Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

104
BARBARA SKOCZYLAS-STADNIK – ROMAN STELMACH – PRZEMYSŁAW BURCHARDT MAUZOLEUM RYCERSKIEJ RODZINY VON SCHAFFGOTSCH W RASZOWIE MAUSOLEUM DER RITTERFAMILIE VON SCHAFFGOTSCH IN REUSSENDORF/RASZÓW MAUZOLEUM RYTÍŘSKÉ RODINY SCHAFFGOTSCHŮ V RASZOWĚ KAMIENNA GÓRA 2010

description

Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

Transcript of Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

Page 1: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

BARBARA SKOCZYLAS-STADNIK – ROMAN STELMACH – PRZEMYSŁAW BURCHARDT

MAUZOLEUM RYCERSKIEJ RODZINY VON SCHAFFGOTSCH W RASZOWIE

MAUSOLEUM DER RITTERFAMILIE VON SCHAFFGOTSCH IN REUSSENDORF/RASZÓW

MAUZOLEUM RYTÍŘSKÉ RODINY SCHAFFGOTSCHŮ V RASZOWĚ

KAMIENNA GÓRA 2010

Page 2: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

Tekst:Barbara Skoczylas-Stadnik (Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze)

dr Roman Stelmach (Archiwum Państwowe we Wrocławiu)Przemysław Burchardt (Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze)

Zdjęcia:Franciszek Grzywacz (mauzoleum), Przemysław Burchardt (zamek Kreppelhof)

Wykorzystane w publikacji herby rodziny Schaffgotschów pochodzą z opracowania A.Kuzio-Podruckiego pt. „Schaffgotschowie. Zmienne losy śląskiej arystokracji”, Bytom 2007

Tłumaczenie na język czeski i niemiecki:Jana Wojtucka

Korekta tekstu w języku niemieckim:Ullrich Junker i Uwe Stößel

Partnerzy:partner czeski: Obec Bernartice, www.obecbernartice.cz

partner polski: Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze, www.muzeumtkactwa.pl

Pomysłodawcy projektu: Barbara Skoczylas-Stadnik (Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze)

Mieczysław Plata (Urząd Gminy Kamienna Góra)Patryk Straus (Urząd Gminy Kamienna Góra)

Koordynator projektu: Patryk Straus (Urząd Gminy Kamienna Góra)

Projekt okładki:Pracownia Reklam EXPRINT, Kamienna Góra

Skład grafi czny:Agencja Reklamowo-Wydawnicza A.Grzegorczyk

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości lub części niniejszej publikacji niezależnie od zastosowanej techniki (drukarskiej, fotografi cznej, komputerowej itp.)

wymaga pisemnej zgody Gminy Kamienna Góra

Publikacja wydana przez Agencję Reklamowo-Wydawniczą A.Grzegorczykna zlecenie Gminy Kamienna Góra

Urząd Gminy Kamienna GóraAleja Wojska Polskiego 10, 58-400 Kamienna Góra

tel. (75) 744-40-31 do 33, fax.(75) 744-28-57e-mail: [email protected]

www.kamiennagora.kei.pl

Wydanie I

ISBN 978-83-7585-099-4

Projekt pt. Mauzoleum rycerskiej rodziny von Schaffgotsch w Raszowie jest współfi nansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, środków budżetu państwa za pośrednictwem

Euroregionu Nysa oraz środków budżetu gminy Kamienna Góra

Page 3: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

3

Kościół w Raszowie wraz z unikalnym mauzole-um Schaffgotschów jest, obok kompleksu pocysterskiego w Krzeszowie, największym i najcenniejszym zabytkiem w gminie Kamienna Góra. Ten jeden z najpiękniejszych zespołów rzeźby nagrobnej w Polsce zasługuje na zainte-resowanie nie tylko ze strony mieszkańców Raszowa czy naszej gminy, ale również historyków, fotografów, czy przede wszystkim turystów z całej Europy. Bo mauzoleum jest miejscem, które posiada ogromny potencjał historycz-

ny, dzięki któremu może stać się jedną z głównych atrakcji całego regionu Ziemi Ka-miennogórskiej. Jesteśmy przekonani, że projekt pt. „Mauzoleum rycerskiej rodziny von Schaffgotsch” w znacznym stopniu przyczyni się do urzeczywistnienia naszego marzenia i pomoże skutecznie wypromować obiekt, ale i również całą gminę Kamienna Góra. Zapraszam do lektury.

Wójt Gminy Kamienna GóraStanisław Szmajdziński

Widok na Raszów.

Page 4: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

4

SPIS TREŚCI:

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

LINIA SCHAFFGOTSCHÓW Z RASZOWA W ŚWIETLE ZACHOWANYCH ARCHIWALIÓW (dr Roman Stelmach, Archiwum Państwowe we Wrocławiu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

O RENESANSOWYCH NAGROBKACH W RASZOWIE (Barbara Skoczylas-Stadnik, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze) . . . . . . . . . . . . . . . 10

Z DZIEJÓW KAMIENNOGÓRSKIEJ LINII SCHAFFGOTSCHÓW I ICH REZYDENCJI – ZAMKU GRODZTWO – KREPPELHOF (Przemysław Burchardt, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Page 5: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

5

dr Roman StelmachArchiwum Państwowe we Wrocławiu

LINIA SCHAFFGOTSCHÓW Z RASZOWA W ŚWIETLE ZACHOWANYCH ARCHIWALIÓW

Dzieje roduRodzina Schaffgotschów była jedną z najbogatszych i najbardziej znanych na Ślą-

sku, od XIII wieku do 1945 r. Związani głównie z Cieplicami, w swym posiadaniu po-siadali też dobra wokół Gryfowa Śl., Sobieszowa i Lwówka Śl. Ich drobniejsze włości położone były też w innych dzielnicach Dolnego i Górnego Śląska, a także północnych Czech.

Ród wywodził się z Miśni, gdzie protoplaści rodu występowali od początku XIII w. Zamkiem rodowym był Sollgast nad Elsterą. Herbem rodu była owca (Schoff). Ulryk Schoff pojawił się na Górnych i Dolnych Łużycach w II poł. XIII w.

Wbrew tradycji rodzinnej, która wiąże śląskie początki rodu z Gocze Schoff, który przybył na Śląsk w otoczeniu Jadwigi i ks. Henryka Brodatego, ich początki wiążemy z postacią Reinczka, z otoczenia księcia Konrada Garbatego, pana na Żaganiu, w 1289 r. Był on burgrabią w Środzie Śl., a następnie na zamku Hornsberg (?), już w otoczeniu książąt świdnickich i ziębickich. Potomkowie Reinczka występowali na dworach ksią-żąt świdnickich i ziębickich. Z księciem Bolkiem II Małym, panem na Świdnicy i Jawo-rze związani byli Ulryk (1321 – 1382) i Reinczko (1332 – 1360).

Do wielkiej potęgi wyniósł rodzinę Gocze mł., s. Gocze Starszego i Małgorzaty, żyjący w latach 1346/1348 – 1418 r. Odziedziczył dobra wokół Jeleniej Góry, głównie w Kamienicy, pomnożone o zamki Chojnik i Gryf, miasteczka Gryfów Śl. i Mirsk,

Page 6: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

6

burgrabiostwo w Jeleniej Górze, zastaw miasta Kamiennej Góry i wielu wsi. Przekazał cystersom z klasztoru w Krzeszowie prepozyturę w Cieplicach Śl. Z ramienia swojego teścia (po żonie Annie, z czeskiego rodu Dube), piastował stanowisko podstaroście-go księstw wrocławskiego i świdnickiego. Jego potomkowie używali patronimicznego przydomka, co dało początkom nazwiska Schaffgotsch. Gocze Schoff skupił w swym ręku największe posiadłości w księstwie świdnicko-jaworskim.

Po jego śmierci w 1418 r. dobra te uległy na krótki czas podziałowi, na linie z ośrodkami w Kamienicy i w Gryfowie oraz w Chojniku, by połączyć się znów w XVI w. W tym czasie rodzina pozyskała nowy majątek w Podgórzynie. Wieś ta była posa-giem Magdaleny von Zedlitz, żony Hansa Schaffgotscha. W 1592 r. Schaffgotsche ku-pili olbrzymie dobra w Żmigrodzie. Dziedzicem tych dóbr stał się syn Krzysztofa, Hans Ulryk, ur. w 1595 r. Otrzymał on bardzo staranne uniwersyteckie wykształcenie, od-bywał liczne podróże po Europie. Do herbu rodowego dodano koronę książęcą, dzięki małżeństwu z Barbarą Agnieszką, księżną legnicką, córką księcia legnickiego Joachima Fryderyka, zawartemu w 1620 r. Za zasługi w wojnie 30 – letniej, cesarz Ferdynand II nadał mu tytuł „Semperfrei”, jednak został posądzony o kontakty z Albrechtem Wal-lenstreinem i ścięty w 1635 r. w Regensburgu. Na skutek tego ród został pozbawiony majątków – dochody z klucza Gryf przeznaczono na wychowanie dzieci Hansa Ulryka, klucz Chojnik przejęła kamera cesarska, Kowary – hrabia Czernin, Kamienicę – hrabia von Erdroth, a Żmigród w 1641 r. kupił Melchior von Hatzfeldt.

Posiadłości stopniowo wróciły jednak do członków rodu. Pod naciskiem opinii publicznej cesarz Ferdynand II zwrócił Krzysztofowi Leopoldowi Schaffgotschowi klucz Gryf, wkrótce też otrzymał on stanowisko w Urzędzie Śląskim, był też tajnym radcą dworu, szambelanem i podkomorzym, baronem węgierskim, kawalerem orderu Złotego Runa, prezydentem Kamery Śląskiej, a także administratorem księstwa brze-sko – legnicko – wołowskiego i starostą księstwa świdnicko – jaworskiego, a nawet ambasadorem cesarskim w Warszawie. Cesarz zwrócił mu wkrótce klucze Chojnik i Podgórzyn, które powiększono także o nowy klucz Siedlęcin. W 1674 r. z rąk cesarza Leopolda I Krzysztof Leopold otrzymał tytuł „illustris” („Hochgebornen”). Jego syn, Hans Anton ustanowił w dobrach rodzinnych fi deikomis w 1686 r. Fideikomis (zwany też majoratem) mógł przechodzić nie tylko w ręce najstarszego syna, ale także na młod-szych braci, lub młodszych braci ojca, byleby przechodził w ręce osób najbliższych seniorowi rodu. Utrzymał się on do 1919 r. Dobra zostało przekształcone w dobra leśne, pozostające pod opieką i nadzorem państwa.

Po przejściu Śląska pod panowanie pruskie, Hans Nepomucen Gotard Schaff-gotsch odbudował po pożarze pałac w Cieplicach. Król Fryderyk Wilhelm III w 1825 r. podniósł klucz Chojnik do rangi Freies Standesherrschaft, co równało się prawom przy-sługującym księstwom.

Page 7: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

7

ARCHIWUM RODOWE

Archiwum rodowe założono na początku XVIII w. Najdawniejszy układ akt był chronologiczny. Pierwszy układ wydziałów pochodzi z 1792 r. Opracowano wtedy nowy inwentarz, obejmujący akta z XVIII w., ułożone wg trzech działów – 1. gospo-darka i administracja. 2. – rodowe, 3. – różne. Działy I i II podzielono na 19 grup (Titel), każdy obejmował od 1 do 3 fachów. W 1800 r. akta rodowe ułożono alfabetycz-nie. Po 1830 r. uporządkowano cały zespół, łącznie z dokumentami pergaminowymi, ale bez ksiąg. Dokumenty uporządkowano w układzie rzeczowym (nie chronologicz-nym), dzieląc je na 48 grup (fachów), które w XX w. wzrosły do 20. Akta podzielono na 4 działy – sekcje:

2. Akta gospodarcze i administracyjne klucza Chojnik.3. Akta rodowe i korespondencję.4. Akta gospodarcze i administracyjne klucza Gryf.5. Akta gospodarcze i administracyjne klucza Podgórzyn.Sekcje podzielono na fachy, oznaczające ściślejszą grupę akt (górnictwo, młynar-

stwo itp.).Archiwum rodowe Schaffgotschów przechowywane było w budynku Urzędu Ka-

meralnego w Sobieszowie, dokumenty w bibliotece w Cieplicach, aż do 1946 r. W grud-niu tego roku akta, a w czerwcu 1949 r. dokumenty przewiezione zostały do Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Tu, od 1947 r. rozpoczęto prace porządkowe nad całą spuścizną rękopiśmienną rodu, które to prace trwały do 1949 r. Prowadzili je zasłużeni wtedy wrocławscy archiwiści – St. Michalkiewicz, J. Pasławska, A. Stasiak i J. Domań-ski. Akta i księgi bez sygnatur porządkowano do 1955 r., wyodrębniono wtedy także akta leśne, księgi gospodarcze klucza Gryf, Chojnik, Podgórzyn, majątku Siedlęcin, Cieplic, odrębnie akta uzdrowiska w Cieplicach, akta ze Świeradowa Zdroju, księgi kasowe, akta i księgi Urzędu Kameralnego.

Obecnie akta zachowane są w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Zespół liczy obecnie 32.350 j. a., co stanowi 722,5 mb akt. Cały zespól jest opracowa-ny. Pomocami w korzystaniu z niego są zachowane w dobrym stanie dawne inwentarze niemieckie, sporządzone w XIX i XX w., oraz inwentarze kartkowe i książkowe spo-rządzone przez archiwistów wrocławskich po 1945 r. Bardzo skomplikowany układ inwentarzy jest obecnie opracowywany na nowo, a zespół wpisywany jest w bazę in-formatyczną SEZAM zainstalowaną w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Opra-cowuje go D. Żygadło.

Page 8: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

8

Na tak olbrzymi zespół składają się:6. Dokumenty pergaminowe i papierowe w ilości 1145 j. a., z których najstarszy

pochodzi z 1312, najmłodszy zaś z 1935 r.7. 30.250 jednostek aktowych i ksiąg, zgrupowanych w następujących częś-

ciach: – dominium Siedlęcin (1653 – 1924), – klucz Podgórzyn (1638 – 1928),– dominium Cieplice (1765 – 1945),– klucz Chojnik (1545 – 1944),– uzdrowisko Cieplice Zdrój (1797 – 1945),– akta procesowe (1695 – 1942),– Urząd Kameralny (1602 – 1945),– dominium Sobieszów (1769 – 1941),– uzdrowisko Świeradów (1814 – 1944),– Kasa Główna (1738 – 1945),– Akta generalia (1812 – 1945),– dominium Gryf (1619 – 1945),– dominium Chojnik (1404 – 1945),– dominium Podgórzyn (1639 – 1945), – akta leśne (1711 – 1923),– policja dominialna (1802 – 1875),– akta gruntowe (1792 – 1944),– akta kościołów i szkół (1312 – 1945),– dominium Gryf (1619 – 1927),– Acta publica (1526 – 1740),– akta budowlane (1899 – 1944),– akta zamku w Cieplicach 91403 – 1901).3. Dział zawierający 955 map, z okresu 1710 – 1944. Są tu zachowane mapy to-

pografi czne, plany katastralne, plany rewirów leśnych, wodociągów, sieci kanalizacyj-nych, stawów, zbiorników, linii kolejowych, mostów, dróg, plany sytuacyjne oraz ry-sunki budowlane budynków zdrojowych w Cieplicach i Świeradowie.

Page 9: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

9

RASZÓW (REUSSENDORF)

Raszów to wieś w obecnym powiecie kamiennogórskim. Wzmiankowany od poł. XVI w. został założony przez Hansa I (+ 1565), radcę cesarskiego, od 1534 r. kanclerza księstwa świdnicko – jaworskiego. Przed 1508 r. rozpoczął on budowę zamku zwane-go Grodztwo w pobliżu Kamiennej Góry, a w pobliskim Raszowie kościoła pod we-zwaniem Najświętszej Marii Panny (ok. 1527 r.). Po śmierci poświęcono mu epitafi um we wrocławskim kościele św. Elżbiety. W wyniku testamentu podzielił dobra między swoich synów – Hans II przejął Raszów, a młodszy brat Ulryk – zamek Grodztwo. Po śmierci tego ostatniego, w 1561 r., zamek ten przypadł Hansowi II, kanclerzowi księstwa świdnicko – jaworskiego, zm. w 1572 r. Podobnie jak ojciec, został pochowa-ny w kaplicy rodowej w Raszowie. W renesansowych tumbach grobowych spoczywają Hans I, żoną Salomeą Nimptscgh (+ 1567), a obok niego – Hans II i jego małżonka Małgorzata Hochberg (+ 1621).

Hans II też pozostawił 2 synów, między których podzielił majątek – starszy Hans III Krzysztof zatrzymał Grodztwo, a młodszy Henryk – Raszów. Hans III był studentem uniwersytetów w Padwie, Bolonii i w Sienie. Miał 3 synów – Grodztwo znalazło się w rękach Ferdynanda. Natomiast Raszów pozostał w rękach Henryka Schaffgotscha, zm. w 1621 r. Wieś ta była także we władaniu jego syna Gotfryda Henryka w 1617 r.

Słowniki miejscowości, wydane przez niemieckich badaczy w XIX w. przy opisie Raszowa nie podają, że był on wtedy własnością Schaffgotschów, może został przez nich utracony po śmierci bezdzietnego Henryka Schaffgotscha w 1621 r. Dalsze losy wsi wymagają jednak podjęcia dogłębnych badań w zasobie archiwów nie tylko ślą-skich. Zachowana baza źródłowa rodu Schaffgotschów dotyczy głównie linii cieplickiej i gryfowskiej. Natomiast archiwalia dotyczące rejonu Kamiennej Góry były przecho-wywane w tym mieście, może w zamku Grodztwo? Na skutek licznych kataklizmów, głównie pożarów, uległy one całkowitemu zniszczeniu.

Page 10: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

10

Barbara Skoczylas-Stadnik Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze

O RENESANSOWYCH NAGROBKACH W RASZOWIE

Raszów po raz pierwszy wymieniany jest w dokumentach w roku 1287, jako wieś założona przez księcia Bolka I de Ruzendorf und hoger. „Rysin-dorf” wzmiankowany jest także w spisie podatkowym na rzecz biskupa wrocławskiego w roku 1305.1 W XV stuleciu wieś należała do rodziny von Czettritz. W 1547 wymieniani są właściciele wsi Siegmund i Christoph von Czettritz. W roku 1654 dobra przeszły w ręce Anny von Schliebitz i Georga Heinricha von Schindel. Właścicielem Górnego i Dolnego Raszo-wa był Carl Sigismund von Zedlitz, pierwszy radny powiatu.2 Później te dobra nadal należały do rodu von Zeidlitz. Adam Gotthard v. Hündemann był właścicielem Dol-nego Raszowa w 3 ćw. XVII stulecia.3 Około roku 1785 gospodarzył tu nadporucznik Eikstadt. Wiadomo, że baron Philipp Gustav Wedig von Eickstedt ( 1745-1798)4, właś-ciciel Dolnego i Górnego Raszowa, sprzedał tę posiadłość za 60 000 talarów hrabiemu Heinrichowi von Königsdorf.5 Pod koniec XVIII wieku wieś miała dwa folwarki, trzy młyny, dwie bielarnie i 661 mieszkańców.6W 1825 właścicielem wsi był radca Celinger z Berlina.7 W 1830 roku kupił Raszów Anton hrabia zu Stolberg-Wernigerode, który przyłączył wieś do ordynacji „Grodztwo” (Kreppelhof – w Kamiennej Górze).8 W XIX stuleciu w Raszowie funkcjonowała kopalnia pirytu, Gustav- Grube.9 Raszów posiadał siedem kopalni węgla kamiennego.10 W roku 1870 Raszów nadal był w rękach rodziny Stolberg-Wernigerode. Dobrami zarządzał Eberhardt hrabia zu Stolberg-Wernigero-

1 Neuling H., Schlesiens Kirchorte und Imre kirchliche Stiftungen bis zum Ausgange des mittelalters, Breslau 1902, s. 258. 2 Schlesische Instanzien-notitz Oder das ist lebende Schlesien, des 1780 sten Jahres, Breslau 1780, s. 28.3 Patrz inskrypcja na epitafi um Adama G. von Hündemanna w mauzoleum w Baszowie. 4 Eickstedt C.A.L., Familienbuch des dynastischen Geschlechts der von Eickstedt in Türingen, Pommern, der Marken und Schlesien, Ratibor 1860, s. 265.5 Schlesiche Provinzialblätter, Bd 26, VII-XII 1797, s. 177.6 Zimmermann F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd 5, Brieg 1785, s. 115.7 Słownik geografi i turystycznej Sudetów, Rudawy Janowickie, red. M. Staffa, Wrocław 1998, s. 241.8 Ibidem, s. 241.9 Knie I. G., Neuster Zustand Schlesiens. Ein geographisch=statistisches Handbuch in gedrängter Kürze und aus Original=Quellen bearbeitet für Schlesiens Jugend, und Freunde der Länderkunde, 2. Aufl age, Breslau 1838, s. 81.10 Ibidem, s. 43.

Page 11: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

11

de, nadprezydent Prowincji Śląskiej we Wrocławiu.11 Dziesięć lat później w Raszowie funkcjonowało 14. tkaczy lnu i 12. tkaczy bawełny.

Cennym zabytkiem Raszowa jest kościół fi lialny p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P., wzmiankowany w 1305 roku. Obecna budowla została wzniesiona i wyposa-żona w 2. połowie XV wieku. Jest to kościół jednonawowy z czteroprzęsłowym sklepie-niem krzyżowym, z wieżą na planie kwadratu, umieszczoną na osi. Cennymi detalami architektonicznymi są dwa portale z piaskowca. Jeden z nich jest późnogotycki, ostro-łukowy, obramowany profi lem uskokowym w połowie XVII stulecia. Drugi z 1. połowy XVI, renesansowy, zwieńczony półkolistym gzymsem posiada ślady inskrypcji.

Kościół katolicki 5 II 1654 przejęli ewangelicy, w tej świątyni wygłoszono pierw-sze na Ziemi Kamiennogórskiej kazanie według nauki Marcina Lutra. Reformacja w tym czasie ogarniała prawie cały Śląsk.12

Już w 1535 roku książę legnicki Fry-deryk II opublikował „Porządek sakramen-talny”, rozpoczynając otwarcie reformę wyznaniową w swoim księstwie. W 1539 książę uznał ofi cjalnie wyznanie ewange-licko-augsburskie, a w 1542 opublikował porządek kościelny, katechizm i instrukcję wizytacyjną. Ten fakt oznaczał wprowa-dzenie ewangelickiej administracji koś-cielnej w księstwie legnickim i brzeskim, obowiązek katechizacji według nauki Lutra i słuchania kazań niedzielnych.13

Już w 1549 kapituła katedralna we Wrocławiu stwierdziła, że w diecezji jest tylko 50 kościołów z katolickim pro-boszczem.14

W XVII stuleciu uzupełniono wypo-sażenie świątyni. Z tego czasu pochodzi interesująca chrzcielnica z żelaza, ze śla-

11 Słownik geografi i …, s. 241.12 Harasimowicz J., Śląski luteranizm wieku reformacji-próba charakterystyki, Sobótka Nr 4, 1984, s. 493.13 Ibidem, s. 501.14 Ibidem, s. 495.

Chrzcielnica, XVII, żelazo kute, polichromowane

Page 12: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

12

dami polichromii, restaurowana w 1897 przez proboszcza Puschmanna z Kamiennej Góry.15

W XVIII i XIX stuleciu kościół przebudowywano. Najistotniejszą zmianę bryły budowli wprowadzono w 1577 roku, dobudowując od strony południowej prostokątne mauzoleum Schaffgotschów, otwarte do wnętrza świątyni.

MAUZOLEUM

W mauzoleum w Raszowie występuje kilka typów nagrobków renesansowych. Najbardziej reprezentacyjne i okazałe są nagrobki tumbowe oraz rozbudowany mar-murowy nagrobek rycerza ze stojąca fi gurą. Epitafi a kobiet zmarłych w różnym wieku są interesującym przykładem mody damskiej końca XVI i 1 ćw. XVII stulecia, świad-czącym o szerokich kontaktach towarzyskich, wytworności dam i podążaniu za no-wościami. Najwięcej jest epitafi ów dziecięcych, które w najmniejszym stopniu ulegały przekształceniom stylowym. Ozdobne nagrobki miały utrwalić dobrą pamięć o zacnych 15 Na spodzie przykrywy, na błękitnym tle, umieszczony jest czarny napis o gotyckim kroju liter tekst: „Renovirt/ 1897/ durch / Pfarrer Puschmann/ Landeshut/.”

Wnętrze mauzoleum, kościół fi lialny w Raszowie

Page 13: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

13

i szlachetnie urodzonych osobach, przyczyniały się do zachowania dobrego imienia zmarłych, których życie było świadectwem postawy ewangelicznej. W społeczeństwie pojawiło się dążenie do pozostawienia po sobie pamiątki w postaci pomnika nagrobne-go, manifestującego przynależność konfesyjną, które przyczyniło się do ukształtowa-nia ideowej i artystycznej odrębności sztuki protestanckiej. Epitafi a i nagrobki stały się obrazowym wyznaniem wiary. Na Śląsku występowały różne typy nagrobków w okre-sie 1520-1650, m.in. tumbowy, portretowy, przyścienny z postacią stojącą, przyścienny z postacią klęczącą, heraldyczno-inskrypcyjny.16 Od połowy XVI stulecia w kompozycji nagrobków wprowadzono dekoracyjne elementy architektoniczne, które nadały formie monumentalny wyraz. Śląskie epitafi a i nagrobki z lat 50 i 60 XVI stulecia powstawały pod wpływem, bezpośrednich lub pośrednich inspiracji, włoskiego renesansu. Na Śląsk przyszły nowe prądy z Saksonii, która czerpała wzory z Italii. Ten fakt był niezwykle istot-ny dla ukształtowania nowego oblicza sztuki śląskiej w tym czasie. Od lat 60 XVI wieku widoczne są na Śląsku wpływy niderlandzkiego renesansu i manieryzmu. Wejście Śląska w zasięg oddziaływania sztuki niderlandzkiej wiązało się ściśle z ofi cjalnym przyjęciem wyznania ewangelicko-augsburskiego. Ukształtowała się pomnikowa funkcja epitafi um zawierająca elementy wanitatywne (czaszka, klepsydra, gasnąca świeca lub pochodnia), eschatologiczne (anioły), chrystologiczno konfesyjne (pelikany, delfi ny, fi gury Chrystusa walczącego ze smokiem, fi gura Zmartwychwstałego Chrystusa, Ukrzyżowanie).17

ZESPÓŁ RENESANSOWYCH NAGROBKÓW W RASZOWIE

Centralne miejsce w mauzoleum zajmują dwie tumby z nagrobkami dwóch par małżeńskich z rodziny Schafgotschów. Zastosowano w tym rozwiązaniu kompozy-cyjnym dobrze znany schemat gotyckiego nagrobka. Wprowadzono modne w okre-sie renesansu stroje, ale typ ułożenia fi gur pozostał bez zmian. Najciekawsze są sceny w płycinach tumby, ponieważ są realizacją w nowym, renesansowym stylu. W tym nagrobku zmarli mają strój renesansowy. Twarze mają charakter portretowy i przedsta-wiają zmarłych jak we śnie, ponieważ mają nadzieję na życie wieczne.

Na ścianach tumby umieszczono płaskorzeźby: Stworzenie Ewy, Grzech pierwo-rodny, Gniew Boży i Wypędzenie z raju.18

16 Harasimowicz J., Mors janua Vita, Wrocław 1992, s. 15.17 Ibidem, s. 24.18 Zlat M., Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu, [W:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968, s. 29.

Page 14: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

14

Pierwszy nagrobek na tumbie, wykonany z piaskowca, poświęcony jest pamię-ci Hansa I Schof Gotscha, zmarłego w 1565 i jego małżonki Salome z domu von Nimptsch, zmarłej w 1567. Nagrobek jest wytworem sztuki renesansowej, lecz moc-no osadzonej jeszcze w tradycji sztuki gotyckiej. Typ nagrobka na tumbie pojawił się we Francji w XIII stuleciu i był dość popularny w Europie aż do czasów nowożytnych.19

Rozkwit sztuki epitafi jnej nastąpił w okresie renesansu i manieryzmu. Renesans czer-pał inspiracje z tradycji gotyku. W plastyce nagrobkowej doby renesansu, inspiro-wanej rozwiązaniami gotyckiej sztuki nagrobkowej, występowały symbole zwierzę-ce, umieszczane u stóp zmarłego, często był to lew lub pies. Lew był odczytywany jako symbol cnoty męstwa, a pies wierności.20 Zgodnie ze średniowieczną jeszcze tradycją u stóp postaci umieszczono dwie fi gury lwów jako symbol wierności i siły, nowatorski jest tylko sposób przedstawienia lwów, stykających się zadami oraz ich przesadna, dominująca wielkość. Wyraźnie widać tradycjonalizm w wyborze typu nagrobka tumbowego i w traktowaniu fi gur zmarłych par małżeńskich Schaffgo-tschów w Raszowie.21

19 Cieński T., Z symboliki ikonografi cznej śląskich nagrobków piastowskich XIV w. cz. II, Rocznik Sztuki Śląskiej I, 1950, s. 48.20 Ibidem, s. 48.21 Zlat M., op. cit., s. 28.

Nagrobek Hansa I Schafgotscha i małżonki Salomei z domu Nimptsch, lwy pod stopami zmarłych są trady-cyjnym motywem stosowanym w gotyckiej sztuce sepulkralnej, symbolizują moc i władzę

Page 15: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

15

Początkowo w nagrobkach tego typu fi gury zmarłych ułożone były na jednej pły-cie. W 2 połowie XVI wieku każda z fi gur małżonków leży na osobnej płycie.22 Typ przedstawienia postaci jest tradycyjny, statyczny, pod głową maja duże poduszki, a fi -gury mają wydłużone proporcje. Salome ma czepiec typu kołpak, podkreślający asce-tyczny wygląd.23 Pod czepcem chustę osłaniającą głowę i szyję oraz dolną część twarzy, zwaną podwiką, charakterystyczną dla stroju kobiet zamężnych, stosowaną od średnio-wiecza do XVII wieku.24 Z długiego płaszcza, w formie trapezu wyłaniają się tylko jej skrzyżowane dłonie. Dolną część płaszcza zdobi szeroka bordiura oraz kartusz z her-bem von Nimptsch. Hans I ubrany jest w szubę i czapkę typu kołpak. Wizerunek osób zmarłych pozbawiony jest treści wanitatywnych i religijnych.

Ściany tumby ozdobiono inskrypcjami epitafi jnymi oraz scenami ze Starego Te-stamentu. Na uwagę zasługuje oryginalna kompozycja przedstawień, ujęcie propor-cji postaci, odważne i swobodne przedstawienie aktu na nagrobku, sposób opraco-22 Kwaśniewski A., Mistrz GM i jego warsztat. Przyczynek do dziejów sztuki sepulkralnej na Śląsku w drugiej połowie XVI wieku, [W:] O sztuce sepulkralnej na Śląsku. Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 25-26 października 1996 roku, Wrocław 1997, s. 75.23 Gutkowska- Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa- Kraków 1968, s. 365.24 Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., Za modą przez wieki. Ubiory z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2003, s. 115.

Bóg Ojciec stwórca człowieka, Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę, Księga Ro-dzaju 2, 22, dekoracja tumby nagrobka Hansa I Schafgotscha i małżonki Salomei z domu Nimptsch, piasko-wiec, ok. 1567

Page 16: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

16

wania detalu. Scena stworzenia Ewy wskazuje moc i wolę Bożą, od której wszystko zależy.

Bóg jest kreatorem dobra, które daje człowiekowi. Człowiek nie wypełnia na-kazów Bożych, popełnia grzech, łamie prawo dane przez Stwórcę.25 Sam skazuje się na gniew Boży. Bóg Ojciec, zgodnie z nauką Lutra, przedstawiany jest jako starzec.26 Bóg Ojciec przedstawiony jest w stożkowatej tiarze, przypominającej koronę królów asyryjskich.27 „Bóg jest Ojcem.” Mt 6,9 , ale „Bóg jest miłosierny i łaskawy, bardzo cierpliwy i pełen dobroci.”J 3, 16-13

Nagrobek ze scenami biblijnymi jest dla żyjących przesłaniem i nauką o rzeczach ostatecznych. Ma wzbudzić refl eksję i skłonić do myślenia o życiu wiecznym.

Sceny ze Starego Testamentu były często stosowane przez protestantów i były bar-dziej pożądane ze względu na odrzucenie średniowiecznej tematyki hagiografi cznej.28

25 Harasimowicz J., Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej reformacji (1520-1650), Wrocław 1986, s. 72, 89, 136. 26 Ibidem, s. 27.27 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 34-35.28 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 31.

Grzech pierworodny i Gniew Boga „W pocie oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty, bo prochem jesteś i w proch się obrócisz” Księga Rodzaju 3, 19, nagrobek Hansa I i małżonki Salomei z domu Nimptsch, piaskowiec, po 1565

Page 17: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

17

Najczęściej sięgano po tematy z Księgi Rodzaju, jak w tym przypadku.29 Wybrane sceny biblijne zawierają przesłanie jakie niesie podstawowa doktryna reformacji, że wierni otrzymują „Usprawiedliwienie mocą wiary.”30

Nagrobek tej pary małżeńskiej ma imponujące wymiary 215 x 170.31 Został wy-konany po śmierci Hansa I, pana na Chojniku, Kreppelhofi e i Raszowie. Nie znamy dziś odpowiedzi na pytanie czy inicjatorem formy nagrobka był Hans I, czy też jego małżonka Salomea, która zamówiła dzieło w renomowanej pracowni kamieniarskiej. Artysta zastosował renesansowe elementy ornamentalne rodem italskich wzorników. Typy ornamentu w jednym nagrobku, a nawet na jednym boku tumby różnią się od sie-bie, co może sugerować, że każdy element jest dziełem innego rzeźbiarza tej samej pra-cowni, ponieważ realizowali wiele zamówień i specjalizacja była wskazana ze względu na szybkie tempo pracy.32 Przypuszczalnie twórców nagrobków należy wskazać wśród

29 Ibidem, s. 31.30 Ibidem, s. 40.31 Jankowska K., Renesansowe nagrobki Schaffgotschów w kaplicy grobowej przy kościele w Raszowie, Wrocław 1986, msp B IHSz UWr, s. 13.32 Kwaśniewski A., op. cit., s. 78.

Wypędzenie z raju, Księga Rodzaju 3,24, W centrum kompozycji umieszczona jest palma, symbol nieza-chwianej wiary w Boga, która jest do Zbawienia niezbędna, nagrobek Hansa I i małżonki Salomei z domu Nimptsch, piaskowiec, po 1565

Page 18: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

18

rzeźbiarzy zatrudnionych przez Schafgotschów przy przebudowie zamku Kreppelhof w Kamiennej Górze.33

Inskrypcja poświęcona pamięci Hansa I von Schafgotsch” IM …..IOR DEN TAG…/TAGE DEN 5 …IEN/ 1565 IARES IST DER ED/LE

GESTRENGE RITTER/ HERR HANS SCHOF GOTSCH/ GENANDT VOM KINAST AVF KREPPELHOF DER ELDER/ ROM: KA: AVCH ZV HVNGARN VND BEHEMEN KONIGL. MAIES. RATH VND DER FVRS/TENTVN DER SCHWEID/ NITZ VND IHA-VER/ CANTZLEIS IN GOT SELIGLICHENT SCHLAFEN/ DER GOT GENEDIG VND / BARMHERZIG SIEH. AMEN.”

(„W dzień (…) roku 1565 zasnął w Bogu szlachetny pan Hans Schof Gotsche zwany, z Chojnika i na Grodźctwie, radca cesarza rzymskiego i radca króla węgierskie-go i czeskiego oraz kanclerz księstwa świdnicko jaworskiego . Niech Bóg będzie ła-skawy i miłosierny. Amen.”) Hansa I (+ 1565), radcę cesarskiego, od 1534 r. kanclerza księstwa świdnicko-jaworskiego.34

33 Jankowska K., op. cit., s. 6. 34 A. Kuzio – Podrucki, op. cit., s. 101 nn., tablica genealogiczna (luźna). W zasobie dokumentów rodowych zachowały się dwa oryginały spisane na pergaminie, z których wiadomo, że 25 II 1556 Hans I, zapisał swoje posiadłości żonie Małgorzacie von Zedlitz, a Małgorzata swoje dobra rodowe zapisała mężowi 3 III 1559, za Stelmach R., Linia Schafgo-tschów z Raszowa w świetle zachowanych archiwaliów, s. 5.

Inskrypcja poświęcona pamięci Salome z domu Nimptsch, nagrobek małżonków von Schafgotsch, piasko-wiec, ok. 1567

Page 19: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

19

Inskrypcja poświęcona pamięci Salome:„IM IAR 1567 DEN 5/ TAG NOVEMBRIS IST IN /EDLE TVGENT REICHE/

FRAW SALOME GEBOR/ NE NIMPTSHIN VON / PITTERWICZ FRAW AVF/ KREP-PELHOF DES ED/ LEN GESTRENGEN RIT/ TERS HERR HANSEN/ GOTSCHEN DES ELDF N/ EHLICHE HAVSFRAW IN GOT SELIGLICHENT/ SCHLAFFEN DER GOT /GENEDIG VND BARMHERCZIG SEI. AMEN.”

