r s k i w w o j s k u k o r o n n y m w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I w i e k u z ł o ż o n y b y ł g ł ó w n i e z l u d z i , k t ó r z y s w e d o ś w i a d c z e n i e i w i e d z ę w o j s k o w ą z d o b y l i w w y n i k u d ł u g i e g o s t a ż u . M i m o t o n a s k u t e k k l ę s k n a d Ż ó ł

* A rtykuł jest znacznym skróceniem jednego z rozdziałów pracy doktorskiej Pt.: „Gwardia przyboczna i kom putow a za dw óch ostatnich W azów (1632—1668), napisanej pod kierunkiem prof, dr hab. Tadeusza W asilew skiego w Instytucie H istorii U niw ersytetu W arszaw skiego w 1981 r.

1 B. B a r a n o w s k i , O rganizacja i sk ład spo łeczny w o jska polskiego w połow ie X V II w ieku , i[w:] Polska w okresie drugie j w o jn y północnej 1655— 1660 t. II, W arszawa 1957; t e n ż e , Organizacja regularnego w o jsk a polskiego w latach 1655--1660, „Studia i M ateriały do H istorii Sztuki W ojennej” ;[cyt.. dalej : SMHSW] t. II, Warszawa 1956; t e n ż e , O rganizacja w o jsk a polskiego w latach tr zyd z ie s ty ch i c z terdz ies tych X V II w ieku, W arszawa 1957.

2 J. W i m m e r , W ojsko polskie w drugiej połow ie X V II w ieku, W arszawa1965; t e n ż e , W ojsko i skarb R zeczypospo lite j u schyłku X V I i w p ie rw sze j połow ie X V I I w ieku, „Studia i M ateriały do H istorii W ojskow ości” [cyt. dalej: SMHW]t. X IV , cz. 1, W arszawa 1968; t e n ż e , W ojsko i finanse R zeczypospo lite j w czasiew o jn y ze S zw ec ją 1655— 1660, j[w:] W ojna po lsko -szw edzka 1655—1660, W arszawa1973; t e n ż e , Historia p iechoty polskiej , W arszawa 1978.

8 H. W i s n e r, W ojsko l i tew sk ie p ie rw sze j p o ło w y X V II w ie k u cz. 1—3, cz. 1, SMHW t. X IX , W arszawa 1973, cz. 2, SMHW t. X X , W arszawa 1976, cz. 3, t. XXI, W rocław 1978; t e n ż e , W ojsko w spo łeczeństw ie l i t e w sk im w p ie rw sze j połowie XV II w ieku , PH t. LXVI, 1975, z. 1.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X II I , 1982, Z E S Z . 3—4

208 M IR O S Ł A W N A G IE L S K I

t y m i W o d a m i , p o d K o r s u n i e m i B a t o h e m w c o r a z w i ę k s z e j m i e r z e m u s i a n o s i ę g a ć p o c u d z o z i e m c ó w . N i k ł y n a p ł y w s z l a c h t y d o j e d n o s t e k a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o t a k ż e p o c z ą t k o w o s p r z y j a ł z a c i ą g o w i d o t y c h f o r m a c j i e l e m e n t u o b c e g o , w g ł ó w n e j m i e r z e p l e b e j s k i e g o . W m i a r ę z n a c z n e g o w z r o s t u l i c z e b n e g o t y c h j e d n o s t e k 4 i z o r i e n t o w a n i u s i ę p r z e z s z l a c h t ę j a k d u ż e k o r z y ś c i m a t e r i a l n e w i ą ż ą s i ę z k o m e n d ą w t y m a u t o r a m e n c i e , z a w ó d o f i c e r a w j e d n o s t k a c h r a j t a r s k i c h i d r a g o ń s k i c h a n a s t ę p n i e p i e c h o c i e z a c z y n a w y b i e r a ć w i e l u s y n ó w u b o g i e j s z l a c h t y , p o c z ą t k o w o g ł ó w n i e p r o t e s t a n c k i e j z P r u s K r ó l e w s k i c h , K s i ą ż ę c y c h i W i e l k o p o l s k i , a n a s t ę p n i e m a z o w i e c k i e j i p o d l a s k i e j . T r a k t u j ą c c z ę s t o s w ą s ł u ż b ę w o j s k o w ą j a k o ź r ó d ł o s z y b k i e g o w z b o g a c e n i a , k o r p u s o f i c e r s k i n i e t y l k o d o r a b i a ł s i ę n a ż o ł d z i e ż o ł n i e r s k i m , a l e f a ł s z o w a ł t a k ż e l i c z e b n o ś ć s w y c h o d d z i a ł ó w , a b y z a g a r n ą ć ż o ł d p o l e g ł y c h ż o ł n i e r z y . O c z y w i ś c i e w n a j l e p s z e j s y t u a c j i b y l i o b e r s z t e r o w i e i o b e r s z t e r l e j t n a n c i a t a k ż e d o w ó d c y k o m p a n i i . S z c z e g ó l n i e i n t r a t n e b y ł o d o w ó d z t w o n a d j e d n o s t k a m i r a j t a r s k i m i i t o n i e z e w z g l ę d u n a w y s o k i ż o ł d r a j t a r a , a l e p r z e d e w s z y s t k i m z n a c z n ą i l o ś ć ś l e p y c h p o r c j i , k t ó r e w r a j t a r i i p o c h ł a n i a ł y o k o ł o 3 0 % s t a n u r e g i m e n t ó w 5 . P r z y k ł a d o w o w e d ł u g r o i l i r e g i m e n t u r a j t a r i i J e r z e g o L u b o m i r s k i e g o h e t m a n a p o l n e g o k o r o n n e g o f a k t y c z n y o b e r s z t e r S t e f a n N i e m i r y c z p o b i e r a ł p e n s j ę z a 1 8 k o n i ( 1 8 X 6 5 z ł = 1 1 7 0 z ł ) , c o s t a n o w i ł o p o k a ź n ą k w o t ę * . D o t y c h d o c h o d ó w d o c h o d z i ł y ł u p y i n a g r o d y c z y t o w f o r m i e ć w i e r c i d a r o w a n y c h c z y n a d a ń , k t ó r y m i o b d a r z a n o p r z e d e w s z y s t k i m k o r p u s o f i c e r s k i i p o d o f i c e r s k i .

N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j e j e d n a k s z k o l e n i e o f i c e r ó w p o s z c z e g ó l n y c h r o d z a j ó w b r o n i , g d y ż t y l k o c z ę ś ć k o r p u s u o f i c e r s k i e g o s t a n o w i l i c u d z o z i e m c y , k t ó r z y p r z y b y l i d o a r m i i p o l s k i e j j u ż z p e w n y m d o ś w i a d c z e n i e m i w i e d z ą w o j s k o w ą . P o z o s t a l i n i e j e d n o k r o t n i e p o c z ą w s z y o d n i ż s z y c h s t o p n i p o d o f i c e r s k i c h p r z e c h o d z i l i d o k o r p u s u o f i c e r s k i e g o , g d y ż m i m o z o b o w i ą z a ń o b u W a z ó w 7 n i e p o w s t a ł a w R z e c z y p o s p o l i t e j s z k o ł a r y c e r s k a , k t ó r a m i a ł a b y z a z a d a n i e d o s t a r c z a ć d o o b u k o m p u t ó w z d o l n y c h o f i c e r ó w w s z y s t k i c h r o d z a j ó w b r o n i , i n ż y n i e r i i i a r t y l e r i i . Z a d a n i e t o w z n a c z n y m s t o p n i u p r z e j ą ł n a s i e b i e d w ó r k r ó l e w s k i . W j e d n o s t k a c h g w a r d i i n a d w o r n e j W ł a d y s ł a w a I V z a c z y n a l i k a r i e r ę p ó ź n i e j s i d o w ó d c y r e g i m e n t ó w w k o m p u c i e w o j s k a k o r o n n e g o j a k : J a n D e n h o f s t a r o s t a s t a r o g a r d z k i , J a n B e r k s t a r o s t a r a j g r o d z k i , T e o d o r L e s z k w a n t ( L e s s g e w a n g ) c z y F r y d e r y k M o h l . Z a u w a ż m y , ż e z a W ł a d y s ł a w a I V R z e c z y p o s p o l i t a n i e p o s i a d a ł a o p r ó c z w o j s k a k w a r c i a n e g o , z r e s z t ą n i e l i c z n e g o , w k t ó r y m d o m i n o w a ł a j a z d a z a c i ą g u n a r o d o w e g o , r e g i m e n t ó w a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o 8 . Z a c i ą g t e n w g ł ó w n y m s t o p n i u r e p r e z e n t o w a ł a g w a r d i a k r ó l e w s k a p o w a ż n i e p r z e s y c o n a k o r p u s e m o f i c e r s k i mi p o d o f i c e r s k i m . W r a z i e p r z y g o t o w a ń d o w o j n y o f i c e r o m z j e d n o s t e k

* Zob. statystyczne w yliczen ia J. W i m m e r a (Wojsko polskie, s. 259, 285) obrazujące procentow y udział dragonii i piechoty niem ieckiej w form acjach p ieszych w ojska zaciężnegov w latach 1648— 1699, a także rajtarii w stosunku do innych typów kaw alerii.

5 Tamże, s. 277.* J. W i m m e r , M ateria ły do zagadnienia organizacji i liczebności arm ii ko

ronnej w latach 1660— 1667, SMHW t. VI, cz. 1, W arszawa 1960, s. 219 ;[cyt. dalej: M ateriały 1660— 1667].

7 O statni W azow ie zaprzysięgając 'pacta conventa zobow iązyw ali się m .in. do założenia w łasn ym kosztem szkoły w ojskow ej. Por. V L t. III, s. 363; t. IV, s. 94.

8 BOss. rkps 2223 II: tu w kom pucie w ojska kw arcianego z 1643 r. znajdujem y jedyn ie trzy regim enty dragońskie liczące po 400 koni: pisarza polnego kor. A leksandra D om inika K azanow skiego oraz Teodora i Z ygm unta D enhofów.

G W A R D IA K R Ó L E W S K A Z A O S T A T N IC H W A Z Ó W 209

g w a r d y j s k i c h p o w i e r z a n o l i s t y p r z y p o w i e d n i e w c e l u o d t w o r z e n i a z a c i ą g u c u d z o z i e m s k i e g o . T a k w ł a ś n i e p o s t ą p i ł W ł a d y s ł a w I V w c z a s i e z b r o j e ń d o w o j n y z T u r c j ą w 1 6 4 6 r . O f i c e r o w i e j e g o g w a r d i i ( J a n D e n h o f , T e o d o r L e s z k w a n t , J a n P l e i t n e r i i n n i ) k i e r o w a l i z a c i ą g a m i , w e r b u j ą c w R z e c z y p o s p o l i t e j c h ę t n y c h d o s ł u ż b y p o d s z t a n d a r a m i k r ó l e w s k i m i . T a k ż e z a p a n o w a n i a J a n a K a z i m i e r z a z k o r p u s u o f i c e r s k i e g o j e d n o s t e k g w a r d y j s k i c h w y w o d z i l i s i ę p ó ź n i e j s i s z e f o w i e r e g i m e n t ó w a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o , c h o ć n a i c h c z e l e s t a l i n o m i n a l n i e m a g n a c i i d y g n i t a r z e R z e c z y p o s p o l i t e j . B o h d a n B a r a n o w s k i 9 t w i e r d z i , ż e d l a s z l a c h c i c a p o s i a d a j ą c e g o j a k i e k o l w i e k d o b r a s ł u ż b a w o j s k o w a n i e b y ł a n a j l e p s z ą d r o g ą d o k a r i e r y w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I w i e k u . A j e d n a k w i e l u s y n ó w d r o b n e j s z l a c h t y p r z e d e w s z y s t k i m m a z o w i e c k i e j i p o d l a s k i e j p o d j ę ł o s ł u ż b ę w t e g o t y p u j e d n o s t k a c h . C z ę ś ć o f i c e r ó w d o s z ł a w t e n s p o s ó b d o e k s p o n o w a n y c h s t a n o w i s k i u r z ę d ó w z d o b y w a j ą c t a k ż e z n a c z n y m a j ą t e k , c h o ć c i n a l e ż e l i d o w y j ą t k ó w .

S z y b k o ś ć a w a n s u z a l e ż a ł a w g ł ó w n e j m i e r z e o d : — p o c h o d z e n i a s p o ł e c z n e g o i p o s i a d a n e g o m a j ą t k u ; — p r o t e k c j i d w o r u k r ó l e w s k i e g o , h e t m a n ó w i i n n y c h u r z ę d n i k ó w w o j s k o w y c h ; — z d o l n o ś c i i w y k s z t a ł c e n i a ;— k o n e k s j i r o d z i n n y c h i p o w i ą z a ń z o s o b ą o b e r s z t e r a j e d n o s t k i .

S t a ł y k o n t a k t z m o n a r c h ą u ł a t w i a ł m o ż l i w o ś ć o t r z y m a n i a i n t r a t n e g o w ó j t o s t w a , p e n s j i n a p o r t o r i u m g d a ń s k i m a n a w e t u r z ę d u . Z k i l k u t y p ó w k a r i e r n a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j e a w a n s p o p r z e z d ł u g o t r w a ł ą s ł u ż b ę n a d w o r z e k r ó l e w s k i m , a n a s t ę p n i e w j e d n o s t k a c h n a d w o r n y c h m o n a r c h y . N a j b a r d z i e j z n a n ą p o s t a c i ą , k t ó r a c a ł e ż y c i e s p ę d z i ł a n a d w o r z e k r ó l e w s k i m , a n a s t ę p n i e w j e d n o s t k a c h g w a r d y j s k i c h W ł a d y s ł a w a I V b y ł S a m u e l O s i ń s k i 1 0 . W e d ł u g s p i s u d w o r u k r ó l e w s k i e g o z 1 6 2 3 r . w ś r ó d p a c h o l ą t k r ó l e w i c z a W ł a d y s ł a w a z n a j d u j e m y O s i ń s k i e g o n . T a k ż e j a k o „ p a c h o ł e k K J M c i ” p o d p i s a ł e l e k c j ę n o w e g o k r ó l a w 1 6 3 2 r . 1 2 . Z a c z y n a j ą c s ł u ż b ę w g w a r d i i p i e s z e j p o d k o m e n d ą R e i n h o l d a R o s e n a w 1 6 3 3 r . j a k o p o r u c z n i k j u ż o k o ł o 1 6 4 0 r . z o s t a j e o b e r s z t e r e m p i e c h o t y k r ó l e w s k i e j . A w a n s b e z s p o r n y , g d y ż w c h w i l i ś m i e r c i W ł a d y s ł a w a I V o b o k d o w ó d z t w a g w a r d i i p i e s z e j p e ł n i ł u r z ą d o b o ź n e g o W . K s . L i t e w s k i e g o i a d m i n i s t r a t o r a e k o n o m i i b r z e s k i e j 1 3 .

