Michalina Halik

Analiza performatywnej funkcji języka religijnego z perspektywy teorii aktów

mowy na przykładzie sakramentu chrztu świętego.

prezentacja z przygotowań pracy licencjackiej

Plan pracy I. CZĘŚĆ TEORETYCZNA 1. Teoria aktów mowy 1.1 Teoria aktów mowy 1.2 Porównanie teorii aktów mowy w ujęciu J.L. Austina oraz

J.R.Searle'a 1.3 Skuteczność performatywów - warunki fortunności

performatywów 2. Język religijny 2.1 Specyfika języka religijnego 2.2 Odmiany funkcjonalne języka religijnego 2.3 Język liturgiczny jako odmiana języka religijnego 2.4 Performatywy w języku religijnym

II. CZĘŚĆ EMPIRYCZNA 3. Metodologia 3.1 Przedmiot i cel badań 3.2 Metody badawcze 4. Analiza aktów performatywnych obecnych w liturgii chrztu

świętego

Definicje aktu mowy

"jednorazowy, konkretny przejaw mówienia jednostkowego"

- Karl Bühler

"czynności mowy [...] są podstawowymi lub najmniejszymi jednostkami komunikacji językowej"

- J.R.Searle

Performatywy i konstatacje

PERFORMATYWY - posiadają moc zmieniania istniejącego stanu rzeczy i oddziaływania na odbiorcę; nie podlegają one ocenie prawdziwościowej klasycznej logiki, np. ja ciebie chrzczę; wyzywam cię na pojedynek, a także: proszę, przepraszam, wybaczam ci, mianuję cię

KONSTATACJE - wypowiedzi, które z punktu widzenia logiki można ocenić jako prawdziwe lub fałszywe, a ich funkcją jest stwierdzenie (konstatacja) faktu, opis istniejącej rzeczywistości

Aspekty aktu mowy

Aspekt lokucyjny - dotyczy tworzenia za pomocą kodu językowego określonego wyrażenia, bez uwzględnienia sytuacji oraz uczestników aktu mowy tj. samo wypowiedzenie zdania, artykulacja dźwięków, łączenie morfemów i wyrazów w większe całości.

Aspekt illokucyjny - określa treść nadaną, zamierzoną przez mówiącego intencję, to co chcemy osiągnąć przez daną wypowiedź. Prośba, ostrzeżenie, obietnica lub żądanie stanowią illokucję (siłę illokucyjną) danego wypowiedzenia.

Aspekt perlokucyjny -dotyczy ubocznych celów i rezultatów wypowiedzenia. Efektem perlokucyjnym może być okazanie pogardy, obraza, odwzajemnienie się komplementem, rozbawienie gniew czyli zmiany mentalne i emocjonalne wywołane u odbiorcy przez wypowiedź.

Klasy mocy illokucyjnej performatywów (J. L. Austin)

werdyktywy - wszelkiego typu rozstrzygnięcia, orzeczenia sądowe, uniewinnienia, wyroki;

egzercytywy - wypowiedzi oparte na autorytecie, wyrażające wolę: zalecenia, rozkazy, rady, ostrzeżenia, protesty;

komisywy - zobowiązania, przyrzeczenia, deklarowanie zamiarów;

behawitywy - zachowanie społeczne: pozdrowienia, podziękowania, przeproszenia;

ekspozytywy - mające charakter metajęzykowy, informujące o różnego typu działaniach mownych: cytowanie, definiowanie, wyjaśnianie, oświadczanie;

Klasyfikacja performatywów wg J. R. Searle'a

asertywy - wypowiedzi stwierdzające, sądy na temat rzeczywistości zastanej, podlegające ocenie w kategoriach prawdy i fałszu np. stwierdzenia;

dyrektywy - wypowiedzi mające na celu nakłonienie słuchacza do jakiegoś działania czy reakcji: rozkazy, prośby, pytania;

komisywy - wypowiedzi, w których mówiący zobowiązuje się do zrobienia czegoś, podjęcia działania reprezentowanego przez dany akt mowy np. obietnice, zobowiązania;

ekspresywy - wypowiedzi wyrażające postawy i emocje, w których mówiący wyraża swoje psychiczne nastawienie do treści przestawionych w akcie mowy np. wyraz żalu, radości, gratulacje, pozdrowienia, pożegnania;

deklaratywy - poprzez wypowiedź zostają stworzone pewne nowe fakty społeczne np. mianowania, odwołania;

Warunki fortunności (skuteczności) performatywów (wg. J.R.Searle'a)

znaczenie propozycjonalne wypowiedzenia - jego treść musi wynikać ze struktury syntaktycznej i składu leksykalnego;

warunki wstępne - osoba dokonująca aktu musi mieć prawo do tego, a samemu aktowi muszą towarzyszyć określone okoliczności;

warunek szczerości - osoba dokonująca aktu musi robić to szczerze, obietnica zachodzi, jeżeli osoba obiecująca ma zamiar jej dotrzymać;

warunek istotności - osoba dokonująca aktu musi mieć intencję poinformowania słuchającego lub słuchających o sile illokucyjnej swojego wypowiedzenia.