(„W roku 1567 dnia 5 listopada zasnęła w Bogu szlachetna i cnotliwa Salomea z domu Nimptsch von Pitterwitz, pani na Grodźctwie, małżonka szlachetnego, dostoj-nego rycerza pana Hansa Gotscha. Niech Bóg będzie łaskawy i miłosierny. Amen”).

Pewne analogie typu przedstawienia małżonków odnajdujemy w nagrobku księcia Jana Podiebrada i żony Krystyny w Oleśnicy w kościele zamkowym z 1557 (dwie płyty, poduszki, tumba), lwy ustawione tyłem, ale się nie dotykają.35 Ponadto pewne podo-bieństwa można odnaleźć w nagrobkach znajdujących się w Marciszowie.

Hans II zmarł w 1572 roku, a jego małżonka Margaretha von Hochberg w 1574 roku.36 Nagrobek Hansa II Schaffgotscha (zm. 1572) i Margarethy jest nowo-cześniejszym rozwiązaniem, powstał ok. 1574.37

35 Zlat M., op.cit., il. 4 i il. 6, il. 9.36 Kwaśniewski A., op. cit., s. 75, fotografi a nagrobka.37 Zlat M., op. cit., il. 7, il. 8.

Nagrobek Hansa II von Schafgotscha i małżonki Margarethy z domu Hochberg, mistrz G.M., piaskowiec, ok. 1572-1574

Page 20: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

20

Mężczyzna przedstawiony jest z odkrytą głową, w ozdobnej zbroi płytowej. Twarz zawiera rysy portretowe. Dekoracje ornamentalne na powierzchni zbroi imponują wy-szukanym rysunkiem ornamentu, precyzją i artyzmem wykonania. Element mody mę-skiej, wydatna braguette (saczek)38, eksponująca atrybuty męskości, pozostała w modzie do końca XVI wieku i wywodzi się z czasów mody na zbroję płytową, która posiadała specjalną osłonę skórzaną.39

Tego rodzaju zbroja była kosztowna i ekskluzywna, mogła więc należeć do kogoś równie wyjątkowego i ważnego w hierarchii społecznej. Taką postacią był kanclerz księstwa świdnicko-jaworskiego, Hans II Schafgotsch. Sylwetka rycerza jest dostojna i monumentalna, demonstruje znaczenie i status społeczny zmarłego. Nagrobek przed-stawiony w okazałej formie, oddającej jego doczesną pozycję społeczną, pełnił rolę prezentacji zmarłego. 40

Inskrypcje ku pamięci zmarłych małżonków zawarte są w oddzielnych płycinach na ścianie tumby.

38 Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2003, s. 188.39 Ibidem, s. 189.40 Harasimowicz J., Mors…, s. 46.

Hans II Schof Gotsch i jego małżonka Margaretha z domu Hochberg klęczą pod krzyżem w pozie wieczystej adoracji. Jest to wyznanie wiary rodów, które przyjęły naukę Lutra. Herby małżonków umieszczone na tum-bie przypominają jak zacne pochowano tu osoby ze znakomitych rodów

Page 21: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

21

Inskrypcja upamiętniająca Hansa II von Schafotsch:„IM 1572 IOR DEN 22 MAII IST IN / GOT VERSCHIDEN DER EDLE GESTRENG/

EHRNVESTE VND WOLBENAMBTE HER/ HANS SCHOFGOTSCHE GENAND VOM/ KINAST AVF KREPPELHOF DER FVRSTETHVMBER SCHWEIDNICZ VND IAVER CANCZLER DEM GOT GNEDIG SEY.”( W 1572 roku dnia 22 maja odszedł do Boga szlachetny i szanowany Pan Hans Schofgotsche, zwany z Chojnika, na Kreppelhofi e, kan-clerz księstwa świdnicko-jaworskiego. Niech Bóg będzie łaskawy. Amen.”) Pod inskryp-cją artysta umieścił swój gmerk G.M. i znak kamieniarski między inicjałami.

Płycina z inskrypcją dotyczy małżonki Hansa II: „/ IM 15 IOR DEN/ IST IN GOT VORSCHIEDE DIE/ EDLE WOLEHRENT TVGENT/ REICHE FRAV MARGA-RETA/ GEBORNE HVBRIGEN VOM/ FVRSTENSTEIN HERN/ HANSEN GOTSCHE CANZLER/ EHLICHT HAVSFRAV DER/ GOT GNEDIG SEY/.” ( „W 15___roku dnia ___ odeszła do Boga bardzo cnotliwa i szlachetna pani Margaretha z domu Hubrigen z Książa, pana Hansa Gotsche kanclerza szlachetna małżonka. Boże, bądź łaskawy”). Na uwagę zasługuje zastosowana tu forma imienia Hans „HANSEN”, może bliska wer-sji niderlandzkiej?

Herby przodków Hansa II von Schafgotsch i Margarethy z domu Hochberg uzasadniają obecność tak okaza-łego nagrobka w mauzoleum, mistrz G.M., piaskowiec, Raszów

Page 22: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

22

W płycinach tumby małżonkowie klęczący pod krzyżem przedstawieni są jeszcze raz.41 Pod krzyżem klęczy Hans II i Margaretha, jako wyznawcy nauki Lutra, którzy wierzą, że usprawiedliwienie dokonało się na krzyżu przez Zmartwychwstanie. Rz 4,25 „Jezus został wydany za grzechy nasze i wzbudzony z martwych dla Usprawiedliwienia naszego.” „Albowiem łaską zbawieni jesteście przez wiarę i to nie z was, Boży to dar.” Ef 2,8.

Brak daty śmierci Margarethy Schafgotsch na nagrobku świadczy, że to przypusz-czalnie ona zamówiła nagrobek po śmierci małżonka. A po jej śmierci nie zadbano, aby dopisać datę – 1574.

Na tumbie, po stronie rycerza umieszczono płyciny z herbami przodków jego rodu: von Schaffgotsch (cztery słupy czerwonej barwy na srebrnej tarczy), u dołu von Zedlitz (trójkątna sprzączka do pasa srebrna z zapięciem w prawo, na czerwonym polu) i von Warnsdorf (złota sześcioramienna gwiazda nad srebrnym księżycem na błękit-nym polu). Po prawej von Nimptsch ( pół koziorożca czarnej barwy na srebrnym polu i pół ryby srebrnej barwy na czarnym polu, na tarczy dwudzielnej w pas) i von Seher -Thoss (gałąź z dwoma sękami po jednej stronie i jednym sękiem po drugiej stronie). U dołu von Stosch (dwie srebrne, symetrycznie splecione łodygi z sercowatym liściem na czerwonym tle) i von Mulheim (tarcza dwudzielna w słup, po lewej dwa koła zębate podzielone na cztery, po prawej pół orła, klejnot sześć piór i koło zębate).

Zwiastowanie Słowa Bożego jest zawsze skuteczne, więc scena biblijna na nagrob-ku ewangelizuje, przypomina o nieustannym dążeniu do świętości. Objawem tej świę-tości jest miłość w rodzinie i w małżeństwie, poszanowanie drugiego człowieka. „Bóg obdarza łaskami bez względu na godność i zasługę.” Fil. 3,7-10 Największym darem Boga jest usprawiedliwienie przez Zmartwychwstanie, uwalnia człowieka od grzechu, szatana i śmierci, obdarza pokojem. Rz 5,1. Jedynie ofi ara Chrystusa na krzyżu i Zmar-twychwstanie jest darem Zbawienia dla człowieka. Hbr 9, 24-26. Reformacja koncen-truje religijność i pobożność na łasce Odkupienia i Usprawiedliwieniu, danych człowie-kowi przez Chrystusa każdemu, kto uwierzy w Niego i przyjmie Słowo Boże.42

Nagrobek jest dziełem mistrza, sygnującego swe dzieła inicjałami G.M. i gmer-kiem. Zachowały się inne jeszcze nagrobki śląskie z taką sygnaturą. Mistrz G.M. znał cechy sztuki renesansu północnego, na co wskazują motywy ornamentalne płycin dzie-lących kwatery tumby oraz sposób opracowania rzeźby, inskrypcje.

41 Hans I i Hans II Schaffgotschowie byli właścicielami zamku Grodztwo pod Kamienną Górą, przebudowywali siedzi-bę rycerską na renesansowy pałac.42 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 34.

Page 23: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

23

Taka koncepcja nagrobka, bez atrybutów religijnych, była charakterystyczna dla mistrza G. M., który sygnował to dzieło.43 Wprowadzał tektoniczne podziały tumby na płyciny z płaskorzeźbami i inskrypcjami. Realizacje mistrza GM wyróżniały się umieszczaniem inskrypcji na odrębnych płycinach, obramienia płycin zdobione orna-mentem z motywami niderlandzkimi. Po połowie stulecia XVI w rzeźbie epitafi jnej do-minuje manieryzm niderlandzki.44 Staranny jest krój liter w inskrypcjach, które zawsze zaczynają się od wyrazów „/ IM ….. IOR…/”45 Stosował bardzo bogate formy dekora-cyjne płycin. Kandelabrowo-arabeskowe ornamenty w polach dzielących płyciny róż-nią się kompozycją i stylem wykonania, ale wykazują zręczność rzeźbiarza. Warsztat tego mistrza posługiwał się kilkoma wzorami ornamentów o różnych wymiarach, nawet w wykonaniu jednej tumby.46 Taka sytuacja mogła być spowodowana sposobem organi-zacji pracy warsztatu kamieniarskiego, który realizując wiele zamówień, zlecał wyko-nanie poszczególnych części nagrobka różnym pracownikom. W leżących na tumbach fi gurach kobiecych, które nie miały oparcia na sylwetkach zwierząt, przedstawiał spód szat i kontur podeszwy butów.47

43 Kwaśniewski A., op. cit., s. 81.44 Zlat M., op.cit., s. 33.45 Kwaśniewski A., op. cit., s. 76, przypis 12.46 Ibidem, s. 78.47 Ibidem, s. 77.

Nagrobek tumbowy Hansa II i małżonki Margarethy z domu Hochberg, mistrz G.M., po 1572, piaskowiec, detal

Page 24: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

24

Występuje sześć nagrobków sygno-wanych gmerkiem mistrza GM, a w tym czasie umieszczanie sygnatury na wy-robach kamieniarskich nie było częste.48 Występuje wiele nagrobków podobnych formalnie, ale bez sygnatury. Poziom wy-konywanych nagrobków jest zróżnicowa-ny, nawet w przypadku jednego dzieła. Taka sytuacja występuje, ponieważ po-szczególne elementy nagrobków wykony-wali inni pracownicy. Nagrobek w Raszo-wie jest najwybitniejszą realizacją mistrza GM.49

Renesansowe rozbudowane epita-fi um z białego marmuru, przedstawia ry-cerza w pełnej stojącej postaci w pozie re-prezentacyjnej, w zbroi płytowej, umiesz-czone na ścianie zachodniej, ok. 1580. Kompozycja nagrobka podzielona jest gzymsem na strefy, a jego części ujęte

są w architektoniczne ramy wypełnione są renesansowym ornamentem o prowenien-cji włoskiej. Forma epitafi um przypomina bramę triumfalną, symbolizującą bramę zbawienia, triumfującą nad śmiercią, ponieważ „mors janua vitae”- śmierć jest bramą życia wiecznego.50 Życie się nie kończy, tylko zmienia się na doskonalsze.

W zwieńczeniu w kształcie koła widać popiersie błogosławiącego Boga Ojca na tle trójlistnej aureoli, wskazując naturę Trójjedynego Boga. Forma koła jako najbardziej doskonała przypisana była Bogu. Po obu stronach zwieńczenia widać pelikany, alego-rie Odkupienia przez Ofi arę Krwi, przedstawione tu jako zwornik programu ideowego mauzoleum.51 Pelikan po trzech dniach ożywia krwią swoje młode, Chrystus własną krwią nas odkupił.52 Scena fl ankowana jest dwoma trębaczami, głoszącymi prawdę

48 Ibidem, s. 78.49 Ibidem, s.78.50 Harasimowicz J., Mors…51 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 30.52 Kobielus St., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, War-szawa 2002, s. 256.

Epitafi um rycerza von Schafgotsch, biały marmur, ok. 1580

Page 25: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

25

o Zmartwychwstaniu.53 W centralnej scenie zwieńczenia Chrystus Zmartwychwstały wychodzi z grobu i drzewcem labarum, przebija w paszczę smoka, jako zwycięzca śmierci.54 Inskrypcja na fryzie przypomina słowa Jezusa55 przywracającego życie zmar-łemu synowi wdowy z Naim: „/ DER HERR IHESVS SPRACH ZV DER WIDWEN ZV NAIM WEINE NICHT/ VND ER TRAF HINZV VND RVRET DEN SARCKAN VND DIE TREGER STVNDEN/ VND ER SPRACH IVNGLINICH SAGE DIR STEHL AUF VND DER TODTE RICHTET SICH AVF/ O HERRE IHESV CHRISTE ERWECKE MICH AUCH ZVM EWIGEN LEBEN AMEN/ „ /LVC. VII/”. („Pan Jezus powiedział wdo-wie z Naim, nie płacz. Potem dotknął się mar, a ci , którzy jen nieśli stanęli i rzekł: młodzieńcze, tobie mówię wstań. Zmarły usiadł i zaczął mówić. O Panie Jezu Chryste, zbudź mnie także do życia wiecznego. Amen” Łk 7,11) Temat wskrzeszenia przypomi-na wierzącym, że Chrystus daruje życie wieczne, dał tego przykłady jeszcze za życia na ziemi.56 Charakterystyczną cechą sztuki protestanckiej jest posługiwanie się napisa-mi, najczęściej cytatami biblijnymi, które trudno ilustrować, sentencjami lub inskryp-cjami epitafi jnymi.57

Ornamenty arabeskowo-kandelabrowe tworzą ramę dla dostojnej fi gury rycerza w środkowej części epitafi um. Mężczyzna z odkrytą głową, w zbroi płytowej, z hełmem przy boku, stoi na lwie symbolizującym męstwo.58 Zbroja pokryta jest precyzyjnym ornamentem o kunsztownych motywach roślinnych, przypominającym strukturę kosz-townej tkaniny. Zbroja posiadała na brzuchu charakterystyczne wygięcie, zw. „gęsim brzuchem.”59 Płatnerze nie pozostawali w tyle za kreatorami mody. Traktowali stal jak tkaninę, zdobiąc ją modnymi wzorami ornamentalnymi, naśladującymi strukturę haf-tu.60 Taka prezentacja postaci zmarłego podkreśla jego zamożność i eksponowaną po-zycję społeczną. W czterech narożach umieszczono herby rodowe: von Schafgotsch, von Zedlitz, von Berka, von Talkenberg.61 Fryz z czterema kartuszami herbowymi pod stopami rycerza wskazuje na jego dostojne pochodzenie.

Inskrypcja w dolnej części epitafi um, obecnie już częściowo zatarta, zawiera cytat z ewangelii Mateusza 24,44 “/SOHN WIRD KOMMEN/ ZVR EINER STVNDE/ DA IR NICHT MEINE…/MAT XXIIII/.”

53 Jankowska K., op. cit., s. 48. 54 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 29.55 Ibidem, s. 46.56 Ibidem, s. 35.57 Ibidem, s. 46.58 Cieński T., op. cit., s. 48.59 Boucher F., op. cit., s. 212.60 Ibidem, s. 212.61 Jankowska K., op. cit., s. 11.

Page 26: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

26

(„Dlatego i wy bądźcie gotowi, bo w chwili, której się nie domyślacie, Syn czło-wieczy przyjdzie.” Mt 24, 44).

Nagrobek Heinricha? Schaffgotscha jest przywołany przez badaczy sztuki rene-sansowej na Śląsku jako przykład bogatej, rozbudowanej kompozycji, il. 21.62

Epitafi a upamiętniające zmarłe dzieci przedstawiają je stojące w całej postaci, ubrane w długą suknię, z krzyżykiem na piersi lub w ręce. Na głowie często występuje wianuszek. Suknia jest początkowo prosta, później przyjmuje modny fason, ozdobiony koronką, z przeciętymi rękawami i szamerowaniem.

„ANNO 1590 D. 23 SEPT. ZWISCHEN 8 VND 9 DER GANZ VHR IST IN GOT VORSCHID/ GOTHART SCHAFGOTSCHE DIS IN…./ DER EHR STEDL… GE-STRENGEN/ EHR VND VESTEN WOLBENAMTE/ H. HEINRICH SCHAFGOTSCHE VON KINAST VND KREPPELHOF AVF REVSENDORF/ GON EHR IN SEINES AL-TES 23 W 2 TAGE.”( 23 września 1590 odszedł do Boga między godziną 8 i 9 Gothart Schafgotsch, syn szanowanego i szlachetnego pana Heinricha Schafgotscha, właściciela Chojnika, Kreppelhofu I Raszowa. Żył 23 tygodnie i 2 dni). Na epitafi um umieszczone są herby: von Schafgotsch, von Herman, von Seidlitz, von Herman.

62 Zlat M., op. cit., il. 21.

Epitafi um chłopca, Gotharda Schafgotscha, który zmarł 23 września 1590 roku, przeżył 23 tygodnie i dwa dni, syna Heinricha von Schafgotsch, pana z Chojnika, Krepelhofu i Raszowa

Epitafi um syna Heinricha von Schafgotscha, żył rok i dwa dni, piaskowiec, po 1595

Page 27: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

27

Epitafi um syna Heinricha von Schaf-gotscha

„ANNO 1595 DEN 19 MARTI IST IN DE/ ERSTENS VND DER GANZEN VHR IN GOT VORSCHIEDE/ … [HEIN]RI SCHAFGOTSCH DER ANER DIS NA/ MES EDLES EDLENGESTRENGENE EHR VND VISTN VND WO/BENAMBTEN HERRN HEINRICH S/ SCHAFGOTSCH GENAND VOM KINAST VNN KREPEL HOF AVF REVSDORF SON/ LEIN: SEINS ALTERS 1 JAR VND 2 TAGE.” (19 marca 1595 roku o godzinie pierwszej, zmarł Heinrich, synek szlachetnego pana Heinricha Schafgotscha pełnego cnót, sza-nowanego, zwanego panem z Chojnika i Kreppelhofu, właściciela Raszowa, żył rok I dwa dni). Na epitafi um umieszczono herby: von Schafgotsch, von Herman, von Seidlitz, von Herman, to znaczy, że dziadek i babka dziecka wywodzili się z tej samej rodziny, co mogło wpłynąć na jego wczesną śmierć.

„ANNO 1596 DEN 18 FEBR. VMB/ 22 DER GANTZEN VHR IST IN GOT VOR-SCHIEDEN HEINRICH SCHAFGOTSCHE DIS NAMEN/ DER ERSTE DES EDLEN GESTRENGEN EHR IVNGE/ STEN VND WOLBENAMBTEN H. HEI/NRICH SCHAF-GOTSCH GNAND VOM KINAST/ VND KREPELHOF AVF REVSEDORF SON/ LEIN SEINS ALTERS 1 IAR 17 WOCH. 3 TAGE/.” 18 lutego 1596 roku o godzinie 22, odszedł do boga Heinrich, synek Heinricha von Schafgotscha, pierwszego wśród szla-chetnych, bardzo czcigodnego i szanowanego pana, zwanego z Chojnika i Kreppelhofu i Raszowa. Żył rok, 17 tygodni i 3 dni). Na epitafi um znajdują się herby ojca i dziadka oraz matki i babki: von Schafgotsch, von Hermann oraz von Seidlitz i von Hermann. Dziadek i babka zmarłego chłopca wywodzili się z tej samej rodziny. Przypuszczalnie to był powód wczesnej śmierci dziecka.

Epitafi um synka Heinricha von Schafgotscha, który zmarł 20 lutego 1601 roku„ANNO 1601 D. 20 FE…/ …CHE GEW…./ …IN GOTSCHE D AN DER DIS NA-

MEN/ DES EDLEN GESTRENGEN EHRENTESTEN/ WOLBENAMBTEN H. H…../ KREPPELHOF AVF REVSENDORF S/O ENLEIN SEINES SALTERS 2 JAR 30 WOCH.

Epitafi um syna Heinricha von Schafgotsch. Dziecko żyło rok, 17 tygodni i 3 dni, piaskowiec, po 1596

Page 28: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

28

3 TAG”( Dnia 20 lutego1601roku odszedł do Boga, synek szlachetnego i szanowane-go pana Gotsche Schof, właściciela Kreppelhoffu i Raszowa, żył dwa lata 30 tygodni i 3 dni).

Epitafi um zawiera herby rodowe ojca i dziadka oraz matki i babki. Od góry: von Schafgotsch (cztery słupy czerwone na srebrnym polu) i von Herman ( tarcza dzielona w słup, prawa strona tarczy zawiera cztery pasy ukośne czerwony, srebrny, czerwony, srebrny, a lewa strona w pasy złote i błękitne). U dołu von Seidlitz ( trzy czerwone ryby skierowane w prawo na srebrnym polu), von Herman ( tarcza dzielona w słup, prawa strona tarczy zawiera cztery pasy ukośne czerwony, srebrny, czerwony, srebrny, lewa strona w pasy złote i błękitne).

„ANNO 1614 den 12 MAI ist In Gott/ selig vorschiedene des Edlichnsering Ih-rem…auch/ Wolbrundtestles Heinrichs [sohnlein] seines erliebtniß gestribtes Sönlein HEINRICH/ ROCHVS sein alt: 9 woch. 5 tag.” (Roku 1614 dnia 12 maja odszedł do Boga najukochańszy synek Heinrich Roch przeżywszy 9 tygodni i pięć dni).

Centralne pole epitafi um wypełnia postać zmarłego dziecka w długiej koszuli, z krzyżykiem na piersi, wskazującym pewność zbawienia przez śmierć i Zmartwych-wstanie Chrystusa. Dziecko ma na głowie wianuszek. Złożone do modlitwy ręce to znak

Epitafi um zmarłego 20 lutego 1601 roku dwuletnie-go chłopca z rodziny von Schafgotsch, piaskowiec, po 1601

Epitafi um Heinricha Rocha von Tschirnhaus, syna Heinricha von Tschirnhaus, zmarłego 12 maja 1614 roku, piaskowiec, po 1614

Page 29: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

29

pobożności i ufności Bogu. W narożach epitafi um zmarłego ze szlacheckiej rodzi-ny znajdują się kartusze herbowe, od góry: von Tschirnhaus (tarcza dwudzielna w słup, pole po lewej w pasy czarny, czer-wony, srebrny. Prawa strona tarczy czer-wona). Po prawej von Falkenhain (czer-wony róg myśliwski na srebrnym polu). U dołu po lewej von Czettritz ( tarcza po-dzielona w słup na dwa pola. Prawa strona tarczy srebrna z czerwoną połową głowy bawołu. Lewa strona tarczy czerwona ze srebrną połową głowy bawołu), po pra-wej herb von Rotkirch (trzy czarne głowy orła ze złotym dziobem i koroną, zwróco-ne w prawo tarczy, na złotym polu).

Epitafi um Jeremiasza Ulmanna, syna miejscowego pastora Ulmanna.

„ANNO 1646 DEN 28 MAI/ IST DES EHRWVRDIGEN VND WOHLGE. / JEREMIAE VLMANNI PASTOR/ LOCI. LIEBES Sohnlein IEREMIAS IN GOT SEEILIG.Verschi. / Seines Alt/ 35 WOCH/ Et 12 TAGE/ DGiG/. Pod stopami „ TALIVM EST REGNVM COELO/ Gott Gnad seid an Gal. ohn uergeseen sein”. (28 maja roku 1646 odszedł do Boga Jeremiasz, synek czcigodnego i szlachetnego Jeremiasza Ulmanna, miejscowego pastora. Żył 35 tygodni i 12 dni. Niech Bóg będzie łaskawy).

Herb po lewej stronie w górnej części epitafi um: lilia heraldyczna, z której wyra-stają 3 żołędzie. Chłopiec przedstawiony jest w modnym stroju z przecinanymi rękawa-mi, okazale zdobionym koronkami i szamerowaniem, trzymający krzyż i kwiaty.

Epitafi a kobiet ilustrują zmiany w modzie damskiej na początku XVII stulecia. Artyści wykonujący epitafi a kobiet najwięcej uwagi poświęcili elementom kostiumu, przedstawiając nawet najdrobniejsze detale ubioru i biżuterii z niezwykłą precyzją. Wi-zerunki zmarłych posiadają też cechy portretowe.

Epitafi um Anny z.d. von Nimptsch, małżonki Heinricha von Schafgotsch, zwane-go z Chojnika i Kreppelhofu, pana Raszowa, zmarłej 10 kwietnia 1606.

Epitafi um Jeremiasza Ulmanna, syna miejscowego pastora Ulmanna. Dziecko zmarło 28 maja 1646 roku mając 35 tygodni i 12 dni, piaskowiec, po 1646

Page 30: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

30

„ANNO 1606 DEN 10 APRILIS IST IN/ GOTT SELIGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE VND EHR VND TVGENT REICHE FRAW/ ANNA GEBORNE NIMPTZEN DES EDLE/ STRENGEN EHR VND FESTEN AVCH WOLBENAMPTEN HERR HEIN-RICH VON SCHAF/ GOTSCHE GENAND VOM KINAST VND/ KREPPELHOFE AVF REVSENDORF EHLICHE HAVS FRAW IHRES ALTERS_________ JAHR DER/ GOT VND VNS ALLEN AM IVNGES…./ TAGE EINE FROLICHE AVFERSTEHVNG VOR LEIEN WOLT.”/

(10 kwietnia 1606 roku zasnęła w Panu czcigodna, bardzo cnotliwa i szlachetna pani Anna z domu Nimptsch, małżonka czcigodnego pana Heinricha von Schafgotscha zwanego z Chojnika i Kreppelhofu, pana Raszowa, żyła lat_____. Bóg i my wszys-cy oczekujemy radosnego dnia Zmartwychwstania). Na epitafi um znajdują się herby, od góry: von Herman, von Herman, von Kitschke, von Zedlitz, von Seidlitz, von Reibnitz, von Mesenau i (von ?). W inskrypcji brakuje informacji, jak długo żyła Anna. Kobieta ma czepiec typu kołpak, który szczelnie zakrywa głowę. Pełna, gładka pelery-na na sukni pięknie zdobionej haftem. Motywy ornamentalne na sukni przedstawione precyzyjnie, przypominaja grawerowaną dekorację złotniczą. Zmarła trzyma modlitew-nik.

Epitafi um Anny z.d. Nimptsch, małżonki Heinricha von Schafgotscha z Chojnika, pana Kreppelhofu i Ra-szowa, zmarła 20 kwietnia 1606, piaskowiec, Raszów

Epitafi um Marii Tschiernhaus z d. Falkenhain zmar-łej 11 lutego 1621, w 29 roku wdowieństwa, piasko-wiec, po 1621

Page 31: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

31

Epitafi um Marii Tschiernhaus z d. Falkenhain, małżonki Heinricha Tschiernhaus, zmarłej 11 lutego 1621, w 29 roku wdowieństwa

„/ ANNO 1621 DEN 11 FEBRVA IST IN GOT SEELIG VORSCHIDEN DIE WO-LEDLE VIEL EHRE /NTVGENT REICH FRAW MARIA TSCHIERN/ HAVS IN GEBOR-NE FALKENHAINI DES EDL. GESTR. EHREN. V.A. WOLBEN HERRN /HEINR../ …/ TSCHIERNHAVSES VIELGELIEBTE/ HAVSFRAW IHR ALT 29 IAR WITW./”. (Roku 1621 dnia 11 lutego odeszła do Boga wielce cnotliwa i szlachetna pani Maria Tschiern-haus z domu Falkenhain, małżonka szlachetnego i dostojnego pana Heinricha Tschiern-haus ukochana żona, która została wdową w wieku 29 lat.) Jest to jedyne epitafi um bez herbów, chociaż zgodnie z tradycją, herby rodów von Tschiernhaus i von Falkenhain powinny się tu znajdować. Nietypowy jest także sposób rozmieszczenia inskrypcji na epitafi um. Zaczyna się w lewym dolnym rogu, a powinien zaczynać się w lewym górnym rogu płyty nagrobka.

Twarz zmarłej zawiera cechy portretowe, przedstawia młodą, piękną kobietę w czepcu kornetowym.

Kosztowna biżuteria oraz elemen-ty dekoracyjne tkaniny reprezentacyjnej otwartej sukni-ropy, wywodzącej się z mody hiszpańskiej, wykonane są z wy-jątkową starannością i artyzmem.

W XVI stuleciu wprowadzono do użytku metalową igłę, co umożliwiło rozwój haftu. Modnymi motywami były spiralne wici roślinne, które zdobiły suk-nie, czepce, wstążki i rękawiczki. Ele-ganckie rękawiczki zdobione haftem były luksusowym atrybutem mody kobiecej w XVII stuleciu.63

Epitafi um Anny von Schafgotsch (1589-1611), córki Heinricha von Schafgotsch

/”ANNO 1611 DEN 17 TEV IST IN GOT SEL/ IGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE FIEL EHR VND TVGEND REICHE IVNG FRAV ANNA/ SEINEN

63 Boucher F., op. cit., s. 208.

Epitafi um Anny von Schafgotsch (1589-1611), córki Heinricha von Schafgotsch, zmarłej 17 stycznia 1611 roku, piaskowiec, po 1611

Page 32: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

32

GESTRENGEN EHR VND … ES/ STEN AVCH WOL BENAMPTEN HERR HEIN-RICH VON SCHAFGOT/ KREPEL HOF AVF / REVSENDORF GELIEBTE TOCHTER IHRES ALTERS 22 IAHR DER GOT/ VND VNS ALEN AM IVNGLIGESTEN/ TAGE EINE FROLICHE AVFERSTEHVNG VOR LEIEN”/. (Dnia 17 stycznia 1611 roku za-snęła w Bogu szlachetna i bardzo cnotliwa pani Anna, ukochana córka szlachetnego i szanowanego pana Heinricha von Schafgotsch, pana na Chojniku i Kreppelhofi e, właściciela Raszowa. Dla Boga i nas wszystkich za młodo zmarła. Oczekuje radosnego dnia Zmartwychwstania).

Elegancki, wytworny i modny strój Anny zasługuje na szczególną uwagę. Ma koron-kowy wysoki czepiec diademowy z cienkiego lnianego batystu, z piękną koronką przy brzegu , używany przez kobiety młode. Czepiec tego typu nakładano na szczycie głowy, odsłaniając wysokie czoło i gładko zaczesane włosy, spięte z tyłu głowy.64 Kreza (sztyw-ny kołnierz otaczający szyję) stosowana była do lat 30 XVII w., mocą edyktu zakazano

jej stosowania . W XVII wieku przyjęła się moda na koronki przy mankietach i przy kołnierzu.65 Rękawiczki były luksusowym atrybutem mody kobiecej w XVII stule-ciu.66 Na epitafi um umieszczono osiem her-bów: von Schafgotsch, von Herman, von Nimptsch, von Kitschke, von Seidlitz, von Hermann, von Mulheim, von Zedlitz.

Epitafi um Heleny z. d. Rotkirch.“Anno 1616 den 1 August/ ist in Gott

sehliglich Vorschieden die Edle Viel Eh-rentugend/ Reiche Fraw ELENA/ gebor-ne Rotkirchin ihres alters 45 jahr der Got genade.” (1 sierpnia 1616 roku odeszła do Boga bardzo cnotliwa i szlachetna pani Elena z domu Rotkirch. Żyła 45 lat. Boże bądź łaskawy). Zmarła urodziła się w 1571, była osobą niezamężną. Ubrana w czepiec typu kołpak. Na ramionach pełna, gładka peleryna. Suknia trapezowa z efektownym

64 Gutkowska- Rychlewska M., op. cit., s. 480.65 Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., op. cit., s. 28.66 Boucher F., op. cit., s. 208.

Epitafi um Heleny z. d. Rotkirch, zmarłej 1 sierpnia 1616 roku, w wieku 45 lat, piaskowiec, po 1616

Page 33: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

33

ornamentalnym spiralnym wzorem. W pra-wej dłoni trzyma modlitewnik. W narożach epitafi um herby: von Rotkirch, von Zedlitz oraz von Reder i von Hederich.

Epitafi um Anny z.d. Nimptsch, mał-żonki Hansa von Schafgotscha z Chojni-ka, pana Kreppelhofu i Raszowa

“ ANNO 1606 DEN 10 APRILIS IST IN / GOTT SELIGLICHEN ENT SCHLA-FEN DIE EDLE VND HER VND TV-GENT REICHE FRAW/ ANNA GEBORNE NIMPTZEN DESEDLE/ STRENGEN HER VND FESTEN AVCH WOLBENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAF/ GOT-SCHE GENAND VOM KINAST VND / KREPPELHOFE AVF REVSENDORF EHLICHE HAVS FRAW IHRES ALTERS_____ IAHR DER / GOT VND ALLEN AM IVNGLIGESTEN…../ TAGE EINE FRO-LICHE AVF/ERSTEHVNG VOR LEIEN WOLT.”(10 kwietnia roku 1606 odeszła do Boga wielce szanowna i bardzo cnotliwa pani Anna z domu Nimptsch, małżonka wielce szanownego pana Heinricha von Schafgotsch zwanego z Chojnika i Kreppel-hofu, pana Raszowa. Czcigodna małżonka żyła_____ lat. Bóg i wszyscy oczekujemy na radosny dzień Zmartwychwstania).

Na epitafi um znajdują się herby: Mesenau (litera S w trzech barwach, od góry czerń, srebro, czerwień na błękitnej tarczy, klejnot: korona hełmowa, dwie łyżki czer-wona i czarna), von Seidlitz (na srebrnym polu trzy czerwonej barwy ryby płynące w prawo), von Zedlitz (srebrna sprzączka pasa, zapięciem skierowana w lewo), von Hermann (tarcza dzielona w słup, prawa strona tarczy zawiera cztery pasy ukośne czer-wony, srebrny, czerwony, srebrny, lewa strona w pasy złote i błękitne).

Na początku wojny 30-letniej było zdecydowanie mniej zamówień na nagrobki, ponieważ okoliczności nie były sprzyjające.67 Realizacje nagrobków w tym czasie nie 67 Chrzanowski T., Płyty nagrobne z postaciami w XVI-XVIII wieku na Śląsku Opolskim, „Rocz-niki Sztuki Śląskiej”, VII, Wrocław 1970, s. 100-101.

Epitafi um Anny z.d. Nimptsch, małżonki Hansa von Schafgotscha z Chojnika, pana Kreppelhofu i Raszo-wa, która zmarła 10 kwietnia 1606 roku, była matką Anny zmarłej 17 I 1611, piaskowiec, po 1606

Page 34: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

34

wyróżniały się walorami artystycznymi. Wtedy ukształtował się skromniejszy typ na-grobka z inskrypcją.68 Taka forma nagrobka utrzymała się najdłużej, zmieniając z cza-sem tylko typ ornamentu odpowiedni do panującej mody. Wprowadzano też motywy emblematyczne, umieszczane najczęściej w narożach epitafi um.

Epitafi um Adama Gottharda v. Hündemanna„Wer frorn und redlich ist, verschiedene Diesen Herrn/ Er wirdt dar in ein Hildt

von seines gleichen fi ndern und wiel dem Rühenden er künstig gleiche sein, so muß er sich mit Gott in Ewigkeit verbinden.”(kto…jest rzetelny, uczciwy temu Pan da życie wieczne i złączy się z Bogiem).

/Hier ist/ der Erden anvertrauet / dis zur Frölicher auferstehung/ Der Hoch woh-ledle/ gebohr. gesternge Ritter und Herr/ Hr. ADAM GOTTHART V Hündeman/ Herr auf Nieder Reissendorf/ welcher/ auf diese welt gebohr. A. D.1642 D. 20 sept./ In dem

68 Ibidem, s. 100.

Epitafi um Adama Gottharda v. Hündemanna, urodzonego 20 września 1642 roku, męża Kunegundy z rodu Reibnitz, z którą przeżył w małżeństwie 20 lat 20 tygodni i dni, ojca 10 dzieci, 7 synów i 3 córek, z których dziewięcioro żyje. Zmarł 9 lipca 1688 roku o 4 rano, w wieku 46 lat i 10 tygodni. Ten nagrobek ufundowała żona ukochanemu mężowi.

