Przestępczość nieletnich dziewcząt w świetle wyników badań · (Stefan Nowak, Metodologia...

Dagmara Woźniakowska-Fajst

PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH DZIEWCZĄTW ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ

Streszczenie

Artykuł zawiera raport z badań nad nieletnimi o dziewczętach i popełnianychprzez nie czynach karalnych. Analizie zostało poddanych 873 akta spraw nieletnichdziewcząt w wieku 13–16 lat. Dziewczęta popełniają głównie przestępstwa przeciwkomieniu. Stanowią one łącznie niemal 65% wszystkich czynów. Kolejną wartą zauważe-nia grupą czynów są różnego rodzaju pobicia i naruszenia nietykalności cielesnej. Ta-kich przypadków mamy 13,2%. Następną kategorią, która wyróżnia się w zdecydowanysposób, są rozboje, które stanowią niemal 5,5% wszystkich przypadków. Przestępstwaz użyciem przemocy przybierają bardzo różne formy. 13% wszystkich czynów to pobi-cia, udziały w bójce i naruszenie nietykalności cielesnej. Z tej grupy 46% stanowi udziałw bójkach, 28,5% pobicia, a 23% — naruszenia nietykalności cielesnej. W 30% wszyst-kich przypadków przemocy poszkodowana/y nie miała żadnych widocznych śladów naciele, w kolejnych 27% zdarzeń wystąpiły jedynie siniaki, zadrapania i otarcia. W 12%mamy do czynienia z wybiciem zębów czy uszkodzeniem nosa, w 11% ze stłuczeniamii skręceniami, natomiast 10,5% stanowią poważne urazy: wstrząs mózgu, obrażeniawewnętrzne, rany wymagające szycia czy utrata przytomności.

Juvenile Girls’ DelinquencyAbstract

The article is a report on studies about girls’ delinquency. During the research873 court files of 13–16 years old girls were analysed. The majority of offences committedby girls are crimes against property. All together these account for almost 65% ofall offences. Another category of interest includes assaults and harming one’s bodilyinviolability. Such cases account for 13% of the total. The next largest category are

226 Dagmara Woźniakowska-Fajst

robberies (5,5%). Violent offences take on very various forms. 13% of all girls’ offenceswere assaults, fights and harm to one’s bodily inviolability. In 30% of violent crimesthe victim didn’t have any visible marks, in the next 27% of incidents the use of forcecaused only bruises, scratches and abrasions. In one third of cases injuries are quiteserious. We deal with harm such as: loss of teeth or nose injuries, sprains and even suchharms as concussion of the brain, internal injuries, wounds requiring stitching up, orloss of consciousness.

Wstęp

Kwestia przestępczości kobiet, w tym także dziewcząt zasługujena wnikliwe zbadanie. Statystyki, zarówno polskie jak i światowe po-kazują, że przestępczość kobiet i dziewcząt stanowi niewielki odsetekwśród ogółu czynów karalnych (w Polsce kobiety popełniają ok. 14%przestępstw1). Wszystkie przyczyny tego zjawiska nie zostały jeszczewskazane. Wiadomo jednak, że kobiety i dziewczęta dopuszczają sięinnych przestępstw niż mężczyźni i znacznie rzadziej są też sprawczy-niami czynów z użyciem przemocy. W dzisiejszej Polsce dziewczętasą sprawczyniami ok. 14% czynów karalnych popełnianych przez nie-letnich2, w tym 13% przestępstw z udziałem agresji i 7% rozbojówi wymuszeń rozbójniczych. Udział dziewcząt w przestępczości nielet-nich w Polsce systematycznie rośnie (od 9,4% w roku 2004 do niemal14% w roku 2006).

Wszystkie ważniejsze teorie kryminologiczne, bez względu na to,czy znajdują się w głównym nurcie badań kryminologicznych, czy teżsą teoriami radykalnymi, ignorują kwestię płci sprawców. Tłumacząna ogół przestępczość kobiet tymi samymi czynnikami, które powo-dują przestępczość mężczyzn. Nie odpowiadają przez to jednak nazasadnicze pytanie: dlaczego, skoro kobiety mają takie same moty-wacje jak mężczyźni, popełniają dziesięciokrotnie mniej przestępstw?Zasadnicze pytanie stawiane przy rozważaniu kwestii przestępczości

1 Eighth United Nations Survey of Crime Trends and Operations of Crimi-nal Justice System, http://www.unodc.org/unodc/crime_cicp_survey_eighth.html z dnia11.06.2007.

2 Na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości, na stronie internetowej:http://www.ms.gov.pl/statystyki/2004-stat_nieletni.pdf, z dnia 1.07.2007 r. oraz niepu-blikowanych danych MS w posiadaniu Zakładu Kryminologii INP PAN.

Przestępczość nieletnich dziewcząt w świetle wyników badań 227

kobiet i dziewcząt powinno brzmieć nie: „dlaczego kobiety i dziew-częta popełniają przestępstwa?”, ale: „dlaczego ich nie popełniają?”.Tymczasem na to pytanie właściwie nie znaleziono odpowiedzi. Ba-dacze tłumaczyli tę ogromną różnicę między skalą czynów karalnychpopełnianych przez kobiety i mężczyzn czynnikami zarówno biolo-gicznymi (mniejsza ilość testosteronu, mniejsza skłonność do agre-sji), społecznymi (inna pozycja w społeczeństwie, mniejsze aspiracje,mniejsze ambicje zawodowe, brak konieczności utrzymania rodziny,inne podejście wymiaru sprawiedliwości do kobiet) jak i wychowaw-czymi (większa kontrola społeczna nad dziewczętami, inne oczekiwa-nia wychowawców, inne stereotypy i wpajane wzorce). Wszystkie tekoncepcje nie dają odpowiedzi na powyższe pytanie.

Problematyka przestępczości młodzieży jest nieco lepiej zbadana,jednak w jej ramach, podobnie jak w przypadku dorosłych kobiet,drastycznie zaniedbana jest kwestia udziału dziewcząt.

Kolejnym powodem zainteresowania tematyką czynów karal-nych, których sprawczyniami są dziewczęta, może być także fakt, żeczęsto z doniesień medialnych dowiadujemy się, że przestępczość nie-letnich, a szczególnie nieletnich dziewcząt, podlega ogromnym, niepo-kojącym zmianom. Społeczeństwo utrzymywane jest w przekonaniu,że dziewczęta coraz częściej dopuszczają się czynów karalnych, któremają coraz bardziej okrutny charakter. Dla badacza interesujące jestzweryfikowanie prawdziwości tych twierdzeń.

Konieczne jest także odniesienie się do kwestii terminologii. Jużw Kodeksie karnym z 1932 r. w stosunku do nieletnich nie uży-wano wprost słowa „przestępstwo”, mówiąc o „czynie zabronionympod groźbą kary3. Tym niemniej w fachowej literaturze krymino-logicznej używano takich terminów jak „przestępczość dzieci”, czy„dziecko przestępcze”4. Ustawa o postępowaniu w sprawach nielet-nich z 1982 r. definiuje, że młodsi nieletni (do 13 roku życia) mo-gą wykazywać jedynie symptomy demoralizacji, występujące niekie-dy w postaci dopuszczenia się czynu zabronionego, a nieletni, którzyukończyli lat 13 a nie ukończyli lat 17 popełniają „czyny karalne”.

3 Leon Peiper, Komentarz do Kodeksu karnego, wyd. Leon Frommer, Kraków 1936,str. 189.

4 Por. Joanna Kunicka, Wpływ środowiska rodzinnego na stosunek dzieci do kradzieży,„Archiwum Kryminologiczne” 1935, tom II, zeszyt 1–2, str. 133.