W i e l u d w o r z a n k r ó l e w i c z a W ł a d y s ł a w a s ł u ż ą c y c h j e s z c z e z a Z y g m u n t a I I I p o o b j ę c i u r z ą d ó w p r z e z n o w e g o m o n a r c h ę o d g r y w a ł o z n a c z n ą r o l ę w ś r ó d w y ż s z e g o k o r p u s u o f i c e r s k i e g o 1 4 . M i k o ł a j S t o g n i e w , b y ł y p o r u c z n i k c h o r ą g w i h u s a r s k i e j k r ó l e w i c z a a n a s t ę p n i e W ł a d y s ł a w a I V , n i e j e d n o k r o t n i e s t a ł n a c z e l e k i l k u p u ł k ó w j a z d y 1 5 . R e i n h o l d R o s e n 1 6

9 В. B a r a n o w s k i , O rganizacja w o jsk a polskiego, s. 182.10 A. R a c h u b a , Samuel Osiński, PSB t. X X IV , s. 349—350.11 W AP Gdańsk, 300 39/100, s. 201—206: „Regestr dw oru KJM ci w drodze

pruskiej Anno 1623”.12 VL t. III, s. 358.13 AGAD, AR dz. V, nr 10988: korespondencja S. O sińskiego z la t 1642—1647.14 W AP Gdańsk, 300 29/100, s. 202 n.: „Regestr dworu KJM ci w drodze

Pruskiej Anno 1623”.15 B. B a r a n o w s k i , O rganizacja w o jsk a polskiego, s. 179 n.18 R einhold R osen (Rożewski) tow arzyszył królew iczow i W ładysław ow i w po

dróży zagranicznej do N iem iec i W łoch w latach 1624—1635. Por. Podróż królewicza W ła dys ła w a W azy do k ra jów Europy Zachodniej w latach 1624—1625 w św ie t le ów czesnych relacji , wyd. A. P r z y b o ś , Kraków 1977, s. 1 8 , 50, 287—288, 327.

2 1 0M IR O S Ł A W N A G IE L S K I

o b j ą ł d o w ó d z t w o n a d n o w o s f o r m o w a n ą g w a r d i ą p i e s z ą , w y k o r z y s t u j ą c d o ś w i a d c z e n i e j a k i e n a b y ł p o d c z a s z a c i ą g u p i e c h o t y ( 1 0 0 0 p o r c j i ) w 1 6 2 9 r . 1 7 . J a k o s e k r e t a r z i c h o r ą ż y g w a r d i i p i e s z e j w r e g i m e n c i e R . R o - s e n a z a c z y n a ł s w ą k a r i e r ę p o d c z a s w o j n y m o s k i e w s k i e j 1 6 3 3 — 1 6 3 4 M i k o ł a j K o n s t a n t y G i z a ( G h i s s a ) 1 8 . A w a n s o w a ł z n a c z n i e w o l n i e j o d S . O s i ń s k i e g o . J e s z c z e w 1 6 3 8 r . w i d z i m y g o j a k o p o r u c z n i k a 1 9 , a d o p i e r o w 1 6 4 2 r . z n a j d u j e m y p i e r w s z ą w z m i a n k ę o o t r z y m a n y m p r z e z n i e g o s t o p n i u k a p i t a n a 2 0 . Z t y m s t o p n i e m r u s z y ł p o d c z a s b e z k r ó l e w i a n a U k r a i n ę o d z n a c z a j ą c s i ę p o d K o n s t a n t y n o w e m i P i ł a w c a m i . D o p i e r o z a J a n a K a z i m i e r z a a w a n s o w a n y n a m a j o r a 2 1 , a n a s t ę p n i e n a o b e r s z t e r l e j t n a n t a r e g i m e n t u p i e s z e g o g w a r d i i p o d k o m e n d ą F r o m h o l d a v o n L u d i n g s h a u s e n W o l f a 2 2 , p o z o s t a w a ł n a t y m s t a n o w i s k u a ż d o z a g a r n i ę c i a p r z e z S z w e d ó w t e g o r e g i m e n t u w l i s t o p a d z i e 1 6 5 5 r . 2 3 , a b y n a s t ę p n i e w p o c z ą t k a c h 1 6 5 5 r . s f o r m o w a ć d u ż y r e g i m e n t p i e s z y d l a J e r z e g o L u b o m i r s k i e g o 2i. O p r ó c z l i c z n y c h n a d a ń z i e m s k i c h u z y s k a n y c h o d o b u o s t a t n i c h W a z ó w , M . K . G i z a o t r z y m a ł r ó w n i e ż p r a w o p o b i e r a n i a o p ł a t z a p r z e w ó z l u d z i i t o w a r ó w p r z e z W i s ł ę ( 1 6 3 7 — 1 6 6 3 ) i p r z e z N i e m e n 2 ; j .

F o r m h o l d W o l f p o c h o d z ą c y z w e s t f a l s k i e j r o d z i n y o s i a d ł e j w I n f l a n t a c h z a c z ą ł s ł u ż b ę p o d k o n i e c l a t t r z y d z i e s t y c h , g d y ż w 1 6 4 4 r . j e s t j u ż k a p i t a n e m g w a r d i i p i e s z e j W ł a d y s ł a w a I V p o d k o m e n d ą S . O s i ń s K i e - g o 2 6 , z k t ó r y m m i a ł d o b r e s t o s u n k i w y n i k a j ą c e z p o w i ą z a ń r o d z i n n y c h ( ż o n ą S a m u e l a O s i ń s k i e g o b y ł a G e r t r u d a v o n L u d i n g s h a u s e n W o l f ó w n a , z a p e w n e b l i s k a k r e w n a F r o m h o l d a 2 7 ) . S t ą d a w a n s n a o b e r s z t e r l e j t n a n t a g w a r d i i p i e s z e j j u ż w 1 6 4 5 r . , t j . n a b e z p o ś r e d n i e g o z a s t ę p c ę O s i ń s k i e g o , n i k o g o n i e d z i w i ł . W r a z z w s t ą p i e n i e m n a t r o n J a n a K a z i m i e r z ai ś m i e r c i ą o b e r s z t e r a t e g o r e g i m e n t u z o s t a j e j e g o s z e f e m a ż d o c z w a r t e

17 J. W i m m e r , W ojsko i skarb R zeczypospoli te j , s. 52 n.18 T. N o w a k , Mikołaj K on s ta n ty Giza, PSB t. VIII, s. 16—18.19 AGAD, MK nr 189, s. 384—385: jako porucznik piechoty dw orskiej otrzym uje

przew óz na N iem nie, W arszawa 8 kw ietn ia 1638 r.20 Jako „kapitan JKM ci” otrzym ał z przew ozu grodzieńskiego 800 zł (AGAD,

AR dz. II, nr 1211).21 L. K u b a l a , Oblężenie Z baraża i pokój pod Z borow em , i[w:J Szkice h is to

ryczne, seria I, W arszawa 1923, s. 97; jako m ajor gw ardii pieszej w ziął udział w bitw ie pod Zborowem .

22 W instrukcji sejm ikow ej ziem i w arszaw skiej z 15 grudnia 1651 (BPAN, Teki P aw ińskiego, nr 8348, s. 109 n.) zalecającej M. K. Gizę do nobilitacji w ym ieniono go nadal jako majora, choć w w ypraw ie beresteckiej m iał już pełnić funkcję oberszter lejtnanta tej jednostki. Por. T. N o w a k , op. cit., s. 16— 18.

23 VL t. IV, f. 386. W cześniej, po złożeniu w kancelarii królew skiej dyplom u szlachectw a niem ieckiego w ystaw ionego przez cesarza Ferdynanda III, otrzym ał na sejm ie 1652 r. indygenat za zasługi w ojenne.

24 N ieistn iejące już rolle tegoż regim entu z la t 1656—1659, które znajdow ały się w AGAD, ASW dz. J 7, nr 8, 9, 12, 21, 181, 182 przepisałem dzięki uprzejm ości Tadeusza N ow aka z jego w łasnego rękopisu, za co serdecznie dziękuję.

25 A. J a r z ę b s k i , Gościniec abo kró tk ie opisanie W a rsza w y , w yd. Wł. T o m k i e w i c z , W arszawa 1974, s. 253. W edług uniw ersału W ładysław a IV Giza posiadał rów nież przew óz na N iem nie (AGAD, MK nr 189, s. 384—385).

28 AGAD, A SK I, nr 349, s. 312 n. Już jako oberszter lejtnant te j jednostki w edług uniw ersału W ładysław a IV fz W arszaw y z 10 listopada 1645 w ystępuje w W AP K raków , Krak. rei. gr. nr 71, s. 2076—2077.

27 BPAN Kraków , rkps 3421, nr 2, 3 (por. też nr 8): potw ierdzenie nabycia w si G ieluny w dzierżaw ie w ysokodw orskiej dla Sam uela O sińskiego i jego żony G ertrudy W olfów ny, 29 czerw ca 1634.

G W A R D IA K R Ó L E W S K A Z A O S T A T N IC H W A Z Ó W 2 1 1

g o k w a r t a ł u 1 6 5 5 r . 2 S . P o k i l k u n a s t o l e t n i e j s ł u ż b i e n a d w o r z e J a n a K a z i m i e r z a z o s t a j e p o ś m i e r c i K r z y s z t o f a G r o d z i c k i e g o m i a n o w a n y g e n . a r t y l e r i i k o r o n n e j w 1 6 6 0 r . 2 9 , p e ł n i ą c j e d n o c z e ś n i e a ż d o ś m i e r c i o b o w i ą z k i s z e f a p u ł k u g w a r d i i p i e s z e j m o n a r c h y 3 0 . C a ł ą s w o j ą k a r i e r ę z a w d z i ę c z a ł s ł u ż b i e w o j s k o w e j i b e z p o ś r e d n i e j p r o t e k c j i d w o r u k r ó l e w s k i e g o . B y ł t a k ż e s t a r o s t ą d y n e b u r s k i m , a t a k ż e c i w u n e m p e r s z t u ń s k i m w K s i ę s t w i e Ż m u d z k i m , k t ó r y t o u r z ą d s c e d o w a ł p r z e d ś m i e r c i ą n a k r e w n e g o — F e r d y n a n d a v o n L u d i n g s h a u s e n a W o l f a , o b e r s z t e r l e j t n a n t a a r t y l e r i i k o r o n n e j 3 1 . Z a z a s ł u g i w o j e n n e o t r z y m a ł w d z i e d z i c z n e w ł a d a n i e d o b r a k r ó l e w s k i e K ł o n ó w k ę i J a n i s z ó w w w o j e w ó d z t w i e p o m o r s k i m 3 2 .

W w y n i k u s ł u ż b y w j e d n o s t k a c h g w a r d y j s k i c h w y s o k i e g o d n o ś c ii m a j ą t e k o s i ą g n ą ł E r n e s t D e n h o f 3 3 . J a k o w o j e w o d z i e p a r n a w s k i r o z p o c z ą ł w 1 6 5 8 r . s ł u ż b ę w n o w o f o r m o w a n y m r e g i m e n c i e g w a r d i i p i e s z e j p o d k o m e n d ą F r o m h o l d a W o l f a j a k o k a p i t a n 3 4 . W p o ł o w i e 1 6 6 3 r . b y ł j u ż o b e r s z t e r l e j t n a n t e m t e j j e d n o s t k i , a p o ś m i e r c i W o l f a z o s t a ł o b e r - s z t e r e m g w a r d i i p i e s z e j J a n a K a z i m i e r z a 3 5 . T y t u ł t e n z a c h o w a ł t a k ż e z a M i c h a ł a K o r y b u t a W i ś n i o w i e c k i e g o d o 1 6 7 2 r . Z a u c z e s t n i c t w o w s p i s k u m a l k o n t e n t ó w w t . r . p r z e c i w m o n a r s z e z o s t a ł p o z b a w i o n y k o m e n d y 3 6 . D o p i e r o o d 1 m a j a 1 6 7 4 o b j ą ł k o m e n d ę g w a r d i i p i e s z e j J a n a I I I i a ż d o ś m i e r c i w 1 6 9 3 r . p e ł n i ł t ę f u n k c j ę b ę d ą c j e d n o c z e ś n i e o d 1 6 8 5 r . w o j e w o d ą m a l b o r s k i m 3 7 .

W a l t e r J a n W r a n g e l p e ł n i ł p o c z ą t k o w o f u n k c j ę c h o r ą ż e g o w l e i b r e - g i m e n c i e E r n e s t a J a n a K o r f a 3 S . W c i ą g u z a l e d w i e d w ó c h l a t a w a n s o w a ł n a r o t m i s t r z a j e d n e j z k o m p a n i i r a j t a r i i s t o j ą c n a j e j c z e l e d o p o ł o w y 1 6 6 3 r . 3 9 . P o l i k w i d a c j i r a j t a r i i E . J . K o r f a z n a l a z ł s ł u ż b ę w a r k a b u z e r i i k r ó l e w s k i e j p o d d o w ó d z t w e m F r a n c i s z k a B i e l i ń s k i e g o p o d k o m o r z e g o

28 Już w połow ie 1858 r. From hold W olf stanął na czele około 400 hajduków królew skich sform ow anych z piechoty łanow ej w ojew ództw a ruskiego. F orsztelację tę w ydano mu 24 czerwca 1658. Por. W AP Kraków, A rchiw um Sanguszków , nr 920, s. 1: „Sum ariusz przyw ilejów JKM ci w ydanych różnym osobom w latach 1658— 1716”. N atom iast rachunki now o sform ow anego regim entu gw ardii pieszej pod kom endą W olfa począw szy od 1 stycznia 1659 znajdujem y w AGAD, A SW dz. 86, nr 52, s. 476, nr 53, s. 528.