Page 35: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

35

He˙. Eherstand gelebet/ mit der Hochtugent begabten Frauen/ Fr. KUNIGUNDE Hin-demanin gebohr. Reibnitzin/ 20 Jahr 20 woch. 5 tage./ mit Ihr gezeuget 10. Kinder/ alß 7. Sohne Und 3 Tochter dar von/ noch 9 am Leben/. Ist seelig im Herren entschlaften den 9 Jul. A. 1688 Des Morg. umb 4 uhr/ sein alter gebracht/ auf 46 Jahr weniger 10 wochen/ Zum Zeugnus der unverwelchsten Liebe/ ist Ihre Dieses grabmahl/ von seiner Hertz Ehe liebste/ aufgerichtet/ worden/.”(Tu jest ziemski grób, w którym ufnie czeka na radosne Zmartwychwstanie wielce szanowany i szlachetny pan Adam Gotthart v. Hündemann, właściciel Dolnego Raszowa, który przyszedł na świat 20 września 1642, który przeżył w związku małżeńskim z wielce cnotliwą, szlachetną panią Kunegundą Hindemann z domu Reibnitz 20 lat 20 tygodni i 5 dni. Miał z nią 10 dzieci, 7. Synów i 3 córki, z których 9 jeszcze żyje. Zasnął w Panu 9 lipca 1688 rano o 4 godzinie. Żył 46 lat i 10 tygodni. Małżonka zamówiła ten grobowiec swemu ukochanemu mężowi za jego serce).

Herby na epitafi um: von Bindemann (czarno-srebrna szachownica w dolnym polu tarczy, górne pole tarczy czarne gładkie), cztery lilie (?),von Budovec (dwa pasy srebr-ne na czerwonym polu),von Uchtritz (klu-cze skrzyżowane o zaokrąglonych uchwy-tach).

Epitafi um Kunegundy Hindemann z.d. Reibnitz, małżonki Adama Gottfrieda von Hindemann

„Alhier hat ihr/ Wohlgeb. Fr. Kuni-gunda/ von Hindeman geb. Reibnitz/ Welch geh. Anno 1643 d. 2 January/ In zufrieden-der Ehegelebte 20 J. 20 W 5 Tage./ darin-nen gezeuget 7 Söhne 3 Tochter/ Und ist gestorben den 4 Marty 1727, alß Ihr belo-ge… auf 83 J. 2 W. 4 Tage/ und beleg…/38 Jahre hier…./ (Tutaj leży) szlachetnie urodzona pani Kunegunda von Hinde-mann z domu Reibnitz, która wyszła za mąż 2 stycznia 1643. Szczęśliwie prze-żyła w tym związku 20 lat 20 tygodni i 5 dni. Z tego małżeństwa urodziło się 7 synów i 3 córki. Zmarła 4 marca 1727, jako(…), w 83 roku życia. Przez 38 lat była wdową).

Epitafi um Kunegundy Hindemann z.d. Reibnitz, która żyła 83 lata 2 tygodnie i 4 dni. Wyszła za mąż 2 stycznia 1643 roku. W małżeństwie 20 lat 20 tygo-dni i 5 dni. Zmarła 4 marca 1727 roku. Przez 38 lat była wdową, piaskowiec, po 1727

Page 36: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

36

„/Wer hier Beyder Leibet/ Sind In einer Grabes gestr…. So Wahr in Ihren Ewig-keit/der Himmel Ihre Seelen/.” (Którzy tu zacnie żyją, są w srogim grobie, ich dusze będą miały życie wieczne w niebie).

W dolnych narożach epitafi um umieszczono symbole wanitatywne, czaszkę i klepsydrę.69 Czaszka przywołuje słowa Boga Ojca z Księgi rodzaju, “prochem jesteś i w proch się obrócisz”, a klepsydra przypomina, “czas ucieka, wieczność czeka.” Prze-słanie zawarte na nagrobkach ewangelickich skierowane było ku przestrodze do żyją-cych i miało charakter edukacyjno katechetyczny.

Mauzoleum w Raszowie jest bardzo interesującym przykładem renesansowej sztu-ki sepulkralnej na Śląsku w okresie reformacji, która rozwijała się pod wpływem zna-czących ośrodków włoskich, niderlandzkich i saskich. Związki Raszowa ze znakomi-tymi rodami śląskimi na przestrzeni wieków zostały utrwalone w kamieniu nagrobków. Nagrobki nie tylko przekazują pamięć o zmarłych, są ważnym źródłem historycznym dla badania przeszłości regionu i kontaktów artystycznych miejscowych mecenasów. Są istotnym materiałem ilustracyjnym do badania historii ubioru.

69 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 45.

Page 37: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

37

Przemysław BurchardtMuzeum Tkactwa w Kamiennej Górze

Z DZIEJÓW KAMIENNOGÓRSKIEJ LINII SCHAFFGOTSCHÓW I ICH REZYDENCJI – ZAMKU GRODZTWO – KREPPELHOF

Początek rodu Schoffów, czyli Schaffgotschów, śląskich możnowładców związanych z Cieplicami, Chojnikiem oraz Gryfowem i Lwówkiem Śląskim, sięga XIII w. Według starszych, powtarzanych wielokrotnie opracowań, rycerz Siboth Schaff otrzymał od Bo-lesława Rogatki zamek Stara Kamienica. Inne, późniejsze wersje jego imienia to Seibold, lub Siebelt. Występuje w jedynym dokumencie, który okazuje się według najnowszych opinii falsyfi katem. Dokument datowany jest na 1243.1 W dokumencie wymienia się za-mek przy fosie w Starej Kamienicy, w którym w XIX w. pozostała tylko wieża.

Nowe światło na początki rodu rzuca praca Tomasza Jurka „Obce rycerstwo na Ślą-sku” z roku 1996, na której opiera się R. Stelmach w drukowanym w naszym wydaw-nictwie artykule dotyczącym rodu Schoffów: pochodzili oni z Miśni, wzmiankowani

1 Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates, herausgegeben von Leopold Ledebur, dritter Band. E. G. Mittler, Berlin, Posen und Bromberg , 1830, s. 157.

Zamek Grodztwo (Kreppelhof) w Kamiennej Górze na rycinie z teki Alexandra Dunckera. Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/66291,foto.html

Page 38: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

38

w początkach XIII w., a ich zamkiem rodowym był Solgast nad Elsterą.2 Paradoksalnie, nowszy stan badań okazuje się łaskawszy dla tradycji rodowej Schaffgotschów, przesu-wając ich początki jeszcze bardziej w przeszłość.

Przejdźmy teraz do początków, nazwijmy ją umownie kamiennogórskiej linii rodu, związanej z zamkiem Kreppelhof, istniejącej przez pięć pokoleń.

Hans Schoff (późniejszy ród Schaffgotsch), pan na Chojniku założył rzekomo dwór o nazwie Kreppelhof przed 1508 roku.3 Nazwa dworu pochodziła od przydom-ka rycerza-Röppel. Istniała legenda, jakoby zamek był wcześniej własnością rycerza Kreppela, stąd jego rzekome pochodzenie nazwy. W rzeczywistości Kreppel, czyli Röp-pel, bądź Röpell to Anton Schoff, zmarły w 1508 syn Hansa Schoffa z Chojnika. Ten był rzeczywistym założycielem dworu, bądź niewielkiej rycerskiej budowli obronnej (zameczku)4.

Założenie przez Antona Schoffa dworu możemy wnioskować choćby z jego na-zwy – wydaje się logiczne, że nazwa posiadłości powinna pochodzić od imienia, bądź przydomka założyciela. Dwór który posiadał (Hof) składał się z zabudowań gospodar-czych i na pewno bardzo skromnego jeszcze budynku mieszkalnego. Tak zamożny pan jak Anton Schoff nie mógł mieszkać w takim obiekcie jako swej głównej rezydencji. Zasadniczo przebywał na pewno tak jak jego ojciec – ciągle na zamku Chojnik.

Jedynym, i to bardzo istotnym argumentem przemawiającym za istnieniem w miej-scu Kreppelhofu dużo wcześniejszego obiektu obronnego, jest zachowanie się funda-mentów wolno stojącej cylindrycznej wieży obronnej, charakterystycznej dla późnego średniowiecza. Trudno jednak wyrokować, kto ten obiekt po sobie pozostawił.

Istnienie legendarnego rycerza Kreppela (Nikil von Kreppel lub von Kreppil) z innego rodu jak Schaffgotschowie, wzmiankowane w wielu publikacjach krajo-znawczych z rokiem 1417 nie znajduje uzasadnienia.5 Tak samo do legend ubarwia-jących jedynie historie regionalną możemy zaliczyć tą o nazwie zamku pochodzącej od wypieku, który żona pana na Kreppelhofi e (Antona, czy Hansa?) cotygodniowo rozdawała ubogim. Kreppel to w tym przypadku Kräppel, regionalna nazwa pewne-go rodzaju pączka. Opowieść ta żyła intensywnie w literaturze regionalnej do 1945 roku.6

2 Roman Stelmach. Linia Schaffgotschów z Raszowa w świetle zachowanych archiwaliów. Kamienna Góra 2010.3 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, s. 108.4 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, s. 208.5 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, s. 108-109.6 Fritz Böcks. Schloss Kreppelhof. [w:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, Herausgegeben von E. Kunick, II Band. Landeshut i. Schl. 1929, ss. 593-595.

Page 39: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

39

Również nie ma wystarczających dowodów na potwierdzenie wiarygodności obec-ności w miejscu zamku Kreppelhof budowli obronnej zakonu Templariuszy w 1312, ponieważ jedyna taka wzmianka pochodzi z dużo późniejszego okresu.7 Kronikarz Ep-hraim Ignatius Naso w swym „Phoenix redivivus ducatum Svidnicensis et Jaurovien-sis” w 1667 podawał informację, że Templariusze (skasowani na świecie przez papieża Klemensa V w 1312, a w księstwie świdnickim, w Bolkowie, ostatecznie w 1313), mieli siedzibę w rejonie placu browarowego w Kamiennej Górze a za Bobrem nie budynek obronny a jedynie łąki.8 Jedno źródło nie potwierdza tego i tak ostatecznie.

Anton Röppel miał ośmiu synów ze swą żoną, Anną von Schonberg, jednym z nich był Hans Schoff , później kanclerz księstwa świdnicko- jaworskiego (Schaff-gotsch), mylony nieraz ze swym dziadkiem, Hansem Schoffem z Chojnika. Kan-clerz Hans Schoff był już rzeczywistym panem na zamku, bądź dworze obronnym Kreppelhof. Hansowi, zwanemu Pierwszym, bądź Starszym, możemy przypisywać budowę prawdziwego dworu obronnego, bądź renesansowego obronnego zamku, w zależności od tego, jakiego terminu użyjemy, zakładając, że był mniejszy, lub bardziej okazały.

Istnieje przy tym pewne zamieszanie w kwestii określeń poszczególnych właś-cicieli. Według innych kryteriów pierwszym określano Hansa Gotsche, ojca Antona, pana na Chojniku, tak więc Hansa pierwszego, pana na Kreppelhofi e określano drugim, a drugiego – trzecim. Nie wydaje się to być trafne, ponieważ protoplasta Hans Gotsche nie był jeszcze faktycznym gospodarzem Kreppelhofu, tak więc za założyciela tutejszej (czyli jakby kamiennogórskiej) linii Schoffów uznać powinniśmy Hansa, syna Antona zwanego Röppelem.

Hans I Schoff, tytularny radca cesarski i kanclerz księstwa świdnicko-jaworskiego zmarł w 1565 roku, co przeczytać możemy na inskrypcji nagrobnej (charakterystyczna dla średniowiecza tumba z leżącą na niej pełnowymiarową renesansową rzeźbą ) w Ra-szowie, gdzie został pochowany. Nagrobek wykonano dziesięć lat później, w 1575, miał on świadczyć i świadczył zresztą o wyjątkowej potędze jego fundatorów.9

Nie znamy daty rozpoczęcia budowy renesansowej rezydencji wznoszonej dla Hansa I. Badania terenowe i wnioski Krzysztofa Eysymontta z 1975 wskazują na oko-lice roku 1560. Rezydencję wznoszono zapewne szybko, według włoskiej technologii, w której niedbałe prace murarskie, oparte na nieregularnym kamieniu zmieszanym z ce-głą przykrywano grubą warstwą tynku. Technologia ta była zaprzeczeniem perfekcjoni-zmu przy wznoszeniu ceglanych budowli gotyckich epokę wcześniej.

7 Jan Lubieniecki, Z dziejów Ziemi Kamiennogórskiej, Jelenia Góra 1996., s. 56.8 Kronika Miasta Kamienna Góra, reedycja z 1909 (oprac. Kliesch) Kamienna Góra 2005. ss. 16, 146.9 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, s. 212.

Page 40: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

40

Określenie obronna rezydencja renesansowa wydawać się może nam dziś najtraf-niejsze, ze względu na nieścisłość określenia zamek, kojarzącego się ze średniowiecz-nym grodem obronnym, nieadekwatność określenia pałac (pozbawiony funkcji obronnej, późniejsza epoka), czy dwór (dwór miałby mimo wszystko skromniejsze gabaryty niż założenie Kreppelhof.

Po śmierci Hansa I zwanego Starszym w 1565 kontynuowano budowę – jej ini-cjator nigdy nie ujrzał swego dzieła za życia w stanie dokończonym. Hans II zwany Młodszym stał się wobec śmierci swego młodszego brata Ulryka w 1561, spadko-biercą powoli kończonego zamku (pierwotnie ojciec zapisał zamek Ulrykowi), prace kontynuowano za jego panowania. Na portalu wewnętrznym rezydencji wykuto trzy daty: 1566, 1569, 1588. Wniosek Krzysztofa Eysymontta, odnośnie interpretacji tych dat przedstawia się następująco: 1566 – umieszczenie wymienionego renesansowego portalu wewnątrz zamku. 1569 – ukończenie budowy całości. 1588 – najprawdopo-dobniej późniejsze prace, wykonywane i zakończone już po zakończeniu budowy obiektu.10 Jednoznaczna interpretacja tych dat nie jest łatwa, tak czy inaczej dziś mo-żemy wnioskować, że zasadnicza budowa obiektu odbywała się w latach sześćdzie-siątych XVI wieku.

10 Ibidem, s. 209.

Kamienna Góra – zamek Kreppelhof, lata 60-te XX-wieku

Page 41: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

41

Hans II Schoff był tak jak ojciec kanclerzem księstwa świdnicko – jaworskiego. Był to zaszczytny urząd, przynoszący spory dochód. Było rzeczą logiczną, że urząd ten piastowali spadkobiercy możnych panów z Chojnika. Hans II zmarł 22 maja 1572, tak więc zakończył zasadniczą budowę renesansowej rezydencji, którą później wzbogaca-no, o czym powinna świadczyć data 1588 na portalu wewnętrznym.

Hans II, jako człowiek zamożny, przy tym po zakończeniu budowy nie obciążony już tak fi nansowo jak jego ojciec, był niemal na pewno fundatorem kościoła w Raszo-wie wraz z kaplicą nagrobną, w której umieszczono potem grobowce jego i jego ojca (1575). Na pewno była to jakaś forma spłaty długu wdzięczności wobec ojca, który roz-począł i zapewne daleko posunął budowę rezydencji. Forma rzeźb nagrobkowych w bę-dącym w posiadaniu Schoffów Raszowie i forma portalu wewnątrz zamku Kreppelhof wykazuje duże podobieństwo, o czym pisał pierwszy M. Zlat. Oba dzieła wykonywali zapewne mistrzowie włoscy.11

Schaffgotschowie posiadali Kreppelhof do wojny 30-letniej. Potem zamek znalazł się w rękach von Schindel, hrabiów von Dyhrn, na przełomie XVII/XVIII w. rodu von Promnitz, od 1764 lub 5 hrabiów Stolberg zu Wernigerode (hr. Rzeszy Christian Frie-drich Stolberg zu Wernigerode), w tej rodzinie aż do 1910.12

Wygląd rezydencji przed jej pożarem w 1964, zachowany na wielu fotografi ach może stwarzać niejasności krajoznawcom i turystom. Renesansowy zamek Hansa I i II Schoffów był generalnie przebudowany w 1872 przez właściciela hr. Eberharda Stolberg zu Wernigerode, nadprezydenta Śląska w latach 1869-72 najprawdopodobniej budowa trwała od kilku lat wcześniej. Nowy wygląd, w stylu neorenesansowym, nadany przez drezdeńskiego architekta G. Bohna może mylić niewprawne oko, mieszając ostateczny efekt z XVI wiecznym renesansem. Budowla uniknęła typowych na Śląsku baroko-wych, czy klasycystycznych przebudów w XVII i XVII w, przechodząc jedynie remont w 1824, tak więc przejście z renesansu w neorenesansową przebudowę było jakimś za-chowaniem czystości stylu, znanym skądinąd nawet z Wawelu (Grodztwo – Kreppelhof przed pożarem w 1964 próbowano nawet nazywać małym Śląskim Wawelem).

Pozostaje dziś postawić nowe pytanie, dlaczego nie widać w rezydencji śladów poważniejszych przebudów w stylu późnobarokowym. Powinny one istnieć, wniosku-jąc z tego, że od schyłku XVII w, kiedy to budowla należała do von Promnitzów, aż. do 1786 (lub już 1764-5), gdy przejęli ją Stolbergowie zu Wernigerode, stała nie używa-na.13 Po tak długim okresie niezbędny był jej remont i porównanie z innymi siedzibami 11 Mieczysław Zlat. Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu. [w: ]Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich. Wrocław 1968, s.29.12 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, s. 108-109.13 Fritz Böcks. Schloss Kreppelhof. [w:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, Herausgegeben von E. Kunick, II Band. Landeshut i. Schl. 1929, ss. 593-595.

Page 42: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

42

szlacheckimi używanymi w tym okresie nakazywało by nam spodziewać się późnoba-rokowej przebudowy. Śladów takiej jednak nie widać, tak więc przejmujący Kreppel-hof Stolbergowie (Christian Friedrich) musieli zadowolić się tańszym remontem zacho-wawczym. Poważniejszy remont (zachowawczy) przeprowadził więc syn Christiana Friedricha, Anton Stolberg zu Wernigerode, starosta Kamiennej Góry i minister d.s. Śląska w Berlinie, zarządzając przez swego inspektora gospodarczego (1824).

Krzysztof Eysymontt w swej pracy bazującej na terenowych badaniach szczegóło-wo określa, które części budowli należy uznać za pierwotne, a które z neorenesansowej przebudowy. Zamek Hansa I i II był tak jak XIX wieczny budowlą czteroskrzydłową. Kubaturowo był jednak dużo mniejszy i niższy. W murach widać nadbudowę ścian ze-wnętrznych (zwiększenie wysokości budynku) i wewnętrznych (zwiększenie kubatury kosztem dziedzińca). Nowe ściany wznoszono wyłącznie z cegieł (XIX wiek). Musiała nastąpić dobudowa piętra mieszkalnego, zmiana wyglądu dachu, likwidacja dawnej re-nesansowej attyki, której ślady były widoczne podczas badań, zastąpionej XIX wiecz-ną, neorenesansową wyżej, wraz z nowym szczytem budynku. Przebudowano w ten sposób wszystkie cztery skrzydła budynku, przebudowano również neorenesansowo wieżę, zmiany dotyczyły też miejsc wybicia części okien. 14

14 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, s. 213.

Kamienna Góra – zamek Kreppelhof od strony zachodniej. Fragment rysunku miasta F.B. Wernera, 1744-55. Najstarszy zachowany widok obiektu.

Page 43: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

43

Kamienna Góra – ruiny zamku, widok współczesny (fot. Przemysław Burchardt)

Rysunek F. B Wernera z lat 1744-55 (fragment widoku Kamiennej Góry) jest do-brym porównaniem dla fotografi i z końca XIX i XX wieku. Nie jest niestety porówna-niem dla stanu obecnego, ponieważ pożary z 1964, 1965 i powtórzony jeszcze na po-czątku lat 70-tych XX wieku15 spowodowały nieodwracalne straty. Zniszczenie dachu, a następnie odsłonięcie nietrwałego lica murów przy zniszczeniu tynków przez czyn-niki atmosferyczne spowodowało i powoduje szybką nieodwracalną degradację ruin rezydencji Hansa I i II Schaffgotschów.

15 Nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące kolejnych pożarów zamku Kreppelhof. Powyższe daty, oprócz po-twierdzonej daty pierwszego pożaru z 1964 r., określone są orientacyjnie przez mieszkańców miasta.

Page 44: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

44

BIBLIOGRAFIA:

Allgemeiner Lexikon des Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, U. Thieme, F. Becker, Bd XXXVII, Leipzig [1968], s. 397

Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., Za modą przez wieki. Ubiory z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2003

Bimler K., Quellen zur schlesische Kunstgeschichte, H. 2, Breslau 1937

Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2003

Chrzanowski T., Płyty nagrobne z postaciami w XVI-XVIII wieku na Śląsku Opolskim, Roczniki Sztuki Śląskiej VII, Wrocław 1970, s. 75-102

Cieński T., Z symboliki ikonografi cznej śląskich nagrobków piastowskich XVI w. Cz. II, Rocznik Sztuki Śląskiej t. I, cz.1, 1950

Cieński T., Z symboliki ikonografi cznej śląskich nagrobków piastowskich XVI w. Cz. II, Rocznik Sztuki Śląskiej t. II 1963, s. 29

Dobrzyniecki A., Płyty nagrobne z fi gurą stojącą na Śląsku w latach 1500-1560, Wrocław 1993, msp BIHSz UWr

Eickstedt C.A.L., Familienbuch des dynastischen Geschlechts der von Eickstedt In Türingen, Pommern, der Marken Und Schlesien, Ratibor 1860

Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa- Kraków 1968

Harasimowicz J., Śląski luteranizm wieku reformacji-próba charakterystyki, Sobótka Nr 4, 1984, s. 493-516

Harasimowicz J., Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej reformacji (1520-1650), Wrocław 1986

Harasimowicz J., Mors janua vitae, Wrocław 1992

Jankowska K., Renesansowe nagrobki Schaffgotschów w kaplicy grobowej przy kościele w Raszowie, Wrocław 1986, msp B IHSz UWr

Knie I. G., Neuster Zustand Schlesiens. Ein geographisch-statistisches Handbuch in gedrängter Kürze und aus Original-Quellen bearbeitet für Schlesiens Jugend, und Freunde der Länderkunde, 2. Aufl age, Breslau 1838

Knoetel P., Figurengrabmaeler Schlesiens, Jena 1890

Page 45: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

45

Kobielus St. Ks., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji starożytności i średniowiecza, Warszawa 2002

Kuzio-Podrucki A., Schaffgotschowie. Zmienne losy śląskiej szlachty, Bytom 2007

Kwaśniewski A., Mistrz GM i jego warsztat. Przyczynek do dziejów sztuki sepulkralnej na Śląsku w drugiej połowie XVI wieku, [W:] O sztuce sepulkralnej na Śląsku. Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 25-26 października 1996 roku, Wrocław 1997

Lutsch H., Verzeichnis der Kunstdenkmäler Provinz Schlesien

Neuling H., Schlesiens Kirchorte Und Imre kirch liche Stiftungen bis zum Ausgange des mittelalters, Breslau 1902

Schoff II Gotsch genannt Fundator, Warmbrunn 1904, s. 24 (brak autora)

Schlesische Instanzien-notitz Oder das ist lebende Schlesien, des 1780 sten Jahres, Breslau 1780,

Schlesiche Provinzialblätter, Bd 26, VII-XII 1797

Słownik geografi i turystycznej Sudetów, Rudawy Janowickie, red. M. Staffa, Wrocław 1998

Zimmermann F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien Bd 5, Brieg 1785

Zlat M., Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu, [W:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968

Page 46: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

46

Kostel v Raszowě a unikátní mauzoleum Schaffgotschů patří společně s cister-ciáckým komplexem v Křesoboru k největším a nejcennějším historickým památkám v kamennohorském regionu. Tato jedna z nejpěknějších skupin náhrobních soch v Pol-sku si zaslouží pozornost nejen obyvatel Raszowa a našeho regionu, ale rovněž hi-storiků, fotografů a především turistů z celé Evropy. Neboť mauzoleum je místem s obrovským historickým potenciálem, díky němuž se může stát jednou z hlavních atrakcí celého kamennohorského regionu. Věříme, že projekt „Mauzoleum rytířské rodiny von Schaffgotsch” může do určité míry pomoci uskutečnit náš sen a učinit objekt, ale rovněž celý kamennohorský region atraktivnějším. Přejeme příjemnou četbu.

Starosta obce Kamenná HoraStanisław Szmajdziński

OBSAH:

ÚVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

VĚTEV SCHAFFGOTSCHŮ Z RASZOWA VE SVĚTLE ZACHOVANÝCH ARCHIVÁLIÍ (Mgr. Roman Stelmach, PhD, Státní archiv ve Vratislavi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

O RENESANČNÍCH NÁHROBCÍCH V RASZOWĚ (Barbara Skoczylas-Stadnik, Muzeum tkalcovství v Kamenné Hoře) . . . . . . . . . . . . . . . 51

Z DĚJIN KAMENNOHORSKÉ VĚTVE SCHAFFGOTSCHŮ A JEJICH REZIDENCE – HRADU GRODZTWO – KREPPELHOF (Przemysław Burchardt, Muzeum tkalcovství v Kamenné Hoře) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

BIBLIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Page 47: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

47

Mgr. Roman Stelmach, PhDStátní archiv ve Vratislavi

VĚTEV SCHAFFGOTSCHŮ Z RASZOWA VE SVĚTLE ZACHOVANÝCH ARCHIVÁLIÍ

Dějiny roduRodina Schaffgotschů patřila k jedné z nejbohatších a nejznámějších rodin ve Slezsku od

13. století do roku 1945. Jejich jméno je spojováno především s Cieplicemi, avšak jejich majet-ky se nacházely rovněž v okolí Gryfowa Śląského, Sobieszowa a Lwówka Śląského. Drobnější usedlosti vlastnili rovněž v jiných oblastech Dolního a Horního Slezska, ale také v severních Čechách.

Kořeny rodu, pocházejícího z Míšně, sahají do 13. století. Rodovým hradem byl Sallgast nad Halštrovem (Solgast nad Elsterą). V erbu rodu se nacházela ovce (Schoff). Ulrich Schoff se objevil v Horní a Dolní Lužici v druhé polovině 13. století.

Podle rodinné tradice jsou slezské počátky rodu spojovány s Gotschem Schoff, jenž prý přišel do Slezska v doprovodu kněžny Hedviky a knížete Jindřicha Bradatého. My se však při-kláníme k tezi, podle níž jsou počátky rodu spojovány spíše s postavou Reinczka, jenž se po-hyboval v prostředí zaháňského knížete Konráda Hrbatého v roce 1289. Reinczko Schoff byl purkrabím ve Slezské Středě a posléze na hradě Hornsberg (?), kde se ocitl ve službách svíd-nických a minstrberských knížat. Rovněž Reinczkovi potomci působili na knížecích dvorech týchž knížat. Ulrich (1321-1382) a Reinczko (1332-1360) sloužili svídnicko-javorskému knížeti Bolkovi II. Malému.

Velké slávy dosáhl rod za správy Gotsche Mladšího (1346/1348-1418), jenž byl synem Gotsche Staršího a Markéty. Zdědil majetek v okolí Jelení Hory, hlavně v Kamienici, který rozšířil o hrady Chojnik a Gryf, o městečka Gryfów Śląski a Mirsk, purkrabství v Jelení Hoře a o zástavu města Ka-menná Hora a řadu vsí. Probošství v Cieplicích Śląských předal cisterciákům z kláštera v Křesoboru. Díky svému tchánovi (manželka Anna pocházela z českého rodu Dubé) mohl zastávat úřad hejtmana vratislavského a svídnického knížectví. Jeho potomci začali užívat patronymické příjmení, z něhož se vyvinulo Schaffgotsch. Gotsche Schoff shromáždil ve svých rukou největší državy ve svídnicko-javorském knížectví.

Po jeho smrti v roce 1418 byl tento majetek na krátkou dobu rozdělen mezi představitele několika rodových větví se sídly v Kamienici, v Gryfově a v Chojniku. V 16. století byl však opět sjednocen. Tehdy navíc rodina získala nový majetek v Podgórzyně. Tato vesnice byla vě-nem Magdaleny von Zedlitz, manželky Hanse Schaffgotsche. Schaffgotschové přikoupili v roce 1592 rozsáhlé statky v Žmigrodě. Jejich dědicem se stal Kryštofův syn Hans Ulrich, narozený v roce 1595, jenž dosáhl univerzitního vzdělání a který podnikal časté cesty po Evropě. Do ro-

Page 48: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

48

dového erbu byla přidána knížecí koruna a to díky sňatku uzvřenému v roce 1620 s Barborou Anežkou, lehnickou kněžnou, dcerou lehnického knížete Joachima Fridricha. Císař Ferdinand II. udělil Hansu Ulrichovi za jeho zásluhy ve třicetileté válce titul „Semperfrei”, avšak později byl podezírán z udržování kontaktů s Albrechtem z Vladštejna a následně v roce 1635 popraven v Řezně. V důsledku těchto událostí byl majetek rodu zabaven – příjmy z majetku Gryf byly určeny na zajištění výchovy dětí Hanse Ulricha, majetek Chojnik se dostal do správy císařské komory, Kowary do správy hraběte Černína, Kamienice připadla hraběti von Erdroth a Žmigród koupil v roce 1641 Melchior von Hatzfeldt.

Usedlosti se však postupně vrátily zpět do rukou představitelů rodu. Pod nátlakem veřej-ného mínění vrátil císař Ferdinand II. Kryštofu Leopoldu Schaffgotschovi majetek Gryf. Krátce poté získal Kryštof Leopold místo jako slezský úředník, stal se tajným dvorním radou, komořím a podkomořím, uherským baronem, rytířem Řádu zlatého rouna, správcem slezské královské komo-ry, správcem břežsko-lehnicko-volovského knížectví a hejtmanem svídnicko-javorského knížectví a dokonce i císařským velvyslancem ve Varšavě. Císař mu brzy navrátil rovněž majetky Chojnik a Podgórzyn, jež byly rozšířeny o nový majetek Siedlęcin. V roce 1674 byl Kryštofu Leopoldu Schaffgotschovi udělen titul „illustris” („Hochgebornen”) císařem Leopoldem I. Jeho syn Hans Anton zavedl v roce 1686 fi deikomis (zvaný rovněž majorát), kterým měl být zajištěn majetk rodu. Podle tohoto dědického řádu mohl majetek připadnout nejen nejstaršímu synovi, ale i mladším synům nebo mladším otcovým bratrům. Nejdůležitější bylo, aby majetek zůstal v rukou osob nejbližších seniorovi rodu. Řád platil do roku 1919. Poté byly rozsáhlé majetky Schaffgotschů změněny na lesy, podléhající správě a ochraně státu.

Po přechodu Slezska pod pruskou vládu nechal Hans Nepomucen Gotard Schaffgotsch nově postavit palác v Cieplicích, který však byl zničen požárem. Král Fridrich Vilém III. povýšil majetek Chojnik v roce 1825 na Freies Standesherrschaft, jehož právní statut odpovídal statutu knížectví.

RODOVÝ ARCHIV

Archiv rodu byl založen na začátku 18. století. Nejstarší uspořádání akt bylo chronologické. První uspořádání fondu pochází z roku 1792. Byl tehdy pořízen nový inventář, zahrnující soubor listin z 18. století, rozdělený do tří oddílů – I. hospodářství a správa, II. listiny týkající se rodu, III. různé. První a druhý oddíl byl dále rozčleněn do devatenácti pododdílů (Titel). Každý tvořila jedna až tři věcné kategorie. V roce 1800 byly abecedně seřazeny listiny rodu. Po roce 1830 byl celý fond uspořádán, včetně pergamenových listin, ovšem bez knih. Dokumenty byly srovnány věcně (ne chronologicky) a rozděleny do čtyřiceti osmi skupin (věcných kategorií), jejichž počet se na začátku 20. století zvýšil na dvě stě. Akta byla rozdělena do čtyř oddílů – sekcí

1. Hospodářské a správní dokumenty majetku Chojnik.2. Dokumenty týkající se rodu a korespondence.

Page 49: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

49

3. Hospodářské a správní dokumenty majetku Gryf.4. Hospodářské a správní dokumenty majetku Podgórzyn.Sekce byly dále rozčleněny do věcných kategorií, které se vždy týkaly tématicky užší sku-

piny akt (hornictví, mlynářství apod.).Rodový archiv Schaffgotschů se nacházel v budově královského úřadu v Sobieszowě, list-

iny v knihovně v Cieplicích až do roku 1946. Akta byla převezena v prosinci téhož roku a listiny v červnu 1949 do Státního archivu ve Vratislavi. Zde bylo od roku 1947 zahájeno uspořádávání celého rukopisného fondu rodu, které trvalo do roku 1949. Práce tehdy proběhly pod vedením významných vratislavských archivářů – St. Michalkiewicze, J. Pasławské, A. Stasiaka a J. Do-mańského. Akta a knihy bez signatur byly uspořádávány až do roku 1955, zvláště byla vyčleněna akta týkající se lesů, hospodářské knihy majetků Gryf, Chojnik, Podgórzyn, majetku Siedlęcin, Cieplic, zvlášť rovněž akta lázní v Cieplicích, akta ze Świeradowa Zdroju, pokladní knihy, akta a knihy královského úřadu.

V současné době se dokumenty nacházejí ve sbírce Státního archivu ve Vratislavi. Fond tvoří 32 350 inventárních jednotek, což představuje 722,5 běžných metrů akt. Celý fond je uspořádán. Jako pomůcka k jeho používání můžou posloužit dobře zachované staré německé inventáře z 19. a 20. století, inventáře ve formě knih či lístkového katalogu pořízené vratislav-skými archiváři po roce 1945. V současné době je připravována nová složitější forma inventáře a fond je zapisován do informační databáze SEZAM ve Státním archivu ve Vratislavi. Zpraco-vává ho D. Żygadło.

Tento rozsáhlý fond tvoří: 1. Pergamenové a papírové listiny – 1 145 inventárních jednotek, z nichž nejstarší pochází

z roku 1312, nejmladší z roku 1935.2. 30 250 inventárních jednotek a knih, rozdělených na následující části: – dominium Siedlęcin (1653 – 1924), – majetek Podgórzyn (1638 – 1928),– dominium Cieplice (1765 – 1945),– majetek Chojnik (1545 – 1944),– lázně Cieplice Zdrój (1797 – 1945),– soudní akta (1695 – 1942),– Královský úřad (1602 – 1945),– dominium Sobieszów (1769 – 1941),– lázně Świeradów (1814 – 1944),– Hlavní pokladna (1738 – 1945),– Akta generalia (1812 – 1945),– dominium Gryf (1619 – 1945),– dominium Chojnik (1404 – 1945),– dominium Podgórzyn (1639 – 1945), – akta týkající se lesů (1711 – 1923),– dominiální policie (1802 – 1875),

Page 50: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

50

– pozemkové knihy (1792-1944),– akta týkající se kostelů a škol (1312 – 1945),– dominium Gryf (1619 – 1927),– Acta publica (1526 – 1740),– stavební akta (1899 – 1944),– akta hradu v Cieplicích (1403 – 1901).3. Oddíl zahrnuje 955 map z období let 1710-1944. Jsou zachovány topografi cké mapy,

územní plány, plány lesních revírů, plány rozvoje vodovodů a kanalizací, rybníků, nádrží, že-lezničních tras, mostů, cest, situační plány a stavební nákresy lázeňských budov v Cieplicích a v Świeradowě.

RASZÓW (REUSSENDORF).

Raszów je vesnice nacházející se v dnešním kamennohorském okrese. Je zmiňována od poloviny 16. století. Ves byla založena Hansem I. († 1565), císařským rádcem, od roku 1534 kancléřem svídnicko-javorského knížectví. Před rokem 1508 byla z Hansova podnětu zahájena stavba hradu Grodztwo poblíž Kamenné Hory a v nedalekém Raszowě kostel Nejsvětější Panny Marie (kolem roku 1527). Po Hansově smrti mu byl na jeho památku vystavěn epitaf ve vratis-lavském kostele sv. Alžběty. Podle závěti byl majetek rozdělen mezi jeho syny – Hans II. dostal Raszów a mladší bratr Ulrich hrad Grodztwo. Po Ulrichově smrti v roce 1561 připadl hrad Han-sovi II. (†1572), kancléři svídnicko-javorského knížectví. Podobně jako jeho otec byl pohřben v rodinné kapli v Raszowě. V renesančních tumbách jsou pochováni Hans I. s manželkou Salo-meou Nimptsch (†1567) a vedle něho Hans II. a jeho manželka Markéta Hochberg (†1621).

Hans II. po sobě zanechal dva syny, kteří si rozdělili rodinný majetek – starší Hans III. Kryštof si ponechal Grodztwo a mladší Jindřich Raszów. Hans III. studoval na univerzitách v Padově, v Boloni a v Sieně. Měl tři syny – Grodztwo dostal Ferdinand, Raszów zůstal ve vlast-nictví Jindřicha Schaffgotsche, zemřelého v roce 1621. Vesnice se později stala majetkem jeho syna Gotfrieda Jindřicha v roce 1617.

Místopisné slovníky, vydané německými badateli v 19. století, neuvádějí, že by byl Ra-szów tehdy majetkem Schaffgotschů. Je možné, že ho ztratili po smrti bezdětného Jindřicha Schaffgotsche v roce 1621. Poznání dalších osudů vesnice by vyžadovalo důkladnější výzkum v archivech, a to nejen slezských. Zachované prameny rodiny Schaffgotschů se týkají především její cieplické a gryfowské větve. Archiválie vztahující se k regionu Kamenné Hory se nacháze-ly v tomto městě, možná právě na hradě Grodztwo? V důsledku různých katastrof, především požárů, však byly zcela zničeny.