Unikanie używania w ustawie sformułowania „przestępstwo” w od-niesieniu do czynów karalnych popełnianych przez osoby nieletniepodyktowane jest aksjologią: dziecko powinno być wyłączone z sys-temu karnego, opartego na idei kary-odwetu, a powinno się wobecniego stosować środki wychowawcze zmierzające do jego resocjaliza-cji i poprawy5. Także dzisiaj polscy kryminolodzy nie unikają pisaniao „przestępczości młodzieży”, „młodzieży przestępczej”, „nieletnichprzestępcach”, czy „przestępczości nieletnich”6. Z powyższych wzglę-dów, kontynuując stosowanie terminologii od lat funkcjonującej w pol-skiej literaturze kryminologicznej, a jednocześnie zdając sobie spra-wę z aksjologicznych przyczyn rezygnacji z terminu „przestępczośćnieletnich” w ustawodawstwie, używam zamiennie pojęć „popełnia-nie czynów karalnych” i „przestępczość” nieletnich bądź nieletnichdziewcząt.

1. Teorie kryminologiczne wyjaśniającewzrost przestępczości dziewcząt

Rozważając problem zmniejszającej się dużej różnicy międzyprzestępczością dziewcząt i chłopców należy przede wszystkim wska-zać na jedną z teorii naznaczenia społecznego, która głosi, że żądaniarównego traktowania kobiet zaowocowały zmianą podejścia do nichwymiaru sprawiedliwości. Pracownicy organów ścigania i sędziowieczęściej podejrzewają kobiety o popełnienie przestępstw, częściej teżścigają, oskarżają i skazują niż miało to miejsce wcześniej7. Uzasad-niona wydaje się teza, że powszechne przekonanie społeczne o tym, żedzisiejsze dziewczęta są „gorsze” niż niegdyś (potwierdzają to badaniatypu self-report, które pokazują, że współczesne dziewczęta częściej

5 Grażyna Rdzanek-Piwowar, Granice nieletniości w polskim prawie karnym, „Ar-chiwum Kryminologii” 1993, tom XIX, str. 191.

6 Por. Anna Pawełczyńska, Przestępczość grup nieletnich, Książka i Wiedza, War-szawa 1964; Helena Kołakowska-Przełomiec, Dobrochna Wójcik, Selekcja nieletnichprzestępców w sądach rodzinnych, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk––Łódź 1990; Dobrochna Wójcik, Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieżyprzestępczej i nieprzestępczej, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.

7 Katherine S. Williams, Criminology, Oxford University Press 2004, str. 472.


sięgają po alkohol, papierosy i narkotyki8), powoduje mniejszą to-lerancję i przyzwolenie na wszelkiego typu zachowania dewiacyjne,a zwłaszcza czyny karalne, co skutkuje informowaniem o tych czynachorganów ścigania. Być może to nie przestępczość dziewcząt rośniegwałtownie, ale zmienia się polityka ścigania i karania popełnianychprzez dziewczęta przestępstw.

Teorie kontroli mówią, że czynnikiem powstrzymującym od za-chowań dewiacyjnych jest kontrola, jakiej młodzi ludzie poddawani sąw społeczeństwie i w domu. Tradycyjnie niższy poziom przestępczościdziewcząt jest łączony z większą kontrolą, jakiej dziewczęta są pod-dawane w tradycyjnym domu. Im więcej czasu w nim spędzają, tymwiększy jest ich poziom konformizmu9. W mojej opinii jedną z głów-nych przyczyn dynamicznego wzrostu przestępczości dziewcząt jestfakt, że dzisiejsza młodzież, a zwłaszcza dziewczęta, są kontrolowanew coraz mniejszym stopniu.

Teoria władzy-kontroli zwraca uwagę na związek równego po-działu ról w rodzinach (między matką i ojcem i równego traktowaniadzieci) z większą tendencją do zachowań niezgodnych z prawem córekwychowywanych w tych środowiskach.10. Wydaje się, że równe trakto-wanie dzieci oznacza po prostu większą swobodę dawaną córkom, coz kolei powoduje, że mają one więcej okazji do podejmowania zacho-wań dewiacyjnych. Rzeczywiście: dzisiejsza większa swoboda nastola-tek, mniejsza kontrola ze strony rodziny oraz przekonanie dziewcząto ich równej pozycji z chłopcami mogą przyczyniać się do tego, żeczęściej niż niegdyś zachowują się w sposób nonkonformistyczny: nietylko stosują różnego rodzaju używki, ale i zachowują się swobodniejoraz częściej dopuszczają się zachowań przestępczych, w tym takżestosują przemoc fizyczną. Analiza zasadności teorii władzy-kontrolinie powinna doprowadzić do wniosku, że równe traktowanie dziecijest przyczyną rosnącej przestępczości nieletnich dziewcząt i szczegól-nie zagraża dziewczętom z klasy średniej. Teoria ta zwraca bowiem

8 Jacek Żakowski, Fantastyczna diagnoza. Skoro jest tak źle, dlaczego jest tak dobrze?,„Polityka” 2005, nr 40: wywiad z prof. J. Czapińskim.

9 Por. Frances Heidensohn, Women and Crime wyd. 2, Macmillan, Basingstoke1996, za: Stephen Jones, Criminology, str. 322.

10 Larry J. Siegel, Criminology. Theories, Patterns and Typologies, West PublishingCompany, 1992, str. 269–270.


uwagę na fakt, że podobne zachowania jak dziewczęta z rodzin egali-tarnych przejawiają ich rówieśnice wychowywane przez samotne matkioraz z domów, w których rodzice są bierni wychowawczo i mimo cią-głej obecności w domu (ze względu na bezrobocie) nie zajmują siędziećmi. Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że wśródnieletnich duża jest grupa dziewcząt wychowująca się w rodzinachobciążonych problemem bezrobocia.

2. Problemy badawcze

W badaniach analizie zostały poddane następujące problemy:1. środowisko rodzinne nieletnich dziewcząt: postawy wychowaw-

cze rodziców, zachowanie rodzeństwa, stan majątkowy rodzinyi warunki mieszkaniowe;

2. sylwetka społeczna badanych dziewcząt: wyniki w nauce, typszkół, do których uczęszczają i problemy wychowawcze sprawianeprzez nieletnie w szkole i w domu;

3. charakterystyka czynów karalnych popełnianych przez nielet-nie dziewczęta: ich liczba i rodzaj, stosunek procentowy czynówdziewcząt do ogółu nieletnich;

4. reakcja wymiaru sprawiedliwości na przestępczość nieletnichdziewcząt: rodzaj stosowanych środków wychowawczych i po-prawczych, częstość odmowy wszczęcia i umorzenia postępowa-nia, powody podejmowania tego rodzaju decyzji.

3. Postępowanie badawcze

Prezentowane badania są badaniami jakościowymi11, a ich celembyło pogłębienie wiedzy statystycznej na temat nieletnich sprawczyń

11 Świadomie używam tutaj słowa „jakościowe”, ponieważ celem badań było ja-kościowe pogłębienie wiedzy o czynach karalnych nieletnich dziewcząt płynącej zestatystyki sądowej. Zdaję sobie sprawę z tego, że w socjologii na ogół mianem badańjakościowych (w odróżnieniu od ilościowych), określa się badania rozszerzone, czasamioparte na mniej licznej próbie, ale za to gruntowniej sprawdzające wiedzę na danytemat, poprzez takie techniki badawcze jak np. wywiad czy obserwacja uczestnicząca(Stefan Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970).


czynów karalnych za pomocą analizy dokumentów, czyli — w tymprzypadku — zbadania zawartości akt sądowych.

Badania zostały przeprowadzone na reprezentatywnej próbieogólnopolskiej akt spraw o czyny karalne nieletnich dziewcząt, którew 2000 roku wpłynęły do sądów rejonowych — do wydziałów rodzin-nych i nieletnich. Badania były prowadzone w latach 2003–2005, a więcwszystkie badane sprawy zakończyły się już orzeczeniem. W niektó-rych nadal trwało postępowanie wykonawcze, które nie było przed-miotem moich badań.

Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości12 w 2000 roku dosądów rodzinnych13 wpłynęło 63.777 nowych spraw o czyny karalnenieletnich, z tym, że Ministerstwo w tej liczbie nie wyszczególnia dziew-cząt i chłopców. Prawomocnie zakończonych zostało 25.667 sprawnieletnich o czyny karalne, w tym 2.675 spraw dziewcząt (co stanowi10,4% całej populacji). Ponieważ ze względów organizacyjnych i finan-sowych nie było możliwe przeanalizowanie wszystkich spraw, badania,jak wspomniano wyżej, zostały przeprowadzone na próbie reprezen-tatywnej.