29 A GAD, Sigillata nr 3, s. 80: nadanie generalstw a artylerii koronnej dla From holda W olfa z 30 czerw ca 1660.

30 Zm arł 20 grudnia 1665 w W arszaw ie. Por. AGAD, AR dz. V, nr 10038, cz. 2, s. 102: Szczęsny M orsztyn do B ogusław a R adziw iłła.

31 AGAD, MK nr 369, s. 175— 177: uniw ersał Jana Kazim ierza dla From holda W olfa ze zgodą na cesję ciw uństw a persztuńskiego na rzecz Ferdynanda Wolfa, W arszawa 12 grudnia 1665.

32 BP AN Gdańsk, rkps 3191 IV: „Papiery do prawa dziedzicznego dóbr Klo- n ó w k a ------- od 1658 do 1740 r.”. Por. VL t! IV, f. 564.

33 K. P i w a r s ki , Ernest Denhof, P S B t. V, s. 108 n.34 AGAD, AR dz. III, kop. 6, nr 175: Jan K azim ierz do B ogusław a R adziw iłła,

Papow o 9 października 1658. Por. kopia BPA N Kórnik, rkps 1558, s. 17.35 AGAD, ASK III, ks. V, s. 1055— 1095: rachunki w ydatków na gw ardię pieszą

pozostałą w W arszaw ie na przełom ie 1665/1666 r.86 B PA N K raków , rkps 1274, s. 169: „Porządek m alkontentów w K oronie i W.

Ks. L itew skim A nno 1673”.37 P ełn ił w cześniej urząd łow czego W. Ks. L itew skiego, a od 1683 r. kasztelana

w ileńskiego. Por. jego biogram PSB t. V, s. 108 n.38 AGAD, ASW dz. 85, nr 87, s. '57: rolle leibregim entu E. J. Korfa z 10 gru

dnia 1658 r.39 Tamże, nr 92, s. 275—277: ro lle kom panii rajtarskiej W. J. W rangla od

1 stycznia 1661 do 30 w rześnia 1662 r.

2 1 2M IR O S Ł A W N A G IE L S K I

p ł o c k i e g o , a n a s t ę p n i e M a r c j a n a S c i b o r a C h e ł m s k i e g o d o c h o d z ą c d o s t o p n i a o b e r s z t e r l e j t n a n t a t e g o r e g i m e n t u w e d ł u g r o i l i z 1 l u t e g o 1 6 6 7 r . 4 0 .

F r y d e r y k M o h l i Z a c h a r i a s z W e y d e z a c z y n a l i s ł u ż b ę w o j s k o w ą w j e d n o s t k a c h n a d w o r n y c h W ł a d y s ł a w a I V . M o h l o d p o ł o w y l a t t r z y d z i e s t y c h s ł u ż y ł w r a j t a r i i n a d w o r n e j p o d k o m e n d ą J a n a D e n h o f a . - W e d ł u g r o i l i z 1 6 3 7 r . s ł u ż y ł j a k o p r o s t y r a j t a r w y s t a w i a j ą c d w u k o n n y p o c z e t 4 1 . N a s t ę p n i e w 1 6 4 2 r . w i d z i m y g o j a k o c h o r ą ż e g o w n a d w o r n e j d r a g o n i i W ł a d y s ł a w a I V 4 2 . P o z o s t a w a ł w t e j j e d n o s t c e d o 1 6 4 8 r . , a n a s t ę p n i e p r z e j ą ł n a d w o r n ą d r a g o n i ę J a n a K a z i m i e r z a , k i e r u j ą c n i ą d o 1 p a ź d z i e r n i k a 1 6 5 2 . O d t e g o ż d n i a z r o z k a z u k r ó l a o b j ą ł r e g i m e n t k o m p u t o w e j g w a r d i i d r a g o ń s k i e j , k t ó r e g o b y ł f a k t y c z n y m s z e f e m a ż d o ś m i e r c i , t j . d o k o ń c a c z e r w c a 1 6 5 5 r . 4 3 . N a t o m i a s t Z a c h a r i a s z W e y d e , p o c h o d z ą c y z a p e w n e z c h ł o p s k i e j l u b m i e s z c z a ń s k i e j r o d z i n y , r o z p o c z ą ł s ł u ż b ę w o j s k o w ą o k o ł o 1 6 4 0 r . W e d ł u g r o i l i n a d w o r n e j d r a g o n i i W ł a d y s ł a w a I V z 1 6 4 2 r . p e ł n i ł f u n k c j ę k o r p o r a l a 4 4 , p o z o s t a j ą c w t e j j e d n o s t c e d o ś m i e r c i t e g o ż m o n a r c h y . W r a z z w y b u c h e m p o w s t a n i a k o z a c k i e g o z a c i ą g n ą ł s i ę d o r e g i m e n t u g w a r d i i d r a g o ń s k i e j p o d k o m e n d ą M i k o ł a j a K o r f a , s t a r o s t y k o k e n h a u s k i e g o , j a k o k a p i t a n l e j t n a n t 4 5 . P o z w i n i ę c i u t e j j e d n o s t k i p r z e n i ó s ł s i ę d o p o w s t a ł e g o r e g i m e n t u d r a g o n i i k r ó l e w s k i e j w k o m p u c i e k o r o n n y m p o d k o m e n d ą j e g o d a w n e g o p r z e ł o ż o n e g o F r y d e r y k a M o h l a , a p o j e g o ś m i e r c i p o z o s t a ł w t y m r e g i m e n c i e p o d k o m e n d ą J a n a H e n r y k a B o c k u m a 4 6 . S ł u ż y ł w g w a r d i i d r a g o ń s k i e j J a n a K a z i m i e r z a n a p e w n o d o 1 6 6 5 r . J a k o m a j o r t e j j e d n o s t k i w 1 6 6 2 r . o t r z y m a ł n o b i l i t a c j ę z a z a s ł u g i w o j e n n e 4 7 . M i m o , ż e w l a t a c h p ó ź n i e j s z y c h o d b i e r a ł j e s z c z e z a s ł u g i z a p r z e s ł u ż o n e k w a r t a ł y , w y c o f a ł s i ę z e s ł u ż b y j a k o m a j o r d r a g o n i i k r ó l e w s k i e j p o p o n a d d w u d z i e s t o l e t n i e j s ł u ż b i e w o j s k o w e j 4 8 . J e g o p o w o l n y a w a n s w h i e r a r c h i i w o j s k o w e j s p o w o d o w a n y b y ł z a p e w n e n i s k i m p o c h o d z e n i e m s p o ł e c z n y m .

W i d z i m y z a t e m , ż e p e w n a c z ę ś ć w y ż s z y c h o f i c e r ó w j e d n o s t e k g w a r - d y j s k i c h z a c z y n a j ą c s ł u ż b ę z a W ł a d y s ł a w a I V k o n t y n u o w a ł a j ą i z a J a n a K a z i m i e r z a , k o r z y s t a j ą c z p o p a r c i a i p r o t e k c j i d w o r u . I n n i p o d ł u g i m o k r e s i e s ł u ż b y w j e d n o s t k a c h g w a r d y j s k i c h d w ó c h o s t a t n i c h W a z ó w p r z e c h o d z i l i d o j e d n o s t e k k o m p u t o w y c h w w o j s k u k o r o n n y m , c o w i ą z a ł o s i ę p r z e w a ż n i e z a w a n s e m . S ł u ż b a w g w a r d i i k r ó l e w s k i e j b y ł a d l a n i c h d o s k o n a ł ą s z k o ł ą w o j s k o w ą i k o n i e c z n y m s t o p n i e m e d u k a c j i . Z j e j s z e r e g ó w w y s z ł o w i e l u z d o l n y c h o f i c e r ó w o d u ż y m s t o p n i u w i e d z y i n ż y - n i e r y j n o - f o r t y f i k a c y j n e j .

40 BOss., rkps 11801 III, nie pag.: rolle arkabuzerii królew skiej pod kom endą M. S. C hełm skiego z 1 sierpnia 1664 i 1 lutego 1667 r.

41 R iksarkivet, Sztokholm , E xtranea IX , nr 83 (AGAD, m ikrofilm nr 56, nie pag.).

42 Tamże.43 AGAD, AS W dz. 86, nr 53, s. 472— 1473: rachunki skarbow e tej jednostki

z la t 1652— 1656.44 R iksarkivet, Sztokfiolm , E xtranea IX , nr 83 (AGAD, m ikrofilm nr 56, nie

pag.): rolle nadw ornej dragonii W ładysław a IV z 1642 r.45 AGAD, A PP nr 44, s. 83, 83: księga rachunków gen. artylerii koronnej

K rzysztofa A rciszew skiego:45 AGAD, A SW dz. 86, nr 52, s. 512—514 i nr 57, s. 235—236: rachunki skarbow e

tegoż regim entu z lat 1652—1667. j ,47 VL t. IV, f. 874: nobilitacje zasłużonych oficerów z w ojska autoram entu

cudzoziem skiego w konstytucjach sejm u 1662 r.48 O dbierał kilkakrotnie zasługi na sum ę 600 zł, a le z w ypłat na regim ent

dragoński J. H. Bockuma, cześnika W. Ks. L itew skiego w 1671 r. jako major.


Z a ł a m a n i e s i ę R z e c z y p o s p o l i t e j w 1 6 5 5 r . s p o w o d o w a ł o , ż e p e w n a c z ę ś ć k o r p u s u o f i c e r s k i e g o i p o d o f i c e r s k i e g o z j e d n o s t e k g w a j d i i k r ó l e w s k i e j , k t ó r a n i e p r z y j ę ł a s ł u ż b y u n a j e ź d ź c y , r o z p o c z ę ł a s ł u ż b ę w j e d n o s t k a c h k o m p u t o w y c h . D z i ę k i p o p a r c i u J a n a K a z i m i e r z a o b s a d z a l i o n i e t a t y w n o w o p o w s t a ł y c h r e g i m e n t a c h a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o l u b z z a l e c e n i a m o n a r c h y z a j m o w a l i o p r ó ż n i o n e e t a t y w i s t n i e j ą c y c h j u ż j e d n o s t k a c h t e g o t y p u . P r z y k ł a d e m n i e c h b ę d z i e d o b r z e z n a n a b i o g r a f i a M . K . G i z y 4 9 , k t ó r y p o p o n a d d w u d z i e s t u l a t a c h s ł u ż b y w g w a r d i i p i e s z e j o b y d w u W a z ó w ( 1 6 3 3 — 1 6 5 5 ) o d 1 6 5 6 r . o b j ą ł k o m e n d ę d u ż e g o r e g i m e n t u p i e s z e g o J e r z e g o L u b o m i r s k i e g o ( 1 6 5 5 — 1 6 6 2 ) 5 0 . Z l i c z n e j g r u p y o f i c e r ó w , k t ó r z y z j e d n o s t e k g w a r d y j s k i c h p r z e s z l i n a s t ę p n i e d o k o m p u t u k o r o n n e g o w p i e r w s z y m o k r e s i e p a n o w a n i a J a n a K a z i m i e r z a m o ż e m y w y m i e n i ć :

— J a n a B e r k a , m a j o r a g w a r d i i p i e s z e j W ł a d y s ł a w a I V , a n a s t ę p n i e o d 1 6 4 9 r . o b e r s z t e r l e j t n a n t a p i e c h o t y k o n i u s z e g o W . K s . L i t e w s k i e g o B o g u s ł a w a R a d z i w i ł ł a 5 1 . N a s t ę p n i e w l a t a c h 1 6 5 2 — 1 6 5 5 j a k o s t a r o s t a r a j g r o d z k i b y ł s z e f e m r e g i m e n t u p i e s z e g o w k o m p u c i e k o r o n n y m 52. B y ł t o d r u g i r e g i m e n t p i e s z y B . R a d z i w i ł ł a , k t ó r y k r ó l w z a m i a n z a w y p r o w a d z e n i e z w o j s k a l i t e w s k i e g o k r ó l e w s k i e j c h o r ą g w i h u s a r s k i e j p o d d o w ó d z t w e m A l e k s a n d r a H i l a r e g o P o ł u b i ń s k i g o z g o d z i ł s i ę z o s t a w i ć w k o m p u c i e w o j s k a W . K s . L i t e w s k i e g o 5 3 .

— Z y g m u n t a W a h l a , k t ó r y k r ó t k o s ł u ż ą c w g w a r d i i p i e s z e j J a n a K a z i m i e r z a 5 4 o t r z y m a ł n a s t ę p n i e l i s t p r z y p o w i e d n i n a f o r m o w a n i e r e g i m e n t u p i e s z e g o z ł o ż o n e g o z 1 2 0 0 l u d z i 5 5 , a 2 2 w r z e ś n i a 1 6 5 2 n o m i n a c j ę n a g e n e r a ł a a r t y l e r i i W . K s . L i t e w s k i e g o 5 6 .

— J a n a D e n h o f a , d o w ó d c ę t r a b a n t ó w k r ó l e w s k i c h z a W ł a d y s ł a w a I V , k t ó r y n a d a l s ł u ż y ł w o j s k o w o b ę d ą c w 1 6 5 1 r . s z e f e m k o m p u t o w e j r a j t a r i i ( 6 0 0 p o r c j i ) 5 7 . P r z e d w o j n ą z e S z w e c j ą s t a ł o n n a c z e l e c h o r ą g w i r a j t a r s k i e j ( 2 0 0 p o r c j i ) 5 8 .

49 T. N o w a k, Mikołaj K o n s ta n ty Giza, s. 16— 18.ao Jeszcze 6 w rześnia 1662 r. M. K. Giza jako oberszter lejtnant pułku pieszego

J. Lubom irskiego odebrał ze skarbu JKM ci w e L w ow ie 300 zł (AGAD, A SK dz IV ks. X IV , s. 1026). Zm arł na początku 1663 r., a regim ent ten na w yp raw ę zadnie- przanską 1663/1664 r, poprow adził już now y oberszter lejtnant Jan M agnus von Ochap. Por. T. N o w a k , M ikołaj K o n s ta n ty Giza, s. 17 n.„ A G A D , ASW dz. 86, s. 47. Por. Autobiografia Bogusław a R a d z iw i ł ła^ w yd T. W a s i l e w s k i , W arszawa 1979, s. 42, 50, 319.

