Miary czynów-O Mausoleum w Halikarnassos i greckich rzeźbach

8/8/2019 Miary czynów-O Mausoleum w Halikarnassos i greckich rzeźbach

http://slidepdf.com/reader/full/miary-czynow-o-mausoleum-w-halikarnassos-i-greckich-rzezbach 1/48

Tematem poniższego eseju jest starożytne Mausoleum w Halikarnassos, jego rzeźby i fryzy.

W wielkim skrócie omówiony jest stan obecnej, często niepewnej, wiedzy o Mausoleum i(niekiedy sprzecznych) interpretacji znalezisk archeologicznych i dawnych tekstów. Równieżkrótko omówione są niektóre inne rzeźby greckie z V i IV wieku pne.

Pozostaję pod nieosłabłym wrażeniem tych rzeźb od roku 1973, kiedy po raz pierwszyobejrzałem je w British Museum w Londynie.

Problemem był dla mnie wybór pisowni nazwisk i nazw greckich. W literaturze naukowejspotyka się kilka wariantów pisowni. Zdecydowałem się na fonetyczną transkrypcję, która,według mnie, najbliżej oddaje po polsku pisownię grecką. Skróty pne i ne oznaczają odpowiednio "przed naszą erą" i "naszej ery". Fragmenty tekstów Pliniusza i Lukiana przetłumaczyłem z angielskiego. (AMK)

MIARY CZYNÓW

O Mausoleum w Halikarnassos i greckich rzeźbach

ANDRZEJ M. KOBOS

Rafałowi Dymarzowi – Platończykowi, Mojemu Przyjacielowi –

który w roku 2002 ne nie dojechał do Halikarnassos



Piąty Cud Starożytnego Świata

Pośród Siedmiu Cudów Starożytnego Świata, których lista wywodziła się zPtolemejskiego papirusu Laterculi Alexandrini z Biblioteki Aleksandryjskiej(III w. pne) i hellenistycznego rękopisu Antipatera Sidonu (II w. pne), miejsce piąte zajmowało Mausoleum (Maussolleion) w Halikarnassos. Był togrobowiec-pomnik Maussollosa z dynastii Hekatomnidów, który w latach 377-353 pne był satrapą - władcą Karii, na wybrzeżu południowo-zachodniej AzjiMniejszej, wasalem króla Persji. Maussollos z pewnością nie byłzwolennikiem greckiej demokracji, lecz był wyraźnie przyjazny greckiejkulturze. Gdy zmarł, budowę jego grobowca rozpoczęła (lub być może tylkokontunuowała) w roku 353 pne jego żona i siostra Artemisja II, a po jej śmierciukończyli jej brat Idrieus i siostra Ada. Grobowiec był tak ogromny i tak bogato ozdobiony rzeźbami i płaskorzeźbami, iż w niecałe sto lat późniejuznany został za jeden z cudów starożytnego świata. Od czasów cesartwarzymskiego słowo mauzoleum (mausoleum) stało się powszechnymokreśleniem na grobowiec ogromnych rozmiarów.

Zapomnienie

Na ogół przyjmuje się, że Mausoleum przetrwało w miarę nienaruszone aż doXIII wieku ne [1,2]. Wtedy to górna jego część zapadła się podczas trzęsieniaziemi, prawdopodobnie w roku 1222. Podstawą tego przekonania jest zdanie wrękopisie Eustathiusa z Thesalonika sprzed roku 1175, iż wówczas Mausoleumstało jeszcze w całości. Żaden znany tekst rzymski nie wspomina o zniszczeniuMausoleum, ale też i nie podaje, że było nienaruszone.

Być może już dużo wcześniej Mausoleum popadało w ruinę z różnych przyczyn, także naturalnych. Mogło zostać uszkodzone w oblężeniuHalikarnassos przez Aleksandra Wielkiego w roku 334 pne, lub potemsplądrowane przez rabusiów albo Arabów w roku 654 ne, kiedy to zaatakowaliod morza Anatolię. (Wtedy to zdobyli wyspę Rhodes i zniszczyli i sprzedalisamoistnie powalony Kolos Rodyjski, także Cud Starożytnego Świata [5b].)Brak monet bizantyjskich wśród znalezisk archeologicznych świadczy o tym,że teren Mausolem był opuszczony i zapomniany, być może zasłoniętyroślinnością. Najprawdopodbniej ów Cud Starożytnego Świata uszedłwczesnym barbarzyńcom. Mimo stosunkowej bliskości szlaku pielgrzymów doZiemi Świętej, Halikarnassos owych czasów poszło w zupełne zapomnienie,nie wiedziano gdzie leżało - nie ma go na rękopiśmiennych mapach, ani na portolanach - morskich mapach Morza Śródziemnego. Jednakże, pamięć oMausoleum przetrwała w starożytnych, średniowiecznych iwczesnorenesansowych rękopisach. Domniemany, uproszczony wizerunek

Mausoleum widnieje w kilku iluminowanych rękopisach bizantyjskich.



Zniszczenie

Starożytny Halikarnassos (sto pięćdziesiąt lat przed Maussollosem rodzinnemiasto Herodota) już od wieków jest miastem Bodrum w dzisiejszej Turcji. Nad jego portem wznosi się nieźle zachowany potężny zamek, budowany odroku 1407 przez Rycerzy św. Jana (Szpitalników) z Malty. Ich zakon, Szpitalśw. Jana, założony w Syrii podczas pierwszej krucjaty, stał się zakonemwojowników zdobywających i broniących przed Ottomanami wschodnichobrzeży Morza Śródziemnego dla chrześcijańskiego świata. W zamek ten, podczas jego rozbudowy i wzmacniania na początku XVI w., Rycerze św. Janawbudowali wiele architektonicznych i rzeźbiarskich kamiennych blokówrozpoznanego już wtedy Mausoleum, szczególnie z tzw. "zielonej lawy" (ok.6000 m3). Wyrwali oni nawet większość fundamentów, w niektórychmiejscach dokopując się do skalnego podłoża. W latach 1505-1507, fryz przedstawiający walkę Greków z Amazonkami w części wbudowali w ścianyzamku dla dekoracji, a w części użyli jako pokrywę kanału ściekowego. Wmury zamku wbudowali również fragmenty rzeźb lwów, zapewnezainteresowani heraldyczną ważnością lwów. Większość rzeźb przepalili nawapno.