Definicja języka religijnego

„Język religijny jest to język, którym posługuje się człowiek w sytuacji religijnej”.

(J. A. Kłoczkowski)

„Język, jakim posługuje się Kościół jako wspólnota wierzących nie tylko w komunikacji wewnątrzkościelnej (ad intra), lecz także i w komunikacji zewnątrzkościelnej (ad extra)”.

(W. Przyczyna,G. Siwek)

„Odmiana języka ogólnego, będąca środkiem komunikacji w życiu religijnym. Główne funkcje tego języka to: kontaktowanie człowieka ze światem nadprzyrodzonym, opis ludzkiej wizji tego świata, oraz sformułowanie odnośnego zespołu wartości i nakazów

moralnych". (I. Bajerowa, J. Puzynina 2000)

Cechy języka religijnego

Wykorzystuje ogólnopolski zasób słownictwa, oraz operuje jego fonetyką, fleksją i składnią.

(I.Pałucka, 2000)

Słownictwo związane historycznie i kulturowo z religią i rytuałami: chrzest, kazanie, hostia, kadzidło; związki wyrazowe: bezkrwawa ofiara z Ciała i Krwi Pańskiej, nasz Ojciec z nieba, odejść do Pana.

(M. Makuchowska, 2001)

Zmiana wartościowania słownictwa w kontekście religijnym.

(Kołakowski, 1991)

Zachowawczość języka religijnego (archaizmy, semityzmy, formuliczność)

Odmiany funkcjonalne języka religijnego

STYL BIBLIJNY

ODMIANA OFICJALNA (KANONICZNA)

ODMIANA POTOCZNA

ODMIANA URZĘDOWA

ODMIANA NAUKOWA

ODMIANA PUBLICYSTYCZNA

ODMIANA ARTYSTYCZNA

Język liturgii jako odmiana języka religijnego

stosowany w liturgicznym aspekcie życia wspólnoty religijnej (modlitwa liturgiczna, homilia, sakramentalia i sakramenty)

dialogowość języka liturgicznego (naprzemienność ról odbiorcy, nadawcy i świadka między sacrum, kapłanem i wspólnotą)

cechy charakterystyczne: szablonowość, hieratyczność, ekspresywność, symboliczność i metaforyczność; słownictwo pochodzenia biblijnego

Peformatywy w języku liturgicznym

liturgie siedmiu sakramentów: chrzest, bierzmowanie, eucharystia, spowiedź, namaszczenie chorych, święcenia kapłańskie oraz małżeństwo;

sakramentalia: błogosławieństwa, poświęcenia, egzorcyzmy, pogrzeby;

modlitwy: dziękczynne, chwalebne, błagalne, przebłagalne;

liczne występowanie elementów niewerbalnych.

Przedmiot badań:

język liturgiczny na przykładzie tekstu liturgii chrztu świętego w obrządku rzymskokatolickim

◦ na podstawie tekstu Obrzędy chrztu dzieci według rytuału rzymskiego(Katowice: Wydawnictwo Kurii Diecezjalnej, 1972)

Cel badań wyłonienie wypowiedzi o charakterze

performatywnym

klasyfikacja performatywu poprzez analizę czasowników performatywnych

analiza relacji sacrum-kapłan-rodzice i chrzestni-dziecko-wspólnota

analiza sytuacji komunikacyjnej oraz elementów niewerbalnych towarzyszących performatywom

Wypowiedzi o charakterze performatywnym w liturgii chrztu świętego

WYBÓR IMIENIA I PROŚBA O UDZIELENIE CHRZTU PRZYJĘCIE DZIECI DO WSPÓLNOTY MODLITWA POWSZECHNA WEZWANIE WSTAWIENNICTWA ŚWIĘTYCH MODLITWA Z EGZORCYZMEM I WŁOŻENIE RĘKI MODLITWA DZIĘKCZYNNA NAD WODĄ POŚWIĘCENIE WODY WYRZECZENIE SIĘ ZŁA WYZNANIE WIARY CHRZEST NAMASZCZENIE KRZYŻMEM ŚWIĘTYM WŁOŻENIE BIAŁEJ SZATY WRĘCZENIE ZAPALONEJ ŚWIECY

Przykładowe wypowiedzi performatywne w liturgii chrztu świętego:

„Celebrans: N.N. (albo Drogie dzieci),

wspólnota chrześcijańska przyjmuje

was z wielką radością.

Ja zaś w imieniu tej wspólnoty znaczę was

znakiem krzyża, a po mnie naznaczą was tym

samym znakiem Chrystusa Zbawiciela wasi

rodzice (i chrzestni)”.

Dziękuję za uwagę!