52 O trzym ał na zaciąg 1200 piechoty zaciągu cudzoziem skiego list przypow iedni“ z 30 sierpnia 1652 (WAP Poznań, K alisk ie gr. rei. nr 277, s. 621 n.). Por. J. W i m m e r , M ateria ły do zagadnienia organizacji i liczebności arm ii koronnej w latach 1648— 1655 i[cy\. dalej: M ater ia ły 1648— 1655]. SMHW t. V, W arszawa 1960, s. 506— 507.

53 AGAD, AR dz. III, kop. 4, nr 91: Jan K azim ierz do A. H. Połubińskiego Warszawa 31 lipca 1655.

54 BOss., rkps 224 II, s. 1126—1130: skład osobow y dow ódców poszczególnych kom panii gw ardii pieszej idącej pod B eresteczko w 1651 r.

55 W AP Poznań, W schow skie gr. rei. nr 144, s. 171—172: list przypow iedni dla ^ygm unta W ahla, dw orzanina królew skiego, W arszawa 30 sierpnia 1652. Por. J. W i m m e r , M ateria ły 1648— 1655, s. 506 n.

59 H. W i s n e r , W ojsko l i tew sk ie p ie rw sze j p o ło w y X V II w ie k u cz. 3, s. 62.57 J. W i m m e r , M ateria ły 1648—1655, s. 502—503.53 Została ona rozbita przez S zw edów w m iasteczku Praszka a sam J. D enhof

dostał się do niew oli. Zob.: A. K e r s t e n, S zw e d z i pod Jasną Górą, W arszawa 1975, s. 117; L. F r ą ś, Obrona Jasnej G ó ry w 1655 r., C zęstochow a 1935, s. 39; T· N o w a k , Obrona klasztoru jasnogórskiego w r. 1655, i[w:] Polska w okresie drugiej w o jn y północnej 1655— 1660 t. II, W arszawa 1957, s. 196.


— T e o d o r a L e s z k w a n t a ( L e s s g e w a n g a ) , d o w ó d c ę n a d w o r n e j d r a g o n i i W ł a d y s ł a w a I V , k t ó r y p o c z ą t k o w o n a d a l s ł u ż y ł w g w a r d i i n a d w o r n e j J a n a K a z i m i e r z a , a n a s t ę p n i e p r z e j ą ł p o J . D e n h o f i e p o c z ą w s z y o d 1 s t y c z n i a 1 6 5 2 r e g i m e n t r a j t a r i i w k o m p u c i e k o r o n n y m 5 9 .

— J a n a G u l d y n a , k a p i t a n a g w a r d i i p i e s z e j p o d k o m e n d ą F r o m h o l d a W o l f a , k t ó r y w n o w o s f o r m o w a n y m r e g i m e n c i e p i e s z y m k o n i u s z e g o k o r o n n e g o A l e k s a n d r a L u b o m i r s k i e g o o t r z y m a ł w 1 6 5 9 r . e t a t m a j o r a , a w k r ó t c e z a z a s ł u g i w o j e n n e n a s e j m i e 1 6 6 2 r . n o b i l i t a c j ę 6 0 . R ó w n i e ż w i e l u m ł o d s z y c h o f i c e r ó w z r e g i m e n t u g w a r d i i p i e s z e j n i e p o d j ę ł o s ł u ż b y u S z w e d ó w p o z a g a r n i ę c i u t e j j e d n o s t k i w l i s t o p a d z i e 1 6 5 5 r . , a l e z a c i ą g n ę ł o s i ę w 1 6 5 6 r . d o n o w o p o w s t a ł y c h j e d n o s t e k a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o . P r z y k ł a d e m n i e c h b ę d z i e M i c h a ł E r n e s t ( E r e n r e i c h ) S e i d - l i n g e r , k t ó r y p o d j ą ł s ł u ż b ę w r a j t a r i i J . L u b o m i r s k i e g o w k o m p a n i i W ł a d y s ł a w a Ł a s z o w s k i e g o j a k o p o r u c z n i k 6 1 .

W p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e p e w n a c z ę ś ć o f i c e r ó w z j e d n o s t e k g w a r d y j s - k i c h J a n a K a z i m i e r z a z a s i l i ł a k a d r ę w y ż s z y c h d o w ó d c ó w a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o . I t a k , J a n S t a c h u r s k i k a p i t a n , m a j o r a n a s t ę p n i e o b e r s z t e r l e j t n a n t r e g i m e n t u g w a r d i i p i e s z e j p o d k o m e n d ą W i l h e l m a B u t l e r a , a p ó ź n i e j S t e f a n a N i e m i r y c z a n a p o c z ą t k u 1 6 6 2 r . p r z e j ą ł t e n r e g i m e n t j a k o s a m o d z i e l n y d o w ó d c a 6 2 . J a k o g e n e r a ł m a j o r p o s i a d a ł w k o m p u c i e r e g i m e n t p i e s z y , k t ó r y p o c z ą w s z y o d 1 6 6 7 r . s t a ł z a ł o g ą w B i a ł e j C e r k w i , k t ó r e j k o m e n d a n t e m b y ł w ł a ś n i e J . S t a c h u r s k i 6 3 . N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą l o s y d o w ó d c ó w p o s z c z e g ó l n y c h k o m p a n i i g w a r d i i p i e s z e j p o d d o w ó d z t w e m F r o m h o l d a W o l f a , a n a s t ę p n i e E r n e s t a D e n h o f a . M i m o r e d u k c j i t e j j e d n o s t k i w 1 6 6 7 r . d o 3 0 0 p o r c j i n a d a l s ł u ż y l i o n i , p o c z ą t k o w o n a a s e k u r a c j ę R z e c z y p o s p o l i t e j , a ż d o 1 6 7 2 r . p o d k o m e n d ą J a n a K a r o l a W o l f a 6 4 , a b y p ó ź n i e j z a s i l i ć k o r p u s o f i c e r s k i w k o m p u c i e w o j s k a k o r o n n e g o . A o t o k i l k u z n i c h :

— k p t . F l a n c ( F l a n c z ) w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h z o s t a ł o b e r s z t e r l e j t n a n t e m w r e g i m e n c i e d r a g o n i i ł o w c z e g o k o r o n n e g o J a n a Ż e l e c k i e - g o 6 5 .

59 AGAD, ASW , dz. 43, s. 98: rachunki skarbow e tej jednostki. Por. J. W i m m e r , M ateria ły 1648— 1655, s. 502— 503.

60 VL t. IV, f. 876. Por. J. W i m m e r , M ateria ły do zagadnienia organizacji i liczebności arm ii koronnej w latach 1655— 1660 [cyt. dalej: M ateria ły 1655— 1660], SMHW t. IV, W arszawa 1958, s. 526—527.

61 H. Ch. H o l s t e n , P rzy g o d y w o jen ne 1655— 1666, w yd. T. W a s i l e w s k i , W arszawa 1980, s. 13, 108, 129.

e2 O ficjaln ie przejął ten regim ent od 1 stycznia 1662 r. (AGAD, A SW dz. 86, nr 50, s. 112, 128).

63 Na początku 1671 r. po jego śm ierci przejął po nim regim ent Jan Zygm unt Loebel (J. W i m m e r , W ojsko polskie, op. cit., s. 149, 156, 163).

84 G w ardia ta pod kom endą byłego oberszter lejtnanta piechoty JKM ci J. K. W olfa poczyniła znaczne szkody w m ajętnościach w ojew odziny krakow skiej (zapew ne H eleny T ekli z O ssolińskich, żony A leksandra M ichała Lubom irskiego, w ojew ody krakow skiego w latach 16i>8—1677) w lu tym 1671 r. Zob. W AP K raków, K rakow skie gr. rei. nr 98A, s. 499—i00: „Regestr przechodzących chorągw i w ojska JKM ci przez m ajętności N iedźw iedź JM Pani w ojew odziny krakow skiej w 1671 r.”.

65 J. W i m m e r , M ateria ły do zagadnienia organizacji i l iczebności arm ii koronnej w la tach 1673— 1679 [cyt. dalej: M ateria ły 1673— 1679], SMHW t. VII, cz. 2,W arszawa 1961, s. 434.


— p o r . g w a r d i i p i e s z e j w k o m p a n i i k p t a F l a n c a — M e r b a c h r ó w n i e ż p o d j ą ł s ł u ż b ę w t e j j e d n o s t c e o t r z y m u j ą c e t a t k a p i t a n a , z a p e w n e z a w s t a w i e n n i c t w e m d o t y c h c z a s o w e g o p r z e ł o ż o n e g o 6 6 .

— k p t . F r a n e k o d c z w a r t e g o k w a r t a ł u 1 6 7 3 r . b y ł p o d p u ł k o w n i k i e m r e g i m e n t u p i e s z e g o w o j e w o d y c h e ł m i ń s k i e g o J a n a G n i ń s k i e g o 6 7 .

— k p t . J a n K a r o l W o l f 6 8 w l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h b y ł s z e f e m w ł a s n e g o r e g i m e n t u p i e s z e g o 6 9 .

— k p t . K a s p e r J o s t B e r e n s f e i r 7 0 o b j ą ł p o J . K . W o l f i e t e n ż e r e g i m e n t p i e s z y , k t ó r y m d o w o d z i ł d o 1 m a j a 1 6 9 4 7 1 .

T a k ż e w g w a r d i i d r a g o ń s k i e j J a n a K a z i m i e r z a k i l k u w y ż s z y c h o f i c e r ó w p o z o s t a ł o n a d a l p o m i m o r e d u k c j i 1 6 6 7 r . w k o m p u c i e k o r o n n y m , z J a n e m H e n r y k i e m B o c k u m e m , d o w ó d c ą w ł a s n e j j e d n o s t k i d r a g o ń s k i e j z a M i c h a ł a K o r y b u t a W i ś n i o w i e c k i e g o 7 2 . R ó w n i e ż j e g o p o d k o m e n d n y , o b e r s z t e r l e j t n a n t g w a r d i i d r a g o ń s k i e j z l a t 1 6 6 3 — 1 6 6 5 7 3 — M a r c i n K a z i m i e r z K ą t s k i z a w d z i ę c z a ł d a l s z ą k a r i e r ę p o p a r c i u J a n a K a z i m i e r z a , k t ó r y j u ż w k i l k a n a ś c i e d n i p o ś m i e r c i W o l f a n i e o c z e k i w a n i e o b d a r z y ł g o g o d n o ś c i ą g e n e r a ł a a r t y l e r i i k o r o n n e j 7i. Z g o d n i e z u n i w e r s a ł e m k r ó l e w s k i m o t r z y m a ł t a k ż e r e g i m e n t g w a r d i i d r a g o ń s k i e j p o ś m i e r c i P i o t r a B r i o n a w 1 6 6 8 r . 7 S . T e d w i e n o m i n a c j e o t w o r z y ł y m u d r o g ę d o d a l s z e j k a r i e r y , s t a ł b o w i e m n a c z e l e w ł a s n y c h r e g i m e n t ó w p i e c h o t y i d r a g o n i i o d 1 6 6 8 r . d o 1 7 0 9 r . j a k o g e n . a r t y l e r i i k o r o n n e j i n a s t ę p n i e w o j e w o d a k i j o w s k i . Ś m i a ł o m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e s w ą p o z y c j ę , m a j ą t e k i s t a n o w i s k a z a w d z i ę c z a ł w g ł ó w n e j m i e r z e s ł u ż b i e w o j s k o w e j .

I n n y d o w ó d c a j e d n e j z k o m p a n i i g w a r d i i d r a g o ń s k i e j J a n a K a z i m i e r z a p o d k o m e n d ą J . H . B o c k u m a — k p t . K n o b e l s d o r f f 7 6 w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h i o s i e m d z i e s i ą t y c h X V I I w i e k u s t a ł n a c z e l e p i e c h o t y W a c ł a

ie AGAD, A SW dz. 86, nr 60, s. 65: rozliczenie z dragonią łow czego koronnego Jana Z alęckiego z 1 m aja 1673.

87 J. W i m m e r , M ateria ły 1673— 1679, s. 430.88 Stojąc na czele byłej gw ardii pieszej Jana K azim ierza służącej na asekurację

R zeczypospolitej prow adził rozm ow y z dworem królew sk im -w celu utw orzenia now ego kom putow ego regim entu gw ardii pieszej M ichała K orybuta W iśniow ieck iego. Zob. W AP K raków , Pinocciana, IT nr 376, s. 28—29: list przypow iedni na regim ent pieszy leibgw ardii JKM ci dla Jana Karola von Ludingshausen W olfa, K raków b.d. [1669].

89 J. W i m m e r , M ateria ły do zagadnienia organizacji i l iczebności armii k o ronnej w latach 1683— 1689 i[cyt. dalej: M ateria ły 1683—1689], SMHW t. VIII, cz. 1, W arszawa 1962, s. 274.

70 VL t. V, f. 673: indygenat dla Kaspra Jost de Berenfour (Berenfaur, B erne- feur), płka gw ardii królew skiej, pochodzącego z W estfalii, za zasługi w w ypraw ach w ojennych, 28 m aja 1685. Por. Z. W d o w i s z e w s k i , R egestry p r z y w i le jó w indygenatu w Polsce (1519—1793). „M ateriały do biografii, genealogii i heraldyki polsk iej” t. V, Buenos A ires—Paryż 1971, s. 43—44.

71 J. W i m m e r , M ateria ły do zagadnienia organizacji i liczebności arm ii ko ronnej w latach 1690— 1696 {cyt. dalej: M ateria ły 1690—1696], SMHW t. IX , cz. 1, W arszawa 1963, s. 272.

72 J. W i m m e r , W ojsko polskie, s. 163, 165, 169— 170.73 W AP K raków , Zbiór R usieckich nr 151A, cz. 2, s. 357: „Porachowanie

z JM Panem K ątskim gen. arty lerii koronnej, na onczas jako oberszter lejtnantem w regim encie JM Pana Bokum a cześnika W. Ks. Lit., generał m ajora JK M ci”.