W roku 1522 Szpitalnicy odkryli i zniszczyli nienaruszony wcześniej sarkofag,najprawdopodobniej Maussollosa, podobno z resztkami stroju grzebalnego iurną. W rok później Szpitalnicy ewakuowali się z Bodrum.

Claude Guichard dokładnie opisał znalezienie i zniszczenie tego grobowca iopublikował ten opis po francusku w roku 1581. Oryginalny opis kupił odJacquesa Dalechamps, "handlarza informacjami" w Lyonie, który z kolei bezwątpienia otrzymał go był od dawnego Szpitalnika z Lyonu, który służył wBodrum i na Rhodes w latach 1522-1523. Opis ten uchodzi za prawdziwy iodnoszący się do rzeczywistego wydarzenia. W rejestrach figuruje kilkuSzpitaników, których Luttrell [5b] próbuje identyfikować z owyminformatorem.

Pisze Guichard:

"... Za tą komorą znaleźli [Szpitalnicy] bardzo niskieprzejście prowadzące do innego pomieszczenia, jakantechamber (przedpokój), gdzie był grób z urną idachowatą pokrywą z białego marmuru o wspaniałympołysku. Tego grobu z braku czasu nie otworzyli, bo sygnałodwrotu już rozbrzmiewał. Następnego dnia, gdy wrócili,znaleźli grób otwarty i rozsypaną wokoło ziemię zfragmentami złotego ubioru i świecidełek z tego samego

metalu, co przyniosło im na myśl, że piraci, którzy ciekawi coodkryto snuli się wzdłuż wybrzeża, weszli tam w nocy i zdjęli



pokrywę grobu. Przypuszcza się, że odkryli w nim wielkiskarb." [2]

Wykopaliska Jeppesena z lat 1970. w ogólności potwierdzają ten opis (por.poniżej).

Szpitalnicy złupili i zniszczyli Mausoleum. Od roku 1507 niektóre rzeźby pojawiały się na nieodległej wyspie Rhodes, głównie za sprawą O. Sabba daCastoglione, oskarżanego zresztą przez inkwizytora Rhodes o heretyczne bałwochwalstwo. Niektóre rzeźby wysłano jako dary do Włoch i Francji gdziezaginęły (np. dwie głowy Amazonek do Isabelli d’Este w Mantui oraz rzeźbęmorskiego potwora ściskającego nimfę do Wielkiego Mistrza Rhodes Amauryd'Amboise).

Jedyne co, po zniszczeniach, rabunkach i wykopaliskach archeologicznych,obecnie pozostało na miejscu po Mausoleum, to regularnie przyciosanekamienne bloki z fundamentów i fragmenty, ściślej składowe "plastry" jońskich kolumn.

Widok bloków fundamentowych i składowych kolumn pozostałych poMausoleum w rejonie komory grobowej.

(Na pierwszym planie po prawej odwrócony kamień z zielonej lawy,blokujący wejście do komory grobowej. Ref. 1)



Opis Pliniusza Starszego

Podstawowym zachowanym opisem Mausoleum, jest tekst rzymskiegohistoryka Pliniusza (Pliny) Starszego (23-79 ne) z jego Naturalis Historia(XXXVI. 30-31), napisany około roku 75 ne.

Zachowało się kilkadziesiąt rękopiśmiennych kopii z Pliniusza z okresu od 8-9w. ne do 15 w. ne. Kristian Jeppesen [5a] przeanalizował 58 kopii z wieluzbiorów i omówił drobne różnice między nimi, które jednakże nie zmieniają istoty opisu.

Fragment z opisem Mausoleum z rękopiśmiennej kopii Pliniusza, 8-9 wiekne.

Universiteitsbibliotheek, Leiden. (Ref. 5a)

Oto ten opis w tłumaczeniu z jednego z angielskich przekładów [2].

"Skopas miał za rywali i swoich współczesnych Bryaxisa,Timotheusa i Leocharesa, których musimy omówić razem znim, ponieważ wspólnie wyrzeźbili oni rzeźby Mausoleum. To



jest grobowiec wybudowany przez żonę Artemisję dlaMaussollosa, króla Karii, który zmarł w drugim roku 107-mejOlimpiady. Ci artyści w szczególności byli odpowiedzialni zauczynienie z tego budynku jednego z siedmiu cudów świata.Ma on 63 stopy długości po stronie północnej i południowej,krótszy na fasadach, jego całkowity obwód jest 440 stóp,wznosi się do wysokości 25 cubit i jest otoczony przez 36kolumn. Nazwano ten obwód 'kolumnadą' ['pteron']. Rzeźbyna wschodniej stronie zostały wyryte przez Skopasa, napółnocnej przez Bryaxisa, na południowej przez Timotheusa,a na zachodniej przez Leocharesa; zanim je ukończylikrólowa umarła. Ale nie przerwali oni pracy dopóki niezostała ukończona, uważając to za pomnik swojej własnejchwały i swych artystycznych umiejętności; i do dziś dnia ichręce konkurują pomiędzy sobą. Pewien piąty artysta też brałudział. Ponad kolumnadą jest piramida, równa co dowysokości dolnej partii, zwężająca się przez 24 stopnie donajwyższego punktu; na szczycie znajduje się marmurowy

czterokonny rydwan, wykonany przez Pythisa. Kiedy się gouwzględni, wznosi on cały budynek do 140 stóp wysokości."

Opis ten w kilku szczegółach nie zgadza z innymi opisami rozproszonymipo różnych dawnych rękopisach, podane wymiary nie są arytmetyczniekonsystentne, ale ogólnie przyjmowany jest za bliski dawnej rzeczywistościi uznawany za fundalmentalne źródło. Gwoli wyjaśnienia, wysokość 25cubits (łokci) odpowiada około 12 metrom i z pewnością odnosi się tylko dokolumnady. Łączna wysokość Mausoleum wynosiła około 50 metrów.

Pozostaje oczywiście nie do końca rozstrzygnięta kwestia wiarygodności opisuPliniusza. Dyskutuje ją Simon Hornblower [3]. Pliniusz korzystał z cudzychkompilacji (Varro), ale wydaje się, że głównym źródłem jego informacji oMausoleum był Gaius Mucianus, rzymski gubernator Lycii i trzykrotny konsul,którego Pliniusz cytuje z nazwiska. Mucianus przebywał na wyspie Rhodes(podaje np., że na samym Rhodes było 3,000 posągów) i prawdopodobnie samoglądał Mausoleum, zdany zapewne na niepewne wyjaśnienia miejscowych przewodników. Mucianus był także autorytetem Pliniusza co do delfinów,którymi władcy Karii zobowiązani byli zabawiać publikę!