Page 51: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

51

Barbara Skoczylas-Stadnik Muzeum tkalcovství v Kamenné Hoře

O RENESANČNÍCH NÁHROBCÍCH V RASZOWĚ

Raszów je poprvé zmiňován v listinách v roce 1287 jako vesnice de Ruzendorf und hoger, založená knížetem Bolkem I. „Rysin-dorf” je uváděn také v urbáři ve prospěch vratislavského biskupa v roce 1305.1 V 15. století patřila vesnice rodině von Czettritz, v roce 1547 jsou jako ma-jitelé uváděni Siegmund a Christoph von Czettritz. V roce 1654 přešel majetek do rukou Anny von Schliebitz a Řehoře Jindřicha von Schindel. Majitelem Horního a Dolního Raszowa byl Carl Sigismund von Zedlitz, první radní obvodu.2 Majetek zůstal rodu von Zeidlitz. Adam Gotthard v. Hündemann vlastnil Dolní Raszów ve třetí čtvrtině 17. století.3 Kolem roku 1785 vesnici spravoval nadporučík Eikstadt. Je známo, že baron Philipp Gustav Wedig von Eickstedt (1745-1798)4, majitel Dolního a Horního Raszowa, prodal usedlost za 60 000 tolarů hraběti Jindřichovi von Königsdorf.5 Koncem 18. století měla vesnice 661 obyvatel, tvořily ji dva panské statky, tři mlýny, dvě bělidla.6 V roce 1825 byl majitelem vesnice radní Celinger z Berlína.7 V roce 1830 koupil Raszów Anton, hrabě z Stolberg-Wernigerode, který vesnici připojil k rodovému majetku Grodztwo (Kreppelhof v Kamenné Hoře).8 V 19. století se v Raszowě rozvinula těžba pyritu v dole Gustav-Grube.9 Raszów měl rovněž sedm uhelných dolů.10 V roce 1870 byla majitelem Raszowa stále rodina Stolberg-Wernigerode. Majetek spravoval Eberhardt, hrabě z Stolberg-Wernigerode, vrchní správce Slezska ve Vratislavi.11 O deset let později působilo v Raszowě čtrnáct tkalců lnu a dvanáct tkalců bavlny.

Významnou historickou památkou Raszowa je fi liální kostel Neposkvrněného početí Pan-ny Marie, zmiňovaný v roce 1305. Současná stavba kostela byla postavena a vybavena v druhé polovině 15. století. Jedná se o jednolodní kostel s křížovou klenbou. Hodnotnými architekto-

1 Neuling H., Schlesiens Kirchorte und Imre kirchliche Stiftungen bis zum Ausgange des mittelalters, Breslau 1902, s. 258.2 Schlesische Instanzien-notitz Oder das ist lebende Schlesien, des 1780 sten Jahres, Breslau 1780, s. 28. 3 Viz inskripce na epitafu Adama G. von Hündemanna w mauzoleu v Raszowě.4 Eickstedt C.A.L., Familienbuch des dynastischen Geschlechts der von Eickstedt in Türingen, Pommern, der Marken und Schlesien, Ratibor 1860, s. 265.5 Schlesiche Provinzialblätter, Bd 26, VII-XII 1797, s. 177.6 Zimmermann F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 5, Brieg 1785, s. 115.7 Słownik geografi i turystycznej Sudetów, Rudawy Janowickie, red. M. Staffa, Wrocław 1998, s. 241.8 Ibidem, s. 241.9 Knie I. G., Neuster Zustand Schlesiens. Ein geographisch=statistisches Handbuch in gedrängter Kürze und aus Original=Quellen bearbeitet für Schlesiens Jugend, und Freunde der Länderkunde, 2. Aufl age, Breslau 1838, s. 81.10 Ibidem. 43.11 Słownik geografi i …, s. 241.

Page 52: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

52

nickými prvky jsou dva pískovcové portály. První je pozdně gotický s hlavním obloukem, jenž byl v polovině 17. století lemován dalšími lomenými oblouky. Druhý portál je renesanční z první poloviny 16. století, zakončený půlkruhově vypjatou římsou. Jsou na něm viditelné stopy po nápisu.

Dne 5. února 1654 přešel katolický kostel do rukou evangelíků. Právě zde bylo předneseno první kázání v duchu Lutherova učení v regionu Kamenné Hory. Reformace se tou dobou již šířila po téměř celém Slezsku .12

Již v roce 1535 nechal lehnický kníže Bedřich II. ohlásit „Řád svátostí”, čímž otevřeně přijal náboženskou reformu ve svém knížectví. V roce 1539 kníže ofi ciálně uznal augšpurské vyznání a v roce 1542 dal zveřejnit církevní řád, Malý a Velký katechismus a vizitační řád. Tento fakt znamenal zavedení evangelické církevní samosprávy v lehnickém a břežském knížectví, po-vinnou katechizaci podle Lutherova učení a návštěvu nedělních kázání.13 V roce 1549 katedrální kapitula ve Vratislavi zjistila, že je v diecézi již pouze padesát kostelů s katolickým farářem.14

V 17. století byl kostel v Raszowě nově vybaven. Z tohoto období pochází zajímavá že-lezná, částečně polychromovaná křtitelnice, restaurovaná v roce 1897 farářem Puschmannem z Kamenné Hory.15

V 18. s 19. století byl kostel přestavován. Nejvýznamnější stavební úpravou však byla přístavba mauzolea Schaffgotschů k jižní straně budovy již v roce 1577.

MAUZOLEUM

V raszowském mauzoleu se nachází několik typů renesančních náhrobků. Nejreprezen-tativnější a nejokázalejší jsou tumby a mramorový náhrobek rytíře se stojící postavou. Eipita-fy žen zesnulých v různém věku jsou zajímavým příkladem dámské módy z konce 16. století a z první čtvrtiny 17. století, jež svědčí o rozsáhlých společenských kontaktech, vkusu a sledo-vání módních novinek. Nejvíce je zachovaných dětských epitafů, jež byly nejméně ovlivněny módními dobovými trendy. Zdobené náhrobky měly být vzpomínkou na vzácné, urozené osoby, měly připomínat dobré jméno zesnulých, jejichž život byl příkladem ctného života podle evangelií. Ve společnosti se začala prosazovat tendence, aby po zemřelém zůstal náhrobek, který by vyjadřo-val jeho konfesijní příslušnost, což přispělo ke zformování duchovní a umělecké odlišnosti protes-

12 Harasimowicz J., Śląski luteranizm wieku reformacji-próba charakterystyki, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobót-ka”, nr 4, 1984, s. 493. 13 Ibidem, s. 501.14 Ibidem, s. 49515 Dole na krytu na světle modrém pozadí se nachází černý nápis, psaný gotickým písmem: „Renovirt/ 1897/ durch / Pfarrer Puschmann/ Landeshut/.”

Page 53: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

53

tantského umění. Epitafy a náhrobky se staly obrazovým a uměleckým vyjádřením víry. V období let 1520-1650 se ve Slezsku objevovaly různé typy náhrobků, m.j. tumby, náhrobek s portrétem, nástěnný náhrobek se stojící postavou, nástěnný náhrobek s klečící postavou, heraldický náhrobek s inskripcemi.16 Od poloviny 16. století se na náhrobcích objevovaly ozdobné architektonické prv-ky, díky nimž se náhrobky staly monumentálními díly. Slezské epitafy a náhrobky z padesátých a šedesátých let 16. století vznikaly pod přímým či nepřímým vlivem italské renesance. Do Slez-ska přicházel nový proud ze Saska, kam se inspirace dostávaly z Itálie. Tento fakt sehrál zvláště významnou roli při utváření umělecké atmosféry ve Slezsku v tomto období. Od šedesátých let 16. století pronikaly do Slezska vlivy holandské renesance a manýrismu. Fakt, že se Slezsko dostalo do sféry vlivu holandského umění, úzce souvisel s ofi ciálním přijetím evngelicko-augšpurské konfese. Na epitafech se objevují symboly vyjadřující pomíjivost času (lebka, přesýpací hodiny, hasnoucí svíčka nebo pochodeň), eschatologické (andělé) a konfesijní prvky (pelikáni, delfíni, postavy Kris-ta bojujícího s drakem, Zmrtvýchvstání Páně, Ukřižování).17

RENESANČNÍ NÁHROBKY V RASZOWĚ

Ústřední místo v mauzoleu zaujímají dvě tumby s náhrobky dvou manželských párů z rodiny Schaffgotschů. V celé kompozici bylo použito dobře známé schéma gotických náhrobků. Nové jsou oděvy, které byly módní v době renesance, ovšem typ umístění postav zůstal beze změn. Nejzajíma-vější jsou scény ve výplních tumby, ve kterých se již prosazují prvky renesančního slohu. Na tomto náhrobku mají zesnulí renesanční šat. Obličej má rysy portrétu a představuje zemřelé jako ve snu, kteří doufají ve věčný život. Na stěnách tumby se nacházejí basreliéfy: Stvoření Evy, Prvotní hřích, Boží hněv a Vyhnání z Ráje.18

První pískovcový náhrobek na tumbě je věnován památce Hanse I. Schaffgotsche, zemřelého v roce 1565 a jeho mnželky Salome von Nimptsch, zesnulé v roce 1567. Náhrobek je již dílem renesančního umění, avšak ještě pod silným vlivem tradice gotického umění. Tento typ náhrobku na tumbě se objevil ve Francii ve 13. století a byl velmi oblíbený v Evropě až do období novověku.19 Rozkvět epitafního umění nastoupil v době renesance a manýrismu. Tehdy se na náhrobcích objevovaly symboly zvířat u nohou zemřelého. Často to byl lev nebo pes. Lev byl chápán jako symbol mužské odvahy a pes věrnosti.20 V návaznosti na středověkou tradici bývaly u nohou postav umístěny dvě siluety lvů, symbolizující věrnost a sílu. Novinkou je pouze

16 Harasimowicz J., Mors janua Vita, Wrocław 1992, s. 1517 Ibidem, s. 2418 Zlat M., Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu, [W:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968, s. 29.19 Cieński T., Z symboliki ikonografi cznej śląskich nagrobków piastowskich XIV w. cz., II, Rocznik Sztuki Śląskiej I, 1950, s. 48.20 Ibidem.

Page 54: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

54

způsob, jakým jsou lvi představeni – dotýkají se hřbety a jsou zobrazeni v nadměrné velikosti. Tradiční umění se zde tedy projevuje především zvoleným typem náhrobku a pojetím postav zesnulého manželského páru Schaffgotschů v Raszowě.21

Původně byly na náhrobcích tohoto typu postavy zemřelých položeny na jedné desce. V druhé polovině 16. století však již každá z postav manželů byla umístěna na samostatné desce.22 Typ vyob-razení postav je tradiční, statický, postavy mají prodloužené proporce, pod hlavou mají velké polštáře. Salome má klobouk typu kalpak, zdůrazňující její asketický vzhled.23 Pod čepcem má šátek (speciální druh závoje), zvaný podvika, zahalující hlavu, krk a dolní část obličeje, který je charakteristickou sou-částí oděvu vdaných žen od středověku až do 17. století. 24 Z dlouhého pláště lichoběžníkového střihu vystupují pouze její skřížené dlaně. Dolní část pláště je zdobena širokou bordurou a kartuší s erbem von Nimptsch. Hans I. má oblečený selský kožich a klobouk typu kalpak. Na postavách zemřelých osob nejsou žádné náboženské prvky nebo symboly vyjadřující pomíjivost času. Stěny tumby jsou ozdobeny epitafními inskripcemi a scénami ze Starého zákona. Zvláštní pozornost si zaslouží ori-ginální kompozice vyobrazení, proporce postav, odvážné a svobodné představení aktu na náhrobku, způsob zpracování detailu. Scéna Stvoření Evy ukazuje Boží sílu a vůli, na níž všechno záleží.

Bůh je tvůrcem dobra, které dává člověku. Člověk však neplní Boží přikázání, páchá hřích, nedodržuje slovo dané Stvořiteli.25 Sám sebe odsoudí k Božímu hněvu. Otec Bůh je – shodně s Lutherovým učením – představován jako stařec.26 Otec Bůh je vyobrazen v kuželovité tiáře, která připomíná korunu asyrských králů.27 „Bůh je Otcem.” Mt 6,9, avšak „Bůh je milosrdný, laskavý, velmi trpělivý a dobrotivý.” J 3, 16-13

Náhrobek s biblickými scénami má být pro živé poselstvím a učením o Posledním soudu, má být podnětem k refl exi a zamyšlení o věčném životě.

Protestanté se častěji uchylovali ke scénám ze Starého zákona, které byly více žádané vzhledem k odmítání středověké hagiografi cké tematiky.28 Nejoblíbenější byla témata z Knihy Genesis, jako v tomto případě.29 Vybrané biblické scény obsahují poselství, které je v souladu se základní doktrínou reformace, podle níž věřící dosáhnou „odpuštění silou víry”.30

21 Zlat M., op. cit., s. 28.22 Kwaśniewski A., Mistrz GM i jego warsztat. Przyczynek do dziejów sztuki sepulkralnej na Śląsku w drugiej połowie XVI wieku, [W:] O sztuce sepulkralnej na Śląsku. Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 25-26 października 1996 roku, Wrocław 1997, s. 75.23 Gutkowska- Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa- Kraków 1968, s. 365.24 Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., Za modą przez wieki. Ubiory z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2003, s. 115.25 Harasimowicz J., Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej reformacji (1520-1650), Wrocław 1986, s.72, 89, 136.26 Ibidem, s. 27.27 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 34-35.28 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 31, przypis 32.29 Ibidem, s. 31.30 Ibidem, s. 40.

Page 55: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

55

Náhrobek tohoto manželského páru má imponující rozměry – 215 x 170 cm.31 Byl vykonán po smrti Hanse I., pána Chojniku, Kreppelhofu a Raszowa. Není dnes známo, zda iniciátorem podoby náhrobku byl sám Hans I. nebo jeho manželka Salome, která dílo objednala v renomované kamenář-ské dílně. Umělec vykonal renesanční ornamentální prvky podle italských vzorů. Typy ornamentů na jednom náhrobku a dokonce na jedné straně tumby se od sebe liší, což může napovídat tomu, že každý prvek je dílem jiného sochaře ze stejné dílny, kteří realizovali mnoho objednávek a vzhledem k rychlému tempu práce byla proto doporučovaná specializace.32 Můžeme předpokládat, že auto-ry náhrobku byli někteří ze sochařů zaměstnaných u Schaffgotschů při přestavbě hradu Kreppelhof v Kamenné Hoře.33

Inskripce věnovaná památce Hanse I. von Schaffgotsch:”IM …..IOR DEN TAG…/TAGE DEN 5 …IEN/ 1565 IARES IST DER ED/LE GESTREN-

GE RITTER/ HERR HANS SCHOF GOTSCH/ GENANDT VOM KINAST AVF KREPPELHOF DER ELDER/ ROM: KA: AVCH ZV HVNGARN VND BEHEMEN KONIGL. MAIES. RATH VND DER FVRS/TENTVN DER SCHWEID/ NITZ VND IHAVER/ CANTZLEIS IN GOT SELIG-LICHENT SCHLAFEN/ DER GOT GENEDIG VND / BARMHERZIG SIEH. AMEN.”

(„Dne (…) roku 1565 zesnul šlechetný a Bohu oddaný pan Hans Schof Gotsche, zvaný z Chojniku a z Grodźctwa, rádce římského císaře a rádce uherského a českého krále, kancléř svídnicko-javorského knížectví. Kéž je Bůh laskavý a milosrdný. Amen.).34

Inskripce věnovaná památce Salome Nimptsch, náhrobek manželů von Schaffgotsch, pí-skovec, kolem roku 1567:

„IM IAR 1567 DEN 5/ TAG NOVEMBRIS IST IN /EDLE TVGENT REICHE/ FRAW SALOME GEBOR/ NE NIMPTSHIN VON / PITTERWICZ FRAW AVF/ KREPPELHOF DES ED/ LEN GESTRENGEN RIT/ TERS HERR HANSEN/ GOTSCHEN DES ELDF N/ EHLICHE HAVSFRAW IN GOT SELIGLICHENT/ SCHLAFFEN DER GOT /GENEDIG VND BARMHER-CZIG SEI. AMEN.”

(„Dne 5. listopadu roku 1567 usnula v Pánu šlechetná a ctnostná Salome Nimptsch von Pitterwitz, paní Grodzctwa, manželka šlechetného a důstojného rytíře pana Hanse Gotsche. Kéž Bůh je laskavý a milosrdný. Amen.”).

Jisté analogie typu představení manželů nacházíme na náhrobku knížete Jana z Poděbrad a ženy Kristýny v Olešnici v hradním kostele z roku 1557 (dvě desky, polštáře, tumba), lvi posta-vení zády, kteří se ovšem nedotýkají.35 Určitou podobnost je možné najít rovněž na náhrobcích v Marciszowě.

31 Jankowska K., Renesansowe nagrobki Schaffgotschów w kaplicy grobowej przy kościele w Raszowie, Wrocław 1986, msp B IHSz UWr, s. 13.32 Kwaśniewski A., op. cit., s. 7833 Jankowska K., op. cit., s. 634 A. Kuzio – Podrucki, op. cit., s. 101 nn., genealogická tabulka (volně). Ve fondu rodových listin se zachovaly dva pergamenové originály, z nichž je známo, že 25. února 1556 Hans I. zapsal svoje usedlosti ženě Markétě von Zedlitz a Markéta připsala svůj rodový majetek manželovi 3. března 1559. Podle Stelmach R., Linia Schafgotschów z Raszowa w świetle zachowanych archiwaliów. Dzieje rodu, s. 4, pozn. 17. 35 Zlat M., op. cit., il. 4 i il. 6, il. 9.

Page 56: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

56

Hans II. zemřel v roce 1572 a jeho manželka Markéta von Hochberg v roce 1574. 36 Jejich náhrobek je modernější podobou, vzniklou kolem roku 1574.37

Muž je zobrazen s odhalenou hlavou ve zdobené zbroji. Obličej má rysy portrétu. Orna-mentální dekorace na povrchu zbroje imponuje výjimečným vzorem, precizností a uměleckým vykonáním. Prvek mužské módy, braguette (poklopec)38, výstavný a velký symbol mužnosti, byl módním až do konce 16. století a pochází z období, kdy byla součástí zbroje speciální kožená ochrana.39 Tento typ zbroje byl nákladný a exkluzivní, musela tedy patřit někomu významnému a důležitému z hlediska společenské hierarchie. Takovou osobností byl kancléř svídnicko-javor-ského knížectví Hans II. Schaffgotsch. Postava rytíře je důstojná a monumentální, demonstruje význam a společenský statut zemřelého. Okázalý náhrobek plnil reprezentativní roli zesnulého.

Inskripce připomínající Hanse II. von Schaffgotsch: „IM 1572 IOR DEN 22 MAII IST IN / GOT VERSCHIDEN DER EDLE GESTRENG/

EHRNVESTE VND WOLBENAMBTE HER/ HANS SCHOFGOTSCHE GENAND VOM/ KI-NAST AVF KREPPELHOF DER FVRSTETHVMBER SCHWEIDNICZ VND IAVER CANCZ-LER DEM GOT GNEDIG SEY.”

(Dne 22. května 1572 odešel k Pánu šlechetný a vážený pan Hans Schoffgotsch, zvaný z Chojniku, Kreppelhofu, kancléř svídnicko-javorského knížectví. Kéž je Bůh laskavý. Amen.”)

Umělec umístil pod inskripcí svůj osobní znak G.M. a mezi iniciály kamenický znak.Výplň s inskripcí se týká manželky Hanse II: „/ IM 15 IOR DEN/ IST IN GOT VORSCHIEDE DIE/ EDLE WOLEHRENT TVGENT/

REICHE FRAV MARGARETA/ GEBORNE HVBRIGEN VOM/ FVRSTENSTEIN HERN/ HAN-SEN GOTSCHE CANZLER/ EHLICHT HAVSFRAV DER/ GOT GNEDIG SEY/.”

(„Dne __ v roce 15__ odešla k Pánu velmi ctnostná a ušlechtilá paní Markéta Hubrigen z Książa, manželka pana kancléře Hanse Gotsche. Bože, buď laskavý”.)

Za povšimnutí stojí zde použitá forma jména Hans „HANSEN”, která má blíže holandské podobě.

Ve výplni tumby jsou manželé klečící u kříže vyobrazeni ještě jednou.40 U kříže klečí Hans II. a Markéta jako stoupenci Lutherova učení, kteří věří, že k ospravedlnění došlo Zmrtvýchv-stáním. Řím 4,25 „Ježíš byl vydán pro naše hříchy a vstal z mrtvých pro naše ospravedlnění.“ „Milostí tedy jste spaseni skrze víru. Spasení není z vás, je to Boží dar.“ Ef 2,8.

Fakt, že na náhrobku chybí datum úmrtí Markéty Schaffgotsch, může vypovídat o tom, že to byla ona, kdo náhrobek objednal po manželově smrti. A po její smrti již nebylo postaráno, aby byl dopsán letopočet 1574.

36 Kwaśniewski A., op. cit., s. 75, fotografi e náhrobku.37 Zlat M., op. cit., il. 7, il. 8.38 Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2003, s. 188.39 Ibidem, s. 189.40 Hans I. a Hans II. Schaffgotschové byli majiteli hradu Grodztwo u Kamenné Hory, rytířské sídlo přestavěli na rene-sanční palác.

Page 57: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

57

Na tumbě na straně vedle rytíře se nacházejí výplně s erby předků jeho rodu: von Schaff-gotsch, (čtyři červené pruhy na stříbrném štítě) //, dole von Zedlitz (trojúhelníková stříbrná přez-ka vpravo v červeném poli) a von Warnsdorf (zlatá šesticípá hvězda nad stříbrným měsícem v modrém poli). Napravo von Nimptsch (půl černého kozorožce v horním stříbrném poli a půl stříbrné ryby v dolním červeném poli příčně rozděleného štítu) a von Seher -Thoss (větev se dvěma suky na jedné straně a s jedním sukem na straně druhé). Dole von Stosch (dvě stříbrné symetricky spletené lodyhy se srdcovitým listem na červeném pozadí) a von Mulheim (štít roz-dělený svisle na dvě části, nalevo dvě ozubená kola rozdělená na čtyři, napravo půl orlice, klenot šest per a ozubené kolo).

Zvěstování Božího slova je vždy účinné, takže biblická scéna na náhrobku má evangelijní poslání, připomíná o neustálé snaze dosáhnout svatosti. Projevem této svatosti je láska v rodině a v manželství, úcta k druhému člověku. „Bůh obdarovává milostí bez ohledu na lidskou důstojnost a zásluhy”. Fil. 3,7-10 Největším darem Boha je ospravedlnění skrze Pána, Pán osvobozuje člověka od hříchu, satana a smrti, dává mu klid. Řím 5,1. Jedině Kristova oběť na kříži a zmrtvýchvstání je darem spásy pro člověka. Hbr 9, 24-26. Reformační vyznání soustřeďuje svou pozornost na milost skrze vykoupení a ospravedlnění, jež Kristus dává každému člověku, který v Něho věří a který přijímá Slovo Boží. 41

Náhrobek je dílem mistra, který své dílo signoval iniciály G.M. a svým osobním znakem. Zachovaly se ještě jiné náhrobky se stejnou signaturou. Mistr G.M. znal jižní renesanční umění, o čemž svědčí ornamentální motivy výplní, které rozdělují části tumby, a způsob zpracování soch a inskripce.

Taková koncepce náhrobku bez náboženských atributů byla charakteristická pro Mistra G.M., který toto dílo signoval.42 Zavedl tektonické členění tumby na výplně s basreliéfy a s in-skripcemi. Díla Mistra G.M. se lišila umístěním inskripcí na různých výplních, orámování bylo zdobené ornamenty s holandskými motivy. V druhé polovině 16. století již dominuje v epitafním umění holandský manýrismus.43 Řez písmen v nápisech, které vždy začínají slovy „/ IM ….. IOR…/”, je precizně vykonán.44 Mistr používal velmi bohatě zdobené formy výplní. Ornamenty kandelábrů a arabesek v polích, která oddělují výplně, se liší kompozičně a stylem vykonání, ale jsou důkazem sochařovy zručnosti a dovednosti. Mistr uplatňoval několik vzorů ornamentů různých rozměrů, dokonce i v rámci jedné tumby.45 To mohlo být způsobeno organizací práce v kamenářské dílně, která realizovala mnoho objednávek. Vykonání jednotlivých částí náhrobku proto bývalo svěřováno různým pracovníkům. Ležící ženské postavy na tumbě, které se neopíra-ly o siluety zvířat, měly dole u nohou ztvárněny háv a obrysy podešvy bot.46

41 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 34.42 Kwaśniewski A., op. cit., s. 81.43 Zlat M., op. cit., s. 33.44 Kwaśniewski A., op. cit., s. 76, przypis 12.45 Ibidem, s. 78.46 Ibidem, s. 77

Page 58: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

58

Je známo šest náhrobků signovaných osobním znakem Mistra G.M. Umisťování signatur na kamenářských dílech nebylo přitom tehdy příliš obvyklé.47 Objevuje se řada náhrobků, které jsou si formálně podobné, ovšem bez signatury. Úroveň zhotovených náhrobků je různá, do-konce i v rámci jednoho díla. Je to způsobeno tím, že jednotlivé prvky byly vykonány různými pracovníky. Náhrobek v Raszowě je nejvýznamnějším dílem Mistra G.M.48

Renesanční přistavěný epitaf z bílého mramoru představuje postavu stojícího rytíře v re-prezentativní pozici ve zbroji. Nachází se na západní stěně a pochází z doby kolem roku 1580. Náhrobek je rozdělen římsou na úseky, jeho části jsou architektonicky orámovány a ozdobeny re-nesančními ornamenty italského původu. Forma epitafu připomíná triumfální bránu, jež symboli-zuje bránu spásy, vítězící nad smrtí, neboť „mors janua vitae”- smrt je bránou k věčnému životu.49 Život nekončí, pouze se mění v dokonalejší.

Na kruhovém zakončení je vidět busta blahoslaveného Boha Otce na pozadí trojlisté svatozáře, která symbolizuje podstatu Trojjediného Boha. Kruhová forma jako forma nejdo-konalejší byla přiznána právě Bohu. Po obou stranách kruhového zakončení jsou vidět peli-káni, alegorie Vykoupení krví, představující pojítko ideového programu mauzolea.50 Pelikáni oživují svá mláďata po třech dnech krví. Nás vykoupil svou krví Kristus.51 Scénu obklopují dva trubači, kteří hlásají pravdu o Zmrtvýchvstání. 52 V ústřední scéně na zakončení Kristus, jenž vstal z mrtvých, vychází z hrobu a kopím probodává dračí tlamu jako vítěz nad smrtí.53

Nápis na obvodovém pásu připomíná Ježíšova slova54, který přivedl zpět k životu zemřelého syna vdovy z Naim: „/ DER HERR IHESVS SPRACH ZV DER WIDWEN ZV NAIM WEINE NICHT/ VND ER TRAF HINZV VND RVRET DEN SARCKAN VND DIE TREGER STVNDEN/ VND ER SPRACH IVNGLINICH SAGE DIR STEHL AUF VND DER TODTE RICHTET SICH AVF/ O HERRE IHESV CHRISTE ERWECKE MICH AUCH ZVM EWIGEN LEBEN AMEN/ „ /LVC. VII/”.

(„Pan Ježíš řekl vdově z Naim, neplač! Poté přistoupil a dotkl se már. Nosiči se zastavili. Tehdy řekl: Chlapče, říkám ti, vstaň! A ten mrtvý se posadil a začal mluvit. O, Pane Ježíši Kriste, probuď mne také k věčnému životu. Amen. Lk 7,11).

Téma vzkříšení připomíná věřícím, že Kristus daruje věčný život, což Ježíš dokázal již svým jednáním během života na zemi.55 Charakteristickým znakem protestantského umění je

47 Ibidem, s. 7848 Ibidem.49 Harasimowicz J., Mors…, s. 50 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 30.51 Kobielus St. Ks., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002, s. 256.52 Jankowska K., op. cit., s. 48.53 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 29.54 Ibidem, s. 46.55 Ibidem, s. 35.

Page 59: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

59

používání nápisů, nejčastěji biblických citátů, které jsou obtížné k vyobrazení, dále sentencí nebo nápisů na epitafech.56

Ornamenty kandelábrů a arabesek tvoří rámec kolem důstojné postavy rytíře ve střední části epitafu. Muž s odhalenou hlavou ve zbroji s přilbicí na boku stojí na lvu, symbolizujícím chrabrost a statečnost.57 Zbroj je precizně ozdobena ornamenty s uměleckými rostlinnými motivy, které svou strukturou připomínají drahou tkaninu. Na brnění v místě břicha se nachází charakteristický ohyb, zvaný „husím břichem”.58 Platnéři nezůstávali pozadu za módními návrháři. Ocel chápali jako tkani-nu, kterou mohli zdobit módními vzory ornamentů stejně jako výšivku.59 Takto představená postava zemřelého zdůrazňovala jeho zámožnost a významné společenské postavení. Ve čtyřech rozích byly umístěny erby rodu: von Schaffgotsch, von Zedlitz, von Berka, von Talkenberg.60 Obvodový pás se čtyřmi erbovními kartušemi pod rytířovými nohami zdůrazňuje jeho vážený původ. Nápis v dolní části epitafu, v současnosti již částečně setřený, obsahuje citát z Matoušova evangelia: 24,44 “/SOHN WIRD KOMMEN/ ZVR EINER STVNDE/ DA IR NICHT MEINE…/MAT XXIIII/.”

(„Proto i vy buďte připraveni, neboť Syn člověka přijde v nečekanou chvíli. Mt 24, 44).

Náhrobek Jindřicha (?) Schaffgotsche je považován historiky a znalci slezského renesančního umění za příklad bohaté rozsáhlé kompozice, il. 21.61

Epitafy připomínající památku zemřelých dětí obvykle zaobrazují celou stojící postavu dítěte s křížkem na hrudi nebo v ruce. Dítě má oblečeny dlouhé šaty, na hlavě má často věneček. Šat byl původně jednoduchý, později se objevují módní střihy zdobené krajkou, s nastřiženými rukávy a s prýmkováním.

– Epitaf chlapce, Gotharda Schaffgotsche, zemřelého 23. září 1590, který žil 23 týdnů a dva dny, byl synem Jindřicha von Schaffgotsch, pána Chojniku, Krepelhofu a Raszowa

„ANNO 1590 D. 23 SEPT. ZWISCHEN 8 VND 9 DER GANZ VHR IST IN GOT VORSCHID/ GOTHART SCHAFGOTSCHE DIS IN…./ DER EHR STEDL… GESTRENGEN/ EHR VND VESTEN WOLBENAMTE/ H. HEINRICH SCHAFGOTSCHE VON KINAST VND KREPPELHOF AVF REV-SENDORF/ GON EHR IN SEINES ALTES 23 W 2 TAGE.”

(Dne 23. září 1590 odešel k Pánu mezi osmou a devátou hodinou Gothart Schaffgotsch, syn váženého a šlechetného pana Jindřicha Schaffgotsche, majitele Chojniku, Kreppelhofu a Raszowa. Žil 23 týdnů a dva dny).

Na epitafu se nacházejí erby: von Schaffgotsch, von Hermann, von Seidlitz, von Her-mann.

– Epitaf syna Jindřicha von Schaffgotsch, žil rok a dva dny, pískovec, po roce 1595

56 Ibidem, s. 46.57 Cieński T., op. cit., s. 48.58 Boucher F., op. cit., s. 212.59 Ibidem. 60 Jankowska K., op. cit., s. 11.61 Zlat M., op. cit., il. 21.

Page 60: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

60

Epitaf syna Jindřicha von Schaffgotsch„ANNO 1595 DEN 19 MARTI IST IN DE/ ERSTENS VND DER GANZEN VHR IN GOT

VORSCHIEDE/ … [HEIN]RI SCHAFGOTSCH DER ANER DIS NA/ MES EDLES EDLEN-GESTRENGENE EHR VND VISTN VND WO/BENAMBTEN HERRN HEINRICH S/ SCHAF-GOTSCH GENAND VOM KINAST VNN KREPEL HOF AVF REVSDORF SON/ LEIN: SEINS ALTERS 1 JAR VND 2 TAGE.”

(Dne 19. března 1595 v jednu hodinu zemřel Jindřich, synek šlechetného pana Jindřicha Schaffgotsche, ctnostného a váženého pána Chojniku a Kreppelhofu, majitele Raszowa. Žil rok a dva dny).

Na epitafu se nacházejí erby: von Schaffgotsch, von Hermann, von Seidlitz, von Hermann, to znamená dědeček a babička chlapce pocházeli ze stejné rodiny, což mohlo mít vliv na jeho předčasnou smrt.

– Epitaf syna Jindřicha von Schaffgotsch. Dítě žilo rok, 17 týdnů a tři dny, pískovec po roce 1596

„ANNO 1596 DEN 18 FEBR. VMB/ 22 DER GANTZEN VHR IST IN GOT VORSCHIE-DEN HEINRICH SCHAFGOTSCHE DIS NAMEN/ DER ERSTE DES EDLEN GESTRENGEN EHR IVNGE/ STEN VND WOLBENAMBTEN H. HEI/NRICH SCHAFGOTSCH GNAND VOM KINAST/ VND KREPELHOF AVF REVSEDORF SON/ LEIN SEINS ALTERS 1 IAR 17 WOCH. 3 TAGE/.”

(Dne 18. února 1596 ve 22 hodin odešel k Pánu Jindřich, synek Jindřicha von Schaff-gotsch, jednoho z nejšlechetnějších, velmi ctihodného a váženého pána Chojniku, Kreppelhofu a Raszowa. Žil rok, 17 týdnů a tři dny).

Na epitafu se nacházejí erby otce a dědečka, matky a babičky: von Schaffgotsch, von Her-mann a von Seidlitz a von Hermann. Dědeček a babička pocházeli ze stejné rodiny. Pravděpodobně to bylo příčinou předčasného úmrtí dítěte.

– Epitaf dvouletého chlapce z rodiny von Schaffgotsch, jenž zemřel 20. února 1601 písko-vec, po roce 1601

Epitaf synka Jindřicha von Schaffgotsch, který zemřel 20. února roku 1601: „ANNO 1601 D. 20 FE…/ …CHE GEW…./ …IN GOTSCHE D AN DER DIS NAMEN/

DES EDLEN GESTRENGEN EHRENTESTEN/ WOLBENAMBTEN H. H…../ KREPPELHOF AVF REVSENDORF S/O ENLEIN SEINES SALTERS 2 JAR 30 WOCH. 3 TAG”

(Dne 20. února 1601 odešel k Pánu synek šlechetného a váženého pána, pana Gotsche Schof, majitele Kreppelhoffu a Raszowa. Žil dva roky, 30 týdnů a tři dny).

Page 61: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

61

Na epitafu se nacházejí erby rodu otce, dědečka, matky a babičky. Shora: von Schaff-gotsch (čtyři červené pruhy ve stříbrném poli) a von Hermann (svisle rozdělený štít, na pravé straně štítu jsou čtyři šikmé pruhy – červený, stříbrný, červený, stříbrný, na levé straně jsou zlaté a světle modré pruhy). Dole: von Seidlitz (tři červené ryby otočené směrem doprava ve stříbrném poli), von Hermann (svisle rozdělený štít, na pravé straně štítu jsou čtyři šikmé pruhy – červený, stříbrný, červený, stříbrný, na levé straně jsou zlaté a světle modré pruhy).

– Epitaf Jindřicha Rocha von Tschirnhaus, syna Jindřicha von Tschirnhaus, zemřelého 12. května 1614, pískovec po roce 1614

„ANNO 1614 den 12 MAI ist In Gott/ selig vorschiedene des Edlichnsering Ihrem…auch/ Wolbrundtestles Heinrichs [sohnlein] seines erliebtniß gestribtes Sönlein HEINRICH/ ROCHVS sein alt: 9 woch. 5 tag.”

(Dne 12. května 1614 odešel k Pánu nejdražší synek Jindřich Roch, který žil devět týdnů a pět dní).

Uprostřed epitafu se nachází postava zemřelého dítěte v dlouhé košili s křížkem na hrudi, vyjadřující víru ve spásu a zmrtvýchvstání. Dítě má na hlavě věneček. Ruce složené k modlitbě symbolizují pobožnost a důvěru v Boha. V rozích epitafu zemřelého ze šlechtické rodiny se nacházejí erbovní kartuše. Shora: von Tschirnhaus (svisle rozdělený štít, pole vlevo tvoří černý, červený a stříbrný pruh, pravá strana štítu je červená). Vpravo: von Falkenhain (červený lesní roh ve stříbrném poli). Dole vlevo: von Czettritz (svisle rozdělený štít, pravá strana štítu je stříbrná s červenou polovinou buvolí hlavy, levá strana štítu je červená se stříbrnou polovinou buvolí hlavy), vpravo je erb von Rotkirch (tři černé hlavy orlice se zlatým zobákem a korunou otočené směrem doprava ve zlatém poli).