Jako operat losowania14 posłużył spis sądów z 2000 roku wrazz ich podziałem na apelacje i okręgi. Wyznaczenie wielkości próbybyło szacunkowe, ponieważ nikt wcześniej nie badał przestępczościnieletnich dziewcząt na taką skalę. Z tego właśnie względu przyjętoza operat losowania liczbę sądów, a nie liczbę spraw, jako że trud-no byłoby, z powodu zbyt skąpych danych, ten operat ustalić (niejest znana liczba spraw o czyny karalne dziewcząt dla poszczegól-nych sądów). Przy przeprowadzaniu doboru próby przyjęto systemwielowarstwowości losowania. Jest to metoda, w której zbiorowośćjest najpierw podzielona na pewną liczbę rozłącznych podzbiorowo-

12 Przytaczane w niniejszej pracy dane Ministerstwa Sprawiedliwości nie są opubli-kowane, znajdują się w posiadaniu Zakładu Kryminologii INP PAN.

13 Sąd rodzinny jest w istocie wydziałem rodzinnym i dla nieletnich sądu rejonowego.Jednak nawet ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich posługuję się określeniem„sąd rodzinny”. Będę używać tego określenia ze względów stylistycznych.

14 Operat losowania — lista, rejestr, wykaz (najczęściej w postaci bazy danych)osób lub innych jednostek należących do badanej zbiorowości (populacji), któryjest podstawą do wyselekcjonowania próby badawczej. Aby wyłoniona próba by-ła reprezentatywna, operat musi być aktualny i kompletny. (ze strony internetowej:http://pl.wikipedia.org/wiki/Operat_losowania, z dnia 15.12.2007 r.).


ści, a następnie w każdej z nich dokonuje się losowania reprezenta-cji.

Taki wybór metody losowania uzasadnia fakt, że losowanie nie-ograniczone indywidualne (a więc takie, gdzie próbę losuje się z całej,niepodzielonej na części, zbiorowości statystycznej, a jednostkami lo-sowania są poszczególne elementy zbiorowości) jest mało efektywnew przypadku, gdy zbiorowość wykazuje zróżnicowanie. Przy tych bada-niach istnieją różnice terytorialne (umiejscowienie sądów w różnychrejonach Polski, wielkość miejscowości, w których się one znajdująi różna liczba spraw w poszczególnych sądach) oraz zróżnicowanywiek dziewcząt. Losowanie nieograniczone może spowodować nad-reprezentację pewnych zbiorowości w próbie i niedoreprezentowanieinnych.

Ze względu na to, że losowanie od razu sądów groziłoby dobo-rem niereprezentatywnej próby, przyjęto podział zbiorowości sądówna warstwy, a za warstwę przyjęto apelację (1 apelacja = warstwa).Zdecydowanie się na losowanie najpierw apelacji, a potem sądówpozwala zachować równiejszy podział sądów pod względem teryto-rialnym i większą reprezentatywność próby.

W ten sposób spośród wszystkich sądów rejonowych zostały wylo-sowane 43 sądy (co stanowi 14,8% wszystkich sądów rodzinnych istnie-jących w Polsce w 2000 roku), proporcjonalnie do ich rozmieszczeniaterytorialnego i wielkości. Prosiliśmy, aby każdy z wylosowanych są-dów nadesłał wszystkie sprawy o czyny karalne nieletnich dziewcząt,jakie wpłynęły doń w 2000 roku.

Dwa z wylosowanych sądów nie nadesłały akt mimo wielokrot-nych próśb ponawianych telefonicznie, natomiast jeden sąd odmówiłprzesłania akt powołując się na regulamin urzędowania sądów po-wszechnych i proponując zapoznanie się z aktami w sekretariacie.

Ostatecznie badaniu zostały poddane 873 akta dziewcząt, nade-słane z 40 sądów rodzinnych15. W Polsce jest to badanie na bardzodużej próbie; próba objęła 1⁄3 spraw16 wszystkich spraw nieletnichdziewcząt, które wpłynęły do sądu w roku 2000. Badania aktowe na

15 Pragnę bardzo serdecznie podziękować Prezesom tych sądów za wyrażenie zgo-dy na przesłanie akt do Warszawy, a pracownikom sekretariatów za całą pracę, jakąwykonali przy wyszukiwaniu i przesyłaniu akt.

16 Wpływ w roku 2000: 2675 spraw.


próbach liczących 700–900 osób były w naszym kraju podejmowanew stosunku do nieletnich, jednak dziewczęta stanowiły niewielki od-setek tych grup.

4. Omówienie wyników badań

Wynikające z badań spostrzeżenia dotyczące cech, które charak-teryzują grupę nieletnich dziewcząt — sprawczyń czynów karalnychnie odbiegają w zasadniczy sposób od wyników innych badaczy zajmu-jących się nieletnimi (od lat sześćdziesiątych do dziś). Tym niemniejniektóre z nich odbiegają od wcześniej znanych rezultatów i te zostanązaprezentowane w niniejszym opracowaniu.

Jeżeli chodzi o środowisko rodzinne badanych dziewcząt, to¼ sprawczyń czynów karalnych wychowuje się w rodzinach niepełnych.Najczęściej są wychowywane przez samotne matki. Proporcje te odpo-wiadają danym statystycznym na temat polskich rodzin17. W przypad-ku badanych przeze mnie nieletnich dziewcząt nie znajduje potwier-dzenia koncepcja, że rozpad rodziny jest czynnikiem, który jest pozy-tywnie skorelowany z popełnianiem przez nieletnie czynów karalnych.Rodzice badanych dziewcząt są gorzej wykształceni niż przeciętni Po-lacy18. Częściej niż ogół Polaków mają oni wykształcenie zawodowe.Ponadto ojcowie znacznie rzadziej mają wykształcenie średnie, a za-równo matki jak i ojcowie dużo rzadziej mają wykształcenie wyższe.Rodzice nieletnich znacznie częściej niż ogół Polaków borykają sięz problemem bezrobocia. Podczas gdy stopa rejestrowanego bezro-bocia w 2000 roku w Polsce wynosiła 15,1%19, a z badań self-report

17 W roku 2002 w Polsce było 10.656.000 rodzin (dane z roku 2002 pochodzą zespisu powszechnego). W tej liczbie zawiera się 111.000 związków partnerskich posiada-jących dzieci i 87.000 związków partnerskich bez dzieci (Mały Rocznik Statystyczny 2006,Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2006, str. 117). Małżeństwa z dziećmistanowiły zdecydowaną większość: 5.860.000, natomiast 1.798.000 stanowiły samotnematki z dziećmi, a 232.000 — samotni ojcowie (Mały rocznik Statystyczny 2006, str. 117).

18 Mały Rocznik Statystyczny 2003, tabl. 3 (65) „Ludność według poziomu wy-kształcenia”, ze strony internetowej: http://www.stat.gov.pl/opracowania_zbiorcze/maly_rocznik_stat/2003/rocznik4/8.gif z dnia 09.06.2007.

19 Mały Rocznik Statystyczny 2003 r., tabl. 12 (97) „Bezrobotni zarejestrowani,stopa bezrobocia oraz oferty pracy”, ze strony internetowej: http://www.stat.gov.pl/opracowania_zbiorcze/maly_rocznik_stat/2002/rocznik5/bezrobocie, z dnia 09.06.2007.


przeprowadzonych w podobnym okresie wynikało, że bez pracy po-zostawało od 20,5% do 22,8% matek i od 7% do 10,3% ojców, tow przypadku badanych przeze mnie dziewcząt pracowało zaledwie45,8% matek i 50,9% ojców. Jest do duża różnica w stosunku do wy-ników innych badań.