74 AGAD, MK nr 203, s. 535—536 i Sigillata nr 9, s. 110: un iw ersał Jana K azim ierza nadający generalstw o nad arm atą koronną M. K. K ątskiem u, W arszawa31 grudnia 1665.

75 AGAD, MK nr 206, s. 471: list przypow iedni Jana Kazim ierza dla M. K. K ąt- skiego, W arszawa 12 m arca 1668.

78 O szkodach jakie poczyniła jego kom pania w T rzem esznie i w e w siach klucza gąsow skiego pod koniec 1664 r. zob. W AP Poznań, G nieźnieńskie gr. rei. nr 74, s. 775—779.


w a L e s z c z y ń s k i e g o , w o j e w o d y p o d l a s k i e g o ( 1 6 7 3 — 1 6 8 5 ) , a n a s t ę p n i e S t e f a n a L e s z c z y ń s k i e g o , s t a r o s t y k a m i e n i e c k i e g o i k o w e l s k i e g o , j a k o o b e r s z t e r l e j t n a n t t e g o ż r e g i m e n t u 7 7 .

D o j e d n o s t e k k o m p u t o w y c h a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o t r a f i ł o t a k ż e w i e l u o f i c e r ó w z r a j t a r i i k r ó l e w s k i e j p o d k o m e n d ą F r a n c i s z k a B i e l i ń s k i e g o , p o d k o m o r z e g o p ł o c k i e g o . O t o k i l k u z n i c h :

— O t t o n F r y d e r y k F e l k e r s a m b , s ł u ż ą c y d ł u g o w r a j t a r i i J . L u b o m i r s k i e g o , a n a s t ę p n i e w a r k e b u z e r i i k r ó l e w s k i e j j a k o o b e r s z t e r l e j t n a n t 7 8 j u ż o d 1 m a j a 1 6 6 4 o b j ą ł r e g i m e n t p i e s z y p o g e n . m j r P a w l e C e l l a r y m 7 9 . P o n o w n i e w i d z i m y g o w k o m p u c i e j a k o s z e f a r e g i m e n t u p i e s z e g o p o ś m i e r c i W ł a d y s ł a w a D e n h o f a , w o j e w o d y p o m o r s k i e g o , k t ó r y m d o w o d z i ł d o k o ń c a p a n o w a n i a J a n a I I I 8 0 .

— M a r c i n K a z i m i e r z B o r o w s k i , p ó ź n i e j s z y p o d k o n i u s z y k o r o n n y , p o c z ą w s z y o d 1 6 7 3 r . s t a ł n a c z e l e p u ł k u d r a g o n i i , k t ó r y o d 1 l u t e g o 1 6 7 4 z o s t a ł p r z e m i a n o w a n y n a r e g i m e n t p i e s z y 8 1 p o d f a k t y c z n ą k o m e n d ą p p ł k a K o r f a a p o t e m p p ł k a B i e l a w a 8 2 .

— ■ S t a n i s ł a w Z a b ł o c k i , w s t o p n i u c h o r ą ż e g o g w a r d i i s ł u ż y ł k i l k a l a t w r a j t a r i i F r . B i e l i ń s k i e g o 8 3 , a n a s t ę p n i e w a r k a b u z e r i i k r ó l e w s k i e j p o d k o m e n d ą M a r c j a n a S c i b o r a C h e ł m s k i e g o , p o d s t o l e g o s a n d o m i e r s k i e g o 8 4 . W 1 6 6 7 r . j e s t j u ż r o t m i s t r z e m j e d n e j z c h o r ą g w i t e g o r e g i m e n t u 8 S . N a d a l s ł u ż y ł w o j s k o w o , m i m o c z ę ś c i o w e j r e d u k c j i t e j j e d n o s t k i , p e ł n i ą c w 1 6 6 9 r . f u n k c j ę k o m e n d a n t a n a f o r t e c y w M i ę d z y b o ż u 8 6 .

W i d z i m y w i ę c , ż e d z i ę k i p o p a r c i u m o n a r c h y w i e l u o f i c e r ó w j e d n o s t e k g w a r d y j s k i c h d o s z ł o n i e t y l k o d o w y s o k i c h s z c z e b l i w h i e r a r c h i i w o j s k o w e j , a l e o s i ą g n ę ł o z n a c z n e u r z ę d y i s t a n o w i s k a . D l a w i e l u z n i c h d e c y d u j ą c e b y ł y l a t a g d y z a c z y n a l i s ł u ż b ę w g w a r d i i k r ó l e w s k i e j . P r z y

77 J. W i m m e r , M ateria ły 1673—1679, s. 428; tenże, M ateria ły 1683—1689, s. 272.

78 AGAD, ASW dz. 86, nr 58, s. 240—244: rachunki skarbow e arkabuzerii królew sk iej pod kom endą Franciszka Bielińskiego.

78 J. W i m m e r , M ateria ły 1660— 1667, s. 242—243: jako starosta czorsztyński podpisał sufragia Jana III z ziem ią w arszaw ską. Por. O. P i e t r u s k i , E lektorów poczet, k tó r zy n iegdyś głosowali na elekc jach Jana K az im ierza 1648, Jana III 1674, A ugusta II 1697 i S tan isława A ugusta 1764, kró lów polskich i W. Ks. L itewskich , L w ów 1845, s. 83.

80 J. W i m m e r , M ateria ły 1683— 1689, s. 272 n.; t e n ż e , M ateria ły 1690— 1696, s. 270 n.

81 J. W i m m e r , M ateria ły 1673—1679, s. 430 n., 434 n.82 Z nazw iskiem tym spotykam y się kilkakrotnie, przy czym w połow ie

X V II w ieku w ystęp uje w źródłach kilku w yższych oficerów o tym nazw isku. N iejak i kapitan lejtnant B ilaw służy ł w regim encie pieszym Ottona Fryderyka Felkersam ba w 1665 r. Zob. cotygodniow e rachunki tej jednostki w A G A D, ASK dz. III, ks. V, s. 1029— 1055. Inny B ielaw (Bilau) był kapitanem pułku pieszego w ojew ody ruskiego Stan isław a Jabłonow skiego w 1666 r. Tam że, s. 1089— 1093. Jeden z nich był w 1676 r. oberszter lejtnantem presidium B iałej C erkw i w reg im encie pieszym Ottona Ernesta Rappa (WAP Kraków , Zbiór R usieckich, nr 13, s. 23). v

83 Jako „chorąży gw ardii JK M ci” odebrał 19 marca 1663 r. w e L w ow ie 23 556 zł (AGAD, ASK dz. VI, ks. X, s. 65).

84 W edług roili oficerów autoram entu cudzoziem skiego w ziętych do niew oli pod C zęstochow ą z 4 w rześnia 1665 w ystęp u je jako kapitan lejtnant (BCzart., rkps 1656, s. 647).

85 W edług roili z 1 lutego 1667 bfrł rotm istrzem arkabuzerii JKM ci po Janie F alęckim (BOss., rkps 11801 III, nie paginow ane; tam że testam ent rotm istrza J. Fa- lęck iego z 18 sierpnia 1668 sporządzony w Strzelew ie).

86 AGAD, A P P nr 133, s. 70: instrukcja w ojew ództw a podolskiego na sejm elek cyjn y naznaczony na 2 maja 1669.

G W A R D IA K R Ó L E W S K A Z A O S T A T N IC H W A Z Ó W

k ł a d e m n i e c h b ę d ą k a r i e r y : M a r c j a n a S c i b o r a C h e ł m s k i e g o 8 7 , p o d s t o l e g o s a n d o m i e r s k i e g o i d o w ó d c y a r k a b u z e r i i k r ó l e w s k i e j , k t ó r y d o k o ń c a p a n o w a n i a J a n a I I I b y ł s z e f e m d r a g o n i i k o m p u t o w e j p e ł n i ą c j e d n o c z e ś n i e u r z ą d o b o ź n e g o k o r o n n e g o , a t a k ż e F r a n c i s z k a B i e l i ń s k i e g o , p ó ź n i e j s z e g o w o j e w o d y m a ł b o r s k i e g o 8 8 . J e d n o s t k i g w a r d y j s k i e d w ó c h o s t a t n i c h W a z ó w b y ł y w i ę c s z k o ł ą w o j s k o w ą k o r p u s u o f i c e r s k i e g o a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o a r m i i k o r o n n e j , a l e c z y t y l k o ? Z p r z e s y c o n y c h k a d r ą o f i c e r s k ą i p o d o f i c e r s k ą j e d n o s t e k g w a r d y j s k i c h J a n K a z i m i e r z , w m i a r ę z w a l n i a n i a e t a t ó w w a r m i i l i t e w s k i e j c z y t w o r z e n i a n o w y c h z a c i ą g ó w , k i e r o w a ł t a k ż e d o k o m p u t u l i t e w s k i e g o w ł a s n y c h o f i c e r ó w g w a r d i i . W k o m p u c i e t y m p o d j ę l i s ł u ż b ę w l a t a c h 1 6 5 1 — 1 6 5 2 m . i n . :

— O l b r y c h t G ó r e c k i , k t ó r y o t r z y m a ł l i s t p r z y p o w i e d n i n a 2 0 0 p i e c h o t y c u d z o z i e m s k i e j 8 9 .

— W a l e r i a n F a l ę c k i , s ł u ż ą c y w g w a r d i i d r a g o ń s k i e j j a k o k a p i t a n , o t r z y m a ł l i s t p r z y p o w i e d n i n a 2 0 0 k o n i d r a g o n i i 9 0 .

S ł u ż b ę w a r m i i l i t e w s k i e j z n a l a z ł t a k ż e E b e r h a r d F r y d e r y k B o c k u m , b y ł y k a p i t a n g w a r d i i p i e s z e j J a n a K a z i m i e r z a p o d k o m e n d ą F r o m h o l d a W o l f a 9 1 . P o z a g a r n i ę c i u t e g o r e g i m e n t u p r z e z S z w e d ó w p o d j ą ł s ł u ż b ę w k o m p u c i e l i t e w s k i m 9 2 , a b y w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h z o s t a ć d o w ó d c ą r e g i m e n t u d r a g o n i i w p r a w y m ( s a p i e ż y ń s k i m ) s k r z y d l e w o j s k a l i t e w s k i e g o 9 3 . W o k r e s i e „ p o t o p u ” w k o m p u c i e l i t e w s k i m p o d j ą ł r ó w n i e ż s ł u ż b ę c h o r ą ż y g w a r d i i p i e s z e j p o d k o m e n d ą F r o m h o l d a W o l f a — J e r z y C y p r i a k i e w i c z ( C y p r y k o w s k i ) G a d z a ł ł a M . W l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h a w a n s o w a ł j u ż n a m a j o r a r e g i m e n t u d r a g o ń s k i e g o k a n c l e r z a l i t e w s k i e g o K r z y s z t o f a P a c a 9 S .

P o z o s t a ł a c z ę ś ć o f i c e r ó w g w a r d i i J a n a K a z i m i e r z a p r z y b y ł a z j e d n o s t e k o b u k o m p u t ó w : k o r o n n e g o i l i t e w s k i e g o . W w y n i k u o t w o r z e n i a s i ę m o ż l i w o ś c i s ł u ż b y w g w a r d i i k r ó l e w s k i e j , g ł ó w n i e w o k r e s i e w o j n y z e S z w e c j ą , c h ę t n i e t ę s z a n s ę w y k o r z y s t y w a l i . J u ż w p o ł o w i e 1 6 5 5 r . o b e r s z t e r l e j t n a n t r a j t a r i i B o g u s ł a w a R a d z i w i ł ł a J a n H e n r y k B o c k u m r o z p o c z ą ł s ł u ż b ę w g w a r d i i k r ó l e w s k i e j p r z e j m u j ą c p o z m a r ł y m F r y d e

87 K. P i w a r s к i, Marcjan Scibor Chełmski, PSB t. III, s. 284 n.88 K. P i w a r s k i , Franciszek Bieliński, PSB t. II, s. 46 n.89 A k ty iz d a w a je m y je W ilenskoju Archeograficzeskoju K om m iss ie ju dla roz-

bora d rew n ich a k tó w w Wilnie t. V III, nr 130, s. 275—277: uniw ersał Jana K azim ierza dla O. Goreckiego, kapitana gw ardii pieszej, W arszawa 1 stycznia 1651.

90 BPA N Kórnik, rkps 1558, s. 14: uniw ersał Jana K azim ierza dla W. Fa- lęckiego „oberstera gw ardiej naszej dragońskiej”, W arszawa 27 sierpnia 1652.

81 W edług roili z 1 października był kapitanem łejtnantem w leibkom panii gw ardii pieszej From holda W olfa (AGAD, ASW dz. 82, nr 9, s. 13—15).

92 J. J a s n o w s к i, A leksander H ilary Połubiński. Działalność w o jsk o w a w latach 1650— 1665, „Przegląd H istoryczno-W ojskow y” t. X, 1938, s. 172: regestr chorągw i skierow anych przez P aw ła S apiehę z obozu pod G iegużynem do K urlandii Pod kom endą A. H. Połubińskiego w 1659 r.

93 S. Fr. M e d e k s z a , Księga pam iętn icza w yd a rzeń zaszłych na L i tw ie 1654— 1668, w yd. Wł. S e r e d y ń s k i , K raków 1875 s. 252: kom put w ojska W. Ks. L itew skiego z 1661 r. O dalszej służbie i znacznej roli w korpusie w ojska litew sk iego św iadczy układ o poddaniu fortecy bychow skiej m iędzy pułkow nikiem Eberhardem Bockum em a w ojew odą carskim O w ierkiejem Fiedorow iczem B ołtynem , obóz pod B ychow em 8 stycznia 1664 (BCzart., Teki N aruszew icza nr 157, s. 5—8).