– Epitaf Jeremiasze Ulmanna, syna místního pastora Ulmanna. Dítě zemřelo 28. května 1646, mělo 35 týdnů a dvanáct dní, pískovec, po roce1646

Epitaf Jeremiasze Ulmanna, syna místního pastora Ulmanna.„ANNO 1646 DEN 28 MAI/ IST DES EHRWVRDIGEN VND WOHLGE. / JEREMIAE

VLMANNI PASTOR/ LOCI. LIEBES Sohnlein IEREMIAS IN GOT SEEILIG.Verschi. / Seines Alt/ 35 WOCH/ Et 12 TAGE/ DGiG/. Pod stopami „ TALIVM EST REGNVM COELO/ Gott Gnad seid an Gal. ohn uergeseen sein”.

(Dne 28. května 1646 odešel k Pánu, synek ctihodného a šlechetného Jeremiasze Ulmanna, místního pastora. Žil 35 týdnů a dvanáct dní. Kéž je Bůh milosrdný).

Erb na levé straně v horní části epitafu: heraldická lilie, z níž vyrůstají tři žaludy. Chlapec je vyobrazen v módním oděvu s nastřiženými rukávy, ozdobenými krajkami a prýmkováním, drží kříž a květiny.

Page 62: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

62

Epitafy žen ukazují změny v dámské módě na začátku 17. století. Umělci, kteří vykonávali epitafy žen, věnovali nejvíce pozornosti prvkům oděvu, zobrazovali dokonce nejdrobnější deta-ily šatů a bižuterie s neobvyklou přesností. Vzhled zemřelých má rysy portrétu.

– Epitaf Anny Nimptsch, manželky Jindřicha von Schaffgotsch z Chojniku, pána Kreppel-hofu a Raszowa, zemřela 20. dubna 1606, pískovec, Raszów

Epitaf Anny von Nimptsch, manželky Jindřicha von Schaffgotsch, zvaného z Chojniku a Kreppelhofu, pana Raszowa, zesnulé 10. dubna 1606

„ANNO 1606 DEN 10 APRILIS IST IN/ GOTT SELIGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE VND EHR VND TVGENT REICHE FRAW/ ANNA GEBORNE NIMPTZEN DES EDLE/ STRENGEN EHR VND FESTEN AVCH WOLBENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAF/ GOTSCHE GENAND VOM KINAST VND/ KREPPELHOFE AVF REVSENDORF EHLICHE HAVS FRAW IHRES ALTERS_________ JAHR DER/ GOT VND VNS ALLEN AM IVNGES…./ TAGE EINE FROLICHE AVFERSTEHVNG VOR LEIEN WOLT.”/

(Dne 10. dubna 1606 usnula v Pánu ctihodná, velmi ctnostná a šlechetná paní Anna Nimptsch, manželka ctihodného pana Jindřicha von Schaffgotsch, zvaného z Chojniku a Krep-pelhofu, pána Raszowa, žila _____ let. Bůh a my všichni čekáme na radostný den Zmrtvýchv-stání).

Na epitafu se nacházejí erby. Shora: von Hermann, von Hermann, von Kitschke, von Zed-litz, von Seidlitz, von Reibnitz, von Mesenau a (von ?). V inskripci chybí informace, jak dlouho Anna žila. Žena má klobouk typu kalpak, který jí zakrývá hlavu. Plná, hladká pelerína na šatech, hezky zdobená výšivkou. Motivy ornamentů na šatech jsou vykonány precizně, připomínají gra-vírovanou dekoraci. Zesnulá drží modlitební knížku.

– Epitaf Marie Tschiernhaus Falkenhain, zemřelé dne 11. února 1621, byla 29 let vdovou, pískovec, po roce 1621

Epitaf Marie Tschiernhaus Falkenhain, manželky Jindřicha Tschiernhaus, zesnulé 11. úno-ra 1621, která byla 29 let vdovou:

„/ ANNO 1621 DEN 11 FEBRVA IST IN GOT SEELIG VORSCHIDEN DIE WOLEDLE VIEL EHRE /NTVGENT REICH FRAW MARIA TSCHIERN/ HAVS IN GEBORNE FALKEN-HAINI DES EDL. GESTR. EHREN. V.A. WOLBEN HERRN /HEINR../ …/ TSCHIERNHAVSES VIELGELIEBTE/ HAVSFRAW IHR ALT 29 IAR WITW./”.

(Dne 11. února 1621 odešla k Pánu velmi ctnostná a šlechetná paní Marie Tschiernhaus Falkenhain, milovaná žena a manželka šlechetného a váženého pana Jindřicha Tschiernhaus, která se stala vdovou ve věku 29 let).

Je to jediný epitaf bez erbů, ačkoliv by se zde podle tradice měly erby rodů von Tschiernhaus a von Falkenhain nacházet. Netypické je rovněž rozmístění nápisů na epitafu. Inskripce začíná v levém dolním rohu a měla by začínat v levém horním rohu desky náhrobku. Obličej zesnulé má rysy portrétu, představuje hezkou mladou ženu v čepci.

Page 63: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

63

Nákladná bižuterie a ozdobné prvky tkaniny reprezentativních širokých šatů, jejichž střih je ovlivněn španělskou módou, jsou zhotoveny se zvláštní důkladností a mistrovstvím. V 16. století se začala používat kovová jehla, což podpořilo rozvoj vyšívání. Módními motivy byly spirálovitě svinuté rostliny, které zdobily šaty, čepce, stuhy a rukavičky. Elegantní rukvičky zd-obené vyšíváním byly luxusním atributem ženské módy v 16. století.62

– Epitaf Anny von Schaffgotsch (1589-1611), dcery Jindřicha von Schaffgotsch, zesnulé 17. ledna 1611, pískovec, po roku 1611

/”ANNO 1611 DEN 17 TEV IST IN GOT SEL/ IGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE FIEL EHR VND TVGEND REICHE IVNG FRAV ANNA/ SEINEN GESTRENGEN EHR VND … ES/ STEN AVCH WOL BENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAFGOT/ KREPEL HOF AVF / REVSENDORF GELIEBTE TOCHTER IHRES ALTERS 22 IAHR DER GOT/ VND VNS ALEN AM IVNGLIGESTEN/ TAGE EINE FROLICHE AVFERSTEHVNG VOR LEIEN”/.

(Dne 17. ledna 1611 zesnula v Pánu šlechetná a velmi ctnostná paní Anna, milovaná dcera šlechetného a váženého pana Jindřicha von Schaffgotsch, pána Chojniku a Kreppelhofu, majitele Raszowa. Pro Boha i pro nás všechny zemřela mladá. Čeká na radostný den Zmrtvýchv-stání).

Elegantní, vkusný a módní oděv Anny si zaslouží zvláštní pozornost. Má vysoký krajkový diadémový čepec z tenkého lněného batistu, který nosily mladé ženy. Čepec tohoto typu byl nasazován na vrcholek hlavy, odhaloval vysoké čelo a hladce učesané vlasy, svázané dozadu.63 Krejzl (tvrdý límec kolem krku) se nosil do třicátých let 17. století, avšak byl vydán edikt, zaka-zující jeho používání. V 17. století se staly módní krajky u manžet a u límce.64 Rukavičky byly luxusním atributem ženské módy v 17. století.65 Na epitafu se nachází osm erbů: von Schaffgot-sch, von Hermann, von Nimptsch, von Kitschke, von Seidlitz, von Hermann, von Mulheim, von Zedlitz.

- Epitaf Heleny Rotkirch, zesnulé 1. srpna 1616 ve věku 45 let, pískovec, po roce 1616Epitaf Heleny Rotkirch.“Anno 1616 den 1 August/ ist in Gott sehliglich Vorschieden die Edle Viel Ehrentugend/

Reiche Fraw ELENA/ geborne Rotkirchin ihres alters 45 jahr der Got genade.”(Dne 1. srpna 1616 odešla k Pánu velmi ctnostná a šlechetná paní Elena Rotkirch. Žila 45

let. Bože, buď milostiv.)

Helena se narodila v roce 1571, nebyla provdaná. Má na sobě čepec typu kalpak. Přes rame-na má přehozenou plnou, hladkou pelerínu. Šaty lichoběžníkového střihu s efektivním zdobeným

62 Boucher F., op. cit., s. 208.63 Gutkowska- Rychlewska M., op. cit., s. 480.64 Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., op. cit., s. 28.65 Boucher F., op. cit., s. 208.

Page 64: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

64

spirálovitým vzorem. V pravé dlani drží modlitební knížku. V rozích epitafu se nacházejí erby: von Rotkirch, von Zedlitz , von Reder a von Hederich.

– Epitaf Anny Nimptsch, manželky Hanse von Schaffgotsch z Chojniku, pána Kreppelhofu a Raszowa, která zemřela 10. dubna 1606, byla matkou Anny, zemřelé 17. ledna 1611, pískovec po roce 1606

Epitaf Anny Nimptsch, manželky Hanse von Schaffgotsch z Chojniku, pána Kreppelhofu a Raszowa:

“ ANNO 1606 DEN 10 APRILIS IST IN / GOTT SELIGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE VND HER VND TVGENT REICHE FRAW/ ANNA GEBORNE NIMPTZEN DESEDLE/ STRENGEN HER VND FESTEN AVCH WOLBENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAF/ GOTSCHE GENAND VOM KINAST VND / KREPPELHOFE AVF REVSENDORF EHLICHE HAVS FRAW IHRES ALTERS_____ IAHR DER / GOT VND ALLEN AM IVNGLIGESTEN…../ TAGE EINE FROLICHE AVF/ERSTEHVNG VOR LEIEN WOLT.”

(Dne 10. dubna 1606 odešla k Pánu velmi vážená a velmi ctnostná paní Anna Nimptsch, manželka velmi váženého pana Jindřicha von Schaffgotsch, zvaného z Chojniku a Kreppelhofu, pána Raszowa. Ctihodná manželka žila_____ let. Bůh i všichni ostatní čekají na radostný den Zmrtvýchvstání).

Na epitafu se nacházejí erby: Mesenau (písmeno S ve třech barvách, shora černá, stříbrná, červená na světle modrém pozadí štítu, klenot: helmová koruna, červená a černá lžička), von Seidlitz (ve stříbrném poli tři červené ryby plující směrem doprava), von Zedlitz (stříbrná přezka na opasek se zapínáním nasměrovaná doleva), von Hermann (svisle rozdělený štít, na pravé straně štítu čtyři šikmé pruhy – červený, stříbrný, červený, stříbrný, na levé straně zlaté a světle modré pruhy).

Na začátku třicetileté války se vzhledem k nepříznivé situaci objevovalo mnohem méně objednávek na náhrobky.66 Náhrobky vykonané v této době se nevyznačovaly zvláštními uměleckými hodnotami. Čatějším se stal skromnější typ náhrobku s inskripcí.67 Taková forma náhrobku vydržela dlouho, jen občas byl změněn některý typ ornamentu, který odpovídal dobo-vé módě. Objevily se rovněž emblémové motivy, umisťované nejčastěji v rozích epitafu.

– Epitaf Adama Gottharda v. Hündemanna, narozeného 20. září 1642, manžela Kunhuty z rodu Reibnitz, s níž prožil dvacet let, dvacet týdnů a pět dnů manželství, otce deseti dětí, sedmi synů a tří dcer, z nichž devět žije. Zemřel 9. července 1688 ve čtyři hodiny ráno ve věku 46 let bez deseti týdnů. Tento náhrobek nechala vykonat milovanému muži jeho žena.

66 Chrzanowski T., Płyty nagrobne z postaciami w XVI-XVIII wieku na Śląsku Opolskim, Roczniki Sztuki Śląskiej VII, Wrocław 1970, s. 100-101.67 Ibidem, s. 100.

Page 65: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

65

Epitaf Adama Gottharda v. Hündemanna:„Wer frorn und redlich ist, verschiedene Diesen Herrn/ Er wirdt dar in ein Hildt von sei-

nes gleichen fi ndern und wiel dem Rühenden er künstig gleiche sein, so muß er sich mit Gott in Ewigkeit verbinden.”(ten kdo …. je řádný, poctivý, tomu dá Pán věčný život a bude jedno s Bohem)

/Hier ist/ der Erden anvertrauet / dis zur Frölicher auferstehung/ Der Hoch wohledle/ gebohr. gesternge Ritter und Herr/ Hr. ADAM GOTTHART V Hündeman/ Herr auf Nieder Reis-sendorf/ welcher/ auf diese welt gebohr. A. D.1642 D. 20 sept./ In dem Heÿ. Eherstand gelebet/ mit der Hochtugent begabten Frauen/ Fr. KUNIGUNDE Hindemanin gebohr. Reibnitzin/ 20 Jahr 20 woch. 5 tage./ mit Ihr gezeuget 10. Kinder/ alß 7. Sohne Und 3 Tochter dar von/ noch 9 am Leben/. Ist seelig im Herren entschlaften den 9 Jul. A. 1688 Des Morg. umb 4 uhr/ sein alter gebracht/ auf 46 Jahr weniger 10 wochen/ Zum Zeugnus der unverwelchsten Liebe/ ist Ihre Dieses grabmahl/ von seiner Hertz Ehe liebste/ aufgerichtet/ worden/.”

(Zde je pozemský hrob, ve kterém pln důvěry čeká na radostné Zmrtvýchvstání velevážený a šlechetný pan Adam Gotthart v. Hündemann, majitel Dolního Raszowa, který přišel na svět 20. září 1642, jenž prožil dvacet let, dvacet týdnů a pět dnů společného manželství s velmi ctnostnou a šlechetnou paní Kunhutou Hindemann Reibnitz. Měl s ní deset dětí, sedm synů a tři dcery, z nichž ještě devět žije. Zesnul 9. července 1688 ve čtyři hodiny ráno. Žil 46 let bez deseti týdnů. Manželka objednala tento náhrobek pro svého milovaného manžela za jeho dobré srdce).

Erby na epitafu: von Bindemann (černo-stříbrná šachovnice v dolním poli štítu, horní pole štítu je černé, hladké), čtyři lilie (?), von Budovec (dva stříbrné pruhy v červeném poli), von Uchtritz (skřížené zaoblené klíče).

– Epitaf Kunhuty Hindemann Reibnitz, která žila 83 let, dva týdny a čtyři dny. Provdala se 2. ledna 1643. V manželství strávila dvacet let, dvacet týdnů a pět dnů. Zemřela 4. března 1727. Vdovou byla více než 38 let. Pískovec, po roce 1727

Epitaf Kunhuty Hindemann Reibnitz, manželky Adama Gottfrieda von Hindemann: „ Alhier hat ihr/ Wohlgeb. Fr. Kunigunda/ von Hindeman geb. Reibnitz/ Welch geh. Anno

1643 d. 2 January/ In zufriedender Ehegelebte 20 J. 20 W 5 Tage./ darinnen gezeuget 7 Söhne 3 Tochter/ Und ist gestorben den 4 Marty 1727, alß Ihr beloge… auf 83 J. 2 W. 4 Tage/ und beleg…/38 Jahre hier…./

(Zde spočívá urozená paní Kunhuta von Hindemann Reibnitz, která se provdala 2. ledna 1643. Prožila dvacet let, dvacet týdnů a pět dní šťastného manželství. Z manželství pochází sedm synů a tři dcery. Zemřela 4. března 1727 jako (…) v 83 letech. Více než 38 let byla vdovou).

„/Wer hier Beyder Leibet/ Sind In einer Grabes gestr…. So Wahr in Ihren Ewigkeit/der Himmel Ihre Seelen/.” (Kteří zde čestně žijí, jsou ve strohém hrobě, jejich duše dosáhnou věčného života v nebi).

Page 66: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

66

V dolních rozích epitafu se nacházejí symboly, vyjadřující pomíjivost času, jako lebka a přesýpací hodiny.68 Lebka připomíná slova Boha Otce z Knihy Genesis“Prachem jsi a v prach se obrátíš”a přesýpací hodiny, že „čas utíká a věčnost čeká“. Poslání na evangelických náhrob-cích mělo být výstrahou pro živé na zemi a současně věroučným výkladem křesťanského učení.

Mauzoleum v Raszowě je velmi zajímavým příkladem renesančního sepulkrálního umění ve Slezsku z období reformace, které se rozvíjelo pod vlivem významných italských, holands-kých a saských uměleckých center. Kamenné náhrobky trvale připomínají dlouholeté vztahy Raszowa s předními slezskými rody. Jsou vzpomínkou nejen na zemřelé, ale rovněž důležitým historickým pramenem pro poznávání regionálních dějin a uměleckých kontaktů místních mecenášů. Jsou zásadním ikonografi ckým materiálem pro výzkum dějin módy a oděvu.

68 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 45.

Page 67: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

67

Przemysław BurchardtMuzeum tkalcovství v Kamenné Hoře

Z DĚJIN KAMENNOHORSKÉ VĚTVE SCHAFFGOTSCHŮ A JEJICH REZIDENCE – HRADU GRODZTWO – KREPPELHOF

Počátky rodu Schoffů, čili Schaffgotschů, slezských magnátů, spjatých s Cieplicemi, Choj-nikem, Gryfowem a Lwówkem Śląským sahají do 13. století. Podle starší tradice, která se opa-kovaně objevovala v řadě publikací, dostal rytíř Siboth Schaff od Boleslava Rogatky hrad Stara Kamienica. Jiná pozdější varianta jeho jména je Seibold nebo Siebelt. Rytíř vystupuje v jedné listině, která je však podle nejnovějšího výzkumu považována za falzifi kát. Tato listina pochází z roku 1243.1 V dokumentu je zmiňován hrad u příkopu ve Staré Kamienici, ze kterého zbyla v 19. století pouze věž.

Nové světlo na počátky rodu vrhá práce Tomasze Jurka „Obce rycerstwo na Śląsku” z roku 1996, z níž vychází R. Stelmach ve svém článku týkajícím se rodu Schoffů v této publikaci: rod po-cházel z Míšně, je zmiňován na začátku 13. století, rodovým hradem byl Sallgast nad Halštrovem (Solgast nad Elsterą).2 Nejnovější výzkum je v hodnocení počátků rodu Schaffgotschů paradoxně mnohem mírnější, klade je ještě hlouběji do minulosti.

V následujícím příspěvku se budeme věnovat počátkům – nazveme ji pracovně – kamen-nohorské větve rodu, která byla spojená s hradem Kreppelhof. Tvořilo ji pět pokolení.

Hans Schoff (pozdější rod Schaffgotsch), pán Chojniku, údajně založil dvůr Kreppelhof před rokem 1508.3 Název dvoru pocházel od přízviska rytíře Röppela. Podle legendy měl být totiž hrad původně majetkem rytíře Kreppela a od něho měl být odvozen jeho název. Ve skutečnosti Kreppel, čili Röppel nebo Röpell, je Anton Schoff, zesnulý v roce 1508, syn Hanse Schoffa z Chojniku. Ten byl skutečným zakladatelem dvora nebo neveliké rytířské obranné tvrze (hrádku).4

Fakt, že Anton Schoff založil dvůr, je nanejvýš pravděpodobné, zdá se totiž logické, že název majetku je odvozen od jména nebo přízviska jeho zakladatele. Dvůr (Hof), který vlastnil, tvořily hospodářské budovy a zřejmě i skromná obytná stavba. Pro tak zámožného pána, jakým byl Anton Schoff, nemohl být tento objekt jeho hlavní rezidencí. Většinu času trávil jistě – po-dobně jako jeho otec – na hradu Chojnik.

1 Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates, herausgegeben von Leopold Ledebur, dritter Band. E. G. Mittler, Berlin, Posen und Bromberg , 1830, s. 157.2 Roman Stelmach. Linia Schaffgotschów z Raszowa w świetle zachowanych archiwaliów. Kamienna Góra 2010.3 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, s. 108.4 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, s. 208.

Page 68: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

68

Jediným, avšak velmi zásadním argumentem, který svědčí o tom, že se v Kreppelhofu nacházel ještě dříve nějaký obranný objekt, jsou zachované základy volně stojící obranné válco-vé věže, charakteristické pro pozdní středověk. Je ovšem obtížné určit, kdo nechal tuto stavbu vybudovat.

Postava legendárního rytíře Kreppela (Nikil von Kreppel nebo von Kreppil) z roku 1417, pocházejícího z jiného rodu než Schaffgotschové, kterou zmiňuje řada vlastivědných publikací, nebyla nikdy historicky prokázána.5 Podobně můžeme chápat i legendu, jež má pouze zpestřit re-gionální dějiny a podle níž byl název hradu odvozen od druhu pečiva, které prý žena pána Krep-pelhofu (Antona či Hanse?) každý týden rozdávala chudým. Kreppel v tomto případě znamená Kräppel, což je regionální název pro jistý typ koblih. Pověst byla s oblibou šířena v regionální literatuře až do roku 1945.6

Jako málo věrohodná se jeví rovněž teze, podle níž se měla v místě, kde stojí hrad Krep-pelhof, v roce 1312 nacházet obranná tvrz řádu templářů. Je dochována pouze jediná zmínka, která navíc pochází z mnohem pozdějšího období.7 Kronikář Ephraim Ignatius Naso ve svém „Phoenix redivivus ducatum Svidnicensis et Jauroviensis” v roce 1667 uvádí informaci, podle níž měli mít templáři (jejichž řád zrušil papež Klement V. v roce 1312, ve svídnickém knížectví v Bolkově defi nitivně v roce 1313) sídlo v místě pivovaru v Kamenné Hoře, ale za Bobrem už neměli mít žádnou obrannou stavbu, pouze louky.8 Neboť jde o jediný pramen, nemůže být tato teze potvrzena.

Anton Röppel měl se svou ženou Annou von Schonberg osm synů. Jedním z nich byl Hans Schoff, pozdější kancléř svídnicko-javorského knížectví (Schaffgotsch), často zaměňovaný se svým dědečkem Hansem Schoffem z Chojniku. Kancléř Hans Schoff byl již skutečným pánem hradu nebo obranné tvrze Kreppelhof. Hansovi, zvanému Prvním nebo Starším, můžeme přisou-dit stavbu obranné tvrze nebo renesančního obranného hradu (záleží na tom, jak termín chápeme, připustíme-li, že šlo o menší hrad nebo o okázalejší tvrz).

Někdy dochází k učitým neporozuměním v souvislosti s identifi kováním jednotlivých majitelů. Podle jiných kritérií bývá totiž za Prvního považován Hans Gotsch, otec Antona, pána Chojniku, a podle toho je potom Hans I., pán Kreppelhofu, označován jako Hans II.; Hans II. zase jako Hans III. Nezdá se to být příliš vhodné, poněvadž zakladatel rodu Hans Gotsch nebyl ještě skutečným hospodářem Kreppelhofu, a proto za zakladatele místní (čili kamennohorské) větve Schoffů bychom měli považovat Hanse, syna Antona, zvaného Röp-pelem.

Hans I. Schoff, čestný císařský rádce a kancléř svídnicko-javorského knížectví, zemřel v roce 1565, což je možné se dozvědět z inskripce náhrobku (charakteristická středověká tumba, na níž leží renesanční socha lidských rozměrů) v Raszowě, kde byl pochován. Náhrobek byl

5 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, s. 108-109.6 Fritz Böcks. Schloss Kreppelhof. [w:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, Herausgegeben von E. Kunick, II Band. Landeshut i. Schl. 1929, ss. 593-595.7 Jan Lubieniecki, Z dziejów Ziemi Kamiennogórskiej, Jelenia Góra 1996., s. 56.8 Kronika Miasta Kamienna Góra, reedycja z 1909 (oprac. Kliesch) Kamienna Góra 2005. ss. 16, 146.

Page 69: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

69

vykonán o deset let později v roce 1575. Měl svědčit a svědčí o výjimečné moci a vlivu jeho zakladatelů.9

Nevíme, kdy byla zahájena stavba renesanční rezidence pro Hanse I. Podle výzkumu v terénu a odhadů Krzysztofa Eysymontta z roku 1975 se předpokládá, že k tomu došlo kolem roku 1560. Rezidence měla být postavena rychle podle italské technologie, pro níž byla charak-teristická nedbalá zednářská práce – nepravidelný kámen smíchaný s cihlami, ohozený silnou vrstvou omítky. Tato technologie byla opakem perfekcionismu, který byl dříve uplatňován při stavbě gotických cihlových staveb.

Termín obranná renesanční rezidence se zdá být v tuto chvíli nejvhodnějším vzhledem k nepřesnému vymezení termínu hrad, který je obvykle spojován se středověkým obranným hradem. Podobně neadekvátní je i termín zámek (který již neplnil obrannou funkci, pozdější období) nebo termín dvůr či tvrz (dvůr měl přece jen skromnější rozměry než založený Krep-pelhof).

Po smrti Hanse I. Staršího v roce 1565 se pokračovalo ve stavbě. Její iniciátor se tedy jejího dokončení již nedočkal. Hans II. Mladší se stal po smrti svého mladšího bratra Ulricha v roce 1561 dědicem rozestavěného hradu (otec odkázal hrad původně Ulrichovi) a pokračoval se stavebními pracemi. Na vnitřním portálu rezidence byly vytesány tři letopočty: 1566, 1569, 1588. Krzysztof Eysymontt interpretuje tyto roky následovně: rok 1566 je rokem, kdy mělo dojít k umístění tohoto renesančního portálu uvnitř hradu. Rok 1569 je rokem zakončení celé stavby, rok 1588 vyznačuje pravděpodobně pozdější práce, vykonané již dodatečně po ukončení původní stavby objektu.10 Interpretace těchto letopočtů není snadná, v každém případě můžeme připustit, že hlavní stavební práce probíhaly v šedesátých letech 16. století.

Hans II. Schoff byl podobně jako otec kancléřem svídnicko-javorského knížectví. Šlo o čestný úřad, s nímž byly spojeny značné příjmy. Nebylo tedy ničím překvapujícím, že úřad zastávali dědici zámožných pánů z Chojniku. Hans II. zemřel 22. května 1572, ukončil tedy hlavní část stavby renesanční rezidence, kde ještě později proběhly nějaké stavební úpravy, o kterých svědčí letopočet 1588 na vnitřním portálu.

Hans II., jako zámožný člověk a navíc – po ukončení stavebních prací – již ne tolik fi -nančně zatížený jako jeho otec, byl s největší pravděpodobností zakladatelem kostela v Raszowě společně s hrobní kaplí, kam byla později umístěna jeho hrobka, stejně jako hrobka jeho otce (1575). Jistě mělo jít o jakousi formu vyjádření vděčnosti otci, který zahájil a ve značné míře i zrealizoval stavbu rezidence. Forma náhrobních soch v Raszowě a forma portálu uvnitř hradu Kreppelhof se vyznačuje řadou podobných rysů, o čemž psal jako první M. Zlat. Obě díla byla zřejmě vykonána italskými mistry.11

9 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, s. 212.10 Ibidem, s. 209.11 Mieczysław Zlat. Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu. [w: ]Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich. Wrocław 1968, s. 29.

Page 70: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

70

Schaffgotschové vlastnili Kreppelhof do třicetileté války. Poté se hrad stal majetkem rodi-ny von Schindel, hrabat von Dyhrn, na přelomu 17. a 18. století rodu von Promnitz, od roku 1764 nebo 1765 hrabat Stolberg zu Wernigerode (hr. Christian Friedrich Stolberg zu Wernigerode), v této rodině zůstal až do roku 1910.12

Jak rezidence vypadala před požárem v roce 1964 (přestože to ukazují některé fotografi e), nemusí být pro mnohé vlastivědce a turisty zcela jasné. Renesanční hrad Hanse I. a Hanse II. Schoffů byl zásadně přestavěn v roce 1872 z iniciativy majitele hr. Eberharda Stolberga zu Werni-gerode, zástupce správy Slezska v letech 1869-72. Tato rekonstrukce však byla zřejmě zahájena již několik let předtím. Nová podoba v neorenesančním slohu, jejímž autorem je drážďanský architekt G. Bohn, může laika splést, neboť neorenesanční prvky v mnohém splývají s renasančními z 16. sto-letí. Rezidence nebyla přestavována v barokním či klasicistickém slohu, jež byly ve Slezsku obvyklé. Pouze v roce 1824 došlo k rekonstrukci, takže přechod od renesance k přestavbě v neorenesančním slohu bylo jakýmsi zachováním čistoty slohu, která je známa i odjinud, například z Wawelu (před požárem v roce 1964 bylo Grodztwo – Kreppelhof někdy nazýváno malým Slezským Wawelem).

Zůstává otázkou, proč nejsou na rezidenci zachovány žádné podstatnější rysy, jež by svědči-ly o přestavbě v pozdně barokním slohu. Zdálo by se pravděpodobné, že tam budou, vezmeme-li v úvahu, že od sklonku 17. století, kdy objekt patřil rodině von Promnitz až do roku 1786 (nebo již 1764-5), kdy se stal majetkem Stolbergů zu Wernigerode, byla rezidence obývána.13 Po tak dlouhém období musela být její rekonstrukce nezbytná a srovnáme-li ji s jinými šlechtickými sídly z tohoto období, dalo by se očekávat, že k pozdně barokní přestavbě muselo dojít. Doklady a důkazy o tom však chybí, a tak se Stolbergové (Christian Friedrich), kteří Kreppelhof získa-li, museli spokojit pouze s levnějšími konzervačními pracemi. Rozsáhlejší konzervační práce a stavební rekonstrukci provedl až syn Christiana Friedricha Anton Stolberg zu Wernigerode, hejtman Kamenné Hory a ministr pro Slezsko v Berlíně, jenž rezidenci spravoval prostředni-ctvím svého hospodářského inspektora (1824).

Krzysztof Eysymontt ve své práci, vycházející z terénního výzkumu, uvádí, které části stavby je možné považovat za původní a které z období neorenesanční přestavby. Hrad Hanse I. a Hanse II. byl stejně jako v 19. století stavbou se čtyřmi křídly. Z hlediska rozlehlosti (kuba-tury) byl však mnohem menší a nižší. Na zdích je vidět přístavba vnějších stěn (zvětšení výšky stavby) a vnitřních stěn (zvětšení kubatury na úkor nádvoří). Ke stavbě nových stěn byly použity pouze cihly (19. století). Muselo být přistavěno obytné patro, změněna střecha, zlikvidována někdejší renesanční atika (jejíž pozůstatky byly odkryty během výzkumu), kterou nahradila neo-renesanční atika z 19. století, umístěná výše společně s novým štítem budovy. Tímto způso-bem byla přestavěna všechna čtyři křídla stavby. Došlo rovněž k neorenesanční přestavbě věže. V některých místech byla nově zřízena okna.14

12 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, s. 108-109.13 Fritz Böcks. Schloss Kreppelhof. [w:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, Herausgegeben von E. Kunick, II Band. Landeshut i. Schl. 1929, ss. 593-595.14 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, s. 213.

Page 71: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

71

Kresbu F. B. Wernera z let 1744-55 (částečný pohled na Kamennou Horu) je možné do-bře srovnat s fotografi emi z konce 19. a z 20. století. Nemůžeme ji však srovnávat se stavbou v dnešním stavu, neboť požáry z let 1964, a ze začátku sedmdesátých let 20. století, způsobi-ly nenapravitelnou zkázu.15 Poškození střechy a následné odkrytí netrvalého povrchu zdí pod omítkou, zničenou atmosférickými podmínkami, způsobilo a stále působí neodvratné a ryché chátrání pozůstatků rezidence Hanse I. a Hanse II. Schaffgotschů.

15 Nezachovaly se žádné dokumenty týkající se dalších požárů hradu Kreppelhof. Výše uvedená léta jsou (kromě požáru z roku 1964) pouze orientačními údaji, uváděnými obyvateli města.

Page 72: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

72

Die Kirche in Raszów/Reussendorf mit dem einzigartigen Mausoleum der Fami-lie Schaffgotsch ist neben dem Komplex des Klosters der Zisterzienser in Krzeszów/Grüssau das größte und kostbarste Denkmal in der Gemeinde Kamienna Góra/Landes-hut. Dies ist eine der schönsten Grabsteinkünste in Polen, und deshalb verdient es Inte-resse nicht nur seitens der Einwohner von Raszów/Reussendorf oder unserer Gemeinde, aber auch seitens der Historiker, Fotographen, oder vor allem der Touristen aus ganz Europa. Denn das Mausoleum ist ein Ort, der ein sehr großes historisches Potential bes-itzt, dank welchem es zu einer der Hauptattraktion der Region Kamienna Góra/Landes-hut werden kann. Wir sind überzeugt, dass das Projekt „Mausoleum der Ritterfamilie von Schaffgotsch” von einem bedeutenden Niveau zur Realisierung unseres Traums führt und dabei behilfl ich ist, das Objekt und auch für die ganze Gemeinde Kamienna Góra/Landeshut zu werben. Ich wünsche eine angenehme Lektüre.

Vorsteher der Gemeinde Kamienne Góra/LandeshutStanisław Szmajdziński

INHALTSVERZEICHNIS:

EINLEITUNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

LINIE DER FAMILIE SCHAFFGOTSCH AUS RASZÓW/REUSSENDORF AUS DER SICHT DER ERHALTENEN ARCHIVALIEN (Dr. Roman Stelmach, Staatarchiv in Wrocław/Breslau) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

ÜBER DIE RENAISSANCE – GRABSTEINE IN RASZÓW/REUSSENDORF(Barbara Skoczylas-Stadnik, Weberei – Museum in Kamienna Góra/Landeshut) . . . . . . . 78

AUS DER GESCHICHTE DES GESCHLECHTS SCHAFFGOTSCH AUS KAMIENNA GÓRA/LANDESHUT UND IHRER RESIDENZ – DES SCHLOSSES GRODZTWO – KREPPELHOF (Przemysław Burchardt, Weberei- Museum in Kamienna Góra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

BIBLIOGRAPHIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Page 73: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

73

Dr. Roman StelmachStaatarchiv in Wrocław/Breslau

LINIE DER FAMILIE SCHAFFGOTSCH AUS RASZÓW/REUSSENDORF AUS DER SICHT DER ERHALTENEN ARCHIVALIEN

Geschichte des Stamms.Die Familie Schaffgotsch war eine der reichsten und bekanntesten Familien in Schlesien, seit

dem 18. Jh. bis zum Jahre 1945. Sie war hauptsächlich mit Cieplice/Warmbrunn verbunden, besa-ßen aber auch Güter um Gryfów Śląski/Greiffenberg, Sobieszów/Hermsdorf und Lwówek Śląski/Löwenberg. Ihre kleineren Güter waren auch in anderen Bezirken Nieder- und Oberschlesiens, sowie im Norden Tschechiens gelegen.

Der Stamm kommt aus Miśnia-Meissen, wo die Protoplasten des Stamms seit dem Anfang des 18. Jh. auftauchten. Das Stammschloss war Sollgast an der Elster. Das Stammwappen war ein Schaf (Schoff). Ulrik Schoff tauchte in der 2. Hälfte des 18. Jh in der Ober- und Niederlausitz auf.

Zuwider der Familientradition, die die schlesischen Anfänge des Stamms mit Gocze Schoff verbindet, der in der Gesellschaft von Hedwig „die Heilige“ und des Fürsten Heinrich I. „der Bärtige“ (Brodaty) nach Schlesien gekommen ist, verbinden wir ihre Anfänge mit der Person von Reinczko, aus der Umgebung des Fürsten Konrad II. „Koberlein“ (Garbaty), des Herrn zu Żagań/Sagan, im Jahre 1289. Er war der Burggraf in Środa Śląska/Neumarkt, und nächstens im Schloss Hornsberg (?), schon in der Gesellschaft der Fürsten aus Świdnica/Schweidnitz und Ziębice/Münsterberg. Die Nachkommen von Reinczko tauchten auf den Höfen der Fürsten in Świdnica-Schweidnitz und Ziębice/Münsterberg auf. Mit dem Fürsten Bolko II. „der Kleine“ (Mały), dem Herrn zu Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer, waren Ulrik (1321 – 1382) und Reinczko (1332 – 1360) verbunden.

Zur großen Macht brachte die Familie Gocze der Junge, der Sohn von Gocze dem Älteren und Margaretha, der in den Jahren 1346/1348 – 1418 lebte. Er hat die Güter um Jelenia Góra/Hirschberg geerbt, hauptsächlich in Kamienicy/Altkemnitz, bereichert um die Schlösser Chojnik/Kynast und Gryf/Greiffenstein, die Ortschaften Gryfów Śląski/Greiffenberg und Mirsk/Friedeberg, die Berggrafschaft in Jelenia Góra/Hirschberg, den Stadteinsatz von Kamienna Góra/Landeshut und vieler Dörfer. Er übergab den Zisterziensern aus dem Kloster in Krzeszów/Grüssau die Präpo-situr in Cieplice Śląskie/Warmbrunn mit Hilfe seines Schwiegervaters (seitens der Ehefrau Anna, aus dem tschechischen Stamm Dube) erfüllte er das Amt des Unterstadtrats der Fürstentümer von Wrocław/Breslau und Świdnica/Schweidnitz. Seine Nachkommen benutzten den väterlichen Bei-namen, was den Anfang für den Namen Schaffgotsch darstellte. Gocze Schoff hielt in seiner Hand den größten Besitz im Fürstentum von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer.