Archeologia Mausoleum

W roku 1749 James Caulfield Earl of Charlemont odwiedził Bodrum,zidentyfikował Halikarnassos i rozpoznał fryzy w murach zamku. Dopiero wroku 1791 zostały opublikowane sztychy przedstawiające fryzy, wykonane przez towarzyszącego mu rysownika, Richarda Daltona. Mausoleum wHalikarnassos stało się znowu znane i coraz liczniejsi przejeżdżający tamtędy podróżni zwracali uwagę na płaskorzeźby w murach zamku Bodrum.



Widok fryzu Amazonek w murach zamku Rycerzy Szpitalników w Bodrum.Luigi Mayer, sztych, 1797. (Ref. 5b)

W roku 1846 brytyjski ambasador w Istanbule, Lord Stratford de Redcliffe (Sir Stratford Canning), zakupił od tureckich władz zgodę na wyjęcie płyt fryzów zmurów zamku w Bodrum i przewiezienie ich do British Museum w Londynie.Był to fragment fryzu przedstawiającego walkę Greków z Amazonkami i pojedyncza płyta fryzu walki Lapithów z Centaurami.

Sir Charles Newton

W latach 1856-1858, Sir Charles Newton, Assistant Keeper British Museum,wykonał systematyczną serię wykopalisk na "dziedzińcu" i za murem poMausoleum na terenie prywatnch posiadłości.



Widok depozytu architektonicznych kamiennych bloków i rzeźbznalezionych przez Charlesa Newtona na tzw. "polu Imama" po północnej

stronie Mausoleum. (Ref. 2)

Wyjął również dalsze figury z murów zamku. Odkopał jeszcze czterypopękane płyty fryzu Amazonek, które zakrywały dawny kanał ściekowy

oraz uszkodzoną jedną płytę fryzu woźnicy rydwanu. Wśród odnalezionychrzeźb było kilkanaście stojących lwów (w tym jeden zachowany prawie wcałości) i biegnący lampart z grupy "myśliwskiej" rzeźb oraz fragmentrzeźby perskiego jeźdźca nadnaturalnych rozmiarów podrywającego konia,prawdopodobnie również z tej grupy. Ten fragment perskiego jeźdźca orazdość niedawno odkryte przez Jeppesena fragmenty rzeźb panter i dzikówświadczą o zamiłowaniu Maussollosa do łowów, większym niż do bitew. Niema śladów grupy wojennej rzeźb.



Najlepiej zachowany lew z Mausoleum.British Museum, London. (Ref. 1)

Fragment rzeźby kolosalnego jeźdźca perskiego i konia.British Museum, London. (Ref. 1)



Newton odnalazł również frontowy fragment rzeźby konia z kwadrygi z dachuMausoleum. Odkopał też górną część kolumny i jej joński kapitel, najpewniej

z północno-zachodniego narożnika kolumnady Mausoleum.

Głowa konia z kwadrygi z dachu Mausoleum.



British Museum, London.(fot. Andrzej Kobos)

Pod północnym murem, tuż przy Mausoleum, Sir Charles pod warstwą ziemiodkrył stosunkowo kompletne, choć w kilku kawałkach duże rzeźby, wśródnich dwie kolosalne figury (1 2/3 naturalnej wielkości), zidentyfikowane jako posągi Maussollosa i jego żony Artemisji. (Głowa Maussollosa nie ma górnejlewej części, a twarz Artemisji jest prawie zupełnie zniszczona; w obu posągach zachowały się szaty i prawe stopy w sandałach.)



Kolosalne posągi tradycyjnie identyfikowane jako Maussollos i Artemisja.British Museum, London. (Ref. 1)

Przypadek sprawił, że podczas trzęsienia ziemi w XIII wieku te wszystkierzeźby upadły w pobliżu muru i rychło zostały zasypane ziemią zmywaną deszczem ze zbocza, unikając w ten sposób późniejszego zniszczenia przezRycerzy św. Jana. Odnaleziono je w 350 lat po zniszczeniach przez nichdokonanych.

Górna część kolosalnego posągu Maussollosa z Mausoleum.British Museum, London.

(fot. Andrzej Kobos)



Newton odkopał także fragment rzeźby kolosalnej siedzącej postaci. W sumieSir Charles odnalazł około 150 rzeźb w rozmaitym stanie zniszczenia i ponad

500 małych fragmentów rzeźb. W 1865 G. Biliotti odnalazł jeszcze około 120małych fragmentów, głównie w murach zamku Szpitalników.

Jak z prawie wszystkim innym w archeologii starożytności, nie ma zupełnej pewności, iż kolosalna rzeźba jest wizerunkiem Maussollosa. Taką identyfikację potwierdza jednak fizyczne podobieństwo twarzy tego posągu z podpisanym wizerunkiem Maussollosa na monecie znalezionej na wyspieChios oraz na monecie miasta-państwa Kaon z prawdopodobnym wizerunkiemMaussollosa odnalezionej na wyspie Kos.

Moneta z Maussollosem z wyspy Kios,IV w. pne. (Ref. 3)

Moneta z miasta-państwa Koan,z podobizną prawdopodobnie Maussollosa jako

Heraklesa,IV w. pne. (Ref. 3)

Jednym twarz Maussollosa wydaje się łagodna i uduchowiona, innym zacięta.



Głowa Maussollosa z kolosalnego posągu.British Museum, London. (Ref. 1)

Czterokonny rydwan jest jedyną rzeźbą, której położenie na dachu znane jest z pewnością. Z ułożenia kopyt na podstawie, wynika, iż rydwan był wspoczynku.

Isniała teoria, że posągi Maussollosa i Artemisji stały w tym rydwanie. Innamożliwością w rydwanie na dachu były posągi Maussollosa i Nike, jako forma jego apoteozy, albo Heliosa/Apolla (Newton odkopał głowę Apolla, choćmniejszych rozmiarów), jako alegoria do bóstwa Maussollosa. Zresztą samomałżeństwo Maussollosa i Artemisji, brata i siostry, na wzór egipskichfaraonów, było oznaką, że dynastia Hekatomnidów, władców Karii, uważała

się za wyższą od śmiertelników. Obecnie, na podstawie znalezisk wgrobowcach na obrzeżach greckiego świata (szczególnie malowidła ściennegoz greckiego grobowca z IV w. pne w Kazanlak w Bułgarii), przyjmuje sięteorię pustego czterokonnego rydwanu, jako formy ofiary dla zmarłego [1].