94 Jako deputat tego regim entu odebrał od poborcy poznańskiego kw it na18 600 zł (AGAD, A SK dz. V, ks. VIII, s. 702).

95 AGAD, A rchiw um Tyzenhauzów [cyt. dalej: ATyz.] nr B-52/145, s. 187— 189: M ichał Pac do J. Gadzały, m ajora regim entu dragońskiego K rzysztofa Paca, M erecz17 marca 1667. Por. AGAD, ASK dz. IV, ks. XV, s. 646.


r y k u M o h l u r e g i m e n t d r a g o ń s k i 9 6 . P o d o b n i e p r z e d p o d j ę c i e m s ł u ż b y w l e i b r e g i m e n c i e J a n a K a z i m i e r z a w w y n i k u s ł u ż b y z a g r a n i c ą i w k o m p u c i e l i t e w s k i m d u ż y s t a ż i d o ś w i a d c z e n i e p o s i a d a ł E r n e s t J a n K o r f , w o j e w o d z i e w e n d e ń s k i 9 7 . T a k ż e w i e l u o f i c e r ó w p r z e d e w s z y s t k i m j e d n o s t e k r a j t a r s k i c h p r z e s z ł o w w y n i k u r e o r g a n i z a c j i a r m i i k o r o n n e j p o z a k o ń c z e n i u k o n f e d e r a c j i w o j s k o w e j w l i p c u 1 6 6 3 r . i r o z w i ą z a n i u w s z y s t k i c h r e g i m e n t ó w r a j t a r s k i c h b ę d ą c y c h w z w i ą z k u 9 8 d o n o w o p o w s t a ł e j a r k a b u z e r i i k r ó l e w s k i e j p o d k o m e n d ą F r a n c i s z k a B i e l i ń s k i e g o . Z w y ż s z y c h o f i c e r ó w , k t ó r z y t r a f i l i d o t e j j e d n o s t k i m o ż e m y w y m i e n i ć p r z y k ł a d o w o :

— W a l t e r a J a n a W r a n g l a , r o t m i s t r z a g w a r d i i r a j t a r s k i e j p o d k o m e n d ą J a n a K o r f a " .

— J e r z e g o L e s z k w a n t a , r o t m i s t r z a r a j t a r s k i e g o ъ l e i b r e g i m e n t u E . J . K o r f a 1 0 ° .

— O t t o n a F r y d e r y k a F e l k e r s a m b a , r o t m i s t r z a r a j t a r i i w r e g i m e n c i e J . L u b o m i r s k i e g o h e t m a n a p o l n e g o k o r o n n e g o 1 0 1 .

— - J e r z e g o R a w ę , z a c z y n a j ą c e g o k a r i e r ę w l e i b k o m p a n i i r a j t a r s k i e j T e o d o r a L a s z k w a n t a j a k o k a p i t a n l e j t n a n t 1 0 2 w i d z i m y n a s t ę p n i e w r e g i m e n c i e r a j t a r i i J . L u b o m i r s k i e g o j a k o r o t m i s t r z a 1 0 3 .

— Z y g m u n t a T e d t w i n a ш , J a n a F a l ę c k i e g o 1 0 5 i A l e k s a n d r a D u - p l e s s i s 1 0 6 , k t ó r z y p r z y b y l i d o a r k a b u z e r i i k r ó l e w s k i e j p o z w i n i ę c i u r a j t a r i i k a n c l e r z a k o r o n n e g o M i k o ł a j a P r a ż m o w s k i e g o , g d z i e p e ł n i l i f u n k c j e r o t m i s t r z ó w .

N a u w a g ę z a s ł u g u j e t a k ż e k a r i e r a J e r z e g o K l e j n a . P o c z ą t k o w o w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h s ł u ż y ł j a k o k a p i t a n l e j t n a n t w r e g i m e n c i e p i e s z y m w o j e w o d y p o m o r s k i e g o L u d w i k a W e y h e r a 1 0 7 , n a s t ę p n i e z a p e w n e w j e g o r e g i m e n c i e d r a g o ń s k i m . P o j e g o l i k w i d a c j i w s z e d ł d o g w a r d i i d r a g o ń s k i e j p o d k o m e n d ą J . H . B o c k u m a 1 0 s . Z a z a s ł u g i w o j e n n e j a k o k a p i t a n t e g o ż

98 Na zaległe zasługi w regim encie rajtarii B ogusław a R adziw iłła w kom pucie litew sk im otrzym ał asekuracją Janusza R adziw iłła hetm ana w ielk iego lit., W ilno15 lipca 1655 (AGAD, AR dz. VII, nr 61, s. 1).

97 D okładny opis jego służby w ojskow ej znajdujem y w jego testam encie z 2 kw ietn ia 1980 AGAD, ATyz. nr G-752; por. A k ty izdaw ajem yje . . . t. X II, s. 612—616.

98 D okładną relację o rozpuszczeniu czterech regim entów rajtarskich będących w zw iązku znajdujem y w chorążego leibkom panii rajtarii Jerzego Lubom irskiego — Hieronim a C hrystiana H o l s t e n a, P rzygodach w ojen n ych 1655— 1666, s. 80—84.

93 AGAD, ASW dz. 85, nr 92, s. 275—277: rolle kom panii rajtarskiej w leib reg im encie E. J. Korfa.

100 Tamże, s. 327—330: rolle kom panii rajtarskiej rtm. J. L eszkw anta od 1 stycznia 1661 r.

101 AGAD, ASW dz. 85, nr 92, s. 1.—265: rolle rajtarii J. Lubom irskiego z lat 1659—1662. Por. J. W i m m e r , M ateria ły 1660—1667, s. 220.

юг AGAD, ASW dz. 85, nr 73, s. 270—282: rolle rajtarii T. L eszkw anta z dru- giego k w a rta łu 1665 r.

103 J. W i m m e r , M ateria ły 1660— 1667, s. 220. Z tego regim entu służbę w arkabuzerii JKM ci podjął rów nież N atan iel Giersz (Gierz), służący w cześniej jako w achm istrz w kom panii rajtarskiej Eliasza Łąckiego. Zob. H. Ch. H o l s t e n , op. cit., s. 107. Por. też W AP^Poznań, Inow rocław skie gr. rei. nr 46, s. 261.

w« AGAD, ASW dz. 86, nr 56, s. 211, 240—244, 248—249: rachunki skarbow e arkebuzerii JK M ci pod kom endą Fr. Bielińskiego.

105 Tamże, loc. cit.,104 Tamże.107 W AP Poznań, Poznańskie gr. rei. nr 697, s. 504—507: skarga prow iantm a-

gistrów z pułku pieszego Łukasza G órfkiego na kapitana lejtnanta J. K lejna z regim entu L. W eyhera z 1652 r. . . . . .

i°s N iejednokrotnie odbierał ze skarbu zasługi na jednostki gw ardyjskie m onarchy, m.in. 18 lutego 1659 odebrał na 1200 ludzi gw ardii pieszej pod kom endą W olfa tractam ent w Lublinie. (AGAD, ASK dz. VI, ks. VI, s. 718).


r e g i m e n t u o t r z y m a ł i n d y g e n a t n a s e j m i e 1 6 6 2 r . 1 0 9 . W i d z i m y z a t e m , ż e p e w n a c z ę ś ć o f i c e r ó w a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o z n a l a z ł a w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h s ł u ż b ę w g w a r d y j s k i c h j e d n o s t k a c h k o m p u t o w y c h J a n a K a z i m i e r z a . D l a j e d n y c h b y ł a o n a l e d w i e e p i z o d e m w i c h d ł u g i e j s ł u ż b i e w o j s k o w e j . I n n i p o r o z w i ą z a n i u t y c h j e d n o s t e k z a k o ń c z y l i s ł u ż b ę w w o j s k u . P o z o s t a l i d a l e j j ą k o n t y n u o w a l i w k o m p u c i e k o r o n n y m j a k J a n H e n r y k B o c k u m , p ó ź n i e j s z y s t o l n i k W . K s . L i t e w s k i e g o 1 1 0 .

J a k j u ż s t w i e r d z i l i ś m y n a w s t ę p i e , k a r i e r a z a w o d o w e g o ż o ł n i e r z a a u t o r a m e n t u c u d z o z i e m s k i e g o w g ł ó w n e j m i e r z e z a l e ż a ł a o d j e g o p o c h o d z e n i a s p o ł e c z n e g o , p o s i a d a n e g o m a j ą t k u i p o p a r c i a z e s t r o n y d o w ó d z t w a j e d n o s t k i w w y p a d k u s z e r e g o w e g o g e m e j n a . N a p r z y k ł a d z i e z a c h o w a n y c h r o i l i r a j t a r i i i d r a g o n i i E r n e s t a J a n a K o r f a w c h o d z ą c y c h d o l e i b r e g i m e n t u g w a r d i i k o n n e j m o n a r c h y z l a t 1 6 5 8 — 1 6 6 2 1 1 1 m o ż e m y s t w i e r d z i ć , ż e :

— n a j s z y b c i e j a w a n s u j ą p o w i ą z a n i w i ę z a m i r o d z i n n y m i z o b e r s z t e - r e m d w a j K o r f o w i e : F r y d e r y k i A l e k s a n d e r M i k o ł a j u 2 ;

— n a j s z y b s z y a w a n s d o t y c z y o f i c e r ó w i p o d o f i c e r ó w o b y d w u l e i b - k o m p a n i i d o w ó d c y t e j j e d n o s t k i , k t ó r y w ł a s n y m i l u d ź m i o b s a d z a ł p o s z c z e g ó l n e s z t a b y k o m p a n i j n e .

A o t o k i l k a p r z y k ł a d ó w :— F r y d e r y k K o r f b ę d ą c z a l e d w i e k o r p o r a ł e m w l e i b k o m p a n i i r a j -

t a r s k i e j E . J . K o r f a ( o d 1 0 g r u d n i a 1 6 5 8 d o 1 p a ź d z i e r n i k a 1 6 5 9 ) z o s t a ł o d c z w a r t e g o k w a r t a ł u 1 6 5 9 r . p o r u c z n i k i e m w k o m p a n i i d r a g o ń s k i e j A . M . K o r f a , a b y o d d r u g i e j ć w i e r c i 1 6 6 0 r . z o s t a ć p o r u c z n i k i e m w k o m p a n i i r a j t a r s k i e j o b e r s z t e r l e j t n a n t a B a r t ł o m i e j a E r n e s t a B u c h h o l c a l l s .

— W a l t e r J a n W r a n g e l , c h o r ą ż y w l e i b k o m p a n i i r a j t a r s k i e j E . J . K o r f a , n a s t ę p n i e o d 1 s t y c z n i a 1 6 6 0 k a p i t a n l e j t n a n t , a o d p o c z ą t k u n a s t ę p n e g o r o k u r o t m i s t r z r a j t a r s k i t e j j e d n o s t k i p o o d e j ś c i u z e s ł u ż b y K r z y s z t o f a F r y d e r y k a G l a u b i c z a 1 1 4 .

— H a n s K r z y s z t o f B r u m z e — d o 1 p a ź d z i e r n i k a 1 6 5 9 b y ł w a c h m i s t r z e m w l e i b k o m p a n i i r a j t a r s k i e j E . J . K o r f a , a b y w n a s t ę p n y m k w a r t a l e o b j ą ć s t a n o w i s k o c h o r ą ż e g o w k o m p a n i i K . F . G l a u b i c z a . O d t r z e c i e g o k w a r t a ł u 1 6 6 0 r . w y s t ę p o w a ł j a k o p o r u c z n i k t e j k o m p a n i i 1 1 5 .

— O t t o H i r z — z k o r p o r a l a l e i b k o m p a n i i r a j t a r s k i e j E . J . K o r f a ( d o 3 1 g r u d n i a 1 6 5 9 ) a w a n s o w a ł n a w a c h m i s t r z a w k o m p a n i i r a i t a r s k i e i W . J . W r a n g l a n e .

v Z i n n y c h s z t a b ó w k o m p a n i j n y c h a w a n s o w a n o z n a c z n i e w o l n i e ji a w a n s t e n d o t y c z y ł z n a c z n i e m n i e j s z e j g r u p y o s ó b ш . A l e k s a n d e r M i

109 VL t. IV, f. 874. Por. BPA N Kórnik, rkps 348, s. 54—58: instrukcja w ojska koronnego dom agająca się dla niego indygenatu, Czereja 25 stycznia 1662.

110 К. P i w a r s к i, Jan H en ryk Bockum, PSB t. II, s. 246—247.111 AGAD, ASW dz. 85, nr 92, s. 266—326, nr 93, s. 127— 138.112 A. F a h n e, Die H erren und Freiherren von Hövel, Köln 1860, tabl. IV

dotycząca genealogii rodziny Korfów.“ s AGAD, ASW dz. 85, nr 87, s. 57—80, nr 92, s. 303— 314, nr 93, s. 127— 138.114 Tam że, nr 87, s. 57—80, nr 92, s. 275—277.iw Tam że, s. 267—275. _11“ Tamże, s. 275—277.117 U w agi te dotyczą rów nież innego regim entu rajtarskiego, tj. J. Lubom ir

skiego pod kom endą barona Stefana Franciszka de Oedt, a następnie Stefana N ie- m irycza, podkom orzego kijow skiego. Zob. rolle tej jednostk i w AGAD, ASW dz. 85, nr 92, s. 1—265. Por. też H. Ch. H o l s t e n , P rzyg o d y w o jen ne 1655—1666, s. 14.


kołaj Korf w edług pierwszego popisu leibregim entu z 10 grudnia 1658 był chorążym w leibkom panii dragońskiej pod komendą mjra Sebastiana Lichtenhana 11S. W niecały rok awansuje na kapitana jednej z chorągwi dragońskich w tym regim encie. Od czwartego kwartału 1659 r. przejm uje kompanię po Johanie Erfforcie Forsterze 119. Zapewne i w innych jednostkach autoram entu cudzoziem skiego obserwujem y znacznie szybszy awans przedstaw icieli takich rodzin inflancko-kurlandzkich jak: Denho- fow ie, K orfow ie, A lten-Buckum ow ie czy W olfowie ze w zględu na fakt, że ich krew ni stali w tym okresie na czele w ielu oddziałów autoram entu cudzoziem skiego, w tym jednostek gwardii komputowej monarchy. Jan Kazimierz podobnie jak W ładysław IV lubił otaczać się kadrą oficerską pochodzącą z rodzin inflancko-kurlandzko-pruskich, a także cudzoziem cami. Niejednokrotnie popełniał pom yłki przy ocenie ludzi, których obdarzał przesadnym zau fan iem 120, podważając swój autorytet i narażając się na straty m aterialne, jak to miało m iejsce z powierzeniem werbunku do rajtarii królewskiej Janowi Zygm untowi L o eb lo w iш . W początkow ym okresie w ojny ze Szw ecją w 1655 r. w ielu dowódców związanych z dworem królewskim , a także służących w gwardii królewskiej przyjęło służbę w wojsku brandenburskim i szwedzkim . Zaufany rotmistrz nadwornej, a następnie kom putowej rajtarii, Henryk von W allenrodt już w połow ie 1655 r. przyjął służbę u elektora 122 Podobnie postąpili Henryki Jan Eylenburgowie, którzy od 1 lipca 1655 przejęli po Teodorze Lesz- kwancie regim ent rajtarsk i123 i Salomon Sacken, dowodzący jeszcze w drugim kw artale 1655 r. szwadronem 216 koni ra jta r ii124. Pod rozkazami B. Radziwiłła koniuszego W. Ks. Litew skiego i dowódców elektor- skich pozostał rów nież skierowany do komputu litew skiego regim ent pieszy pod komendą byłego majora gwardii pieszej W ładysława IV Jana Berka, starosty rajgrodzkiego125. Bez specjalnego oporu przyjęli także służbę^ szwedzką znakom ity artylerzysta oberszter lejtnant Fryderyk G etk an t126, a także major gwardii pieszej Jan Butler, który po opuszcze

48 AGAD, ASW dz. 85, nr 92, s. 282—287, 303—314.119 Tamże, loc. cit.120 N ie pow iódł się zaciąg odpraw ianych ze służby przez Gdańsk rajtarów

w 1658 r., których w im ieniu JKM ci w erb ow ał porucznik Jan Peterson. W ielu z nich po zaciągnięciu się ponow nie zbiegło do Gdańska, o czym donosił radzie m iejskiej sam Jan Kazim ierz. Por. W AP Gdańsk, 300, 53/88, nr 8 i 27: Jan K azim ierz do rady m. Gdańska, Poznań 7 kw ietn ia 1658 i obóz pod Toruniem 12 października 1658. Ich dowódca P eterson m im o otrzym ania od króla intratnych nadań ziem skich w krótce zrezygnow ał ze służby (AGAD, Sigillata nr 3, s. 70; por. s. 27).