Page 74: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

74

Nach seinem Tode im Jahr 1418 wurde dieser Besitz für eine kurze Zeit geteilt, auf Linien mit Zentren in Kamienica/Altkemnitz und Gryfów/Greiffenberg sowie Chojnik/Kynast, um sich im 16. Jh. wieder zu vereinigen. In dieser Zeit gewann die Familie einen neuen Besitz in Podgórzyn/Giers-dorf. Dieses Dorf war die Mitgift für Magdalena von Zedlitz, die Ehefrau von Hans Schaffgotsch. In 1592 kauften die Schaffgotschen einen riesigen Besitz in Żmigród/Trachenberg. Der Erbe dieser Güter war der Sohn von Christoph, Hans Ulrik, geboren in 1595. Er erlangte eine gute Universitäts-ausbildung, unternahm zahlreiche Reisen durch Europa. Zum Stammwappen wurde eine Fürsten-krone mit eingeschlossen, dank der Ehe mit Barbara Agnieszka, der Fürstin aus Legnica/Liegnitz, der Tochter des Liegnitzer Fürsten Joachim Friedrich, im Jahre 1620. Für die Verdienste im Drei-ßigjährigen Krieg, erhielt er vom Kaiser Ferdinand II. den Titel „Semperfrei”, er wurde jedoch um Kontakte mit Albrecht Wallenstein wegen Verrat am Kaiser angeklagt und in 1635 in Regensburg geköpft. Die Schaffgotsch’schen Besitzungen wurden vom Kaiser eingezogen – die Einkommen aus Gryf/Greiffenstein wurden für die Ausbildung der Kinder von Hans Ulrik bestimmt, Chojnik/Kynast wurde von der kaiserlichen Kammer übernommen, Kowary/Schmiedeberg – vom Fürsten Czernin, Kamienica/Altkemnitz – vom Fürsten von Erdroth, und Żmigród/Trachenberg wurde im Jahre 1641 von Melchior von Hatzfeldt gekauft.

Der Besitz kam jedoch stufenweise zu den Stammmitgliedern zurück. Unter dem Druck der Öffentlichkeit, hat der Kaiser Ferdynand II. den Besitz Gryf/Greiffenstein an Christoph Leopold Schaffgotsch übergeben, kurz danach erhielt er auch eine Stelle im Schlesischen Amt, er war auch geheimer Hofrat und Kammerherr, ungarischer Baron, Kavalier des Ordens des Goldenen Vlies, Präsident der Schlesischen Kammer ,sowie Verwalter des Fürstentums von Brzeg/Brieg – Legnica/Liegnitz – Wołów/Wohlau und Landrat des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer, und sogar kaiserlicher Botschafter in Warszawa/Warschau. Kurz danach gab ihm der Kaiser die Schlüssel zu Chojnik/Kynast und Podgórzyn/Giersdorf zurück, welches auch um das neue Gut Siedlęcin/Boberröhrsdorf erweitert wurde. Im Jahre 1674 erhielt Christoph Leo-pold aus den Händen des Kaisers Leopold I. den Titel „illustris” („Hochgebornen”). Sein Sohn, Hans Anton, gründete in 1686 für den Familieneigentum ein Fideikommiss. Das Fideikommiss (auch Majorat genannt) konnte nicht nur in die Hände des ältesten Sohnes übergehen, aber auch auf die jüngeren Brüder oder die jüngeren Brüder des Vaters, es musste nur in die Verwaltung der dem Familiensenior am nahesten stehenden Personen treffen. Dieser Fideikommiss blieb bis 1919 erhalten. Der Besitz wurde in Waldgüter umgewandelt und verblieb unter der Pfl ege und Aufsicht Staates.

Nach dem Übergang Schlesiens unter die preußische Herrschung, baute Hans Nepomucen Gothard Schaffgotsch den Palast in Cieplice/Warmbrunn wieder auf. Der König Friedrich Wil-helm III. erhob 1825 die Herrschaft Chojnik/Kynast zur Range einer Freien Standesherrschaft, was rechtlich den Fürstentümern gleichkam.

Page 75: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

75

FAMILIENARCHIV.

Das Familienarchiv wurde am Anfang des 18. Jh. gegründet. Das älteste Anordnung war chronologisch. Das erste System der Abteilungen stammt aus dem Jahre 1792. Es wurde da-mals ein neues Inventar bearbeitet, mit dem Akten aus dem 18. Jh., geordnet in drei Abteile – 1. Wirtschaft und Verwaltung. 2. – Stamm, 3. – Verschiedene. Das 1. und 2. Abteil wurde in 19 Titel geteilt, wovon jedes von 1 bis 3 Fächer umfasste. In 1800 wurden die Stammakten al-phabetisch geordnet. Nach 1830 wurde die ganze Sammlung geordnet, samt den auf Pergament erstellten Dokumenten, aber ohne Bücher. Die Dokumente wurden sachlich geordnet (nicht chronologisch), mit einer Einteilung in 48 Fächer, die im 20. Jh. bis 200 gestiegen sind. Die Akten wurden in 4 Sektionen geteilt:

2. Akten betreffs Wirtschaft und Verwaltung von Chojnik/Kynast.3. Akten des Stammes und Korrespondenz.4. Akten betreffs Wirtschaft und Verwaltung von Gryf/Greiffenstein.5. Akten betreffs Wirtschaft und Verwaltung von Podgórzyn/Giersdorf.Die Sektionen wurden in Fächer geteilt, zur Bezeichnung der genaueren Aktengruppe

(Bergbau, Müllerei usw.).Das Archiv der Familie Schaffgotsch wurde im Kameralamt in Sobieszów/Hermsdorf auf-

bewahrt, und die Dokumente in der Bibliothek in Cieplice/Warmbrunn, bis zum Jahre 1946. Im Dezember 1946 wurden die Akten, und im Juni 1949 auch die Dokumente, zum Staatlichen Ar-chiv in Wrocław/Breslau transportiert. Hier wurden 1947 Ordnungsarbeiten aller Handschriften des Stammes eingeleitet. Diese Arbeiten dauerten bis 1949. Sie wurden von damals von ange-sehenen Breslauer Archivaren durchgeführt – St. Michalkiewicz, J. Pasławska, A. Stasiak und J. Domański. Die Akten und Dokumente ohne Signaturen wurden bis 1955 geordnet, es wurden damals auch forstliche Akten, wirtschaftliche Bücher von Gryf/Greiffenstein, Chojnik/Kynast, Podgórzyn/Giersdorf, dem Besitz Siedlęcin/Boberröhrsdorf, Cieplice/Warmbrunn, die Akten des Kurorts Cieplice/Bad Warmbrunn, weitere Akten von Świeradów Zdrój/Bad Flinsberg, Kas-senbücher, Akten und Bücher neu geordnet.

Heutzutage befi nden sich die Akten in den Sammlungen des Staatlichen Archivs in Wrocław/Breslau. Das Kollektiv zählt momentan 32. 350 Akteneinheiten, was 722,5 laufende Meter Akten darstellt. Das ganze Kollektiv wird bearbeitet. In der Nutzung des Kollektivs sind in gutem Zustand erhalten gebliebene alte deutsche Inventare hilfreich, die im 19. und 20. Jh. erstellt wurden, sowie Inventarblätter und –bücher, die nach 1945 durch die Breslauer Archivare erstellt wurden. Das sehr komplizierte Inventarsystem wird heutzutage neu bearbeitet, und das Kollektiv wird in die elektronische Datenbank SEZAM im Staatlichen Archiv in Wrocław/Breslau eingetragen. Es wird von D. Żygadło bearbeitet.

Ein so großes Kollektiv besteht aus:6. Pergament- und Papierdokumente in einer Menge von 1145 Akteneinheiten, wobei das

älteste aus dem Jahre 1312, und das jüngste aus dem Jahre 1935 stammen.

Page 76: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

76

7. 30. 250 Akteneinheiten und Bücher, gruppiert in folgende Teile: – Dominium Siedlęcin/Boberröhrsdorf (1653 – 1924), – Gut Podgórzyn/Giersdorf (1638 – 1928),– Dominium Cieplice/Warmbrunn (1765 – 1945),– Gut Chojnik/Kynast (1545 – 1944),– Kurort Cieplice Zdrój/Bad Warmbrunn (1797 – 1945),– Prozessakten (1695 – 1942),– Amt der Kammer (1602 – 1945),– Dominium Sobieszów/Hermsdorf (1769 – 1941),– Kurort Świeradów/Flinsberg (1814 – 1944),– Hauptkasse (1738 – 1945),– Akta generalia (1812 – 1945),– Dominium Gryf/Greiffenstein (1619 – 1945),– Dominium Chojnik/Kynast (1404 – 1945),– Dominium Podgórzyn/Giersdorf (1639 – 1945), – Forstliche Akten (1711 – 1923),– Herschaftliche Polizei (1802 – 1875), – Grundstückakten (1792 – 1944),– Akten von Kirchen und Schulen (1312 – 1945),– Dominium Gryf/Greiffenstein (1619 – 1927),– Acta publica (1526 – 1740),– Bauunterlagen (1899 – 1944),– Akten des Schlosses in Cieplice/Warmbrunn (1403 – 1901).3. Ein Teil mit 955 Landkarten aus der Periode 1710 – 1944. Hier gibt es topographische

Landkarten, Katastrophalpläne, Pläne der Forstreviere, Wasserwerke, Abwassernetze, Teiche, Behälter, Bahnlinien, Brücken, Straßen, Situierungspläne sowie Bauzeichnungen der Brunnen-gebäude in Cieplice/Warmbrunn und Świeradów/Flinsberg.

RASZÓW (REUSSENDORF).

Raszów/Reussendorf ist ein Dorf im heutigen Kreis Kamienna Góra/Landeshut. Es wird seit der Hälfte des 16. Jh. erwähnt und wurde von Hans I. (+ 1565), dem kaiserlichen Ratsherrn, seit 1534 dem Kanzler des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer, gegründet. Vor dem Jahre 1508 begann er den Bau des Schlosses, welches Grodztwo in der Nähe von Ka-mienna Góra/Landeshut genannt wird, sowie der Kirche der Reinen Empfängnis der Jungfrau Maria im nahe gelegenen Raszów/Reussendorf (ca. 1527). Nach seinem Tode wurde ihm eine Grabinschrift in der Breslauer Kirche der Hl. Elisabeth gewidmet. In seinem Testament teilte

Page 77: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

77

er seinen Besitz zwischen seine Söhne auf – Hans II. übernahm Raszów/Reussendorf, und der jüngere Bruder Ulryk – das Schloss Grodztwo. Nach dem Tode von Ulryk im Jahre 1561 fi el dieses Schloss zum Besitz von Hans II, dem Kanzler des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer, der 1572 gestorben ist Ähnlich wie sein Vater, wurde er in der Familienkapelle in Raszów/Reussendorf beerdigt. In den Renaissance- Tumben ruhen Hans I mit seiner Ehefrau Salomea Nimptsch (+ 1567), und an seiner Seite – Hans II und seine Ehefrau Margaretha Hoch-berg (+ 1621).

Hans II. hat auch zwei Söhne gezeugt, unter welche er seinen Besitz geteilt hat – der ältere, Hans III. Christoph, behielt Grodztwo, und der jüngere, Heinrich – erhielt Raszów/Reussen-dorf. Hans III. war Student der Universitäten in Padwa, Bologne und Siena. Er hatte 3 Söhne – Grodztwo fi el in den Besitz von Ferdinand. Raszów/Reussendorf blieb wiederum im Besitz von Heinrich Schaffgotsch, der 1621 gestorben ist. Dieses Dorf war auch in der Regierung seines Sohnes, Gotffried Heinrich, im Jahre 1617.

Die Wörterbücher der Ortschaften, ausgegeben von den deutschen Forschern im 19. Jh., nennen Raszów/Reussendorf in der Beschreibung nicht, dass es damals das Eigentum der Familie Schaffgotsch war. Vielleicht haben sie es nach dem Tode des kinderlosen Heinrich Schaffgotsch im Jahre 1621 verloren. Das weitere Schicksal des Dorfes bedarf noch weiterer Forschungen in den Archiven, und das nicht nur schlesischen Archive. Die erhalten gebliebene Quellenbasis der Familie Schaffgotsch betrifft hauptsächlich der Linie aus Cieplice/Warmbrunn und Gryfów/Greiffenberg. Die Archivalien betreffs der Region von Kamienna Góra/Landeshut wurden je-doch in dieser Stadt aufbewahrt, vielleicht sogar im Schloss Grodztwo? Aufgrund zahlreicher Naturkatastrophen, hauptsächlich Brände, wurden sie vollkommen zerstört.

Page 78: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

78

Barbara Skoczylas-Stadnik Weberei – Museum in Kamienna Góra/Landeshut

ÜBER DIE RENAISSANCE – GRABSTEINE IN RASZÓW/REUSSENDORF

Raszów/Reussendorf wird zum ersten Mal im Jahre 1287 urkundlich erwähnt, als ein von Prinz Bolko I. gegründetes Dorf, de Ruzendorf und hoger. „Rysin-dorf” wird auch im Steuerbe-richt für den Breslauer Bischof im Jahre 1305 erwähnt.1 Im 15. Jh. gehörte das Dorf der Fami-lie von Czettritz. Im Jahre 1547 werden als Besitzer des Dorfes, Siegmund und Christoph von Czettritz genannt. Das Gut ging im Jahre 1654 an Anna von Schliebitz und Georg Heinrich von Schindel über. Eigentümer vom Oberen und Unteren Raszów/Reussendorf war Carl Sigismund von Zedlitz, erste Kreisdeputierte im Kreis.2 Später gehörten diese Güter der Familie von Zeid-litz. Adam Gotthard v. Hündemann war der Eigentümer des Unteren Raszów/Reussendorf im 3 Viertel des 17. Jh.3 Etwa um das Jahre 1785 war es im Besitz des Oberleutnant Eikstadt. Es ist bekannt, dass der Baron Philipp Gustav Wedig von Eickstedt (1745-1798)4, der Eigentümer der Unteren und Oberen Raszów/Reussendorf, dieses Gut für 60 000 Taler an den Fürsten Heinrich von Königsdorf verkauft hatte.5 Am Ende des 18. Jh. hatte das Dorf zwei Vorwerke, drei Mühlen, zwei Bleichen und zählte 661 Einwohner.6 Im Jahre 1825 war der Eigentümer des Dorfes der Rat Celinger aus Berlin.7 Im Jahre 1830 wurde Raszów/Reussendorf von Anton Fürst zu Stol-berg-Wernigerode gekauft, der das Dorf der Verwaltung „Kreppelhof“ (Kreppelhof in Kamienna Góra/Landeshut) angeschlossen hat.8 Im 19. Jh. gab in Raszów/Reussendorf eine Schwefelkies-grube, die Gustav-Grube.9 Raszów/Reussendorf besaß sieben Steinkohlegruben.10 Im Jahre 1870 befand sich Raszów/Reussendorf immer noch im Besitz der Familie Stolberg-Wernigerode. Die Güter verwaltete Eberhardt Fürst zu Stolberg-Wernigerode, der Oberpräsident der schlesischen Provinz in Wrocław/Breslau.11 Zehn Jahre später waren in Raszów/Reussendorf 14 Leinenweber und 12 Baumwollweber tätig.

1 Neuling H., Schlesiens Kirchorte und ihre kirchliche Stiftungen bis zum Ausgange des Mittelalters, Breslau 1902, S. 258.2 Schlesische Instanzien-Notitz. Oder: das itzt lebende Schlesien, des 1780sten Jahres, Breslau 1780, 1. Theil, S. 28.3 Siehe Ischrift auf der Grabinschrift von Adam G. von Hündemann im Mausoleum in Raszów/Reussendorf.4 Eickstedt C.A.L., Familienbuch des dynastischen Geschlechts der von Eickstedt in Thüringen, Pommern, der Marken und Schlesien, Ratibor 1860, S. 265.5 Schlesische Provinzialblätter, Bd. 26, VII-XII 1797, S. 177.6 Zimmermann F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd 5, Brieg 1785, S. 115.7 Słownik geografi i turystycznej Sudetów, Rudawy Janowickie, red. M. Staffa, Wrocław 1998, s. 241.8 Ibidem, s. 241.9 Knie I. G., Neuster Zustand Schlesiens. Ein geographisch=statistisches Handbuch in gedrängter Kürze und aus Original=Quellen bearbeitet für Schlesiens Jugend, und Freunde der Länderkunde, 2. Aufl age, Breslau 1838, S. 81.10 Ibidem, s. 43.11 Słownik geografi i …, s. 241.

Page 79: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

79

Ein wertvolles Denkmal in Raszów/Reussendorf ist die Filialkirche der Reinen Empfängnis der Jungfrau Maria, welche schon im Jahre 1305 erwähnt wird. Das heutige Gebäude wurde in der 2. Hälfte des 15. Jh. erbaut und ausgestattet. Sie ist eine einschiffi ge Kirche in Kreuzwölbung mit vier Jochen und einem Turm mit quadratischem Grundriss, mittig an der Schmalseite des Lang-hauses angebaut. Kostbare Einzelheiten der Architektur sind zwei Portale aus Sandstein. Das Eine von ihnen stammt aus der späten Gotik, es hat spitze Bögen und wurde in der Hälfte des 17. Jh. mit waagerechten Fascien eingerahmt. Das zweite Portal aus der Renaissance wurde in der 1. Hälfte des 16. Jh. erbaut Es ist mit einem halbrunden Gesims gekrönt und trägt Spuren einer Inschrift.

Die katholische Kirche wurde am 5. Februar 1654 von den Evangelischen übernommen, in dieser Kirche fand die erste Predigt im Gebiet Kamienna Góra/Landeshut nach der Lehre von Martin Luther statt. Die Reformation erreichte in dieser Zeit fast das ganze Gebiet Schlesiens.12

Schon im Jahre 1535 veröffentlichte der Liegnitzer Fürst Friedrich II. die Ordnung „Porządek sakramentalny”, womit er offen die Glaubensreformation in seinem Fürstentum be-gann. Im Jahre 1539 hat der Fürst offi ziell den evangelischen Glauben angenommen und im Jahre 1542 veröffentlichte er eine Kirchenordnung, Katechismus und Visitationsanweisung. Die-ses Ereignis markiert die Einführung der evangelischen Kirchenverwaltung im Fürstentum von Legnica/Liegnitz und Brzeg/Brieg, Dies verpfl ichtet zum Religionsunterrichts nach der Lehre von Luther und die Teilnahme von Gottesdiensten an den Sonntagen.13

Schon im Jahre 1549 stellte man im Domkapitel zu Wrocław/Breslau fest, dass die Diözese nur noch 50 Kirchen mit einem katholischen Pfarrer hatte.14 Im 17. Jh. wurde die Ausstattung der Kirche vervollständigt Aus dieser Zeit stammt ein interessantes eisernes Taufbecken, mit Spuren von vielfarbiger Bemalung, restauriert im Jahr 1897 vom Pfarrer Puschmann aus Kamienna Góra/Landeshut.15

Im 18. und 19. Jh. wurde die Kirche umgebaut. Die wichtigste baulichen Änderung des Gebäudes wurde im Jahre 1577 ausgeführt, durch den Anbau des rechteckigen Mausoleums der Familie Schaffgotsch auf der südlichen Seite mit einen Durchgang vom Inneren der Kirche.

MAUSOLEUM

Im Mausoleum in Raszów/Reussendorf befi nde sich mehrere Formen von Renaissance-Grabsteinen. Die repräsentativsten und prächtigsten sind die Tumba-Grabsteine sowie das hohe Marmorepitaph des Ritters mit einer stehenden Figur. Die Grabsteine der in verschiedenem Al-

12 Harasimowicz J., Śląski luteranizm wieku reformacji-próba charakterystyki, Sobótka Nr 4, 1984, s. 493.13 Ibidem, s. 501.14 Ibidem, s. 495.15 An der unteren Seite des Deckels, auf hellblauem Hintergrund, befi ndet sich eine schwarze Aufschrift mit gotischem Schriftstil, Text: „ Renovirt/ 1897/ durch / Pfarrer Puschmann/ Landeshut/.”

Page 80: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

80

ter verstorbenen Frauen sind ein interessantes Beispiel der Frauenmode zum Ende des 16. Jh. und des 1. Viertels des 17. Jh. Sie zeugen von der gesellschaftlichen Stellung, der Eleganz der Damen und ihrem Streben nach Neuem. Am zahlreichsten sind die Grabsteine für Kinder, deren Stil nur kleinen Veränderungen unterlag. Die geschmückten Grabsteine sollten das Gedenken an die geehrten und adlig geborenen Personen stärken, sie zeigen die bedeutende gesellschaftliche Stellung des Verstorben und deren Bekenntnis zum evangelischen Glauben. In der Öffentlichkeit erwachte der Drang danach, ein Gedenkstück in Form eines Grabsteins zu hinterlassen, um die Glaubensangehörigkeit zu manifestieren. Dies führte zur Entstehung der ideologischen und künst-lerischen Besonderheit der protestantischen Kunst. Die Grabinschriften und Grabsteine wurden zur Manifestation des Glaubensbekenntnisses. In Schlesien tauchten in der Zeit von 1520-1650 drei verschiedene Arten von Grabsteinen auf, u. a. Tumba, Portrait, Wandstein mit stehender Figur, Wandstein mit kniender Figur die mit heraldischen Abbildungen versehen und beschriftet sind.16 Ab der Hälfte des 16. Jh. wurden bei der Gestaltung der Grabsteine dekorative architektonische Elemente eingeführt, die der Form eine monumentale Ausstrahlung verliehen. Die schlesischen Grabinschriften und Grabsteine aus den 50er und 60er Jahren des 16. Jh. entstanden unter dem Einfl uss direkter oder indirekter Inspirationen der italienischen Renaissance. Schlesien empfi ng neue Impulse aus Sachsen, welche ihre Anregungen aus Italien schöpfte. Diese Tatsache war von großer Bedeutung für die Form der neuen schlesischen Kunst in dieser Zeit. Seit den 60er Jahren des 16. Jh. sind in Schlesien die Einfl üsse der Renaissance und Manierismus aus den Niederlanden feststellbar. Der Einfl uss der niederländischen Kunst in Schlesien war strikt mit der offi ziellen Annahme des evangelischen Glaubens verbunden. Es entstand eine Grabsteinform, der Grabsteine mit vergänglichen Symbolen (Schädel, Sanduhr, erlöschende Kerze oder Fackel), eschatologische (Engel) und christologisch-konfessionelle Abbildungen (Pelikane, Delfi ne, Figuren von Christus, der mit einem Drachen kämpft, Figur des Auferstandenen Christus, Kreuzigung).17

GRUPPE DER RENAISSANCE –GRABSTEINE IN RASZÓW/REUSSENDORF

Auf dem zentralen Platz im Mausoleum stehen zwei Tumben mit den Grabsteinen zweier Ehepaare aus der Familie Schaffgotsch. In dieser Kompositionslösung wurde das gut bekannte Schema des gotischen Grabsteins fortgesetzt. Es wurde die in der Renaissance moderne Klei-dung eingeführt, aber die Ablageform der Figuren blieb unverändert. Interessant sind die Szenen auf den Platten der Tumba, denn sie wurden in einem neuen Renaissancestil realisiert. Auf die-sem Grabstein tragen die Verstorbenen Kleidung aus der Renaissance. Ihre Gesichter haben den Form von plastischen Bildnissen und zeigen die Verstorbenen wie im Schlaf, denn sie haben Hoffnung auf ein ewiges Leben.

16 Harasimowicz J., Mors janua Vita, Wrocław 1992, s. 15.17 Ibidem, s. 24.

Page 81: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

81

Auf den Wänden der Tumba befi nden sich Flachreliefs: Schaffung Evas, Sündenfall, Got-tes Verwarnung beider Menschen und Vertreibung aus dem Paradies.18

Der erste Grabstein auf der Tumba, aus Sandstein gefertigt, ist dem Gedenken an Hans I Schof Gotsch gewidmet, der im Jahre 1565 gestorben ist, sowie seiner Ehefrau Salome geb. von Nimptsch, verstorben im Jahre 1567. Der Grabstein ist ein Stück aus der Renaissancekunst, aber es ist noch stark in der Tradition der gotischen Kunst verwurzelt. Die Type des Grabsteins auf der Tumba erschien in Frankreich im 18. Jh. und war in Europa bis zur Neuzeit ziemlich populär. 19 Die Entwicklung der Grabstätten erfolgte in der Zeit der Renaissance und des Manierismus. Die Renaissance schöpfte ihre Inspiration aus der gotischen Tradition. In der Plastik der Grabsteine in der Renaissance, inspiriert durch die Lösungen der gotischen Grabsteinkunst, kamen tierische Symbole vor, die an den Füßen des Verstorbenen platziert wurden, oft war dies ein Löwe oder ein Hund. Der Löwe wurde als ein Symbol der Männlichkeit und Tapferkeit angesehen, und der Hund symbolisierte Treue.20 Nach der noch mittelalterlichen Tradition, wurden an den Füßen der Figur zwei Löwen platziert, als ein Symbol der Treue und Kraft, moderner war nur die Art der Darstellung der Löwen, die sich mit den Hinterteilen anstießen, sowie ihre übertriebene, do-minierende Größe. In der Wahl des Tumben-Grabsteins und in der Darstellung der Figuren der verstorbenen Ehepaare aus der Familie Schaffgotsch in Raszów/Reussendorf ist die Tradition deutlich sichtbar.21

Am Anfang wurden auf den Grabsteinen diese Figurentyps die verstorbenen Ehepaare auf einer Platte gemeinsam dargestellt. In der 2. Hälfte des 16. Jh. erfolgte die Darstellung der Ehepaare auf getrennten Platten.22 Die Art der Darstellung der Figuren ist traditionell, unter den Köpfen haben sie große Kissen, und die Figuren haben verlängerte Proportionen. Salome hat eine Gebendehaube mit Kinnband, welches das asketische Aussehen verstärkt.23 Unter der Haube trägt sie ein Tuch zum Abdecken des Kopfes und Halses, welches Guimpe oder Wimpel genannt wurde, welches für die Kleidung verheirateter Frauen typisch war und vom Mittelalter bis zum 17. Jh. verwendet wurde.24 Unter dem langen, trapezförmigen Mantel, sind nur ihre gekreuzten Hände zu sehen. Den unteren Teil des Mantels schmücken eine breite Bordüre sowie eine Kartusche mit dem Wappen von Nimptsch. Hans I. trägt eine Schube, einem Mantel mit

18 Zlat M., Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu, [W:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968, s. 29.19 Cieński T., Z symboliki ikonografi cznej śląskich nagrobków piastowskich XIV w. cz. II, Rocznik Sztuki Śląskiej I, 1950, s. 48.20 Ibidem, s. 48.21 Zlat M., op. cit., s. 28.22 Kwaśniewski A., Mistrz GM i jego warsztat. Przyczynek do dziejów sztuki sepulkralnej na Śląsku w drugiej połowie XVI wieku, [In:] O sztuce sepulkralnej na Śląsku. Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 25-26 października 1996 roku, Wrocław 1997, s. 75.23 Gutkowska- Rychlewska M., Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa- Kraków 1968, s. 365.24 Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., Za modą przez wieki. Ubiory z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2003, s. 115.

Page 82: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

82

Ärmeln und Fellkragen und eine Haubenmütze. Bei Darstellung der Verstorbenen sind keine irdischen oder religiösen Symbole verwendet.

Die Wände der Tumba schmücken Inschriftentafeln sowie Szenen aus dem Alten Testa-ment. Bemerkenswert ist die originelle Komposition der Darstellungen, bekommen die Propor-tionen der Figuren, eine mutige, ausgelassene Darstellung eines Akts auf dem Grabstein, die Art der Bearbeitung von Details. Die Szene der Schaffung Evas zeigt die Kraft und den Willen Gottes, von welcher alles abhängig ist.

Gott ist der Schöpfer des Guten, welches er dem Menschen gibt. Der Mensch führt Gottes Willen nicht aus, begeht Sünden, bricht das von Gott gegebene Recht. 25 Er verurteilt sich selbst zu Gottes Ärger. Gott der Vater wird laut der Lehre von Martin Luther als ein weiser Mann dargestellt.26 Gott der Vater wird in einer kegelförmigen Tiara dargestellt, welche den Kronen der assyrischen Könige ähnlich sieht.27 „Gott ist Vater.” Mt. 6,9 , aber „Gott ist barmherzig und gnädig, sehr geduldig und sehr gutmütig.” J. 3, 16-13

Die Tafel mit Szenen aus der Bibel ist für die Lebenden eine Nachricht und Lehre über Tod und Vergänglichkeit. Er soll Gefühle wecken und zum Nachdenken über das ewige Leben anregen.

Die Szenen aus dem Alten Testament wurden oft von den Protestanten verwendet und wa-ren begehrt, da sie das Ablehnen der mittelalterlichen hagiografi schen Thematik erlaubten.28 Am häufi gsten wurden Themen aus der Genesis angewandt, genauso wie in diesem Fall.29 Die ge-wählten Szenen aus der Bibel beinhalten das Prinzip, welches die wichtigste Doktrin der Refor-mation zeigt, dass die Gläubigen eine „Vergebung aus der Kraft des Glaubens“ erhalten.”30.

Der Grabstein dieses Ehepaares hat imponierende Maße von 215 x 170.31 Es wurde nach dem Tode von Hans I, des Herrn in Chojnik/Kynast, Kreppelhof und Raszów/Reussen-dorf erbaut. Heute haben wir keine Antwort auf die Frage, ob der Initiator für die Form des Grabsteins Hans I war, oder auch seine Ehefrau Salome, die das Kunstwerk in einer angese-henen Steinmetzwerkstatt bestellt hatte. Der Künstler hat Ornamentelemente aus der Renais-sance verwendet, ähnlich den italienischen Vorbildern. Die Arten des Ornamente auf einem Grabstein, und sogar auf einer Seite der Tumba, unterscheiden sich voneinander, woraus zu schließen ist, dass jedes Element das Werk eines anderen Bildhauers, aus der gleichen Werkstatt ist, denn diese hat viele Bestellungen abzuarbeiten und die Spezialisierung war

25 Harasimowicz J., Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej reformacji (1520-1650), Wrocław 1986, s. 72, 89, 136. 26 Ibidem, s. 27.27 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 34-35.28 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 31.29 Ibidem, s. 31.30 Ibidem, s. 40.31 Jankowska K., Renesansowe nagrobki Schaffgotschów w kaplicy grobowej przy kościele w Raszowie, Wrocław 1986, msp B IHSz UWr, s. 13.

Page 83: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

83

die einzige Möglichkeit den Bedarf an solchen Denkmalen abzudecken.32 Anzunehmen ist es, dass die Künstler der Grabsteine unter den Bildhauern zu suchen sind, die von den Schaff-gotschen zum Umbau des Schlosses Kreppelhof in Kamienna Góra/Landeshut beschäftigt waren.33

I Inschrift zum Gedenken an Hans I von Schafgotsch” IM …..IOR DEN TAG…/TAGE DEN 5 …IEN/ 1565 IARES IST DER ED/LE GE-

STRENGE RITTER/ HERR HANS SCHOF GOTSCH/ GENANDT VOM KINAST AVF KREP-PELHOF DER ELDER/ ROM: KA: AVCH ZV HVNGARN VND BEHEMEN KONIGL. MAI-ES. RATH VND DER FVRS/TENTVN DER SCHWEID/ NITZ VND IHAVER/ CANTZLEIS IN GOT SELIGLICHENT SCHLAFEN/ DER GOT GENEDIG VND / BARMHERZIG SIEH. AMEN.”

(„Am (…) des Jahres 1565 ist der edle Herr Hans Schof Gotsch genannt, aus Chojnik/Kynast und vom Kreppelhof, Ratsherr des römischen Kaisers und Ratsherr des ungarischen und böhmischen Königs sowie Kanzler des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer. Möge Gott gnä-dig und barmherzig sein. Amen.”) Hans I (+ 1565), Ratsherr des Kaisers, seit 1534 Kanzler des Für-stentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer.34

Inschrift zum Gedenken an Salome, geb. Nimptsch, Grabstein des Ehepaars von Schaf-gotsch, Sandstein, ca. 1567. Inschrift zum Gedenken an Salome:

„ IM IAR 1567 DEN 5/ TAG NOVEMBRIS IST IN /EDLE TVGENT REICHE/ FRAW SALOME GEBOR/ NE NIMPTSHIN VON / PITTERWICZ FRAW AVF/ KREPPELHOF DES ED/ LEN GESTRENGEN RIT/ TERS HERR HANSEN/ GOTSCHEN DES ELDF N/ EHLICHE HAVSFRAW IN GOT SELIGLICHENT/ SCHLAFFEN DER GOT /GENEDIG VND BARMHER-CZIG SEI. AMEN.”

(„Im Jahr 1567 am 5. November ist die edle und tugendreiche Frau Salome, geb. Nimptsch von Pitterwitz, Frau auf dem Kreppelhof, Ehefrau des edlen, gestrengen Ritters Herrn Hans Gotsch, in Gottes Seligkeit eingeschlafen. Möge Gott gnädig und barmherzig sein. Amen”).

Einige Analogien in der Darstellung des Ehepaars fi nden wir im Grabstein des Fürsten Jan Podiebrad und seiner Ehefrau Krystyna in Oleśnica/Oels in der Schlosskirche vom Jahre 1557 (zwei Platten,. Kissen, Tumba), Löwen mit den Hinterteilen zueinander gewandt, die sich jedoch nicht berühren..35 Außerdem sind einige Ähnlichkeiten in den Grabsteinen in Marciszów/Merz-dorf zu fi nden.

32 Kwaśniewski A., op. cit., s. 78.33 Jankowska K., Renesansowe nagrobki Schaffgotschów w kaplicy grobowej przy kościele w Raszowie, Wrocław 1986, msp B IHSz UWr, S. 6.34 A. Kuzio – Podrucki, op. cit., s. 101 nn., tablica genealogiczna (luźna). In den Stammdokumenten verblieben zwei auf Pergamon erstellte Originaltexte, aus welchen bekannt ist, dass am 25 II 1556 Hans I seine Güter seiner Ehefrau Margaretha von Zedlitz verschrieben hat, und Margaretha hat ihre Familiengüter ihrem Ehemann am 3 III 1559 ver-schrieben, laut Stelmach R., Linia Schafgotschów z Raszowa w świetle zachowanych archiwaliów. Dzieje rodu35 Zlat M., op.cit., il. 4 i il. 6, il. 9.

Page 84: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

84

Hans II starb im Jahre 1572, und seine Ehefrau Margaretha von Hochberg im Jahre 1574.36 Der Grabstein von Hans II. Schaffgotsch (verst. 1572) und Margaretha ist die modernere Lö-sung, er entstand ca. 1574.37

Der Mann wird mit entblößtem Kopf dargestellt, in einer verzierten Plattenrüstung. Das Gesicht enthält Gesichtszüge wie ein Portrait. Die Ornamentverzierungen auf der Rüstung impo-nieren dank vorzüglichen Zeichnungen des Ornaments in Präzision und Kunst der Ausführung. Sie zeigt als Element der Herrenmode, eine deutliche Braguette (Schlitz)38, welche das Attribut der Männlichkeit zur Geltung brachten, diese Mode blieb bis zum Ende des 16. Jh. in Gebrauch und stammt aus der Zeit in welcher Plattenrüstungen ein besondere Lederabdeckungen hatten.39

Diese Art von Rüstung war kostbar und exklusiv, sie konnte also nur jemand leisten, der in der sozialen Hierarchie ganz oben stand. Eine solche Person was der Kanzler des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer, Hans II. Schafgotsch. Die Figur des Ritters ist edel und monumental dargestellt, sie demonstriert die Bedeutung und den sozialen Status des Ver-storbenen. Der in aufwendiger Form hergestellte Grabstein erfüllte eine repräsentative Aufgabe, indem er den Verstorbenen in seiner hohen irdische soziale Position zeigte.

Hans II. Schof Gotsch und seine Ehefrau Margaretha, geb. Hochberg knien unter dem Kreuz in einer Körperhaltung des ewigen Gebetes.40 Dies ist ein Glaubensbekenntnis der Famili-en, die die Lehre Luthers angenommen hatte. Die Wappen des Ehepaares auf der Tumba erinnern daran, welche adlige Persönlichkeiten aus guten Familien hier beerdigt sind.

Die Inschrift zum Gedenken an die verstorbene Ehefrau befi ndet sich auf einer gesonderten Platte an der Seite der Tumba.