Grobowiec dynastyczny (?)

Rzeźby Maussolossa i Artemisji dały początek teorii, że Mausoleum było planowane jako grobowiec dynastyczny Hekatomnidów. Być może chodziło ohelleńską legitymizację królewskiego rodu. Maussollos prawdopodobnie sam

wybrał miejsce po Mausoleum w środku Halikarnassos, a Halikarnassoszostało wybudowane wokół przyszłego mauzoleum swojego władcy, które on



sam był zaplanował, a może nawet rozpoczął budować. (Nie ma zresztą dowodu, że kompleks Mausoleum został kiedykolwiek ostatecznieukończony).

Za teorią grobowca dynastycznego przemawia to, że Mausoleum zostałoukończone (?) znacznym kosztem już po śmierci Artemisji przez jejrodzeństwo. Inną teorią omawianą przez Hornblowera [3] jest iż Mausoleummiało byćheröon 'em, mającym na celu pośmiertną heroizację Maussollosa.Kulturowa (literacka) heroizacja być może miała nastąpić później. Ustarożytnych Greków status herosa był pośrednim między statusamiśmiertelnika a boga. Religijne czczenie herosa związane było z czczeniemzmarłego, chowanego zwykle na agorze. Dopiero Aleksander Wielki, któryheroizował swego druha Hephaistiona po jego nagłej śmierci, wprowadziłheroizację żyjących, mając zapewne na celu swoją własną, jeszcze za życia.

Na terenie Mausoleum nie znaleziono szczątków ludzkich. Stąd wynikła teoria,że Maussollos został pochowany na jednym z wyższych poziomówMausoleum, który zapadł się w XIII wieku. Wykopaliska Jeppesena komorygrobowej w podziemiu zaprzeczyły tej teorii, jak również podważyły teorięgrobowca dynastycznego.

Jednakże, znalezione 115 lat wcześniej przez Newtona liczne fragmenty rzeźb postaci: tj. fragmenty głowy (mężczyźni w pozie władczej, kobiety w żałobnej;głowy kobiece w podobnej fryzurze i czepku, sakkos , jak u Artemisji zkolosalnego posągu), fragmenty tułowia, rąk, nóg i stóp (tych ostatnich około200!), świadczą o tym, że w Mausoleum były rzeźby przodków rodzinykrólewskiej.



Głowa kobiety z posągu ponadnaturalnych rozmiarów z Mausoleum.British Museum, London.

(Ernest Gardner uważał, że jest to prawdopodobnie głowa Artemisji; Ref.7)

Wniosek stąd, że jeśli nawet Mausoleum nie było o grobowcem dynastycznym,to z pewnością mogło być pomnikiem dynastycznym (w VI w. pne żył już innywładca Karii imieniem Maussollos) [1,3].

Kristian Jeppesen

Druga wielka kampania archeologiczna Profesora Kristiana Jeppesena zUniwersytetu w Aarhus w Danii, nastąpiła dopiero w latach 1966-1977 wośmiu turach [4a]. Te wykopaliska przyniosły około 200 fragmentów fryzów,250 fragmentów samodzielnych rzeźb, fragmenty amfor i ceramiki, stopnie z piramidy Mausoleum, fragmenty kolumn i filarów, bloki fundamentowe zzielonej lawy i inne mniejsze architektoniczne fragmenty; w sumie 25-30tysięcy odłamków. Joński styl Mausoleum został potwierdzony ponadwątpliwość.

Kilka znalezisk było najbardziej spektakularnych:



• Odkopano zasypane tzw. Zachodnie Schody (Western Staircase)prowadzące w rejon komory grobowej, odkryte już przez Newtona,ale nie zbadane wówczas do końca i na powrót przez niegozasypane.

• Komora grobowa i jej korytarz były wybrukowane zieloną lawą. Wwannowatym wydrążeniu w dnie komory znaleziono złote ozdoby izłote nici do tkanin, fragmenty naczyń z alabastru i kości słoniowejoraz fragmenty ceramiki attyckiej datowane na pierwszą połowę IVw. pne.

• Tuż obok Zachodnich Schodów, pod regularną stertą kamieniodkopano dotąd nie zaburzoną warstwę ofiarną ziemi (SacrificialLayer) z kośćmi, w części kompletnymi szkieletami, ofiarnychzwierząt ułożonymi prawie regularnie. (Już Newton znalazł był 7kości wołu.) Znaleziono kości co najmniej 5 wołów, 25 owiec i kóz, 8

jagniąt, 3 kogutów, 10 kur, 1 kurczęcia, 8 gołebi, wszystkie ułożonew anatomicznie poprawnej kolejności. Na kościach znaleziono śladycięcia i rąbania. Później podjęto próbę rekonstrukcji sposoburytualnego zabijania tych zwierząt ofiarnych. Znaleziono też 26 jaj,natomiast nie znaleziono śladów ognia, świadczących o gotowaniumięsa. Warstwa zwierząt ofiarnych została zasypana za jednymrazem, wkrótce po złożeniu ofiarnych zwierząt. Ponad warstwą ofiarną znaleziono cztery monety; jedna z nich była na tyleczytelna, że można było ją datować na IV – II w. pne [4b].



Widok ze szczytu Zachodnich Schodów kierunku wejścia do komorygrobowej.

Na pierwszym planie część nietkniętej sterty kamieni, pod którą odkryto warstwę ofiarną. (Ref. 4b)



Odkopane kości zwierząt w warstwie ofiarnej. (Ref. 4b)

• Odkopano znany już Newtonowi kamienny blok tarasujący wejściedo komory grobowej. Miał on na swej dolnej i górnej powierzchninity z brązu, zapewne użyte dla opuszczenia go na miejsce. Wynikaz tego, iż blok ten miał pozostać nieruchomy, a z jednorodnościwarstwy ofiarnej wnioskuje się, że pochodziła ona wyłącznie zpogrzebu Maussollosa. Stąd dalszy wniosek, iż podziemny grób ifundamenty Mauosoleum, zostały wykonane jeszcze przed śmiercią Maussollosa. [4b]. Wyklucza to raczej teorię dynastycznegogrobowca.

W tej serii badań również oczyszczono i zakonserwowano miejsce poMausoleum.