W przypadku badanych dziewcząt stosunkowo często pojawia sięproblem negatywnych postaw wychowawczych rodziców. Uzyskaneprzeze mnie wyniki znacznie przewyższają wyniki innych badań. Ponadjedna trzecia matek ma albo zdecydowanie negatywną opinię albo przyogólnie przeciętnej opinii zdarzają im się negatywne zachowania lubpostawy. W przypadku matek najczęstszym problemem jest niewydol-ność wychowawcza i brak konsekwencji w wychowywaniu. W połowieprzypadków opinia o ojcu jest zdecydowanie negatywna bądź ojciecprzejawia pewne negatywne zachowania przy ogólnie przeciętnej po-stawie. Najpoważniejszym problemem jest nadużywanie przez ojcówalkoholu oraz stosowanie agresji w stosunku do swoich dzieci i part-nerek. Najgorzej sytuacja przedstawia się w rodzinach, gdzie nieletniajest wychowywana przez ojczyma. Negatywną opinię ma niemal dwietrzecie ojczymów. Co więcej: w przypadku niektórych badanych nie-letnich można zaobserwować kumulację negatywnych cech rodzicówi rodzeństwa20.

Nieletnie dopuszczające się czynów karalnych są najczęściej prze-ciętnymi bądź słabymi uczennicami. Niepokojące jest jednak to, żeprzeszło 7% badanych w czasie, w którym toczyła się ich sprawa w są-dzie dla nieletnich, w ogóle nie uczęszczało do szkoły i nie uczyło sięw innych formach (np. w OHP).

Badane nieletnie dość często mają opóźnienia szkolne: ponad15% z nich powtarzało klasy, podczas gdy w badaniach self-report dopowtarzania klas przyznaje się jedynie 5% uczniów21. Badane dziew-

20 Niemal 8% badanych wychowywało się w domach, w których matki charakteryzo-wały się więcej niż jedną negatywną cechą. Ojców o negatywnej opinii, którzy charak-teryzowali się więcej niż jedną niepożądaną cechą, miało 12% dziewcząt. Ponadto w 74rodzinach (8,5%) negatywną opinię miało dwóch członków rodziny (matka i ojciec alborodzic i któreś z rodzeństwa), a w 16 rodzinach (1,8%) zła opinia cechowała obydwojerodziców i rodzeństwo badanej dziewczynki.

21 Anna Kossowska, raport z realizacji projektu badawczego 2HO2A 01522 „Obrazprzestępczości współczesnej młodzieży (badania typu self-report)”; raport niepubliko-wany, w posiadaniu Zakładu Kryminologii Instytutu Nauk Prawnych PAN, str. 34.


częta najczęściej były uczennicami gimnazjum i szkoły podstawowej.Niemal tyle samo z nich uczyło się w szkołach zawodowych i liceach(po ok. 1⁄5 badanych). Przeprowadzone przeze mnie badania nie po-twierdziły wyników uzyskanych przez innych autorów, wskazującychna nadreprezentację wśród nieletnich sprawców czynów karalnychuczniów szkół zawodowych22. Uczennice liceów były jednak znaczniemniej reprezentowane w grupie dziewcząt, które popełniły przestęp-stwo z użyciem przemocy (stanowiły 13% sprawczyń).

Lektura akt spraw nieletnich pozostawia wrażenie, że badanedziewczęta nie miały zagospodarowanego czasu wolnego. Kuratorzyprzeprowadzający wywiady środowiskowe sporadycznie przypominalisobie, żey nieletnie uczęszczały na zajęcia pozalekcyjne. Większośćz nich po szkole spędzała czas na podwórku z kolegami.

5. Rodzaje czynów karalnych popełnionychprzez nieletnie dziewczęta

Większość przestępstw popełnianych przez badane dziewczęta toprzestępstwa przeciwko mieniu. Stanowią one łącznie niemal 65%wszystkich czynów, z czego aż 46% to kradzieże rzeczy o warto-ści do ok. 250 złotych, które w Polsce są uznawane za wykroczenia(art. 119 k.k.). Kolejną wartą zauważenia grupą czynów są różnego ro-dzaju pobicia i naruszenia nietykalności cielesnej. Takich przypadkówmamy 13,2%. Następną kategorią, która wyróżnia się w zdecydowanysposób, są rozboje, które stanowią niemal 5,5% wszystkich przypad-ków. Całą resztę spraw, tj. ok. 16,5%, stanowią przestępstwa innegorodzaju: podrabianie dokumentów, korzystanie z dokumentów fałszy-wych (najczęściej jest to przerobienie legitymacji szkolnej w celu za-kupu alkoholu lub korzystanie z podrobionego biletu miesięcznego),groźby karalne, składanie fałszywych zeznań czy przestępstwa zwią-zane z posiadaniem, handlem i dzieleniem się narkotykami (niecoponad 1%).

22 Por. Barbara Stańdo-Kawecka, Rozmiary i struktura dewiacyjnych zachowań mło-dzieży, w: Andrzej Gaberle (red.), Przestępczość i zachowania dewiacyjne dzieci i mło-dzieży w Krakowie, Zakamycze 2001, str. 96.


Tabela 1. Rodzaj czynów karalnych, popełnianych przez nieletnie dziewczęta w 2000 r.

Rodzaj czynu Liczba sprawczyń Odsetek sprawczyń

Przestępstwa przeciwko mieniu 553 63,3%

Pobicia, naruszenia nietykalności cielesnej 111 12,7%

Rozboje 47 5,4%

Inne 162 18,6%

Razem 873 100,0%

Na podstawie wyników badań własnych.

W porównaniu z badaniami z wcześniejszego okresu okazuje się,że dzisiejsze nastolatki popełniają mniej czynów przeciwko mieniu,a więcej agresywnych. Częściej są też sprawczyniami kradzieży z wła-maniem i zniszczenia mienia23. Z analizy danych statystycznych wyni-ka, że istotnie mamy do czynienia ze stałym wzrostem udziału dziew-cząt w przestępczości nieletnich. Potwierdzają to zarówno statystykipolicyjne, jak i sądowe24. Dodatkowo statystyka policyjna pokazuje,że wyraźnie wzrosła liczba dziewcząt podejrzanych o dokonanie prze-stępstw z użyciem agresji. Wzrost ten jest widoczny zarówno w stosun-ku do podobnych czynów popełnianych przez chłopców, jak i przez ko-biety dorosłe.25. Tym niemniej należy zaznaczyć, że statystyka sądowanie wykazuje bardzo dynamicznego wzrostu tego typu przestępczościdziewcząt26. Co więcej: obie analizowane statystyki nie potwierdzająnagłośnionej przez media tezy o rosnącym udziale dziewcząt w prze-stępstwie rozboju i wymuszenia rozbójniczego — poziom ich udziału

23 Raport o stanie prewencji kryminalnej i zadaniach realizowanych w tym zakresieprzez jednostki organizacyjne Policji w 2006 r., Komenda Główna Policji Biuro Prewencjii Ruchu Drogowego, Warszawa 2007, str. 35–36.

24 Dane Komendy Głównej Policji ze strony internetowej http://www.policja.pl/portal/pol/4/320/ z dnia 1.07.2007, http://www.policja.pl/portal/pol/4/306/, z dnia27.06.2007 oraz obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości,na stronie internetowej: http://www.ms.gov.pl/statystyki/2004-stat_nieletni.pdf, z dnia1.07.2007 r. oraz niepublikowanych danych MS w posiadaniu Zakładu KryminologiiINP PAN.

25 Dane Komendy Głównej Policji ze strony internetowej http://www.policja.pl/portal/pol/4/320/ z dnia 1.07.2007 r. oraz obliczenia własne.

26 Na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości, na stronie internetowej:http://www.ms.gov.pl/statystyki/2004-stat_nieletni.pdf, z dnia 1.07.2007 r.


w tych przestępstwach od lat jest stabilny, zarówno w stosunku doprzestępczości chłopców, jak i dorosłych kobiet27.

Poważny niepokój musi jednak budzić fakt, że w 33% przypad-ków uszkodzenia ciała były poważne. Z drugiej jednak strony, w 60%przestępstw z użyciem przemocy uszkodzenie ciała było nieznacznelub nie było go wcale. Większość bójek jest spowodowanych kon-fliktem trwającym od jakiegoś czasu. Spośród czynów agresywnychprzeszło połowa (54,4%) czynów popełnionych zostało albo z zemsty(14,2%) albo w wyniku kłótni między sprawczynią a ofiarą (40,2%).Jeżeli przestępstwo jest wynikiem konfliktu (najczęściej polegającegona nieporozumieniach między rówieśnicami), to reakcją na czyn po-winno być przede wszystkim wyjaśnienie nieporozumienia, które leżyu podstaw takiego zachowania, a dopiero w dalszej kolejności zastoso-wanie sankcji w stosunku do sprawczyni. Większość tych spraw nadajesię do mediacji i bezwzględnie powinna zostać przekazana do takiegopostępowania.