Inschrift zum Gedenken an Hans II. von Schafgotsch:„IM 1572 IOR DEN 22 MAII IST IN / GOT VERSCHIDEN DER EDLE GESTRENG/

EHRNVESTE VND WOLBENAMBTE HER/ HANS SCHOFGOTSCHE GENAND VOM/ KI-NAST AVF KREPPELHOF DER FVRSTETHVMBER SCHWEIDNICZ VND IAVER CANCZ-LER DEM GOT GNEDIG SEY.”( Im Jahre 1572 am 22. Mai ist in Gott geschieden der edle und geehrte Herr Hans Schofgotsche, genannt von Chojnik/Kynast, auf dem Kreppelhof, Kanzler des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer. Möge Gott gnädig sein. Amen.”) Unter der Inschrift platzierte der Künstler seine Initialen G.M. und ein Steinmetzzeichen zwischen den beiden Buchstaben.

Die Inschrift der Platte für die Ehefrau von Hans II.,: „/ IM 15 IOR DEN/ IST IN GOT VORSCHIEDE DIE/ EDLE WOLEHRENT TVGENT/ REICHE FRAV MARGARETA/ GEBOR-NE HVBRIGEN VOM/ FVRSTENSTEIN HERN/ HANSEN GOTSCHE CANZLER/ EHLICHT 36 Kwaśniewski A., op. cit., s. 75, fotografi a nagrobka.37 Zlat M., op. cit., il. 7, il. 8.38 Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2003, s. 188.39 Ibidem, s. 189.40 Harasimowicz J., Mors…, s. 46.

Page 85: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

85

HAVSFRAV DER/ GOT GNEDIG SEY/.” ( „Im Jahre 15___ am ___ ist in Gott geschieden die sehr edle und tugendreiche Frau Margaretha, geb. Hubrigen aus Fürstenstein, des Herrn Hansen Gotsche des Kanzlers eheliche Hausfrau. Möge Gott gnädig sein”). Bemerkenswert ist die hier angewandte Form des Namen Hans „HANSEN”, vielleicht ähnlich der niederländischen Version?

In den Platten der Tumba werden die vor dem Kreuz knienden Ehegatten nochmals darge-stellt. 41 Unter dem Kreuz kniet Hans II sowie Margaretha, als Bekenner der Lehre Luthers, die daran glauben, dass durch die Vergebung am Kreuz durch die Auferstehung geschehen ist. Rö. 4,25 „Denn Jesus musste sterben, um unsere Sünden zu tilgen; er wurde auferweckt, damit wir vor Gott bestehen können” „Denn nur durch seine unverdiente Güte seid ihr vom Tod errettet worden. Ihr habt sie erfahren, weil ihr an Jesus Christus glaubt. Aber selbst dieser Glaube ist ein Geschenk Gottes.” Ef. 2,8.

Auf dem Grabstein von Margaretha Schafgotsch fehlt das Todesdatum, was davon zeugt, dass es wahrscheinlich sie gewesen ist, die den Grabstein nach dem Tode ihres Ehemannes be-stellt hatte. Und nach ihrem Tod hat sich keiner darum gekümmert, ihr Todesdatum – 1574 –nachzutragen.

An der Tumba, auf der Seite des Ritters, befi nden sich Platten mit den Wappen der Vor-fahren seiner Familie: von Schaffgotsch, (vier rotfarbige Säulen auf einem silbernen Schild) //, unterhalb von Zedlitz (dreieckige silberne Schwertgurtschnalle mit gebrochenem Dorn und dem Schloss nach rechts) und von Warnsdorf (goldener sechsarmiger Stern über einem silbernen Mond auf hellblauem Feld). Rechts von Nimptsch (ein halber schwarzer Steinbock auf silbernem Feld und ein halber silberner Fisch auf schwarzem Feld, auf einem horizontal in zwei geteiltem Schild) und von Seher-Thoss (Ast zwei Baumstämmen auf einer Seite und einem Baumstamm auf der zweiten Seite). Unten von Stosch (zwei silberne, symmetrisch gefl ochtene Stengel mit zwei See- oder Wasserblumen auf rotem Hintergrund) und von Mulheim (ein diagonal in zwei geteiltes Schild, auf der linken Seite zwei in vier geteilte Zahnräder, auf der rechten Seite ein halber Adler, ein Edelstein, sechs Federn und ein Zahnrad).

Das Preisen des Wortes Gottes ist immer wichtig, so wirkt die Szene aus der Bibel auf dem Grabstein bekehrend, erinnert an den unendlichen Wunsch zur Erlösung. Ein Zeichen dieser Segen ist die Liebe zur Familie, der Ehe und Wertschätzung für den anderen Menschen. „Gott zeigt Gnade, unabhängig von Ehre und Verdienst.” Phil. 3,7-10 Die größte Gabe Gottes ist die Vergebung durch die Auferstehung, sie befreit den Menschen von der Sünde, vom Teufel und vom Tod, bringt Frieden. Rö. 5,1. Nur das Opfer Christi am Kreuz und die Auferstehung ist die Gabe der Erlösung für den Menschen. Hebr. 9, 24-26. Die Reformation konzentriert die Religio-sität und Gottesfurcht auf die Gnade und Erlösung, die Christus jedem Menschen schenkt, der an Ihn und das Wort Gottes annimmt.42

41 Hans I. und Hans II. Schafgotsch waren Eigentümer des Schlosses Grodztwo bei Kamienna Góra/Landeshut, sie bauten den Rittersitz in einen Renaissance-Palast um.42 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 34.

Page 86: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

86

Der Grabstein ist die Arbeit eines Meisters, der seine Werke mit den Initialen G.M. und einem Zeichen signiert. Es bestehen noch andere schlesische Grabsteine mit einer solchen Si-gnatur. Der Meister G.M. kannte die Formen der Kunst der nördlichen Renaissance, worauf ornamentale Motive der Platten hinweisen, die die Bereiche der Tumba einteilen, sowie die Bearbeitungsweise der Skulptur und die Inschriften.

Ein solches Konzept des Grabsteins, ohne religiöse Attribute, war charakteristisch für den Meister G. M., der dieses Werk signiert hat. 43 Er führte die bauliche Aufteilungen der Tumba in Platten mit Flachreliefs und Inschriften durch. Die Werke des Meisters GM unterscheidet sich durch die Platzierung der Inschriften auf gesonderten Platten und der Umrahmungen der Platten, die mit Ornamenten mit niederländischen Motiven geschmückt wurden. In der zweiten Hälfte des 16. Jh. dominiert das Flachrelief in der Grabinschrift des niederländischen Manierismus.44 Der Schnitt der Buchstaben in den Inschriften ist sorgfältig ausgeführt und sie beginnen immer mit den Worten „/ IM ….. IOR…/”45 Er hat sehr reiche Dekorationsformen auf den Platten an-gewandt. Ornamente mit Kerzenhaltern und Arabesken in den Feldern zwischen den Platten, sie unterscheiden sich in Aufbau und Stil der Ausführung, aber sie deuten auf die Geschicklichkeit des Bildhauers hin. Die Werkstatt dieses Meisters benutzte einige Ornamentmuster in verschie-denen Größen, sogar beim Ausführen einer Tumba.46 Eine solche Situation wird durch die Orga-nisationsweise der Arbeit der Steinmetzwerkstatt verursacht, wo im Falle vieler Bestellungen die Ausführung der einzelnen Teile des Grabsteins verschiedenen Arbeitern aufgetragen wurde. In den auf den Tumben liegenden Frauenfi guren, die nicht an die Tierfi guren gelehnt waren, model-lierte er die Unterseiten der Kleidung und die Formen der Schuhe sorgfältig aus.47

Es sind sechs Grabsteine vorhanden, die mit den Initialen des Meisters GM signiert wurden, eigentlich dieser Zeit war das Anbringen der Signatur auf Steinmetz-Kunstwerken nicht üblich.48 Es gibt viele in der Form ähnliche Grabsteine, diese sind aber ohne Signatur. Das künstlerische Niveau der errichteten Grabsteine ist unterschiedlich, sogar im Falle eines Werks. Dies Tatsache zeigt, dass die einzelnen Elemente der Grabsteine von verschiedenen Arbeitern ausgeführt wur-den. Der Grabstein in Raszów/Reussendorf ist das beste Werk des Meisters GM.49

Die aufgestellte Renaissance-Epitaph aus weißem Marmor zeigt einen Ritter in voller Pracht, in repräsentativer Haltung und in Plattenrüstung, aufgestellt an der westlichen Wand, angefertigt ca. 1580. Die Gestaltung des Grabsteins mit abgestuften Abdeckung und einem ar-chitektonischen Rahmen, der mit einem Renaissance-Ornament nach italienischem Vorbild aus-

43 Kwaśniewski A., op. cit., s. 81.44 Zlat M., op.cit., s. 33.45 Kwaśniewski A., op. cit., s. 76, przypis 12.46 Ibidem, s. 78.47 Ibidem, s. 77.48 Ibidem, s. 78.49 Ibidem, s. 78.

Page 87: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

87

gefüllt ist. Die Form des Grabsteins ähnelt dem Triumphbogen, die ein Symbol der Erlösung ist und über dem Tod triumphiert, denn „mors janua vitae”- der Tod ist das Tor zum ewigen Leben.50 Das Leben endet nicht, es verändert sich nur zum besseren Leben.

Als Aufsatz der Bedachung ist eine Büste des segnenden Gottes des Vaters in einem Kreis zu sehen, auf einem Hintergrund aus einer dreiblättrigen Aureole, was auf die Natur der Dreifal-tigkeit Gottes hindeutet. Die Form des Kreises wurde als die perfekte Form Gott zugeschrieben. Auf beiden Seiten der Abdeckung sind Pelikane zu sehen, sie veranschaulichen eine Allegorie der Sühne durch das Opfer des Blutes, welches hier als ein Schlussstein des Ideenprogramms des Mausoleums dargestellt wurde.51 Pelikane ernähren ihre Jungen drei Tagen mit dem Blut aus ihrer aufgerissenen Brust, dies soll veranschaulichen das Christus für uns sein eigenes Blut geopfert hat.52 Die Szene fl ankieren zwei Trompetenspieler, die die Wahrheit über die Auferste-hung predigen.53 Am zentralen Platz der Abdeckung steigt der auferstandene Christus aus dem Grab und sticht mit der Labarum-Fahne in das Maul des Drachens, als Sieger über den Tod.54 Die Inschriften aus der Seite erinnert an die Worte von Jesus55, der den verstorbenen Sohn der Witwe aus Naim zum Leben erweckt: „/ DER HERR IHESVS SPRACH ZV DER WIDWEN ZV NAIM WEINE NICHT/ VND ER TRAF HINZV VND RVRET DEN SARCKAN VND DIE TRE-GER STVNDEN/ VND ER SPRACH IVNGLINICH SAGE DIR STEHL AUF VND DER TODTE RICHTET SICH AVF/ O HERRE IHESV CHRISTE ERWECKE MICH AUCH ZVM EWIGEN LEBEN AMEN/ „ /LVC. VII/”. („Der Herr Jesus sprach zu der Witwe zu Naim, weine nicht. Danach berührte er den Sarg, und die Träger blieben stehen, und er sprach: Junge, ich sage dir, steh auf. Der Tote richtete sich auf und sagte: O Herr Jesus Christus, erwecke mich auch zum ewigen Leben. Amen.” Lk 7,11) Das Thema der Auferweckung erinnert die Gläubigen daran, dass Christus ewiges Leben schenkt, und dass er uns Beispiele dafür noch zur Lebenszeit auf Erden gab.56 Die charakteristische Eigenschaft der protestantischen Kunst ist das Verwenden von Schriften, am häufi gsten von Bibelzitaten, die schwierig zu illustrieren sind, in Form von Sinnsprüche oder Inschriften an Grabdenkmalen.57

Die Ornamente mit Kerzenhaltern und Arabesken bilden einen Rahmen für die elegante Figur des Ritters im mittleren Teil des Grabepitaphs. Ein Mann mit entblößtem Kopf, in Plattenrüstung, mit einem Helm an der Seite, steht auf einem Löwen, der die Männlichkeit symbolisiert.58 Die Rüstung ist mit einem präzisen Ornament verziert, mit kunstvollen Pfl anzenmotiven, die der Struktur eines

50 Harasimowicz J., Mors…51 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 30.52 Kobielus St., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, War-szawa 2002, s. 256.53 Jankowska K., op. cit., s. 48. 54 Harasimowicz J., Treści i funkcje…, s. 29.55 Ibidem, s. 46.56 Ibidem, s. 35.57 Ibidem, s. 46.58 Cieński T., op. cit., s. 48.

Page 88: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

88

kostbaren Gewebes ähnlich sehen. Die Rüstung hatte auf dem Bauch eine charakteristische Aus-buchtung, den sog. „Gänsebauch“59 Die Plattner blieben nicht hinter den Modeschöpfern zurück. Sie behandelten Stahl wie ein Gewebe, und schmückten es mit modernen Ornamentmustern, die die Stick-Struktur nachahmten.60 Eine solche Darstellung der Figur des Verstorbenen deutet auf seinen Reichtum und die exponierte soziale Position hin. In vier Ecken wurden Stammwappen angebracht: von Schafgotsch, von Zedlitz, von Berka, von Talkenberg.61 Die Darstellung mit vier Wappenkartu-schen unter den Füßen des Ritters zeigt seine adlige Herkunft.

Die Inschrift im unteren Teil der Grabinschrift, die heute schon teilweise abgerieben ist, enthält ein Zitat aus den Evangelien nach Matthäus 24,44 “/SOHN WIRD KOMMEN/ ZVR EI-NER STVNDE/ DA IR NICHT MEINE…/MAT XXIIII/.”

(„Deshalb seid auch ihr bereit, denn der Sohn wird kommen, zu einer Stunde, die ihr nicht kennt.” Mt 24, 44).

Der Grabstein von Heinrich? Schaffgotsch wird durch die Forscher der Renaissance-Kunst in Schlesien als ein Beispiel für eine reiche künstlerische Ausstattung betrachtet, il. 21.62

Die Grabdenkmale zum Gedenken an die verstorbene Kinder stellen diese in stehender Position in ganzer Pracht dar, gekleidet in ein langes Kleid, mit einem Kreuz auf der Brust oder in der Hand. Auf dem Kopf liegt oft ein Kränzchen. Das Kleid ist am Anfang gerade, dann geht es in einen modischen Schnitt über, ist mit Spitze geschmückt, mit durchgeschnittenen Ärmeln und Bindebändchen.

– Grabinschrift eines Jungen, Gothard Schafgotsch, der am 23. September 1590 gestorben ist, er lebte 23 Wochen und zwei Tage, Sohn von Heinrich von Schafgotsch, Herrn zu Chojnik/Kynast, Kreppelhof und Reußendorf.

„ANNO 1590 D. 23 SEPT. ZWISCHEN 8 VND 9 DER GANZ VHR IST IN GOT VORSCHID/ GOTHART SCHAFGOTSCHE DIS IN…./ DER EHR STEDL… GESTRENGEN/ EHR VND VE-STEN WOLBENAMTE/ H. HEINRICH SCHAFGOTSCHE VON KINAST VND KREPPELHOF AVF REVSENDORF/ GON EHR IN SEINES ALTES 23 W 2 TAGE.” (Im Jahre 1590, den 23. September, zwischen 8 und 9 Uhr ist Gothart Schafgotsch geschieden, der Sohn des geehrten und edlen Herrn Heinrich Schafgotsch, Herr von Chojnik/Kynast, Kreppelhof und Raszów/Reussendorf. Er lebte 23 Wochen und 2 Tage). Auf dem Grabstein befi nden sich vier Wappen: von Schafgotsch, von Herman, von Seidlitz, von Herman.

– Grabinschrift des Sohns von Heinrich von Schafgotsch, er lebte ein Jahr und zwei Tage, Sandstein, nach 1595

59 Boucher F., op. cit., s. 212.60 Ibidem, s. 212.61 Jankowska K., op. cit., s. 11.62 Zlat M., op. cit., il. 21.

Page 89: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

89

Grabinschrift des Sohns von Heinrich von Schafgotsch„ANNO 1595 DEN 19 MARTI IST IN DE/ ERSTENS VND DER GANZEN VHR IN GOT

VORSCHIEDE/ … [HEIN]RI SCHAFGOTSCH DER ANER DIS NA/ MES EDLES EDLEN-GESTRENGENE EHR VND VISTN VND WO/BENAMBTEN HERRN HEINRICH S/ SCHAF-GOTSCH GENAND VOM KINAST VNN KREPEL HOF AVF REVSDORF SON/ LEIN: SEINS ALTERS 1 JAR VND 2 TAGE.” (Im Jahre 1595, den 19. März ist um ein Uhr Heinrich, der Sohn des edlen und tugendvollen Herrn Heinrich Schafgotsch, genannt Herrn von Chojnik/Kynast und Kreppelhof, Herr zu Raszów/Reussendorf gestorben, er lebte 1 Jahr und 2 Tage). Auf dem Grab-stein befi nden sich vier Wappen: von Schafgotsch, von Herman, von Seidlitz und von Herman, dies zeigt, dass der Großvater und die Großmutter des Kindes aus einer Familie stammen, was auf seinen frühen Tod Einfl uss haben könnte.

– Grabinschrift des Sohns von Heinrich von Schafgotsch. Das Kind lebte 1 Jahr, 17 Wo-chen und 3 Tage, Sandstein, nach 1596

„ANNO 1596 DEN 18 FEBR. VMB/ 22 DER GANTZEN VHR IST IN GOT VORSCHIE-DEN HEINRICH SCHAFGOTSCHE DIS NAMEN/ DER ERSTE DES EDLEN GESTRENGEN EHR IVNGE/ STEN VND WOLBENAMBTEN H. HEI/NRICH SCHAFGOTSCH GNAND VOM KINAST/ VND KREPELHOF AVF REVSEDORF SON/ LEIN SEINS ALTERS 1 IAR 17 WOCH. 3 TAGE/.” (Im Jahre 1596, den 18. Februar um 22, ging zu Gott Heinrich, der Sohn von Hein-rich von Schafgotsch, des ersten der Edlen, sehr ehrenvollen und geehrten Herrn, genannt Herrn von Chojnik/Kynast und Kreppelhof und Raszów/Reussendorf. Er lebte 1 Jahr, 27 Wochen und 3 Tage). Auf der Grabstein befi nden sich die Wappen des Vaters und des Großvaters sowie der Mutter und der Großmutter: von Schafgotsch, von Hermann sowie von Seidlitz und von Her-mann. Der Großvater und die Großmutter des verstorbenen Jungen stammen aus der gleichen Familie. Wahrscheinlich war dies der Grund des frühen Todes des Kindes.

– Grabstein des am 20. Februar 1601 verstorbenen, zweijährigen Jungen aus der Familie von Schafgotsch, Sandstein, nach 1601

Grabinschrift des Sohns von Heinrich von Schafgotsch, der am 20. Februar 1601 gestorben ist

„ANNO 1601 D. 20 FE…/ …CHE GEW…./ …IN GOTSCHE D AN DER DIS NAMEN/ DES EDLEN GESTRENGEN EHRENTESTEN/ WOLBENAMBTEN H. H…../ KREPPELHOF AVF REVSENDORF S/O ENLEIN SEINES SALTERS 2 JAR 30 WOCH. 3 TAG” (Im Jahre 1601, den 20. Februar ging zu Gott der Sohn des edlen und geehrten Herrn Gotsche Schof, des Herrn zu Kreppelhof und Raszów/Reussendorf, er lebte 2 Jahre, 30 Wochen und 3 Tage).

Der Grabstein zeigt die Wappen des Vaters und des Großvaters, sowie der Mutter und der Großmutter. Von oben: von Schafgotsch (vier rote Säulen auf silbernem Feld) und von Herman (vertikal geteiltes Schild, rechte Seite des Schilds hat vier diagonale Streifen in Rot, Silber,

Page 90: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

90

Rot, Silber, und die linke Seite hat goldene und hellblaue Streifen). Unten: von Seidlitz (drei rote Fische, nach rechts gerichtet, auf silbernem Feld), von Herman (vertikal geteiltes Schild, rechte Seite des Schilds hat vier diagonale Streifen in Rot, Silber, Rot, Silber, und die linke Seite hat goldene und hellblaue Streifen).

– Grabstein von Heinrich Roch von Tschirnhaus, Sohn von Heinrich von Tschirnhaus, verstorben am 12. Mai 1614, Sandstein, nach 1614

„ANNO 1614 den 12 MAI ist In Gott/ selig vorschiedene des Edlichnsering Ihrem…auch/ Wolbrundtestles Heinrichs [sohnlein] seines erliebtniß gestribtes Sönlein HEINRICH/ ROCHVS sein alt: 9 woch. 5 tag.” (Im Jahre 1614 den 12. Mai ist in Gott geschieden das geliebte Söhnlein Heinrich Roch, er lebte 9 Wochen und 5 Tage).

Das zentrale Feld des Grabsteins zeigt die Figur des verstorbenen Kindes in einem langen Hemd, mit einem Kreuz auf der Brust, dies bedeutet mit Gewissheit die Erlösung durch den Tod und die Auferstehung Christi. Das Kind trägt ein Kränzchen auf dem Kopf. Die zum Gebet ge-legten Hände sind ein Zeichen für Glauben und Vertrauen in Gott. In den Ecken des Grabsteins, des Verstorbenen aus einer adligen Familie befi nden sich Wappenkartuschen, von oben: von Tschirnhaus (Schild vertikal zwei geteilt, das linke Feld in Streifen – schwarz, rot, silbern. Die rechte Seite des Schilds ist rot). Auf der rechten Seite: von Falkenhain (rotes Jagdhorn auf sil-bernem Feld). Unten links: von Czettritz (Schild vertikal in zwei Felder geteilt. Rechte Seite des Schilds silbern mit einem halben roten Büffelkopf. Die linke Schildseite rot mit einem halben silbernen Büffelkopf), auf der rechten Seite das Wappen von Rotkirch (drei schwarze Adlerköpfe mit goldenem Schnabel und Krone, nach rechts gewendet, auf goldenem Feld).

– Grabstein von Jeremias Ulmann, Sohn des städtischen Pastors Ulmann. Das Kind starb am 28. Mai 1646 im Alter von 35 Wochen und 12 Tagen, Sandstein, nach 1646

Grabinschrift von Jeremias Ulmann, des Sohns des städtischen Pastors Ulmann.„ANNO 1646 DEN 28 MAI/ IST DES EHRWVRDIGEN VND WOHLGE. / JEREMIAE

VLMANNI PASTOR/ LOCI. LIEBES Sohnlein IEREMIAS IN GOT SEEILIG.Verschi. / Seines Alt/ 35 WOCH/ Et 12 TAGE/ DGiG/. Unter den Füßen „ TALIVM EST REGNVM COELO/ Gott Gnad seid an Gal. ohn uergeseen sein”.(Im Jahre 1646 den 28. Mai ging zu Gott Jeremias, der Sohn des ehrenvollen und edlen Jeremias Ulmann, des Pastors. Er lebte 35 Wochen und 12 Tagen. Möge Gott gnädig sein).

Das Wappen auf der linken Seite im oberen Teil der Grabinschrift: heraldische Lilie, aus der 3 Eicheln wachsen. Der Junge ist in damaliger moderner Kleidung dargestellt, mit durchge-schnittenen Ärmeln, reich mit Spitzen und Bändchen verziert, es hält ein Kreuz und Blumen.

Die Grabsteine der Frauen bezeugen die Veränderungen der Damenmode am Anfang des 17. Jh. Die Künstler, die die Grabsteine der Frauen gefertigt haben, widmeten die meiste Auf-

Page 91: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

91

merksamkeit den Kleidungsstücken; sie zeigten sogar die kleinsten Einzelheiten der Kleidung und des Schmucks mit deutlicher Präzision. Die Figuren der Verstorbenen haben auch den Cha-rakter von Bildnissen.

– Grabinschrift von Anna, geb. Nimptsch, Ehefrau von Heinrich von Schafgotsch aus Chojnik/Kynast, Herrn zu Kreppelhof und Raszów/Reussendorf, gestorben am 10. April 1606, Sandstein, Raszów/Reussendorf

Grabinschrift von Anna, geb. von Nimptsch, Ehefrau von Heinrich von Schafgotsch, ge-nannt Herr zu Chojnik/Kynast und Kreppelhof, Herr zu Raszów/Reussendorf, gestorben am 10. April 1606.

„ANNO 1606 DEN 10 APRILIS IST IN/ GOTT SELIGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE VND EHR VND TVGENT REICHE FRAW/ ANNA GEBORNE NIMPTZEN DES EDLE/ STRENGEN EHR VND FESTEN AVCH WOLBENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAF/ GOTSCHE GENAND VOM KINAST VND/ KREPPELHOFE AVF REVSENDORF EHLICHE HAVS FRAW IHRES ALTERS_________ JAHR DER/ GOT VND VNS ALLEN AM IVNGES…./ TAGE EINE FROLICHE AVFERSTEHVNG VOR LEIEN WOLT.”/

(Im Jahre 1606 den 10. April ist in Gott selig eingeschlafen, die edle und tugendreiche Frau Anna, geb. Nimptsch, Ehefrau des edelsten Herrn Heinrich von Schafgotsch, genannt Herr zu Chojnik/Kynast und Kreppelhof, Herr zu Raszów/Reussendorf, sie lebte _____ Gott und wir alle erwarten einen freudigen Tag der Auferstehung). Auf der Grabplatte befi nden sich Wappen, von oben: von Herman, von Herman, von Kitschke, von Zedlitz, von Seidlitz, von Reibnitz, von Mesenau und (von ?). In der Inschrift fehlt die Information, wie lange Anna gelebt hat. Die Frau trägt eine Haube, der ihren Kopf dicht umhüllt. Ein voller, glatter Umhang auf einem wunderschön mit Spitzen verzierten Kleid. Die Ornamentmotive auf dem Kleid wurden präzise dargestellt, sie erinnern an ein goldenes graviertes Schmuckstück. Die Verstorbene hält ein Ge-betsbuch.

– Grabstein von Maria Tschiernhaus, geb. Falkenhain, gestorben am 11. Februar 1621, im 29. Jahr ihres Witwenstandes, Sandstein, nach 1621

Grabstein von Maria Tschiernhaus, geb. Falkenhain, Ehefrau von Heinrich Tschiernhaus, gestorben am 11. Februar 1621, im 29. Jahr ihres Witwenstandes

„/ ANNO 1621 DEN 11 FEBRVA IST IN GOT SEELIG VORSCHIDEN DIE WOLEDLE VIEL EHRE /NTVGENT REICH FRAW MARIA TSCHIERN/ HAVS IN GEBORNE FALKEN-HAINI DES EDL. GESTR. EHREN. V.A. WOLBEN HERRN /HEINR../ …/ TSCHIERNHAVSES VIELGELIEBTE/ HAVSFRAW IHR ALT 29 IAR WITW./”. (Im Jahre 1621 den 11. Februar ist in Gott selig geschieden die sehr edle und tugendreiche Frau Maria Tschiernhaus, geb. Falken-hain, geliebte Ehefrau des edlen und geehrten Herrn Heinrich Tschiernhaus, die im Alter von 29

Page 92: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

92

Jahren Witwe wurde.) Dies ist die einzige Grabstein ohne Wappen, obwohl laut der Tradition, die Wappen der Familien von Tschiernhaus und von Falkenhain sich hier befi nden sollten. Unty-pisch ist auch die Art der Anbringung der Inschrift auf dem Grabstein. Sie beginnt in der unteren linken Ecke, obwohl es in der oberen linken Ecke der Grabsteinplatte beginnen sollte.

Das Gesicht der Verstorbenen ist in der Art eines Bildnisses dargestellt, es zeigt eine junge, hübsche Frau mit der Hennin – einer Art Burgunderhaube.

Der kostbare Schmuck sowie die Dekorationselemente im Gewebe des offenen Repräsen-tationskleids, welches aus der spanischen Mode entlehnt war, welches mit besonderem Aufwand und Kunst gefertigt wurde.

Im 16. Jh. wurde die Nadel aus Metall eingeführt und dies ermöglichte die Entwicklung des Stickens. Modische Motive waren spiralförmige Pfl anzenranken auf Kleidern, Hauben, Bändern und Handschuhen. Elegante, mit Stickerei verzierte Handschuhe waren ein luxuriöses Attribut der Damenmode im 17. Jh.63

– Grabstein von Anna von Schafgotsch (1589-1611), Tochter von Heinrich von Schaf-gotsch, gestorben am 17. Januar 1611, Sandstein, nach 1611

Grabinschrift von Anna von Schafgotsch (1589-1611), Tochter von Heinrich von Schaf-gotsch

/”ANNO 1611 DEN 17 TEV IST IN GOT SEL/ IGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE

FIEL EHR VND TVGEND REICHE IVNG FRAV ANNA/ SEINEN GESTRENGEN EHR VND … ES/ STEN AVCH WOL BENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAFGOT/ KREPEL HOF AVF / REVSENDORF GELIEBTE TOCHTER IHRES ALTERS 22 IAHR DER GOT/ VND VNS ALEN AM IVNGLIGESTEN/ TAGE EINE FROLICHE AVFERSTEHVNG VOR LEIEN”/. (Im Jahre 1611 den 17. Januar ist in Gottselig eingeschlafen die edle und sehr tugendreiche Frau Anna, geliebte Tochter des edlen und ehrenvollen Herrn Heinrich von Schafgotsch, Herrn zu Chojnik/Kynast und Kreppelhof, Herrn von Raszów/Reussendorf. Für Gott und uns alle ist sie zu jung gestorben. Sie erwartet einen fröhlichen Tag der Auferstehung).

Die elegante, prachtvolle und modische Kleidung der Anna bedarf besonderer Aufmerk-samkeit. Sie trägt eine hohen Diadem-Haube mit Spitzen, aus dünnem Leinenbatist, mit einer schönen Spitze am Rand. Solche Hauben wurden von jungen Frauen benutzt. Diese Art von Haube wurde um den Kopf getragen, zeigten die Stirn und verdeckt das glatt nach hinten ge-kämmten, hinter dem Kopf gebundene Haar.64 Die Krause (ein steifer Kragen um den Hals) wurde bis zu den 30er Jahren des 17. Jh. verwendet, wurde sie Kraft eines Edikts verboten. Im 17. Jh. entstand die Mode mit Spitzen an Manschetten und Kragen.65 Handschuhe waren ein

63 Boucher F., op. cit., s. 208.64 Gutkowska-Rychlewska M., op. cit., s. 480.65 Biedrońska-Słotowa B., Kowalska J., op. cit., s. 28.

Page 93: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

93

luxuriöses Attribut der Damenmode im 17. Jh.66 Auf dem Grabstein befi nden sich acht Wappen: von Schafgotsch, von Herman, von Nimptsch, von Kitschke, von Seidlitz, von Hermann, von Mulheim, von Zedlitz.

– Grabstein von Helena, geb. Rotkirch, gestorben am 1. August 1616 im Alter von 45 Jah-ren, Sandstein, nach 1616:

“Anno 1616 den 1 August/ ist in Gott sehliglich Vorschieden die Edle Viel Ehrentugend/ Reiche Fraw ELENA/ geborne Rotkirchin ihres alters 45 jahr der Got genade.”(Im Jahre 1616, den 1 August ist in Gott selig geschieden die edle und sehr tugendvolle Frau Elena, geb. Rot-kirch. Sie lebte 45 Jahre. Gott schenk ihr Gnade). Die Frau wurde im Jahre 1571 geboren, sie war nicht verheiratet. Sie trug eine Haube vom Type einer Gebende. Auf den Armen liegt ein schöner, glatter Umhang. Das trapezförmige Kleid hat ein wirkungsvolles ornamentales Spiralmuster. In der rechten Hand hält die Frau ein Gebetsbuch. In den Ecken des Grabsteins befi nden sich die Wappen: von Rotkirch, von Zedlitz sowie von Reder und von Hederich.

Grabstein von Anna, geb. Nimptsch, der Ehefrau von Hans von Schafgotsch aus Chojnik/Kynast, des Herrn zu Kreppelhof und Raszów/Reussendorf, die am 10. April 1606 gestorben ist. Sie war die Mutter von Anna, die am 17. I. 1611 gestorben ist. Sandstein, nach 1606.

Grabinschrift von Anna geb. Nimptsch, der Ehefrau von Hans von Schafgotsch aus Choj-nik/Kynast, des Herrn zu Kreppelhof und Raszów/Reussendorf

“ ANNO 1606 DEN 10 APRILIS IST IN / GOTT SELIGLICHEN ENT SCHLAFEN DIE EDLE VND HER VND TVGENT REICHE FRAW/ ANNA GEBORNE NIMPTZEN DESEDLE/ STRENGEN HER VND FESTEN AVCH WOLBENAMPTEN HERR HEINRICH VON SCHAF/ GOTSCHE GENAND VOM KINAST VND / KREPPELHOFE AVF REVSENDORF EHLICHE HAVS FRAW IHRES ALTERS_____ IAHR DER / GOT VND ALLEN AM IVNGLIGESTEN…../ TAGE EINE FROLICHE AVF/ERSTEHVNG VOR LEIEN WOLT.”(Im Jahre 1606, den 10. April ist in Gott selig eingeschlafen die edle und sehr tugendreiche Frau Anna, geb. Nimptsch, die Ehefrau des sehr geehrten Herrn Heinrich von Schafgotsch, genannt von Chojnik/Kynast und Kreppelhof, des Herrn zu Raszów/Reussendorf. Die ehrenvolle Ehefrau lebte _____ Jahre lang. Gott und wir alle erwarten auf einen fröhlichen Tag der Auferstehung).

Auf dem Grabstein befi nden sich die Wappen: Mesenau (der Buchstabe S in drei Farben, von oben schwarz, silbern, rot auf silbernem Schild, Edelstein, Helmkrone, zwei Löffel: einer rot, der andere schwarz), von Seidlitz (auf silbernem Feld drei rotfarbige Fische, nach rechts gewendet), von Zedlitz (silberne Schwertgurtschnalle mit gebrochenem Dorn und dem Schloss nach links) und von Hermann (ein vertikal geteiltes Schild, die rechte Seite des Schilds hat vier diagonale Streifen: schwarz, silbern, rot, silbern, die linke Seite hat goldene und hellblaue Strei-fen).

66 Boucher F., op. cit., s. 208.

Page 94: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

94

Ab Anfang des Dreißigjährigen Kriegs gab es bedeutend weniger Bestellungen für Grab-steine, denn die Verhältnisse waren schwierig.67 Die Herstellung der Grabsteine in dieser Zeit wiesen keine künstlerische Besonderheiten auf. In dieser Zeit entstanden schlichterer Formen der Grabsteine mit Inschriften.68 Eine solche Form des Grabsteins blieb am längsten erhalten, mit der Zeit änderte sich nur die Type des Ornaments, der herrschenden Mode entsprechend. Es wurden auch Emblem-Motive eingeführt, die meistens in den Ecken der Grabinschrift platziert wurden.

– Grabinschrift von Adam Gotthard v. Hündemann, geb. am 20. September 1642, des Ehe-mannes von Kunegunde von Reibnitz, mit der er 20 Jahre, 20 Wochen und 5 Tage verheiratet war, Vater von 10 Kindern, 7 Söhnen und 3 Töchtern, von welchen neun am Leben sind. Er starb am 9. Juli 1688 um 4 Uhr morgens, im Alter von 46 Jahren und 10 Wochen. Dieser Grabstein hat dem geliebten Ehemann seine Ehefrau aufgerichtet.

Grabinschrift von Adam Gotthard v. Hündemann„Wer frorn und redlich ist, verschiedene Diesen Herrn/ Er wirdt dar in ein Hildt von seines

gleichen fi ndern und wiel dem Rühenden er künstig gleiche sein, so muß er sich mit Gott in Ewigkeit verbinden.”(wer fromm und redlich ist, dem wird der Herr das ewige Leben schenken, und er verbindet sich mit Gott.).

/Hier ist/ der Erden anvertrauet / dis zur Frölicher auferstehung/ Der Hoch wohledle/ gebohr. gesternge Ritter und Herr/ Hr. ADAM GOTTHART V Hündeman/ Herr auf Nieder Reis-sendorf/ welcher/ auf diese welt gebohr. A. D.1642 D. 20 sept./ In dem Heÿ. Eherstand gelebet/ mit der Hochtugent begabten Frauen/ Fr. KUNIGUNDE Hindemanin gebohr. Reibnitzin/ 20 Jahr 20 woch. 5 tage./ mit Ihr gezeuget 10. Kinder/ alß 7. Sohne Und 3 Tochter dar von/ noch 9 am Leben/. Ist seelig im Herren entschlaften den 9 Jul. A. 1688 Des Morg. umb 4 uhr/ sein alter gebracht/ auf 46 Jahr weniger 10 wochen/ Zum Zeugnus der unverwelchsten Liebe/ ist Ihre Die-ses grabmahl/ von seiner Hertz Ehe liebste/ aufgerichtet/ worden/.”(Hier befi ndet sich das Er-dengrab, in welchem voller Vertrauen auf die fröhliche Auferstehung wartet der sehr geehrte und edle Herr Adam Gotthart v. Hündemann, Herr von Nieder- Raszów/Reussendorf, welcher am 20. September 1642 geboren wurde, welcher in seiner Ehe mit der sehr tugendvollen, edlen Frau Kunegunda Hindemann, geb. Reibnitz 20 Jahre 20 Wochen und 5 Tage verbracht hat. Er hat mit ihr 10 Kinder gezeugt, 7 Söhne und 3 Töchter, wovon 9 noch am Leben sind. Er schlief im Herrn ein am 9. Juli 1688 morgens um 4 Uhr. Er lebte 46 Jahre ohne 10 Wochen. Zum Zeugnis der unverwechselten Liebe ist ihm dieses Grab von seiner liebsten Ehefrau aufgerichtet worden).