Według interpretacji Jeppesena, dwie główne rzeźby mogły przedstawiaćkrólewską parę Maussollosa i Artemisji w trakcie składania ofiary lub adoracji,a Maussollos mógł trzymać w (niezachowanych) rękach łuk i nóż ofiarny.Fragmenty rzeźb barana i byka, odnalezione jeszcze przez Newtona świadczą otym, że pośród rzeźb Mausoleum znajdowała się przynajmniej jedna "grupaofiarna" [1]. Fragment rzeźby kolosalnej siedzącej postaci jest teżinterpretowany jako być może część posągu Maussollosa siedzącego na tronie i przyjmującego ofiarną procesję. Byłoby to zgodne z pół-boskim statusemMaussollosa.



Fragment kolosalnej siedzącej postaci.British Museum, London. (Ref. 1)

Rysunkowa rekonstrukcja Mausoleum

Próby rysunkowego zrekonstruowania wyglądu Mausoleum podejmowano oddawna. Wcześniejsze były dość fantastyczne, późniejsze raczej zgodne co doogólnego wyglądu, ale rozbieżne w szczegółach. Przedstawiają wysoki budynek o wymyślnej, piramidalnej architekturze.

W roku 1978, na podstawie szeregu poszlak wynikających z wykopalisk Charlesa Newtona, Kristiana Jeppesena, ukształtowania bloków kamiennych,cech kamieni z fundamentów, opisów Pliniusza, Vitriviusa, Guicharda iinnych, Geoffrey Waywell [1,2] zasugerował wygląd frontonów Mausoleum.



Geoffrey B. Waywell: Rekonstrukcja dłuższej ściany Mausoleum. (Ref.1)



Geoffrey B. Waywell: Rekonstrukcja krótszej ściany Mausoleum. (Ref.1)

Posągi Maussollosa i Artemisji miałyby niegdyś stać w centrum górnejkolumnady, lwy u podstawy dachu, rydwan na szczycie dachu, konna grupamyśliwska na podium w środku ściany, a fryz walki Greków z Amazonkami nadolnym cokole.



Geoffrey B. Waywell: Rekonstrukcja dekoracji rzeźbiarskiej na krótszej

ścianie Mausoleum. (Ref. 2)

Wymiary podstawy Mausoleum miałyby być 32 m x 38 m. Przyjmując, co jestniekiedy w zwyczaju, miarę greckiej stopy na 32 cm, daje to prawie dokładnieobwód 440 stóp, podany przez Pliniusza. Na samym podium miałoby staćconajmniej 200 rzeźb.

Horbnblower [3] podjął również próbę oszacowania kosztów rzeźbMausoleum. Z przesłanek ekonomicznych dyskontuje on stwierdzeniePliniusza, jakoby artyści ukończyli Mausoleum za darmo z czystegozamiłowania do swojej sztuki i dla współzawodnictwa. Istnieją świadectwa, żedobry grecki rzeźbiarz zarabiał jedną drachmę (6 oboli) dziennie, cowystarczało na utrzymanie rodziny. Największą pozycją w kosztachMausoleum był transport materiału, przede wszystkim marmuru. Poszczegółowych wyliczeniach, Hornblower szacuje koszt fryzu Amazonek na 10½ talenta, tj. 9000 drachm. Koszt wszystkich rzeźb Mausoleum w talentachmusiał być trzycyfrowy, a budowa zajęła conajmniej 10 lat.



Poza cudem architektoniczno-rzeźbiarskim, Mausoleum w Halikarnassos byłoniezwykłym fenomenem kulturowo-etnicznym dowodzącym zlewania siękultur: orientalnej (perskiej) i greckiej. Było (nie jedynym) dowodematrakcyjności kultury greckiej i postępującej (od VII w. pne) hellenizacji tegoobszaru. Bardziej orientalna niż grecka jest idea ogromnego grobowca dla

człowieka. Azjatyckie w tradycji były niektóre elementy rzeźbiarskie. Grecy, jednakże, mierzyli kulturę i potęgę zostawianymi po ludziach wielkimi budowlami (stąd samo wybranie "Cudów Świata", których lista pojawiła sięconajmniej w III w. pne). Pojęcie takiej miary czynów człowieka było tak silne,iż Thukidides (wbrew wcześniejszemu Herodotowi) przestrzegał przed nią.Greckie były jednak świątynie poświęcone bogom, nie grobowce. Dlatego, jako pewien amalgamat, Mausoleum miało tyle architektonicznych cechgreckiej światyni.

Władcy Karii fizycznie byli typami orientalnymi (por. nie greckie rysy twarzy ifryzura Maussollosa z rzeźby). Wcześniej, Artemisja I była sojusznikiem królaPersów Xerxesa w wojnie z Grecją i jej żołnierze walczyli przeciwko Grekomw bitwie morskiej pod Salaminą w roku 480 pne. Niemniej, w IV wieku pnewładcy ci przyjęli kulturę i niektóre zwyczaje greckie [3].

Pochówek Maussollosa był prawdopodobnie grecki, przypominający nieco późniejszy (336 pne) pochówek Philipa II Macedońskiego (ojca Aleksandra),znany teraz dokładnie z odkrytego niezbyt dawno temu grobu Philipa wVergina pod Salonikami. Złożenie ofiary żywności dla ducha Maussollosa byłoobyczajem raczej orientalnym niż greckim, chociaż ślady żywnościznalezionono również i w niektórych grobach greckich.

Warto dodać, że lwy były zgodne z tradycją tamtego obszaru, jeszcze odczasów assyryjskich. Z okresu wpływów i kolonizacji greckiej pochodzą grobowce lwów w nieodległych Xanthos (675/600 pne) i w Knidos (ok. 400 pne).



Lew z Grobowca Lwów w Knidos, ok. 400 pne.British Museum, London.




W samej Grecji, od czasów mykeńskich (por. Brama Lwów w murze cytadeliw Mykenae, XIII w. pne), lwy były symbolem heroizacji poległych i zmarłych.

Brama Lwów, Mykenae, XIII w. pne.(fot. Andrzej Kobos)

Rzeźby z Mausoleum

Autorzy

Nawet niedawna rekonstrukcja Waywella [1,2] wyglądu Mausoleum, chociażoparta na architektoniczno-konstrukcyjnej interpretacji kamiennych znalezisk archeologicznych, jest jednak domniemaniem. Jeszcze większymdomniemaniem pozostaje autorstwo rzeźb z Mausoleum. Za Pliniuszemwiadomo, że architektem Mausoleum był Pytheos z Priene, a nad wystrojemMausoleum pracowało czterech rzeźbiarzy greckich: Skopas, Bryaxis,Timotheus i Leochares. Vitruvius dodaje jeszcze piątego rzeźbiarza,Praxitelesa, oraz drugiego architekta, Satyrosa. Nie jest to jednak ogólnie przyjęte; opis Vitruviusza w jego De Architectura , I w. pne, uchodzi za opartyna niepewnych źródłach i stąd niewiarygodny.