6. Współsprawcy

Dla przestępczości nastolatków charakterystyczne jest popełnia-nie czynów w grupie. Spośród wszystkich badanych przeze mnie dziew-cząt 43,3% popełniło przestępstwo samodzielnie28, aczkolwiek w tejstatystyce nie zostały ujęte liczne przypadki, gdy sprawczyni nie byław chwili popełnienia czynu całkiem sama. Bardzo często w sklepiepodczas kradzieży towarzyszy jej koleżanka lub koleżanki, które sa-me nie kradną (lub nie zostają złapane), a które o kradzieży wiedzą.Zazwyczaj pobiciom i naruszeniom nietykalności cielesnej towarzyszy„widownia”. Zatem to „samodzielne popełnianie czynów” wcale niejest takie… samodzielne. Moim zdaniem, wielokrotnie sprawczynie sąstymulowane przez obecność osób trzecich, które bądź zachęcają dopopełnienia czynu (zakładając się, prowokując, stanowiąc widownię),

27 Tamże.28 Przeprowadzone w tym samym czasie badania dotyczące całej zbiorowości nielet-

nich, a więc także chłopców, pokazują, że jedna trzecia z nich (a więc ok. 10% mniej niżw przypadku samych dziewcząt) popełniła czyn samodzielnie. (Irena Rzeplińska, Obrazprzestępczości nieletnich…, str. 334).


bądź też wiedzą, że czyn jest popełniany i w żaden sposób nie reagują.Niemal połowa (48,7%) dziewcząt popełnia czyn z koleżankami lubkolegami, z czego 33,6% z jedną koleżanką, a 9,7% z dwiema29. Dziew-częta częściej popełniają czyny z innymi dziewczętami niż z chłopcami.W przypadku przestępstw popełnianych z innymi w 75% osobami to-warzyszącymi były dziewczęta. Stosunkowo rzadko przestępstwa po-pełniane są wspólnie z członkami rodziny. Wśród nich najliczniejszągrupę stanowi rodzeństwo (5% wszystkich przypadków), natomiastreszta rodziny (rodzice, konkubenci rodziców, czy kuzynostwo) stano-wi 2%.

Tabela 2. Współsprawcy czynów popełnionych przez nieletnie dziewczęta

Współsprawcy czynów Liczba nieletnich Odsetek nieletnich

Popełniła czyn bez współsprawców 378 43,3%

Osoba obca (np. koleżanka, kolega) 425 48,7%

Rodzeństwo 39 4,5%

Osoba obca oraz rodzeństwo 4 0,5%

Matka 4 0,5%

Kuzynka 7 0,8%

Osoba obca oraz kuzynka 2 0,2%

Rodzeństwo oraz matka 2 0,2%

Ojciec 1 0,1%

Szwagier 1 0,1%

Matka i ojciec 1 0,1%

Brak danych 9 1,0%

Razem 873 100,0%


Jeżeli przyjrzymy się wiekowi współsprawców, to zobaczymy ten-dencję potwierdzającą tezy stawiane w literaturze30: nastolatki popeł-niają przestępstwa działając wspólnie z rówieśnikami. Spośród współ-

29 W 2000 roku według niepublikowanej statystyki Ministerstwa Sprawiedliwościczyny karalne wspólnie ze współsprawcami popełniło 56,6% nieletnich.

30 Por.: P. Zakrzewski, Współdziałanie w przestępstwie młodocianych i dorosłych z nie-letnimi, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1960; str. 9, za: Anna Kossowska, Andrzej


sprawców zdecydowana większość (69,8%) to osoby w wieku 13–16 lat,a więc rówieśnicy badanych sprawczyń. Z osobami nieco starszymi odsiebie (między 17 a 21 rokiem życia) popełniło czyny ponad 11%sprawczyń, a kolejne 7% z kilkoma osobami w przedziałach wieko-wych 13–16 i 17–21 razem. Jeżeli doliczymy do tego czyny, w którychudział biorą dzieci do 13 roku życia, to okazuje się, że spośród wszyst-kich czynów popełnionych „w towarzystwie” aż 93,7% współsprawcówstanowiły wyłącznie osoby bardzo młode, do 21 roku życia.

7. Pokrzywdzeni

Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że w większo-ści przypadków pokrzywdzony był tylko jeden (89,5%). Jeżeli chodzio relacje łączące sprawcę z ofiarą, to najczęściej pokrzywdzonym by-ła osoba prawna: w 41,4% przypadków sklep, a w 4,4% inna osobaprawna (np. szkoła czy spółdzielnia mieszkaniowa). W przypadku,gdy pokrzywdzonym była osoba fizyczna, w przeważającej mierze byłyto osoby obce, ale znane nieletniemu (koledzy, sąsiedzi) — 26,1%,a następnie nieznajomi — 15,9%. Członkowie rodziny byli pokrzyw-dzeni w 3,1% przypadków. Sporą grupę (niemal 9%) stanowiły tzw.przestępstwa bez ofiar, np. podrabianie dokumentów czy posiadanieśrodków odurzających31.

W przypadkach, gdy pokrzywdzonym była osoba fizyczna, w prze-ważającej mierze byli to rówieśnicy sprawczyń. Osoby powyżej 21 ro-ku życia stanowiły 40,6% ofiar. Byli to właściciele prywatnych, małychsklepików i kiosków handlowych, nauczyciele, starsi członkowie rodzi-ny (np. rodzice), sąsiedzi pokrzywdzeni kradzieżami lub włamaniami.Najliczniejszą grupę pokrzywdzonych (43,9%) stanowiły osoby między13 a 17 rokiem życia. Pokrzywdzonych, którzy nie ukończyli 13 roku

Mościskier, Grupy rówieśników a przestępczość młodzieży, w: Jerzy Jasiński, Kształtowa-nie się przestępczości nieletnich w Polsce w latach 1951–1960 w świetle statystyki sądowej,„Archiwum Kryminologii” 1964, t. II; str. 371.

31 „Przestępstwami bez ofiar” nazywane są takie zachowania, których najczęstszympowodem kryminalizacji nie jest istnienie rzeczywistej ofiary czy naruszenie dóbr praw-nych, ale naruszenie norm moralnych (np. łapownictwo, szpiegostwo, żebractwo, nar-komania czy alkoholizm). (Janina Błachut, Andrzej Gaberle, Krzysztof Krajewski, Kry-minologia, Arche s.c., Gdańsk 2000, str. 428).


Wykres 1. Pokrzywdzeni czynami karalnymi, popełnionymi przez nieletnie dziewczętaw 2000 r.

sklep 42%

osoba obca — znajoma 26%

osoba nieznana 16%

przestępstwo bez ofiar 9%

inna osoba prawna 4%najbliższa rodzina 3%


życia, było 4,1%, a nieco starszych od sprawczyń (między 17 a 20 ro-kiem życia) — 9,1%. Łącznie pokrzywdzonych, którzy nie ukończyli21 lat, było nieco ponad 57%.

8. Miejsce popełnienia czynów

Konsekwencją tego, że większość przestępstw stanowią kradzie-że, jest fakt, iż 45,9% przestępstw jest popełnianych w supermarketachi sklepach; w tych miejscowościach, gdzie są hipermarkety, dziewczę-ta okradają je częściej niż mniejsze sklepy, co wydaje się oczywiste,biorąc pod uwagę większą anonimowość klientów i mniejszą kontrolę.Następnie 18,7% czynów ma miejsce na ulicy lub podwórku, 11,4%w szkole lub bezpośrednim jej otoczeniu, a prawie 11% w mieszkaniu.Pozostałe 13% tworzą takie miejsca jak: parki, działki, klatki schodo-we, dyskoteki i bazary (od 1 do 1,7%), a resztę — pojedyncze przy-padki, gdy czyn ma miejsce np. na dworcu, w salach sportowych i nabasenach, w internatach i placówkach wychowawczych, w piwnicachi środkach transportu.