Wappen auf dem Grabstein: von Bindemann (schwarz-silbernes Schachbrett im unteren Feld des Schilds, das obere Feld schwarz und glatt.), vier Lilien (?), von Budovec (zwei silberne Streifen auf rotem Feld),von Uchtritz (gekreuzte Schlüssel mit abgerundeten Halterungen).

67 Chrzanowski T., Płyty nagrobne z postaciami w XVI-XVIII wieku na Śląsku Opolskim, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, VII, Wrocław 1970, s. 100-101.68 Ibidem, s. 100.

Page 95: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

95

– Grabinschrift von Kunegunde Hindemann, geb. Reibnitz, die 83 Jahre, 2 Wochen und 4 Tage gelebt hat. Sie heiratete am 2. Januar 1643. Die Ehe dauerte 20 Jahre 20 Wochen und 5 Tage. Sie starb am 4. März 1727. Sie war 38 Jahre lang Witwe, Sandstein, nach 1727.

Grabinschrift von Kunegunde Hindemann, geb. Reibnitz, Ehefrau von Adam Gottfried von Hindemann

„ Alhier hat ihr/ Wohlgeb. Fr. Kunigunda/ von Hindeman geb. Reibnitz/ Welch geh. Anno 1643 d. 2 January/ In zufriedender Ehegelebte 20 J. 20 W 5 Tage./ darinnen gezeuget 7 Söhne 3 Tochter/ Und ist gestorben den 4 Marty 1727, alß Ihr beloge… auf 83 J. 2 W. 4 Tage/ und beleg…/38 Jahre hier…./ (Hier ist das Grab der wohl geborenen Frau Kunegunda von Hinde-mann, geb. Reibnitz, die am 2. Januar 1643 geheiratet hat. In zufriedener Ehe lebte sie 20 Jahre 20 Wochen und 5 Tage. Aus dieser Ehe wurden 7 Söhne und 3 Töchter gezeugt. Sie ist gestorben am 4. März 1727, als (…), im 83. Lebensjahr. Sie war Witwe 38 Jahre lang).

„/Wer hier Beyder Leibet/ Sind In einer Grabes gestr…. So Wahr in Ihren Ewigkeit/der Himmel Ihre Seelen/.” (Wer hier ein gutes Leben führt, sind in einem Grabe, ihre Seelen werden im Himmel ein ewiges Leben führen).

In den unteren Ecken des Grabstein befi nden sich Symbole zur Vergänglichkeit des Le-bens, ein Schädel und eine Sanduhr.69 Der Schädel erinnert an die Worte Gottes aus der Genesis: “Du bist aus Asche entstanden und Du wirst zu Asche” und die Sanduhr erinnert an: “die Zeit fl ießt,die Ewigkeit wartet.” Die Botschaft auf evangelischen Grabsteinen sollte für den Leben-den eine Warnung sein und hatte einen belehrenden und Religion unterrichtenden Charakter.

Das Mausoleum in Raszów/Reussendorf ist ein sehr interessantes Beispiel für die sepulkra-le Kultur der Renaissance in Schlesien in der Zeit der Reformation, die sich unter dem Einfl uss bedeutender italienischer, niederländischer und sächsischer Städte entwickelte. Die Verbindun-gen von Raszów/Reussendorf mit den bedeutendsten schlesischen Familien im Laufe der Jahr-hunderte wurden durch die Steine der Gräber verewigt. Die Grabsteine enthalten nicht nur die Erinnerung an die Verstorbenen. Sie sind auch eine wichtige historische Quelle zum Forschen der Geschichte der Region und der künstlerischen Kontakte der damaligen Mäzen. Sie sind auch ein bedeutendes Anschauungsmaterial zur kulturgeschichtlichen Erforschung der Bekleidung.

69 Harasimowicz J., Treści i funkcje …, s. 45.

Page 96: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

96

Przemysław BurchardtWeberei- Museum in Kamienna Góra

AUS DER GESCHICHTE DES GESCHLECHTS SCHAFFGOTSCH AUS KAMIENNA GÓRA/LANDESHUT UND IHRER RESIDENZ – DES SCHLOSSES GRODZTWO – KREPPELHOF

Der Anfang des Stamms Schoff, also Schaffgotsch,1 der schlesischen Machthaber, die mit Cieplice/Warmbrunn, Chojnik/Kynast sowie Gryfów/Greiffenberg und Lwówek Śląski/Löwenberg verbunden waren, ist im 13. Jh. zu suchen. Laut den ältesten, vielmals wiederholten Bearbeitungen, erhielt der Ritter Siboth Schaff vom Boleslaw II. „der Wilde“ (Rogatka) das Schloss Stara Kamienica/Altkemnitz. Andere, spätere Versionen seines Namen lauten Seibold, oder Siebelt. Er taucht in einem einzigen Dokument auf, welches sich laut den neuesten Meinungen eine Fälschung erweist. Das Dokument wird auf das Jahr 1243 datiert. 2 Im Dokument wird das Schloss am Burggraben in Stara Kamienica/Altkemnitz erwähnt, von welchem im 19. Jh. nur der Turm verblieben ist.

Ein neues Licht auf den Anfang des Stamms wirft das Werk von Tomasz Jurek „Obce rycerstwo na Śląsku” aus 1996, auf welchem R. Stelmach in dem in unserem Verlag gedruckten Artikel betreffs des Stamms Schoff basiert: sie stammen aus Meißen, wurden am Anfang des 13. Jh. erwähnt, und ihr Stammschloss war Solgast an der Elster.3 Paradox ist der neuere Stand der Forschungen gnädiger für die Stammtradition der Schaffgotsch, denn er schiebt ihren Anfang noch weiter in die Vergangenheit.

Gehen wir jetzt zum Anfang der sog. Stammlinie aus Kamienna Góra/Landeshut, die mit dem Schloss Kreppelhof verbunden war und fünf Generationen lang dauerte.

Hans Schoff (späterer Stamm Schaffgotsch), Herr auf Chojnik/Kynast, hatte vor 1508 angeblich einen Hof mit dem Namen Kreppelhof gegründet.4 Der Name des Hofs stammt vom Spitznamen des Ritters – Röppel.5 Es gab eine Legende, dass das Schloss früher Eigentum des Ritters Kreppel gewesen sein sollte, und daher soll angeblich der Name herkommen. In Wirklichkeit ist der Kreppel, also Röppel, oder auch Röpell die Person von Anton Schoff, des im Jahre 1508 verstorbene Sohn von Hans Schoff aus Chojnik/Kynast. Dieser war der tatsächliche Gründer des Hofs, oder ein nicht allzu großen ritterischen Schutz erbauten Schlösschen.6

1 Der Name Schaffgotsch ist durch das Zusammenfügen der Namen Schoff und Gotthard (Gotsche) entstanden.2 Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates, herausgegeben von Leopold Ledebur, dritter Band. E. G. Mittler, Berlin, Posen und Bromberg , 1830, S. 157.3 Roman Stelmach, Linia Schaffgotschów z Raszowa w świetle zachowanych archiwaliów, Kamienna Góra 2010. 4 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, S. 108.5 Röppel = Räppel, Rappe = schwarzes Pferd6 Krzysztof Eysymontt „Renesansowa rezydencja w Grodźstwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk), [In:] Kwartalnik

Page 97: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

97

Das Gründen des Hofs durch Anton Schoff kann schon von dem Namen allein erschlossen werden – es erscheint logisch, dass der Name des Eigentums vom Namen oder Spitznamen des Gründers stammen sollte. Der Hof bestand aus Wirtschaftsgebäuden und sicherlich aus einem sehr schlichten Wohngebäude. Ein so reicher Herr wie Anton Schoff konnte nicht in einem solchen Objekt als Hauptresidenz wohnen. Generell hat er sich sicherlich – genauso wie sein Vater – im Schloss zu Chojnik/Kynast aufgehalten.

Das einzige und sehr bedeutende Argument für das Bestehen eines viel älteren Schutzobjekts an der Stelle des Kreppelhofs ist das Erhalten von Fundamenten eines freistehenden zylindrischen Schutzturms, die für das späte Mittelalter charakteristisch waren. Es ist jedoch nicht leicht zu beurteilen, wer dieses Objekt hinterlassen hat.

Das Dasein des legendären Ritters Kreppel (Nikil von Kreppel oder von Kreppil) aus einem anderen Stamm als die Schaffgotsch, welches in vielen landeskundlichen Publikationen mit dem Jahr 1417 erwähnt wird, fi ndet keine Begründung.7 Auch die Legende über die Abstammung des Namen des Schlosses vom Backwerk, welches die Ehefrau des Herrn zu Kreppelhof (Anton, oder Hans?) jede Woche den Armen geschenkt hat, zählt zu den Legenden, die nur die regionale Geschichte schmücken. Kreppel ist in diesem Falle ein Kräppel, was regional eine Art von Krapfen ist. Diese Geschichte war intensiv in der regionalen Literatur bis 1945 lebendig.8

Es gibt auch keine ausreichenden Beweise zum bestätigen der Glaubwürdigkeit eines Schutzobjekts des Templerordens an der Stelle des Schlosses Kreppelhof im Jahre 1312, denn die einzige Erwähnung stammt aus einer viel späteren Zeit.9 Der Chronikschreiber Ephraim Ignatius Naso gab in seinem „Phoenix redivivus ducatum Svidnicensis et Jauroviensis” im Jahre 1667 die Information, dass die Templer (aufgelöst in der Welt vom Papst Klemens V im Jahre 1312, und im Fürstentum Świdnica/Schweidnitz, in Bolków/Bolkenhain, endgültig im Jahre 1313) ihren Sitz im Gebiet des Brauereiplatzes in Kamienna Góra/Landeshut hatten, und hinter dem Bóbr/Bober sollen sie keine Schutzgebäude, sondern nur Wiesen gehabt haben.10 Die einzige Quelle liefert sowieso keine endgültigen Bestätigungen dafür.

Anton Röppel hatte acht Söhne mit seiner Frau, Anna von Schonberg, einer davon war Hans Schoff, der spätere Kanzler des Fürstentums Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer (Schaffgotsch), der oftmals mit seinem Großvater, Hans Schoff aus Chojnik/Kynast verwechselt wurde. Der Kanzler Hans Schoff war schon der tatsächliche Herr am Schloss, oder im Schutzhof Kreppelhof. Hans, der Hans der Erste oder der Ältere genannt wird, kann der Bau eines richtigen Schutzhofs oder eines Renaissance- Schutzschlosses zugeschrieben werden, je nach dem, welcher Name benutzt wird, mit der Annahme, dass es kleiner oder wiederum prächtiger gewesen ist.

Architektury i Urbanistyki, t. XX, 1975, zeszyt 3, S. 208.7 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, S. 108-109.8 Fritz Böcks, Schloss Kreppelhof, [In:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, Herausgegeben von E. Kunick, II Band. Landeshut i. Schl., 1929, S. 593-595.9 Jan Lubieniecki, Z dziejów Ziemi Kamiennogórskiej, Jelenia Góra 1996, S. 56.10 Kronika Miasta Kamienna Góra, reedycja z 1909 (hrsg. Kliesch) Kamienna Góra 2005, S. 16, 146.

Page 98: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

98

Es besteht dabei einen Aufruhr betreffs der Bezeichnungen der einzelnen Eigentümer. Laut anderen Kriterien wird Hans Gotsche als erster Eigentümer bezeichnet, der Vater von Anton, Herr zu Chojnik/Kynast, also wurde Hans der Erste, Herr zu Kreppelhof, als zweiter Eigentümer bezeichnet, und der zweite Hans – als dritter Eigentümer. Dies erscheint nicht zustimmend, denn der Protoplast Hans Gotsche war noch kein tatsächlicher Herr zu Kreppelhof, also als den Gründer der hiesigen Linie (also der sog. Linie aus Kamienna Góra/Landeshut) der Schoffen sollte Hans angesehen werden, der Sohn von Anton, Röppel genannt.

Hans I. Schoff, der titulierte Ratsherr des Kaisers und der Kanzler des Fürstentums Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer ist im Jahre 1565 gestorben, was auf der Inskription auf seinem Grab in Raszów/Reussendorf zu lesen ist, wo er beerdigt wurde (eine charakteristische mittelalterliche Tumba mit einem darauf liegenden volldimensionalen Renaissance- Flachrelief). Der Grabstein wurde zehn Jahre später, in 1575 erstellt. Er sollte ein Beweis für die ausgesprochene Macht seiner Stifter sein, und so war es auch.11

Das Datum des Bauanfangs der Renaissance- Residenz für Hans I. ist unbekannt. Die Geländeforschungen und Schlussfolgerungen von Krzysztof Eysymontt vom Jahre 1975 deuten auf die Zeit gegen 1560 hin. Die Residenz wurde sicherlich schnell aufgebaut, laut der italienischen Technologie, in welcher nachlässige Maurerwerke aus mit Ziegel vermischten unregulären Steinen mit einer dicken Schicht Putz bedeckt wurden. Diese Technologie war ein Dementi für den Perfektionismus beim Erstellen von gotischen Ziegelgebäuden in der früheren Epoche.

Die Bezeichnung als Renaissance- Schutzresidenz kann uns heute am meisten zutreffend erscheinen, aufgrund der Ungenauigkeit der Bezeichnung Schloss, welches an eine mittelalterliche Wehrburg erinnern kann, die Uneignung der Bezeichnung Palast (ohne Schutzfunktion, spätere Epoche) oder Hof (der Hof hätte immerhin schlichtere Ausmaße als die Gründung des Kreppelhofs).

Nach dem Tode von Hans I., auch Hans der Ältere genannt, im Jahre 1565 wurde der Bau fortgesetzt – der Initiator hat sein Werk während seines Lebens niemals im Fertigstand gesehen. Hans II., auch Hans der Jüngere genannt, wurde durch den Tod seines jüngeren Bruders Ulrich im Jahre 1561 zum Erben der langsam fertig gestellten Burg (der Vater hat die Burg ursprünglich an Ulrik verschrieben), und die Arbeiten wurden während seiner Herrschung fortgesetzt. Auf dem inneren Portal der Residenz wurden drei Daten gehauen: 1566, 1569, 1588. Die Folgerung von Krzysztof Eysymontt betreffs der Interpretierung dieser Daten sieht folgendermaßen aus: 1566 – das Platzieren des erwähnten Renaissance- Portals im Inneren der Burg. 1569 – Fertigstellung des ganzen Baus. 1588 – höchstwahrscheinlich spätere Arbeiten, ausgeführt und fertig gestellt schon nach dem Abschluss des Baus des Objekts.12 Eine eindeutige Interpretierung dieser Daten ist nicht einfach, aber wir können heutzutage sowieso schlussfolgern, dass der grundsätzliche Bau des Objekts in den sechziger Jahren des 16. Jh. stattgefunden hat.

Hans II. Schoff war, genauso wie sein Vater, Kanzler des Fürstentums von Świdnica/Schweidnitz und Jawor/Jauer. Dies war ein ehrenvolles Amt, welches einen erheblichen Lohn

11 Krzysztof Eysymontt, op. cit., S. 212.12 Ibidem, S. 209.

Page 99: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

99

einbrachte. Es war logisch, dass dieses Amt von den Erben der Machtherren zu Chojnik erfüllt wurde. Hans II. starb am 22. Mai 1572, also hat er den grundsätzlichen Bau der Renaissance- Residenz, die später bereichert wurde, fertig gestellt, wovon das Datum 1588 auf dem inneren Portal zeugen sollte.

Hans II. war als ein reicher Mann, der nach der Fertigstellung des Baus nicht so fi nanziell belastet gewesen ist wie sein Vater, fast bestimmt der Stifter der Kirche in Raszów/Reussendorf samt der Grabkapelle, in welcher später sein Grab und das Grab seines Vaters untergebracht wurden (1575). Sicherlich war dies eine Form der Abzahlung des Dankbarkeitsschuldens gegenüber seinem Vater, der den bau der Residenz eingeleitet und sicherlich weit vorangebracht hatte. Die Form der Grabsteinplastik in Raszów/Reussendorf, welches sich im Eigentum der Schoffen befunden hat, sowie die Form des Portals im Inneren des Schlosses Kreppelhof zeigen große Ähnlichkeiten, wovon M. Zlat als erster berichtet hat. Beide Werke wurden sicherlich von italienischen Meistern ausgeführt.13

Die Schaffgotsch waren Eigentümer des Kreppelhofs bis zum Dreißigjährigen Krieg. Danach traf des Schloss in die Hände von Schindel, der Fürsten von Dyhrn, auf der Wende des 17. und 18. Jh. des Stamms von Promnitz, seit 1764 oder 5 der Fürsten Stolberg zu Wernigerode (Reichsfürst Christian Friedrich Stolberg zu Wernigerode), und verblieb in dieser Familie bis 1910.14

Das Aussehen der Residenz vor ihrem Brand in 1964, welches auf vielen Fotographien erhalten blieb, kann den Forschern der Landeskunde und den Touristen Unklarheiten schaffen. Das Renaissance- Schloss von Hans I und II Schoff wurde in 1872 vom Eigentümer, Eberhard Stolberg zu Wernigerode, dem Oberpräsidenten Schlesiens in den Jahren 1869-72, kapital umgebaut. Der Bau fand wahrscheinlich einige Jahre früher statt. Das neue Aussehen, im Stil der neuen Renaissance, war das Werk des Dresdner Architekten G. Bohn und kann ein ungeübtes Auge täuschen, durch die Verbindung des Endeffekts mit der Renaissance aus dem 16. Jh. Das Gebäude entging den in Schlesien typischen Barock- und Klassizismusumbauten im 17. und 18. Jh., es wurde nur einer Renovierung im Jahre 1824 unterworfen, also war der Übergang aus der Renaissance in den Umbau der neuen Renaissance eine Art der Einhaltung der Reinheit des Stils, welches auch vom Wawel bekannt ist (man hat versucht, Grodztwo – Kreppelhof vor dem Brand im Jahre 1964 sogar als kleinen Schlesischen Wawel zu benennen).

Heutzutage verbleibt es, eine neue Frage zu stellen, wieso an der Residenz keine Spuren seriöser Umbauten im Stil des späten Barocks zu sehen sind. Sie sollten bestehen, wenn man davon ausgeht, dass sie seit dem Ende des 17. Jh., als das Gebäude Eigentum des Stamms von Promnitz war, bis 1786 (oder schon 1764-5), als sie von Stolberg zu Wernigerode übernommen wurde, nicht benutzt wurde.15 Nach einer so langen Zeit war eine Renovierung unentbehrlich,

13 Mieczysław Zlat, Śląska rzeźba nagrobkowa XVI wieku wobec włoskiego renesansu. [In:] Ze studiów nad sztuką XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich, Wrocław 1968, S. 29.14 Słownik Geografi i Turystycznej Sudetów, Kotlina kamiennogórska, Wzgórza Bramy Lubawskiej, Zawory, T. VIII, Wrocław 1997, S. 108-109.15 Fritz Böcks, Schloss Kreppelhof, [In:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, Herausgegeben von E. Kunick, II Band. Landeshut i. Schl., 1929, S. 593-595.

Page 100: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

100

und der Vergleich mit anderen adeligen Sitzen, die in dieser Zeit genutzt wurden, würde es gebieten, einen Umbau im späten barock zu erwarten. Es sind jedoch keine Spuren einer solchen Renovierung zu sehen, also mussten sich die Stolberger (Christian Friedrich) bei der Übernahme des Kreppelhofs mit einer billigeren Renovierung zum Aufrechterhalten des Gebäudes zufrieden stellen. Eine größere Renovierung (zum aufrechterhalten) unternahm also der Sohn von Christian Friedrich, Anton Stolberg zu Wernigerode, der Landrat zu Kamienna Góra/Landeshut und Schlesienminister in Berlin, mit Hilfe der Verwaltung durch seinen Wirtschaftsinspektor (1824).

Krzysztof Eysymontt bezeichnet in seinem Werk auf Basis der Geländerforschungen ausführlich, welche Teile des Gebäudes als ursprünglich anzusehen sind, und welche aus dem Umbau in der neuen Renaissance stammen. Das Schloss von Hans I und II war genauso wie das Schloss aus dem 19. Jh. ein Gebäude mit vier Flügeln. Es hatte jedoch einen viel kleineren Rauminhalt und war niedriger. In den Mauern ist ein Zubau der Außenwände (Erhöhung des Gebäudes) und der Innenwände (Erhöhung des Rauminhalts zum Kosten des Hofraums) zu sehen. Die neuen Wände wurden ausschließlich aus Ziegelsteinen errichtet (19. Jh.). Es musste eine Wohnetage dazugebaut werden, das Dach wurde verändert, abgebaut wurde die damalige Renaissance- Attika, deren Spuren während der Forschungen sichtbar waren und die mit einer höheren, aus der neuen Renaissance stammenden Attika aus dem 19. Jh. ersetzt wurde, samt einem neuen Gebäudegiebel. Auf diese Weise wurden alle vier Flügel des Gebäudes umgebaut, sowie der Turm aus der neuen Renaissance, die Änderungen umfassten auch die Stellen der Fensteröffnungen. 16

Die Zeichnung von F. B Werner aus den Jahren 1744-55 (Fragment der Sicht auf Kamienna Góra/Landeshut) ist ein guter Vergleich für die Fotographien aus dem Ende des 19. und 20. Jh. Sie ist leider kein Vergleich zum heutigen Zustand, denn der Brand im Jahre 1964, 1965 und am Anfang der siebziger Jahre des 20. Jahrhunderts, verursachte irreversible Schäden.17 Das Zerstören des Dachs und nächstens das Aufdecken des unbeständigen Oberfl äche der Mauern durch die Zerstörung der Verputzung durch Wetterauswirkungen verursachten, und verursachen immer noch, eine schnelle und irreversible Degradation in der Ruine der Residenz von Hans I. und II. Schaffgotsch.

16 Krzysztof Eysymontt, op. cit., S. 213. 17 Es gibt keine Beurkundung, betreffend eines Brandes in der Burg Kreppelhof in den darauffolgenden Jahren. Die erwähnten Jahre (mit Ausnahme von 1964) wurden höchstwahrscheinlich von den Bewohnern der Stadt mitgeteilt.

Page 101: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

101

GMINA KAMIENNA GÓRA położona jest w południowo-zachodniej części Pol-ski na pograniczu Sudetów Zachodnich i Środkowych, gdzie na obszarze 158 km2, w 21 wsiach mieszka ponad 8900 osób.

Piękno górskiego krajobrazu, bogactwo przyrodnicze, historia ludzkiej pracy i wyobraźni, która przetrwała do naszych czasów w postaci najwyższej klasy zabytków – to nieza-przeczalne walory krajoznawcze naszej gminy. Coraz więcej gości to docenia, odkrywając uroki ekologicznie czystych, tchnących spokojem miejscowości, które rozlokowane są głównie w malow-niczej Kotlinie Kamiennogórskiej. Niektóre nasze wsie sięgają szczytów Rudaw Janowickich, Gór Kaczawskich, a także obrzeża Karkonoszy, z majestatycznie górującą nad okolicą Śnieżką.

Mieszkańcy naszej gminy nauczyli się wykorzystywać turystyczne walory regionu, o czym świadczą liczne gospodarstwa agroturystyczne oferujące ponad 250 miejsc noclegowych. Turyści mają tutaj do dyspozycji szlaki turystyczne z licznymi punktami widokowymi, pozwalającymi na podziwianie przepięknych górskich panoram. Gmina Kamienna Góra jawi się jako miejsce wręcz doskonałe do uprawiania różnorodnych form turystyki: krajoznawczej, edukacyjnej, konnej, ro-werowej i narciarskiej.

Malownicze krajobrazy oraz osobliwości natury, takie jak: rezerwat geologiczny „Głazy Krasnoludków” czy „Diabelska Maczuga” w Gorzeszowie, uzupełniane są zabytkową archi-tekturą, spośród której najcenniejszym jest pocysterski zespół klasztorny w Krzeszowie. Upięk-szany przez stulecia, w zgodnej ocenie znawców stanowi najwspanialszy monument pocysterski w Europie Środkowej, nosząc miano „perły europejskiego baroku”. Krzeszowska kalwaria, Mauzoleum Piastów, mauzoleum rycerskiej rodziny von Schaffgotsch, fi gury św. Jana Ne-pomucena, wapienniki, przydrożne krzyże pokutne oraz średniowieczny kamienny „Stół Sądowy”, są harmonijnym dopełnieniem wspaniałych krajobrazów tej ziemi. Miejsca, gdzie na każdym kroku czuje się tchnienie historii zaklętej w kamień, a gdzie tradycyjna gościnność i otwartość mieszkańców sprawia, że wędrowcy czują się tutaj jak u siebie w domu.

Poznaj naszą ziemię, jej piękno oraz cysterskie tradycje.

DIE GEMEINDE KAMIENNA GÓRA liegt im Südwesten Polens, an der Grenze zwischen westlichen und mittleren Sudeten. Auf einer Fläche von 158 km2 leben hier in 21 Dörfern mehr als 8900 Menschen.

Zu den besonderen Vorzügen unserer Gemeinde zählen zweifellos die Schönheit der hiesigen Gebirgslandschaft, die Vielfalt der Natur und die volkstümliche Tradition, die sich bis auf den heutigen Tag in Form von erstrangigen Baudenkmälern erhalten hat. Immer mehr Besucher wissen überdies zu schätzen, dass sie hier vielerorts den Charme einer natürlichen und sauberen Umwelt in Ruhe genießen können. Besonders im malerischen Landeshuter Becken (Kotlina Kamiennogórska) kann man viele solcher Plätze fi nden. Einige unserer Dörfer erreichen die Gipfel des Landeshuter Kamms (Rudawy Janowickie), des Katzbachgebirges (Góry Kaczawskie) und den Rand des Riesengebirges (Karko-noszy), wo sich die Schneekoppe (Śnieżka) majestätisch über ihre Umgebung erhebt.

Die Bewohner unserer Gemeinde haben sich mittlerweile auf den Touristenverkehr eingestellt. Es gibt inzwischen mehrere Ferien-Bauernhöfe mit insgesamt über 250 Betten. Besucher haben die Möglichkeit, auf touristischen Routen von vielen Aussichtspunkten aus wunderschöne Gebirgspano-ramen zu bewundern. Die Gemeinde Kammienna Góra hat in jedem Fall für ganz unterschiedliche touristische Ansprüche etwas zu bieten. Sie kann ein interessantes Ziel für landeskundliche Entdec-

Page 102: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

102

kungstouren und Bildungsfahrten sein, lädt aber ebenso auch zum Reiten und Radfahren oder im Winter zum Skifahren ein.

Neben einer malerischen Landschaft und einigen bemerkenswerten Naturphänomenen, wie dem Georeservat „Zwergenfelsen” (Głazy Krasnoludków) oder der „Teufelskeule” (Diabelska Maczuga) in Gorzeszów, sind hier auch architektonische Sehenswürdigkeiten anzutreffen – die be-deutendste unter ihnen ist das Zisterzienserkloster Grüssau (Krzeszów). Das Kloster wurde im Laufe der Jahrhunderte immer weiter ausgebaut und verschönert. Es ist, darin sind sich Kunst- und Architekturkenner einig, das schönste Bauwerk der Zisterzienser im mitteleuropäischen Raum und wird deshalb auch eine „Perle des europäischen Barock“ genannt. Der Grüssauer Kreuzweg, das Mausoleum der Piasten, das Mausoleum der Ritterfamilie von Schaffgotsch, Skulpturen des Heiligen Nepomuk, alte Kalköfen, Sühnekreuze am Wegrand und der steinerne “Gerichts-tisch” (Stół Sądowy) aus dem Mittelalter – all diese Sehenswürdigkeiten fügen sich hier wunderbar in die Landschaft ein. Es sind Orte, an denen man auf Schritt und Tritt den Atem der Geschichte spürt. Und die traditionelle Gastfreundschaft und Offenheit der hiesigen Bewohner bürgen dafür, dass sich Wanderer hier ganz wie zuhause fühlen können.

Lernen Sie unsere Gegend, ihre Schönheit und die Tradition der Zisterzienser kennen.

THE COMMUNE OF KAMIENNA GÓRA is located in the south-western part of Poland, at the boundary of the Western and Eastern Sudetes. It covers the area of 158 km2 inhabited by 8900 people living in 21 villages.

Magnifi cent mountain landscape, rich nature, history of the human work and imagination, which survived till today in the form of monuments of the highest rank all constitute undeniable val-ues of our commune. The number of tourist who appreciate these qualities is growing, they discover the charm of the ecologically clean and peaceful places, which are mostly located in the picturesque Kamienna Góra Valley. Some of these villages reach the peaks of Rudawy Janowickie and the Kaczawa Mountains, as well as the boundary of Karkonosze, where the Śnieżka mountain majes-tatically dominates over the area.

People living in our commune learnt to take advantage of the tourist values of the region and set up numerous agritourism farms offering accommodation for over 250 tourists. Their guests may admire beautiful mountain panoramas while they follow tourist trails which offer frequent vantage points. The Commune of Kamienna Góra seems an ideal place providing various forms of relaxation: environmental and educational tourism, horse riding, cycling and skiing.

The picturesque landscapes and nature sights such as geological nature reserve „Głazy Kras-noludków – Rocks of Dwarves” or “Diabelska Maczuga – Devil’s Club” in Gorzeszów, are supplemented by historic architecture and the post Cistersian monastery complex in Krzeszów provides the most valuable example. It has been beautifi ed through centuries and fi nally become, according to the opinion unanimously stated by the experts, the most magnifi cent post Cistersian monument in the Central Europe, referred to as the “pearl of the European Baroque”. The Calvary of Krzeszów, the Piast Mausoleum, the mausoleum of the knights’ family von Schaffgotsch, the sculptures of St. John Nepomucene, the lime kilns, the wayside penitential crosses and the Medieval stone “Court Table” harmoniously complement the magnifi cent views of this area. The places where history turned into the stone may be felt everywhere and where traditional hospitality and friendliness of people make the travelers feel like at home.

Discover our land, its beauty and its Cistersian traditions.

Page 103: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

103

BERNARTICE – GMINA PARTNERSKA

Duża, przygraniczna, górska wioska, położona około 13 km na północ od miasta powia-towego Trutnov i 6 km na wschód od Zaclerza, u podnóża wschodniej części Karkonoszy i zachodniego podnóża Gór Kruczych (czes. Vraní hory) w rozległej w dolinie rzeczek: Ličná, Dlouhé Vody i Lučního Potoku (łąkowego potoku), na wysokości 490 m n.p.m. na południe od Przełęczy Lubawskiej.

Do wsi należą cztery osady: Kořenov, Vrchová, Rybníček i Bečkov. Przez wieś przepływa potok Ličná. W górnej części wsi na północnym zboczu doliny potoku Dlouhá Voda znajduje się czynny kamieniołom porfi ru.

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1297 r. Zapewne jednak została założona wcześ-niej podczas akcji kolonizacyjnej za panowania króla Przemysława Ottokara II. Właściciele wsi często się zmieniali, oprócz miasta Trutnova i jezuitów z Zaclerza, władali nią również cystersi z klasztoru w Krzeszowie. Według zapisów kroniki klasztornej, opat Kaspar Albert pod koniec XVI wieku sprzedał Bernartice i okoliczne wsie za 13000 fl orenów. Przed 1571 r. wieś była luterańska, a centralny punkt wsi stanowił jedynie drewniany kościół. Mieszkańcy wsi w począt-kowym okresie trudnili się rolnictwem i hodowlą bydła, a część z nich zajmowała się handlem i rzemiosłem W późniejszym okresie zajmowali się tkactwem i pracowali głównie w górnictwie w miejscowych kopalniach węgla kamiennego w Lamperticach i Zaclerzu. Od XIX wieku wieś jest znaną miejscowością turystyczną i rekreacyjno-wypoczynkową.

Atrakcje:Barokowy dominujący nad wsią kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1751

roku. • Wiadukt kolejowy zbudowany w latach 1866 – 68 nad doliną rzeczki Ličná, który wspar-

ty jest na łukowych podporach a jego wysokość wynosi 30 m. Wiadukt stanowi zabytek sztuki budowlanej.

• Kilka domów w stylu starofrancuskim z łamanymi dachami. • Kilka krzyży i kapliczek ustawionych wśród pól Od 1999 r. gmina Bernartice jest gminą partnerską gminy Kamienna Góra, z którą zreali-

zowała wiele wspólnych projektów społecznych, edukacyjnych i turystycznych.

BERNARTICE (deutsch Bernsdorf) ist eine Gemeinde in Tschechien, Partner der Gemein-de Kamienna Góra/Landeshut. Sie liegt zehn Kilometer nordöstlich von Trutnov und gehört zum Okres Trutnov. Bernartice befi ndet sich zwischen dem Rabengebirge und Rehorngebirge am Oberlauf der Ličná und der Einmündung des Dlouhá Voda und Luční potok. Östlich erheben sich die drei Gipfel des Královecký Špičák (880 m), Kozlík (786 m) und Mravenčí vrch (837 m).

Bernartice entstand vermutlich um 1217 im Zuge der Kolonisation des Gebietes unter Ot-tokars I. Premysl. Es wurde als Waldhufendorf angelegt und soll nach einem Ortsgründer Bern-

Page 104: Mauzoleum rycerskie rodziny von Schaffgotsch w Raszowie

104

hard benannt worden sein. Der Pfarrchronik zufolge soll Bernsdorf bereits im Jahre 1008 unter Herzog Udalrich gegründet worden sein, zu dieser Zeit regierte jedoch Fürst Jaromir.

Erstmals urkundlich erwähnt wurde Bernsdorf 1292 unter der damaligen Bezeichnung „Stubin“ in der Gründungsurkunde des von Bolko I. gestifteten Zisterzienserklosters Grüssau. Es gehörte zu den 14 Dörfern, die zusammen mit der Stadt Liebau dem Kloster mit allen Ab-gaben, Rechten und Pfl ichten übertragen wurden und den Grundstock des Stiftslandes bilde-ten. 1297 kam für „Stubin“ die Bezeichnung „Bernarthicz“ auf, für 1564 ist die Schreibweise „Bernsdorf“ belegt.

Die Gemeinde Bernartice besteht aus den Ortsteilen Bernartice (Bernsdorf) und Křenov (Krinsdorf) sowie den Ansiedlungen Bečkov (Potschendorf), Malý Křenov (Kleinkrinsdorf), Rybníček (Teichwasser) und Vrchová (Berggraben). Seit 1999 führt die Gemeinde Bernartice/Bernsdorf eine partnerschaftliche Zusammenarbeit mit der Gemeinde Kamienna Góra/Landes-hut.

Sehenswürdigkeiten• Die barocke Kirche Maria Himmelfahrt wurde 1677–1678 an der Stelle eines hölzernen

Vorgängerbaus errichtet• Der 30 m hohe Eisenbahnviadukt über die Ličná entstand 1866–1868

BERNARTICE, německy Bernsdorf, partnerská obec Kamenné Hory, je obec v Králo-véhradeckém kraji ležící 11 km severně od okresního města Trutnov a 5 km východně od Žacléře na úpatí východních Krkonoš a Vraních hor v údolí říčky Ličná, Dlouhé Vody a Lučního potoka v nadmořské výšce okolo 490 m. K obci Bernartice náleží také čtyři osady, a to Křenov, Vrcho-vá, Rybníčky a Bečkov; v roce 2001 žilo ve 210 domech 899 obyvatel. Katastrální výměra činí 17,93 km².

Výraznou dominantou Bernartic je barokní kostel Nanebevzetí Panny Marie z let 1677-1678. Národní technickou památkou je železniční viadukt přes údolí říčky Ličné, který byl po-staven v letech 1866-1868. Je vysoký 30 m, s opěrnými oblouky.

Obec je východiskem pro turistické výlety na Vraní hory (nejvyšší vrchol Královecký Špičák, 881 m), přes Janský vrch (697 m) na Jestřebí hory a do Malých Svatoňovic (rodiště bra-tří Čapků), přes Žacléř pak na Rýchory (1033 m) a přes státní hranici dále do Polska. Hraniční přechod je v sousední obci Královec vzdálen 5 km. V zimních měsících se nabízí možnost využít nedaleký lyžařský areál v Prkenném dole u Žacléře a pro méně náročné lyžaře je v obci k dispo-zici lyžařský vlek.

Vraní hory, část Broumovské vrchoviny, tvoří přirozenou hranici s Polskem. Zalesněný hřbet je tvořen řadou ryolitových kup. Aktivní lom na porfyr na severním úbočí leží v údolí potoka Dlouhá Voda. Zejména v přilehlých osadách jsou hojné možnosti celoročního ubytování v moderních soukromých ubytovacích a stravovacích zařízeních. Od roku 1999 obec Bernartice realizuje partnerskou spolupráci s obcí Kamenná Hora.