Z drugiej strony, Waywell przypisuje Satyrosowi ogólne zaprojektowanierzeźb na poziomie kolumnady dla zapewnienia ich stylistycznej jednorodności.Twierdzenie takie opiera na wcześniejszej, podpisanej przez Satyrosa, podstawie rzeźby w Delphi. Po śmierci Artemisji, Satyros został nadwornymrzeźbiarzem Hekatomnidów. Uprzednio musiał więc być na tym dworze

dobrze znany. Posągi Ideriusa i Ady dłuta Satyrosa stały potem w Delfach, anie wiadomo czy były także i w Mausoleum.

Pytheos, pochodzący z nieodległej Lycii (na południowym wybrzeżu) miałby,według Waywella (w zgodzie z Pliniuszem) zaprojektować kwadrygę, coWaywell wnioskuje z tego, iż kamienne rzeźby kwadryg występowały w AzjiMniejszej, ale nie występowały w lądowej Grecji [1]. Natomiast, kolosalnastatua Maussollosa dała być może wzór podobnym na obrzeżach greckiegoświata, np. znaleziona w Kercz na Krymie (obecnie w Ermitażu w Petersburgu)[1].

Rzeźbiarze nie podpisywali swoich rzeźb, niekiedy tylko na ich podstawach,dziś już bardzo rzadko zachowanych. Na podstawie analiz porównawczych zinnymi rzeźbami, o bardziej pewnym (z zachowanych tekstów) autorstwie,wysnuwano różne przypuszczenia, kto niegdyś wyrzeźbił co.

Brak pewności w ustaleniu autorstwa rzeźb jest zresztą ogólnym problemem wrzeźbie starożytnej Grecji. Dość powiedzieć, że tylko kilkanaście rzeźb bezwątpienia przypisuje się bezpośrednio Phidiasowi, owemu największemu zwielkich.

Jest jeszcze nie rozwiązany do końca problem ówczesnej techniki rzeźbienia, polerowania i składania rzeźb w całość, ich malowania. Są dowody, żewszystkie rzeźby były pomalowane, głównie ochrą, np. lwy na żółto-brązowo.

A przede wszystkim jest problem czasu. Waywell [1] szacuje liczbę rzeźb wMausouleum na 314, a czas konieczny dla jednego rzeźbiarza na ichwykonanie na 704 lata. Przyjmując okres 18 lat trwania budowy Mausoleum,domyśla się on działania czterech warsztatów rzeźbiarskich, z 12-15rzeźbiarzami każdy, plus pomocniczy personel. Wniosek stąd, że każdy zrzeźbiarzy wymienionych przez Pliniusza musiał kierować swoją "fabryką"rzeźb.

Skopas (??)

Bryaxis, prawdopodobnie lokalny artysta, był młody; zasłynął w około dziesięćlat później w Egipcie rzeźbą króla Seleukosa I. Timotheos, który poprzednio pracował w Epidauros po roku 370 pne, był znany i bez wątpienia mógł pracować przy Mausoleum. Leochares, z pokolenia Lysipposa (Lizypa)wiązany jest z Philipem II Macedońskim; przypuszcza się, że później pracował



nad pomnikiem Philipa II w Olympii. Ponadto, Leocharesowi był przypisywany posąg w świątyni Aresa w Halikarnassos.

Najsławniejszym w owym czasie i być może najstarszym z rzeźbiarzy

pracujących przy Mausoleum był Skopas, rodem z Paros (IV w. pne), jużwcześniej autor znanych rzeźb. Niektóre z nich przetrwały do naszych czasóww oryginałach lub rzymskich kopiach. Skopas uchodzi za najbardziej"nowoczesnego" ze wszystkich starożytnych rzeźbiarzy. Jego dziełazaprzeczają twierdzeniu, iż grecka sztuka nie ma indywidualności i mocywyrażania emocji chwili. Skopas był mistrzem oddania w kamieniu pasji,energii i charakteru ludzkiego oraz powiewających szat [6,7].

Widać to w jego wczesnych, źle zachowanych, rzeźbach z frontonu światyniAtheny Alea w Tegea w Arkadii na Peloponezie. Nawet źle zachowane rzeźbygłów mężczyzn mają twarze o głębokich, pełnych pasji oczodołach.

Głowy z frontonu świątyni Atheny Alea w Tegea, prawdopodobnie dłuta Skopasa,ok. 370-350 pne.

Rzeźba po prawej jest być może jest głową Heraklesa. (Ref. 10, 7)Muzeum Narodowe, Ateny.



Głowy z frontonu świątyni Atheny Alea w Tegea, prawdopodobnie dłuta Skopasa,ok. 370-350 pne.

Rzeźba po lewej jest być może jest głową Heraklesa. (fot. Andrzej Kobos)Muzeum Narodowe, Ateny.

Problem, jednakże, leży w tym, że nie jest absolutnie pewne, co byłowcześniejsze w karierze Skopasa, Tegea czy Halikarnassos? [3] PrzypisywanaScopasowi rzeźbaMaenad (Drezno), kobiety z ekstatycznego szału Dionisiusa,mimo zatartych szczegółów, wyraźnie przedstawia menadę w rytmicznymruchu ekstazy. (Uszkodzona) głowa odrzucona jest do tyłu, rozchylone, ledwo przepasane szaty, ukazują jej nagą nogę i lewą część torsu.



Menead.Rzeźba przypisywana Skopasowi; być może rzymska kopia.

Zwinger, Derezno. (Ref. 7)

Znany posąg Demeter (ok. 330 pne), matki opłakującej śmierć córki Kore(Persephone), z sanktuarium Demeter i Kore w Knidos, przez wielu przypisywany Leocharesowi (który zapewne był pod wpływem Skopasa), ale przez niektórych Skopasowi, jest niezwykły w wyrazie twarzy, a przedewszystkim oczu kobiety.



Demeter (górna część siedzącego posągu), ok. 330 pne.British Museum, London.


Już od dawna historycy sztuki greckiej [7] przytaczali tę rzeźbę jakozaprzeczenie twierdzenia, że "podczas gdy sztuka grecka jest najwyższa w pięknie formy, to została prześcignięta przez sztukę chrześcijańska wgłębokości wyrazu." W każdym szczególe twarzy Demeter widać natężenieekspresji nieszczęścia, żalu matki, która straciła dziecko.