Wykres 2. Struktura wieku pokrzywdzonych czynami karalnymi popełnionymi przeznieletnie dziewczęta w 2000 r. (w procentach)

4,17,0

12,614,3

10,0 9,1

40,6

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0-12 lat13 lat

14 lat15 lat

16 lat

17-20 lat

powyżej 21 lat


Brakującą do 100% wartość 2,3% stanowią braki danych.

Wykres 3. Miejsce popełnienia czynu karalnego przez nieletnie dziewczęta w 2000 r.

hipermarket, sklep46%

ulica, podwórko 19%

szkoła i otoczenie 11%

mieszkanie 11%

inne 13%


Potwierdzenie znajdują teorie mówiące o tym, że przestępstwasą na ogół popełniane w miejscu zamieszkania. 76% dziewcząt po-


pełniło czyn w tej samej miejscowości, w której mieszkają, a dalsze21,6% — w miejscowości sąsiedniej, do której często przyjeżdżają,np. z powodu nauki. Niecałe 2% czynów ma miejsce w odleglejszychmiejscowościach, na ogół tych, gdzie dziewczęta spędzają wakacje.

Wykres 4. Miejscowość popełnienia czynu karalnego przez nieletnie dziewczętaw 2000 r.

miejscowośćzamieszkania 76%

sąsiednia miejscowość 22%

inna miejscowość 2%


9. Motywy

Ostatnią kwestią, na którą chcę zwrócić uwagę, są motywy, dlaktórych dziewczęta popełniają przestępstwa. W większości przypad-ków (42,2%) uznałam, że sprawczyniom chodziło o zdobycie danej rze-czy. Nie jest to jednak kategoria ścisła. W przypadku kradzieży sklepo-wych (a tego przede wszystkim dotyczy ta motywacja) niezwykle trud-no jest ustalić, czy motywem jest rzeczywiście wyłącznie chęć posiada-nia jakiegoś przedmiotu, czy też „wygłup”, żart, chęć przeżycia przy-gody. Tak więc, gdy sprawczyni wyraźnie mówiła, że chodziło o dowcipczy zabawę, jej motywacja została zakwalifikowana jako żart. Jeśli sa-ma nieletnia takiej motywacji nie podała, kwalifikowałam czyn jakochęć zdobycia przedmiotu. Następnie w 8,2% przypadków motywembyła chęć zdobycia pieniędzy: kwalifikowano tak czyny karalne pole-gające na kradzieży pieniędzy lub te, w których przypadku z akt sprawy


jasno wynikało, że ukradzione przedmioty miały zostać spieniężone.W ponad 10% przypadków motywem podanym przez nieletnią byłanamowa koleżanek. Wreszcie — 5,3% czynów to wynik żartu, zabawy.

Ciekawe jednak wydają się trzy następujące zagadnienia: prze-stępstwa popełniane w wyniku konfliktu, ze względu na solidarnośćz koleżanką oraz popełniane pod wpływem alkoholu. 14,5% czynówpopełnionych zostało albo z zemsty (4,1%) albo w wyniku kłótni mię-dzy sprawczynią a ofiarą (10,4%). Jeżeli przestępstwo jest wynikiemkonfliktu (najczęściej polegającego na nieporozumieniach między ró-wieśnicami), to reakcją na czyn powinno być przede wszystkim wyja-śnienie nieporozumienia, które leży u podstaw takiego zachowania,a dopiero w dalszej kolejności zastosowanie sankcji w stosunku dosprawczyni. Większość tych spraw nadaje się do mediacji i bezwzględ-nie powinna zostać przekazana do takiego postępowania.

Interesujący jest fakt, że 2,6% dziewcząt popełniło czyn wyłącz-nie przez solidarność z koleżanką (np. uderzając inną dziewczynkę,która w jakiś sposób skrzywdziła jej przyjaciółkę). To w sumie nie takdużo, ale jednak jest to już kategoria zauważalna statystycznie. Choćproblem ten omawiałam wcześniej, to jeszcze raz chciałam zwrócićuwagę na fakt, że w świecie nastolatek solidarność w stosunku dogrupy rówieśniczej, przyjaciółek, odgrywa dużą rolę.

I ostatnia warta zastanowienia kwestia: w 2,3% przestępstw je-dyną motywacją, jaką mogłam ustalić, było nadużycie przez nieletniąalkoholu (ciekawe, swoją drogą, że nie narkotyków). Na ogół pod jegowpływem były pobudzone i agresywne, a wtedy dochodziło do pobić,kradzieży i zniszczenia mienia. Nieco ponad 2% to statystycznie niedu-żo, ale samo zjawisko nadużywania przez dziewczęta alkoholu do tegostopnia, że tracą one nad sobą kontrolę, jest niepokojące. Spostrzeże-nie to potwierdzają wyniki badań J. Krawczyka, dotyczące nieletnich,którzy popełnili czyny karalne pod wpływem alkoholu. Ustalił on,że popełniane przez nich przestępstwa miały zdecydowanie bardziejagresywny charakter niż czyny popełniane przez nieletnich z grupykontrolnej (trzeźwych w chwili czynu), a w przestępstwach przeciwkomieniu dominowały kradzieże zuchwałe lub z włamaniem oraz roz-boje32.

32 Jacek Krawczyk, Nieletni sprawcy przestępstw popełnionych pod wpływem alkoholu,„Archiwum Kryminologii” 1992, tom XVIII, str. 209.


Ostatnią dość zauważalną grupę motywacji tworzy 5,5% przy-padków, gdy w ogóle nie dało nie ustalić powodu popełnienia czy-nu. Pozostałe motywy popełnienia przestępstw to chęć posłużeniasię fałszywym dokumentem (1,8%) oraz już pojedyncze przypad-ki, takie jak: chęć zaimponowania, uniknięcia odpowiedzialnościczy samoobrona. Dwanaście dziewcząt (1,5%) popełniło czyny nie-umyślnie.

Wykres 5. Motywy popełnienia czynów karalnych przez nieletnie dziewczęta w 2000 r.

zdobycie danejrzeczy 42%

kłótnia 10%namowa 10%

zdobyciepieniędzy 8%

żart 5%

zemsta4%

solidarnośćz koleżanką3%

alkohol 2%

posłużenie sięfałszywymdokumentem2%

nieumyślnie 2%inne 6%

brak motywu 6%


Motywy popełniania przestępstw przez nieletnie dziewczętaumieszczone w zakładach wychowawczych były przedmiotem badańI. Budrewicz. Nieletnie w wywiadach mówiły, że dopuszczały się czy-nów z takich powodów jak: chęć zysku, namowa kolegów, zły wpływ


rodziny, chęć zaimponowania innym, niemożność zaspokojenia po-trzeb, głupota, a także „dla draki”33.

Dla porównania można przywołać także wyniki badań zbiorowo-ści nieletnich, których sprawy trafiły do sądu w roku 2000 (zarów-no chłopców jak i dziewcząt). Najczęstszym motywem, który wystąpiłprawie w połowie przypadków, była chęć zdobycia pieniędzy bądź rze-czy. Inne przyczyny to: chęć nastraszenia kogoś, działanie w obroniemłodszego, chęć popisania się przed dziewczyną czy kolegami, a takżez zemsty, dla żartu i za namową34.