121 AGAD, MK nr 2, s. 52, nr 3, s. 36: list przypow iedni Jana K azim ierza dla J. Z. Loebla, Gdańsk 7 kw ietn ia 1660. Pom im o w yliczenia na zaciąg pieniędzy i naznaczenia popisu pod Słonim iem na 15 w rześnia 1661 r. król pozostał bez ludzii w yłożonych pieniędzy, gdyż nie doszło do sform ow ania tej jednostki. Św iadczyo tym bogata korespondencja pom iędzy Janem K azim ierzem i podskarbim nadw ornym litew sk im Teodorem D enhofem a Bogusław em R adziw iłłem , protektorem obersztera Loebla. Zob. ÄGAD, AR dz. III, kop. nr 9: Jan K azim ierz do B. R adziw iłła , w Poniem orzach 12 października 1661 oraz AR dz. V, nr 2972: T. D enhof do B. R adziw iłła, z M erecza 13 października i z G łębokiego 17 listopada 1661.

122 U rkunden und A k ten stü cke zur Geschichte des K u rfü rs ten Friedrich W ilhe lm von B randenburg t. VII, B erlin 1877, s. 529.

123 J. W i m m e r , M ateria ły 1655—rlß60, s. 524—525.124 Tamże, loc. cit.125 N adal służył w ojskow o skoro w łaśn ie jem u Jan K azim ierz pow ierzył ko

m endę nad rozbitkam i leibregim entu E. J. Korfa. Zob. AGAD, AR dz. II, nr 1381: Jan K azim ierz do gen. mjra Berka, W arszawa 15 kw ietn ia 1659.

i2« St. H e r b s t, F ryd eryk G etkan t, PSB t. VII, s. 412.


n i u Piotrkowa nie zdecydował się na porzucenie Szw edów i nie łamiąc danej im przysięgi dotarł ze szczątkam i pieszej gwardii Jana Kazimierza do Łowicza, gdzie wszedł w skład korpusu gen. Roberta Douglasa 127.

Pod koniec panowania Jana Kazimierza służbę w gwardii pieszej zaczął pochodzący ze znanej pruskiej rodziny zam ieszkałej również na obszarze Rzeczypospolitej A hasvérus von Lehndorf w stopniu poruczn ik a 128. Szybko awansował, gdyż w gwardii pieszej Michała Korybuta W iśniowieckiego dosłużył się stopnia oberszter lejtnanta, pełniąc jednocześnie stanowisko radcy legacyjnego elektora brandenburskiego przy rezydencie Euzebiuszu B ra n cie129. Za udział w porwaniu z W arszawy pika Ludwika Krystiana K alksteina-Stolińskiego został 2 stycznia 1671 abdankowany ze służby w gwardii królewskiej 13°. Za przyzwoleniem królewskim podjęli służbę za granicą w latach 1646— 1647 oficerowie gwardii: Jan Denhof i Jan Pleitner, który zgodnie z podpisanym i umowami rekrutowali na rzecz Francji żołnierzy mając na to zgodę monarchy 131. Wyżej przedstawione przypadki podjęcia służby u elektora bez zgody króla i Rzeczypospolitej z gotowym i oddziałami, a naw et — jak to miało m iejsce z Lehndorfem — pełnienie obok dowódcy gwardii królewskiej funkcji w yw iadow czych na rzecz obcego m onarchy świadcząo niskim morale części kadry jednostek gwardyjskich Jana Kazimierza.

Reasumując można stw ierdzić, że znaczna część korpusu oficerskiego zaciągu cudzoziem skiego w przeciągu swojej służby wojskowej zetknęła s i ę z jednostkam i gw ardyjskim i dwóch ostatnich Wazów, czy to w oddziałach nadwornych, czy kom putowych. Można ich podzielić na trzy grupy:

1. Jedna poprzez służbę na dworze królewskim trafiała do jednostek nadwornych i aż do ostatnich sw oich dni kontynuow ała w nich służbę (np. Sam uel Osiński, Fromhold W olf). 2. Dla innych służba w jednostkach gwardyjskich była doskonałą szkołą wojskową przed objęciem w komendę w łasnych chorągwi, a nieraz i całych regim entów w kompucie koronnym i litew skim . 3. Inni z kolei trafili do gwardii monarszej w w y niku w olnych etatów lub polecenia królewskiego z dużym doświadczeniem i wiedzą wojskową (np. H enryk Bockum, Ernest Jan Korf).

Dla pozostałych służba w tego typu jednostkach była jedynie epizodem V/ ich życiu jak np. dla W ładysława Schm ölinga (Szm elinga), późniejszego koniuszego koronnego, który przez około dwa lata pełnił funkcję rotmistrza jednej z kompanii rajtarskich w leibregim encie królew -

127 T. N o w a k, Obrona K ra k o w a p rzez Stefana Czarnieckiego w r. 1655, SMHW t. IX, W arszawa 1963, s. 119— 121.

128 AGAD, AR dz. II, nr 1530:· uniw ersał Jana Kazim ierza dla porucznika gw ardii pieszej A hasverusa Lehndorfa, W arszawa 6 kw ietn ia 1667.

129 O roli A. Lehndorfa na dworze królew skim w charakterze radcy legacyjnego elektora i jednocześnie obersztera lejtnanta gw ardii M ichała K orybuta w ia domo głów nie z korespondencji E. Branta i Lehndorfa z elektorem w U rkunden und Acktenstücke... t. XVII, B erlin 1901, s. 388—389, 434, 444, 448, 450, 488.

130 B PA N Kraków , rkps 1070, s. 330—331. O udziale A. Lehndorfa i innych oficerów z arm ii koronnej w porw aniu K alksteina najszerzej traktuje praca K. J a r o c h o w s k i e g o , S praw a K alks te ina , W arszawa 1878. Por. J. W o l i ń s k i , Ś led z tw o po lskie w spraw ie porw ania K. L. K alkste ina, ZH t. X X IX , z. 1, 1964, s. 91—102.

131 N ajdokładniej o zaciągach prow adzonych przez de Brègy w R zeczypospolitej Por. Z. W ó j c i k , C zy K o za cy Zaporoscy byli na służbie Mazarina?, PH t. LXIV, 1973, z. 3, s. 581—582.


skim pod komendą E. J. Korfa 132. W idzim y zatem, że z szeregów korpusu oficerskiego jednostek gwardyjskich dwóch ostatnich W azów wyszło w ielu zdolnych oficerów w szyskich trzech rodzajów broni (piechoty, dragonii i rajtarii), a także artylerii i inżynierii w ojskow ej. Wobec braku szkoły wojskowej mogącej przejąć na siebie szkolenie oficerów autoram entu cudzoziem skiego, dwór królew ski i jego jednostki gw ardyjskie spełniły ważne zadanie — w yszkoliły znaczną liczbę oficerów tego zaciągu, których doświadczenie i wiedza w ojskowa m iały procentować jeszcze za panowania Michała Korybuta W iśniowieckiego i Jana III.

Warto nadm ienić, że wobec nieudanych prób utworzenia szkoły w ojskowej, pomimo złożonych projektów przez W łochów d ell’Aquę i Pawła del B u on o133, pewną rolę odegrały także studia zagraniczne. Wobec braku m ateriałów źródłowych trudno jest określić jaki procent wyższego korpusu autoram entu cudzoziem skiego zdobywał potrzebną w iedzę artyleryjską, fortyfikacyjno-inżynierską i doświadczenia w służbie obcych mocarstw. B yw ali to nie tylko przedstawiciele rodzin inflancko-kurlandzko-pruskich, jak np. Denhofowie: Teodor, wojewoda w en d eń sk i134 i Henryk, znany oberszter wojska k oronnego135, czy Ernest Jan Korf, wojew odzie w en d eń sk i136. W holenderskiej służbie służyli także Adam K oniecp olsk i137, Eliasz 138 i K rzysztof Arciszew scy 139, E. J. Korf, a naw et Bogusław Radziwiłł, książę Cesarstwa Rzymskiego 14°. W cesarskiej natom iast Aleksander K oniecpolsk i141 i w ielu innych przedstaw icieli możnych rodów, z sam ym królewiczem Janem K azim ierzem 142. Król nieraz w spierał ich nie tylko listam i polecającym i, ale i finansow o. P rzykładem niech będzie w ysłanie Aleksandra Hilarego Połubieńskiego, w o- jewodzica parnawskiego i dworzanina W ładysława IV do „Holandii, Francji i innych krajów dla uczenia się języków , praw i zw yczajów tam ecznych” 143.

O przyjęciu do gwardii decydować m usiały także takie w zględy jak fachowość i nabyta już wiedza w ojskowa kandydata, znajomość komendy, tj. języka niem ieckiego i szwedzkiego, gdyż przede w szystkim za W ładysław a IV gwardia królewska rządziła się szwedzkim i niem ieckim

132 AGAD, ASW dz. 85, nr 92, s. 316—326: rolle kom panii rajtarskiej w leibregim encie E. J. Korfa od 1 grudnia 1658 do 31 grudnia 1660.

133 T, N o w a k , P olska artyleria , inżynieria i kartografia w o jsk o w a X V II w. Teoria i p rak tyka , SMHW t. X X II, W rocław 1979, s. 78—79.

134 K. L e p s z y , Teodor Denhof, PSB t. V, s. 117— 118.185 E. L a t a c z , H en ryk Denhof, tam że, s. 110— 111.135 AGAD, ATyz. nr G-752: testam ent E. J. Korfa z dokładnym uw zględnieniem

lat służby w ojskow ej z 2 k w ietn ia 1680.137 A. K e r s t e n , A dam Koniecpolski, PSB t. X III, s. 510—511.138 Wł. C z a p l i ń s k i , Eliasz A rc iszew sk i. M łodszy pu łkow n ik i dw orzan in

kró lew sk i, „R eform acja γ P olsce” t. 1ХУХ, W arszawa 1939, s. 80—89. Por. biogram E liasza napisany przez tegoż autora w PSB t. I, s. 150 n.

139 A. Η n i ł к o, K rzy s z to f A rciszew ski, P SB t. I, s. 151—154. N ajszerzej o nim traktuje praca A. K r a u s h a r a , D zieje K rzy s z to fa z A rc is zew a A rc iszew sk iego t. I—II, Petersburg 1892—1893.

140 Autobiografia Bogusława Radziw iłła , w yd. T. W asilew ski, s. 26—39.141 A. P r z y b o ś , A leksander Koniecpolski, P SB t. X III s. 513—515.142 L. K u b a l a , K ró lew ic z Jan K azim ierz , [w:] Szkice h is toryczne, seria p ierw

sza, W arszawa 1923, s. 8 n.14a BCzart., rkps 2749: Papiery w ojskow e A. H. Połubińskiego z la t 1634— 1659,

dok. nr 1: uniw ersał W ładysław a IV z W arszaw y, 2 w rześn ia 1644.


regulam inem 144. Stąd m.in. w jednostkach gw ardyjskich m onarchy spotykam y się ze znaczną grupą przedstawicieli rodzin inflancko-kurlandzko-pruskich na stanowiskach oficerskich. W reszcie aspekt finansow y. W szeregach gwardii królewskiej obu ostatnich W azów w idzim y również przedstawicieli znanych i możnych rodzin mieszczańskich, np. Warszawy. N ależały do nich takie rodziny jak Gizowie (Ghisowie) czy Barycz- kowie, od lat pełniący różne usługow e funkcje na dworze królewskim. Za zasługi w ojenne otrzym ali indygenaty: kpt. Michał Baryczka 145, mjr Aleksander Jan, rotmistrz rajtarski Jakub i kpt. Franciszek — Gizowie (Ghissowie) ш . W cześniej indygenat za dwudziestoletnią służbę w gwardii pieszej W ładysława' IV i Jana Kazimierza uzyskał przedstaw iciel tej rodziny Mikołaj K onstanty Giza (Ghissa) 147.