Demeter (głowa posągu), ok. 330 pne.British Museum, London. (Ref. 7)

Ktokolwiek był autorem tej rzeźby, powstała ona w okresie budowyMausoleum, a Knidos leżało po przeciwnej stronie zatoki niż Halikarnassos.

W drugiej połowie V wieku pne Skopas brał również udział w budowieświatyni Artemis w Ephesos (około 150 km na północ od Halikarnassos), która była czwartym Cudem Starożytnego Świata. Przypisywane jest mu autorstwo pełnej ekspresji mitologicznej rzeźby Alkestis między śmiercią a Hermesem naobwodzie bębna jednej z kolumn tej światyni.



Alkestis i Hermes(prawy fragment mitologicznej rzeźby Alkestis między śmiercią a

Hermesem ; śmierć po lewej stronie jest niewidoczna na tej fotografii).Rzeźba przypisywana Skopasowi. Z późniejszej świątyni Artemis w

Ephesos, ok. 340 pne.British Museum, London.


Niektóre rzeźby w Mausoleum są bez wątpienia, dziełem Skopasa, gdyżwiadomo, że pracował tam. Rzeźby w Mausoleum były dziełem czterech, amoże nawet pięciu najsławniejszych rzeźbiarzy połowy IV wieku pne, i mimooczywistej rywalizacji musiała też istnieć jakaś współpraca między nimi, a przynajmniej wzajemne wpływy. Skopas jako najstarszy z nich, zgodnie zgrecką tradycją, mógł mieć wpływ największy. Według Pliniusza, Skopas byłwykonawcą rzeźb na wschodnim frontonie, Timotheos na północnym. To byłydwie najważniejsze ściany Mausoleum, zwrócone w stronę okna na świat: portu w Halikarnassos. (Twierdzenie Pliniusza o rozdziale ścian pomiędzy

czterech rzeźbiarzy jest przyjmowane przez Waywella [1] i Hornblowera [3],zaś odrzucane przez Jeppesona [4a]). Ale jeśli tak było, to powyżej



narysowany domniemany wschodni fronton byłby dziełem Scopasa. (W/ginnej, dużo wcześniejszej interpretacji Six'a, sceny myśliwskie miały być nazachodnim frontonie i zostać wykonane przez Leocharesa, jako że Leochares iLysippus wykonali w Delphi podobne sceny myśliwskie króla Aleksandra.)Dalej, jeżeli taki był podział pracy rzeźbiarzy, to Scopas mógł być autorem

olbrzymich, nadnaturalnej wielkości posągów Maussollosa i Artemisji i byćmoże innych, mniejszych. Pewną poszlakę stanowi "plastyczny", wiatremkształtowany, układ szat Maussollosa i Artemisji – wydaje się – specjalnośćScopasa. Waywell [1] jednakże, skłania się ku Satyrosowi, jako autorowi posągów Maussollosa i Artemisji, obeznanemu z jońsko-azjatyczkim stylemrzeźbienia. Scopasowi i Timotheosowi przypisuje Waywell fryzy orazmniejsze rzeźby na podium.

Fryzy z Mausoleum

Woźnica rydwanu

Autorstwo fryzów jest jeszcze trudniejsze do przypisania, gdyż fryzy zapewne były na wszystkich fasadach Mausoleum. Zachowały się tylko trzy fryzy; z jednego, gorzej wyrzeźbionego – walki Greków z Centaurami – pozostała jedna płyta, podobnie z drugiego – wyścigu rydwanów – pozostała tylko cienka płaskorzeźba woźnicy rydwanu, rozbita i uszkodzona, ale za to wspaniała.

Rydwanista. Fryz z Mausoleum, ok. 355-330 pne.British Museum, London. (Ref. 7)



Nasrożona twarz o zaciętych oczach wpatrzonych w dal i rozwartych ustach,włosy i chiton (długa tunika) rozwiane wiatrem od pędu rydwanu – w sumie

postać pełna życia i pasji. Znowu analogia z Taege; stąd tę płaskorzeźbę przypisuje się Skopasowi, a jeśli nie on był jej autorem, to zdołal znakomicie przekazać swój smak i technikę komuś innemu, kto również pracował nadMausoleum. Nie mniej, przez analogię do rzeźby głowy Aleksandra (Ateny),Ashmole (1951) przypisał ten fryz Leocharesowi, a ponadto, w roku 1976, B.F.Cook zakwestionował dotychczasowe ułożenie fragmentów rozbitej płytywoźnicy, jako nieprawidłowe. Sam marmur fryzu woźnicy rydwanu jest cienki,najwyższej jakości i dobrze zachowany. Być może więc fryz ten znajdował sięwewnątrz komory grobowej, co byłoby zgodne z opisem Guicharda i teorią heroizacji Maussollosa.

Ernest Gardner, na przełomie XIX i XX wieku dyrektor British School of Archaeology w Atenach i Profesor Archeologii w University College, London, prawie sto lat temu [7] przytoczył fragment wiersza Percy Shelley'a jako opisidealnego woźnicy rydwanu:

Others, with burning eyes, lean forth, and drink With eager lips the wind of their own speed,

As if the thing they loved fled on before, And now, even now they clasped it.

(Inni, z płonącymi oczyma, pochylają się wprzód i piją łapczywymi wargami wiatr ich własnego pędu,

Jakby przedmiot, który ukochali umykał przed nimi,

A oni teraz, nawet teraz przywarli do niego.)

Walka Greków z Amazonkami

Amazonki, a ściślej Amazonomachia była nadzwyczaj popularnym motywemw greckiej sztuce, conajmniej od końca siódmego wieku pne. Powodyzamiłowania starożytnych Greków do Amazonek nie są znane. Nie jest szeroko podawany motyw wyższości cywilizacji greckiej, tak jak jest to przyCentauromachii, tj. walkach Lapithów z Centaurami. Być może chodziło osymbolikę zdobywania Azji.