10. Reakcja sądu na przestępczość nieletnich dziewcząt

Wyniki przeprowadzonych przeze mnie badań spraw nieletnichdziewcząt są niepokojące. Mimo że sąd uznał, iż zdecydowana więk-szość dziewcząt była rzeczywiście sprawczyniami zarzucanych im czy-nów, to jednak prawie 15% spraw w ogóle nie zostało wszczętych,a 32% zostało umorzonych. Tak więc niemal co druga sprawa nie koń-czy się zastosowaniem środków wychowawczych. Postępowania naj-częściej nie są wszczynane ze względu na to, że w stosunku do nieletniejzostał już orzeczony inny środek (co trzecia odmowa wszczęcia), lubdlatego, że sąd uznał, że nie popełniła ona zarzucanego czynu (10%).W przypadku umorzeń powody wyglądają podobnie: 22% spraw zo-stało umorzonych ze względu na zastosowanie innego środka a 20% zewzględu na niepopełnienie czynu przez domniemaną sprawczynię. Są-dy podejmując decyzję o odmowie wszczęcia postępowania dysponująbardzo nikłą wiedzą o nieletniej (najczęściej nie jest przeprowadzonywywiad kuratorski, a informacje pochodzą z pobieżnych ustaleń Po-licji), sąd musi często opierać się na intuicyjnym rozeznaniu sytuacji.Poza dwoma wspomnianymi wyżej powodami niekontynuowania po-stępowania, kolejne to: popełnienie przez nieletnią po raz pierwszyw życiu czynu karalnego, przyznanie się do winy, niesprawianie przez

33 Irena Budrewicz, Środowiskowe uwarunkowania zachowań przestępczych nieletnichdziewcząt, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997, str. 168.

34 Irena Rzeplińska, Obraz przestępczości nieletnich w Polsce w badaniach krymino-logicznych — przed i po transformacji, „Archiwum Kryminologii” 2007, tom XXVIII,str. 335.


dziewczynkę kłopotów wychowawczych oraz prawidłowa sytuacja wy-chowawcza w domu. Zaledwie w 10% spraw, w których odmówionowszczęcia postępowania i w 20% spraw umorzonych, powodem decyzjibyła skrucha okazana przez nieletnią i przeproszenie pokrzywdzonejosoby.

Nie sposób nie zgodzić się z tezą S. Lelentala i H. Maliszewskiej,że: „nie bez znaczenia jest również fakt, że skierowanie sprawy dosądowego postępowania rozpoznawczego podnosi społeczne kosztytego postępowania. Poza tym postawienie nieletniego przed sądem(rozprawa) może w sposób negatywny oddziaływać na psychikę nie-letniego. U jednych może wywoływać psychiczny wstrząs, przerażeniez powodu odpowiedzialności przed sądem. U innych może stać się po-czątkiem swoistego ‘lekceważenia’ wymiaru sprawiedliwości, w szcze-gólności, gdy sprawa kończy się upomnieniem”35. Tak więc decyzjao odmowie wszczęcia postępowania lub umorzeniu powinna być przezsędziego rozważona niezwykle starannie, aby w konsekwencji dzieckonie poczuło się całkowicie zwolnione od odpowiedzialności za swójczyn.

Według wyników przeprowadzonych przeze mnie badań, w sto-sunku do dziewcząt, do których zostały zastosowane środki wycho-wawcze lub poprawcze, orzeczenia przedstawiają się w sposób przed-stawiony w tabeli 3.

Przeprowadzone przeze mnie badania potwierdzają wieloletniąpraktykę orzecznictwa w sprawach nieletnich: najczęściej stosowa-nym środkiem jest upomnienie (49,7%), a następnie środki związanez kontrolą nieletniego (nadzór kuratora — 20,6% oraz nadzór odpo-wiedzialny rodziców — 3,4%). Upomnienie zaś najczęściej jest stoso-wane samoistnie, bez połączenia z innymi środkami, przede wszystkimzobowiązaniami.

Wymienione środki mogą być oczywiście stosowane łącznie (o iletylko nie wykluczają się wzajemnie). Nie ma więc żadnych przeciw-wskazań formalnych, które nie pozwalałyby zastosować np. upomnie-

35 Stefan Lelental, Halina Maliszewska, Zakres orzekania środków przewidzianychprzez ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, w: Bojarski Tadeusz (red.), Postę-powanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych,Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1988, str. 143.


Tabela 3. Rodzaj środków wychowawczych i poprawczych zastosowanych w stosunkudo badanych nieletnich

Zastosowany środek Liczba dziewcząt Odsetek dziewcząt

Ogółem 465 100,0%

Upomnienie 231 49,7%

Zobowiązanie do określonego zachowania 15 3,2%

Upomnienie oraz zobowiązanie do określone-go zachowania 9 1,9%

Nadzór kuratora 96 20,6%

Nadzór kuratora oraz inne zobowiązania 16 3,4%

Nadzór odpowiedzialny rodziców 35 7,5%

Nadzór odpowiedzialny rodziców oraz innezobowiązania 8 1,7%

Umieszczenie w placówce opiekuńczo wycho-wawczej 21 4,5%

Umieszczenie w zakładzie poprawczym 2 0,4%

Zawieszone umieszczenie w zakładzie po-prawczym + inne zobowiązania 4 0,9%

Inne środkia 28 6,0%a „Innymi środkami” były: przymusowe leczenie, przepadek rzeczy, oddanie pod

opiekę ośrodka kuratorskiego oraz kombinacje środków wymienionych w tabeli.

Na podstawie badań własnych.

nia wraz z którymś zobowiązaniem36 z punktu 2 art. 6 ustawy o po-stępowaniu w sprawach nieletnich. Tymczasem w zbadanych przezemnie sprawach takie orzeczenie zapadło w mniej niż 2% przypadków.Biorąc zaś pod uwagę jedynie sprawy, w których doszło do wyda-nia orzeczenia, zobowiązanie do określonego zachowania występuje

36 Art. 6, pkt 2 u.p.n.: „Wobec nieletniego sąd rodzinny może: (…) zobowiązać dookreślonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wy-konania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społecznościlokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczest-niczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lubszkoleniowym, do powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskachlub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wpro-wadzenia się w stan odurzenia”.


samodzielnie lub połączone z innym środkiem w zaledwie 11% przy-padków. W mojej ocenie punkt 2 art. 6 u.p.n. powinien być stosowanyniemal we wszystkich sytuacjach, gdy sąd uznał, że nieletni jest spraw-cą zarzucanego mu czynu. Jakikolwiek środek nie byłby zastosowanyprzez sąd, nie ma żadnych przeciwwskazań, aby dodatkowo sprawcaczynu przeprosił pokrzywdzonego, naprawił wyrządzoną szkodę czywykonał określone prace lub świadczenia na rzecz pokrzywdzonegolub społeczności lokalnej. Zachowania te są bowiem przejawem rze-czywistego wzięcia odpowiedzialności za swój czyn.

Zobowiązania do określonego zachowania mogą być też stosowa-ne do nieletnich, którzy mają już orzeczony inny środek. Wcześniejszezastosowanie innego środka jest najczęstszą przyczyną odmowy wsz-częcia bądź umorzenia postępowania. Sędziowie wydają się wychodzićz założenia, że jeśli dziecko, które ma już orzeczony nadzór kuratora,dokonało np. kradzieży, to nie ma sensu upominanie czy nałożenie in-nego zobowiązania. Wydaje się, że jest to błędne podejście. Zapewnełatwiejsze z punktu widzenia wymiaru sprawiedliwości, ale oddaloneza to od samej idei sprawiedliwości. Umorzenie lub odmowa wszczę-cia sprawy, w przypadku, gdy w stosunku do nieletniego jest stosownyinny środek, jest bardzo czytelnym sygnałem, że dopóki jest się podnadzorem kuratora, wszelkie drobne przestępstwa i wykroczenia ujdąbezkarnie. Zgodnie z art. 3 § 1 u.p.n. „w sprawie nieletniego nale-ży przede wszystkim kierować się jego dobrem, dążąc do osiągnięciakorzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego (…)”.Podejście to oznacza, że środki stosowane w stosunku do nieletniegomuszą mieć przede wszystkim na celu jego wychowanie i nie mogąbyć zbyt surowe. Nie wyklucza to jednak, że od nieletniego będziesię wymagać wzięcia odpowiedzialności za popełniony czyn i podjęciadziałań, mających na celu naprawę wyrządzonych szkód. Właśnie takiepodejście ma rzeczywiście efekt wychowawczy. W przeprowadzonychprzeze mnie badaniach w jednym tylko przypadku sędzia w posta-nowieniu nakazał przeproszenie pokrzywdzonego, ani razu zaś nienakazał pracy na rzecz pokrzywdzonego czy społeczności lokalnej.W ani jednym przypadku nie została zastosowana mediacja międzypokrzywdzonym a nieletnim sprawcą.