Czy kariera zawodowego żołnierza autoram entu cudzoziem skiego prowadziła do godności i znacznego majątku? Na to ostatnie pytanie trudno odpowiedzieć jednoznacznie. W ielu dowódców regim entów zaciągu cudzoziemskiego otrzymało intratne stanowiska, dochodząc naw et do krzeseł senatorskich jak Ernest Denhof, Marcin Kazimierz Kątski, Franciszek Bieliński czy Otton Fryderyk Felkersam b. N iełatw a była jednak kariera cudzoziemców. Rzadko wzbogacali się na służbie w ojskow ej, naw et gdy dochodzili do wysokich stopni oficerskich. Jedyną nagrodą m ógł być indygenat i rzeczyw iście w ielu z nich go otrzymało, w tym kilku oficerów jednostek gwardyjskich ш . Dostęp do stanow isk i urzędów Rzeczypospolitej był jednak utrudniony. W iększość z nich nie posiadała dóbr ani w Koronie, ani w W. Ks. Litew skim . W iem y na jakie trudności natrafiał m ianowany wojewodą m alborskim Franciszek Bieliński, który dopiero po otrzymaniu indygenatu pruskiego na sejm iku w Grudziądzu (w kw ietn iu 1682 r.) objął sw oje stan ow isko149. Także późniejszy w ojewoda czernichowski Otton Fryderyk Felkersamb, który w latach sześćdziesiątych służył w arkabuzerii jako Inflantczyk m usiał jako starosta czorsztyński odpierać ataki braci szlacheckiej żądającej, aby jako cudzoziem iec trzym ający graniczny Czorsztyn ustąpił z tego starostw a na rzecz szlachcica narodowości polskiej 15°. Szczególnie w latach sześćdziesiątych nasiliły się ataki na oficerów autoram entu cudzoziem skiego, wśród których znajdowało się rzeczyw iście w ielu cudzoziem ców. K asztelan krakowski Stanisław W arszycki pisał do kanclerza koronnego Mikołaja Praż- m ow skiego w listopadzie 1665 r.: „Piszesz WMP, że król JMość nie wpro

144 A. M o s b a c h (wyd.), A xela Sparrégo barona de Oronoberg, szam belana kró low ej s z w ed zk ie j K r y s t y n y i w ie lk iego łow czego kró les tw a szw edzk iego posels tw o do Polsk i w 1645 r. i w iadom ości o ó w czesn ym stanie Polski (tekst szw edzki wyd. J. B o r g s t r o e m , Upsala 1854), „Czas”, Dodatek m iesięczny t. VII, z. 20, 1857, s. 376.

145 P rzedstaw iciele tej rodziny: S tan isław , W ojciech i Jan już na sejm ie 1658 r. otrzym ali indygenaty za zasługi dla R zeczypospolitej (VL t. IV, f. 570). N atom iast M ichał B aryczka otrzym ał indygenat na sejm ie 1673 r. (tamże t. V, s. 77—78).

14β „Indygenat urodzonym G issom ”. Tamże, loc. cit.147 Tamże t. IV, f. 386.148 Zob. spis osób, które otrzym ały indygenaty za W ładysław a IV i Jana K azi

mierza w latach 1632— 1668 w: R egestry p r z y w i le jó w in dygenatu w Polsce (1519—· 1793), w yd. Z. W d o w i s z e w s k i , s. 28—39.

149 Κ. P i w a r s к i, Franciszek Bieliński, P SB t. II. s. 46 n.iso BPA N K raków , rkps 8346 TP, dok. nr 29, s. 29—45: instrukcja sejm iku raw s

kiego na sejm w aln y z 22 stycznia 1670.


w adził cudzoziem ców. A któż to generał W ran gell151, oberszter Brion 152, oberszter de Boy 153, kapitan Grandi Coming 154 i innych tak w iele nomina” 155. Poglądy takie b yły odzwierciedleniem stanowiska szlachty z okresu w ojny domowej z Jerzym Lubomirskim.

Nie tylko w życiu publicznym czy towarzyskim , ale i w wojsku cudzoziem cy narażeni byli na szykany, groźby a także na śmieszność i drw iny z racji swego wyglądu i odmienności języka i obyczajów. Stąd w ielu z nich, mimo otrzymania indygenatu opuściło Rzeczypospolitą. Inni, mimo poparcia monarchy m usieli zrezygnować z pełnionych stanow isk 156 i porzucić służbę w kom pucie koronnym, jak to uczynił w 1654 r. Don Diego de V illa L ogoss157. Dla w ielu w yższych oficerów autoram entu cudzoziem skiego służących w jednostkach gwardyjskich w początkowym okresie służba w ojskowa przynosiła rozczarowania. W taki oto sposób skarżył się Bogusławow i R adziwiłłowi dowódca gwardii dragońskiej Jana Kazimierza — Jan Henryk Bockum: „Służba dotychczas nic mi nie przynosi jeno ustawicznych dosyć kłopotów i mariaży, a bez żadnej nagrody i zapłaty” 158. Jego sytuacja uległa radykalnej poprawie w w yniku protekcji dworu królewskiego. W 1666 r. został łowczym nadwornym koronnym 159, aby w latach siedem dziesiątych otrzymać godność cześnika litew skiego, a następnie podstolego i stolnika 16°. Także m ałżeństw o z siostrą marszałka nadwornego koronnego

151 Feldm arszałek G ustaw W rangel — dowódca regim entu pieszego w kom pucie koronnym , który przejął po śm ierci płka Ernesta Ewalda Blum berga. J. W i- m m e r, M ateria ły 1660— 1667, s. 242 n.

152 Piotr de Brion (Bryon) — dowódca regim entu gw ardii dragońskiej Jana K azim ierza od trzeciego kw artału 1663 r. Por. jego biogram w PSB t. II, s. 438 nap isany przez A. Η n i ł к ę. Zm arł na początku 1668 r., gdyż regim ent ,po nim przejął w tedy generał artylerii koronnej M arcin K azim ierz K ątski. Por. AGAD, MK nr 206, s. 471: list przypow iedni dla M. K. K ątskiego po śm ierci Briona, W arszawa17 m arca 1668.

m Franciszek A ndrault de Buy — starosta tczew ski i dowódca dw óch regim entów pieszych w kom pucie w ojska koronnego. J. W i m m e r , M ateria ły 1660— 1667, s. 242—245. Por. jego biogram w PSB t. III. s. 154— 155.

154 Hrabia de Com m inges otrzym ał po Franciszku B ielińskim szw adron królew sk iej rajtarii, który utracił pod C zęstochow ą w 1665 r. Por. Jan Sobieski do M arysieńki, z obozu 25 lipca 1665, w : L is ty Jana Sobieskiego do żony Marii K a z im iery , w yd. A. H e 1 с e 1, K raków 1860, s. 21.

155 List ten znany jest z bardzo w ielu innych odpisów. Por. B. Czart., rkps nr 159 TN, s. 561— 570, rkps 394, s. 482—485, rkps 3587, s. 77—80; В Jag., rkps 6227, s. 143— 145; BP AN Kórnik, rkps 361, s. 52—55.

15e D la przykładu generał arty lerii W. Ks. L itew skiego i dow ódca regim entu pieszego w kom pucie koronnym Zygm unt W ahl m usiał zrzec się obu tych stanow isk. W obec ataków szlachty, że nie jest posesjonatem m usiał ustąpić z generalstw a, a raczej, jak to stw ierdził A lbrycht Stan isław R adziw iłł, sprzedał je M ikołajow i Judyckiem u. W krótce zrezygnow ał rów nież z kom endy nad regim entem p ieszym , gdyż od 1 października 1654 objął tę jednostkę H enryk Felkersam b. Por. A l b r y c h t St. R a d z i w i ł ł , M em oriale re ru m gestarum 1632— 1656, w yd. A. P r z y b o ś i R. Z e l e w s k i , t. IV, s. 298; J. W i m m e r , M ateria ły 1648— 1655, s. 506—507.

157 J. W i m m e r , M ateria ły 1648— 1655, s. 506 n. D ow ódcą regim entu pieszego w kom pucie koronnym był niecałe dwa lata.

AGAD, AR dz. V, nr 1103, dok. nr 3. Dowódcą regim entu pieszego w kom pucie koronnym był niecałe dwa lata. f

169 AGAD, MK nr 205, s. 72—73: uniw ersał’ Jana Kazim ierza z obozu pod M ątw am i ζ'ΊΘ lipca 1666.

i«» J. W o l f f, Senatorowie i dygn itarze W ielkiego K s ię s tw a L itew sk iego 1386— 1795, K raków 1885, s. 211, 320.


Jana K lem ensa Branickiego — Teklą znacznie poprawiło jego sytuację materialną 161.

W ydaje się, że w w ojennych czasach panowania Jana Kazimierza trudno mówić o grupie w yższych oficerów autoram entu cudzoziem skiego, która zostałaby w yniesiona przez ostatniego Wazę zdobywając sław ę, majątek i urzędy. W ielu z nich dopiero za panowania Jana III zostanie w yniesionych do stanow isk dygnitarzy i senatorów Rzeczypospolitej. Piękne kariery Marcina Kazimierza Kątskiego, Ernesta Denhofa czy Franciszka Bielińskiego nie są w yjątkam i. Do dużego znaczenia doszli także, służący za Jana Kazimierza w jego jednostkach gw ardyjskich późniejsi dowódcy regim entów kom putow ych za Jana III: Marcjan Scibor Chełmski, oboźny koronny; Otton Fryderyk Felkersam b, wojewoda czernichowski; Marcin Kazimierz Borowski, podkoniuszy koronny; Jan Karol von Ludingshausen Wolf, starosta bydgoski i w ielu innych. Ogromna większość jednak w ycofała się ze służby wojskowej, bądź umarła w zapomnieniu, nie dochodząc ani do w yższych godności, ani do majątku. Problem, czy poprzez służbę w jednostkach autoram entu cudzoziem skiego prowadziła droga do majątku i godności wym aga jednak głębszych badań źródłowych.

M irosław N agielsk i

LA GARDE ROYALE DES D EU X DERNIERS V ASA. SON RÔLE EN TANT QUECORPS DE FORMATION D ’OFFICIERS DE RECRUTEMENT ÉTRANGER

EN POLOGNE (1632— 1668)

Les diverses unités de la garde, aussi bien royale que celle incorporée à l ’armée, furent une excellen te éco le de form ation des officiers de la R épublique. E lles ont fourni de nom breux individus de talent. I l y eut beaucoup d’étrangers parm i eux, m ais les nom s polonais ne m anquent pas, surtout ceux issus de fam illes de L ivonie et de Courlande. N om breux furent ceux qui servaient dans la garde génération en génération. A titre d’exem ple citons: N icolas Korf, voïvode de L ivonie qui fut com m andant des dragons de la garde de 1649 à 1651, et son fils Ernest-Jean, (1658— 1663) chef du régim ent des garde du corps à cheval jusqu'à la suppression de cette troupe. Du tem ps de Jean-C asim ir ils ne firent pas de carières reten tissantes, m ais sous le Jean III beaucoup d’entre eux firent fortune et Obtinrent la dignité sénatoriale. D es personalités te lles que E rnest Denhof, François B ieliński, O tton-Frederic Felkersam b ou M artin-C asim ir K ątski ne furent pas exceptionnelles. D’autres encore, grâce à l ’expérience acquise dans les guerres du X V IIe siècle et un service prolongé dans les unités de la garde, ont obtenu leur avancem ent aux Postes de chefs de régim ents de cavalerie lourde, de dragons et d’infanterie. De nom breux officiers supérieurs des unités de la garde royale du dernier V asa com m andaient des régim ents sous Jean III: Jean-H enri Bockum stolnik de Lituanie, Eberhard-Frederic Bockum, Kasper Jost B erensfeir, M artin-C asim ir B orowski sous-écuyer de la couronne, G uillaum e Finck, Flânez, Théodore Franck, starostę de B ydgoszcz et de Piaseczno, Jean-C harles von L undingshausen, W olf et bien d’autres. Tous ont com m encé leur carrière com m e soldats de m étier dans les Unités de la garde de Jean-C asim ir; certains n ’ont obtenu leur garde de colonels de recrutem ent étranger que sous le règne de Jean III.

ш K. P i w a r s k i , Jan H en ryk Bockum, PSB t. II, s. 246.

4

226 M IR O S Ł A W N A G IE L S K Ï

Мирослав Нагельски

КОРОЛЕВСКАЯ ГВАРДИЯ КАК ШКОЛА ОФИЦЕРСКОГО КОРПУСА ИНОЗЕМНОГО СТРОЯ РЕЧИ ПОСПОЛИТОЙ В ЦАРСТВОВАНИЕ ДВУХ ПОСЛЕДНИХ ВАЗОВ

(1632—1668)

Подразделения королевской гвардии Владислава IV и Яна Казимира являлись отличной военной школой, пополнявшей все время офицерский корпус. Из их рядов вышло много талантливых офицеров всех родов оружия. Многие из них — иностранцы, но нет недостатка также и в польских именах, прежде всего из лифляндски-курляндских фамилий. Многие из них служили в гвардейских подразделениях из поколения в поколеете. Например, Николай Корф, венденский воевода, был командующим драгунской гвардией Яна Казимира в 1649—1651 годы, а его сын Эрнест Ян в 1658— 1663 был оберштером лейб-полка конной гвардии вплоть до его роспуста. В царствование Яна Казимира они не сделали головокружительных карьер, но в царстование Яна III многие из них нажили крупные достояния и д обились сенаторских должностей. Такие лица, как Эрнест Денгоф, Францишек Белиньский, Оттон Фридерик Фелькерсамб или же Марцин Казимеж Контский не составляют исключения. Другие, благодаря опыту накопленному в войнах XVII века, и долголетней службе в гвардейских подразделениях, добились позже продвижения в командующие полками рейтар, драгун и пехоты. В царствование Яна III во главе полков стояли многие высшие офицеры из гвардейских частей последнего Вазы: Ян Хенрык — литовский стольник — и Эберхард Фридерик Бокумы, Каспер Йост Веренсфеир, Марцин Казимеж Боровский — коронный шталмейстер, Марциян Сцибор Хелиский — коронный квартирмейстер, Вильгельм Финк, Флянч, Теодор Франк — староста быдгощский и пясечиньский, Ян Кароль фон Людингсхаусен, Вольф и многие другие. Все они начинали свою карьеру с должности кадрового солдата в гвардейских частях Яна Казимира; часть из них лишь в царствование Яна III добилась званий оберштеров иноземного строя.

?Г

MIROSŁAW - muzhp.pl

Documents

Transcript of MIROSŁAW - muzhp.pl