Fryz Amazonek w Mausoleum prawdopodobnie miał około 70 m długości, zczego, w różnym stanie, zachowało się prawie 26 m. Mógł być aluzją do potraktowania Artemisji jako pochodzącej z Amazonek. Autorstwo fryzu walkiGreków z Amazonkami jest niejasne. Nie mniej jednak, dynamika, impet, rytmi zbalansowanie postaci, ich patos i pasja, zacięty, bojowy wyraz twarzy,

powiewające, przepasane tylko, lekkie tuniki Amazonek, piękne, ciałaAmazonek i Greków, znowu wskazywać mogą na Skopasa lub na silne jegowpływy. Widać pewną analogię z uszkodzonymi głowami z fryzu frontonuświątyni Ateny w Taege i z posążkiem Maenady. Również dość szerokierozseparowanie figur fryzu Amazonek jest analogią rozseparowania figur zTaege. (Kontrastuje to ze starszym o około 80 lat, zatłoczonym i bardziejstatycznym fryzem walki z Amazonkami ze światyni Apollo Epikuriosa wBassae.) Nie mniej, autorem fryzu Amazonek w Mausoleum mógł byćLeochares. Poszlakę ku temu stanowią małe głowy i długie muskularne ciała – proporcje Lisipposa, z którym Leochares był związany.

Walka Greków z Amazonkami.Fryz z Mausoleum, najczęściej przypisywany Skopasowi.




Walka Greków z Amazonkami.

Fryz z Mausoleum, najczęściej przypisywany Skopasowi.British Museum, London.(fot. Andrzej Kobos)



Walka Greków z Amazonkami.Fryz ze świątyni Apollo Epikuriosa w Bassae na Peloponezie, po 430 pne.

Ilustracja różnicy stylu rzeźbiarskiego z fryzem z MausoleumBritish Museum, London.


Precyzja wyrzeźbienia fryzu Amazonek z Mausoleum świadczy o tym, żeprawdopodobnie był on do oglądania z bliska. To stwarza dodatkowyproblem przy ustalaniu autorstwa fryzów. W analogii z światyniamigreckimi, fryzy Mausolem obiegały zapewne wszystkie cztery frontony.Widz stojący na którymś z rogów zapewne widział kontynuację fryzu nadwóch zbiegających się w narożniku ścianach. Trudno sobie wyobrazić, abyfryz był nieciągły wokół narożnika. Być może więc fryzy były projektu

jednego rzeźbiarza, choć wykonane przez kilku mistrzów lub ich uczniów.

Grobowiec-świątynia morskich nimf Nereid w Xanthos, odległy o około 200km na południowym wybrzeżu Lycii (ok. 400 pne), mógł być inspiracją dlatwórców Mausoleum. Nawiasem mówiąc, urzekające pięknem posągi Nereid ztego grobowca mają "mokre", przylegające szaty, ukazujące kształty kobiecegociała w ruchu w sposób uderzający seksualnością ekspresji. Rzadka to rzecz wgreckiej rzeźbie, nawet zważywszy statyczne posągi nagiej Afrodyty / Wenus.



Nimfa z Grobowca Nereid w Xanthos, ok. 400 pne.British Museum, London.


Epitafium

Powróćmy do Maussollosa.

Geoffrey B. Waywell [2] kończy swój esej o Mausoleum w Halikarnassosdialogiem cynicznego filozofa Diogenesa z Maussollosem, toczonym wŚwiecie Podziemnym, przytoczonym za Dialogiem Zmarłych Lukiana (II w.ne). Ja również przytoczę końcowy fragment tego dialogu.



– "Czy to wszystko jest więc niczym?" – wykrzykujeMaussollos. – "Czy Maussollos i Diogenes są równi?"

– "Nie, Jego Wysokość" – odpowiada Diogenes – my nie

jesteśmy równi. Maussollos będzie jęczeć gdy wspomni rzeczyna ziemi, o których myślał, że przyniosły mu szczęście, aDiogenes będzie się z niego śmiać. Maussollos będzie mówić ogrobowcu zbudowanym dla niego w Halikarnassos przez jegożonę Artemizję, podczas gdy Diogenes nawet nie wie, czy jegociało ma jakiś grób. Ani mu na tym nie zależy. Pozostawił przyszłym pokoleniom świadectwo, że przeżył życie dobregoczłowieka: świadectwo, które jest bardziej wzniosłe niż twój pomnik, najsłużalczy ze strony Karian, i zbudowany jest na pewniejszych fundamentach.

Nie mniej, to co przetrwało z Mausoleum w Halikarnassos, jest jednym ztakich fundamentów. Jest świadectwem nie wielkości pewnego króla, leczludzkiego geniuszu, który przez sztukę miał utrwalić królewskie czyny.

Andrzej KobosListopad 2002

Źródła:

1. G. B. Waywell, The Free-Standing Sculptures of the Mausoleum at Halicarnassus in the British Museum. A Catalogue . British MuseumPublications, London 1978.

2. Geoffrey B. Waywell, The Mausoleum at Halicarnassus , in TheSeven Wonders of the Ancient World , ed. Peter Clayton & MartinPrice. Dorset Press, London, 1988.

3. Simon Hornblower, Mausolus . Clarendon Press, Oxford, 1982.



4. The Maussolleion at Halikarnassos. Reports of the Danish Archaeological Expedition to Bodrum . Volume 1. The Sacrificial Deposit. Jutland Archaeological Society Publications, XV:1, 1981,Nordisk Forlag, Copenhagen.

a. Kristian Jeppesen, Preface and Introduction .

b. Flemming Hojlund, The Deposit of Sacrificed Animals in theEntrance to the Tomb Chamber .

c. Kim Aaris Sorensen, A Zoological Analysis .

5. The Maussolleion at Halikarnassos. Reports of the Danish Archaeological Expedition to Bodrum. Volume 2. The WrittenSources and Their Archaeological Background . JutlandArchaeological Society Publications, XV:2, 1986, Aarhus UniversityPress, Aarhus.

a. Kristian Jeppesen, The Ancient Greek and Latin Writers .

b. Anthony Luttrell, The Later History of the Maussolleion and Its Utilization in the Hospitaller Castle at Bodrum .

6. Ernest A. Gardner, A Handbook of Greek Sculpture . Macmillan & Co., London, 1905.

7. Ernest A. Gardner, Six Greek Sculptors . Duckworth & Co., London,1910-1915.

8. The Oxford Classical Dictionary , ed. N.G.I. Hammond and H.H.Sculard. Clarendon Press, Oxford, 1979.

9. John Boardman, Greek Art . Thames and Hudson, London, 1973.

10. Gisela M. A. Richter, Greek Art . Phaidon, Oxford 1977.

Miary czynów-O Mausoleum w Halikarnassos i greckich rzeźbach

Documents

Transcript of Miary czynów-O Mausoleum w Halikarnassos i greckich rzeźbach