Reasumując należy stwierdzić, że przepisy prawne mówiąceo środkach wychowawczych są dobrze skonstruowane, nie wymaga-ją poważniejszych zmian i uzupełnień, a sędziom pozwalają na wy-


dawanie mądrych, wychowawczych wyroków. Niedoskonałość syste-mu wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich przejawia się w praktycestosowania przepisów. Wydaje się, że aby środki wychowawcze byłybardziej efektywne, sędziowie powinni zwrócić uwagę na następującekwestie:

1. Bardziej przemyślane stosowanie postanowień o odmowie wsz-częcia bądź umorzeniu postępowania, poprzedzone zbadaniemdokładnej sytuacji rodzinnej i osobistej nieletniego i połączonemożliwie często z mediacją.

2. Częstsze stosowanie zobowiązań wymienionych w punkcie 2 art. 6ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a w szczególnościzobowiązania do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykona-nia określonych prac na rzecz pokrzywdzonego lub społecznościlokalnej oraz zobowiązania do przeproszenia pokrzywdzonegopołączone z nadzorem kuratora nad sposobem wypełniania tychzobowiązań.

3. Kierowanie się w orzekaniu zasadą, że środki stosowane wobecnieletniego nie muszą być nadmiernie surowe, jednak przedewszystkim powinny skłaniać nieletniego do wzięcia odpowiedzial-ności za popełniony przez siebie czyn karalny i zadośćuczynie-nia za wyrządzoną krzywdę, w szczególności częstsze stosowaniew czasie postępowania, zwłaszcza opiekuńczo-wychowawczego,instytucji mediacji.

4. Wymierzanie środków odpowiadających na potrzeby nieletniegooraz łączenie ze sobą różnych środków.W mojej ocenie jednym z najważniejszych zadań, które stoi przed

rodzicami, pedagogami, a także przed wymiarem sprawiedliwości, jestnauczenie młodzieży odpowiedzialności za podejmowane działania.

Zakończenie

Moim zdaniem, szeroko pojęta prewencja zachowań kryminal-nych nieletnich dziewcząt powinna polegać na:

1. objęciu nastolatek, zwłaszcza pochodzących z biedniejszych ro-dzin, zajęciami dodatkowymi, których celem byłoby nie tylko wy-równywanie szans edukacyjnych, ale także wartościowe zagospo-darowanie wolnego czasu;


2. wprowadzeniu do szkół różnego rodzaju programów edukacyj-nych mających na celu uczenie konstruktywnego rozwiązywaniakonfliktów: sztuki mediacji, argumentacji, negocjacji, wyrażaniauczuć itp.;

3. solidnym prowadzeniu wywiadów środowiskowych i w przypadkuzauważenia dysfunkcji w rodzinie obejmowaniu pomocą nie tylkosamej nieletniej, ale także jej rodziców, ucząc ich nie tylko sztukirozmawiania z dzieckiem i skutecznego podejmowania działańwychowawczych, ale także aktywizacji zawodowej i życiowej;

4. częstszym stosowaniu wobec nieletnich sprawczyń czynów karal-nych środków wychowawczych, których celem jest naprawienieszkody, rozwiązanie konfliktu, wzięcie odpowiedzialności za swójczyn i reintegracja ze społeczeństwem, przede wszystkim zaś in-stytucji mediacji.

Bibliografia

Budrewicz Irena (1997), Środowiskowe uwarunkowania zachowań przestęp-czych nieletnich dziewcząt. Bydgoszcz: Wyższa Szkoła Pedagogicznaw Bydgoszczy.

Jones Stephen (2006), Criminology. Oxford University Press.Kołakowska-Przełomiec Helena, Dobrochna Wójcik (1990), Selekcja nielet-

nich przestępców w sądzie rodzinnym. Ossolineum–Wydawnictwo PAN.Kossowska Anna, Raport z realizacji projektu badawczego 2HO2A 01522

„Obraz przestępczości współczesnej młodzieży (badania typu self-re-port)”. Raport niepublikowany, w posiadaniu Zakładu Kryminologii In-stytutu Nauk Prawnych PAN.

Kossowska Anna, Mościskier Andrzej (1964), Grupy rówieśników a przestęp-czość młodzieży, w: Jerzy Jasiński, Kształtowanie się przestępczości nielet-nich w Polsce w latach 1951–1960 w świetle statystyki sądowej, „ArchiwumKryminologii”, t. II.

Krawczyk Jacek (1992), Nieletni sprawcy przestępstw popełnionych pod wpły-wem alkoholu, „Archiwum Kryminologii”, tom XVIII.

Kunicka Joanna (1935), Wpływ środowiska rodzinnego na stosunek dzieci dokradzieży, „Archiwum Kryminologiczne”, tom II, zeszyt 1–2.

Lelental Stefan, Maliszewska Halina (1988), Zakres orzekania środków prze-widzianych przez ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, w: Tade-usz Bojarski (red.), Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie


środków wychowawczych i poprawczych. Lublin: Uniwersytet Marii Cu-rie-Skłodowskiej.

Mały Rocznik Statystyczny 2006 (2006). Warszawa: Zakład Wydawnictw Staty-stycznych.

Nowak Stefan (1970), Metodologia badań socjologicznych. Warszawa.Pawełczyńska Anna (1964), Przestępczość grup nieletnich. Warszawa: Książka

i Wiedza.Peiper Leon (1936), Komentarz do kodeksu karnego. Kraków: wyd. Leon From-

mem.Raport o stanie prewencji kryminalnej i zadaniach realizowanych w tym zakresie

przez jednostki organizacyjne Policji w 2006 r. (2007). Warszawa: KomendaGłówna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego.

Rdzanek-Piwowar Grażyna (1993), Granice nieletności w polskim prawie kar-nym, „Archiwum Kryminologii”, tom XIX.

Rzeplińska Irena (2007), Obraz przestępczości nieletnich w Polsce w badaniachkryminologicznych — przed i po transformacji, „Archiwum Kryminologii”,tom XXVIII.

Siegel Larry J. (1992), Criminology. Theories, Patterns and Typologies. WestPublishing Company.

Stańdo-Kawecka Barbara (2001), Rozmiary i struktura dewiacyjnych zacho-wań młodzieży, w: Andrzej Gaberle (red.), Przestępczość i zachowaniadewiacyjne dzieci i młodzieży w Krakowie. Zakamycze.

Williams Katherine S. (2004), Criminology. Oxford University Press.Wójcik Dobrochna (1977), Środowisko rodzinne a poziom agresywności

młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. Wrocław–Warszawa–Kraków––Gdańsk: Ossolineum.

Zakrzewski Paweł (1960), Współdziałanie w przestępstwie młodocianych i do-rosłych z nieletnimi. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.

Ź r ó d ł a i n t e r n e t o w e

Eighth United Nations Survey of Crime Trends and Operations of CriminalJustice System, http://www.unodc.org/unodc/crime_cicp_survey_eighth.html z dnia 11.06.2007.

Mały Rocznik Statystyczny 2003, tabl. 3 (65) „Ludność według pozio-mu wykształcenia”, ze strony internetowej: http://www.stat.gov.pl/opracowania_zbiorcze/maly_rocznik_stat/2003/rocznik4/8.gif z dnia09.06.2007.

Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości:http://www.ms.gov.pl/statystyki/2004-stat_nieletni.pdf, z dnia 1.07.2007 r.


Statystyki KGP:http://www.policja.pl/portal/pol/4/320/ z dnia 1.07.2007.http://www.policja.pl/portal/pol/4/306/, z dnia 27.06.2007.

Słowniki, encyklopedie:http://pl.wikipedia.org/wiki/Operat_losowania, z dnia 15.12.2007 r.

Akty prawne:Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich; z dnia 26 października 1982 r.

(Dz.U. 2002, nr 11, poz. 109 — tekst jednolity z późn. zmian.).

Przestępczość nieletnich dziewcząt w świetle wyników badań · (Stefan Nowak, Metodologia...

Documents

Transcript of Przestępczość nieletnich dziewcząt w świetle wyników badań · (Stefan Nowak, Metodologia...