Materiały średniowieczne i nowożytne

279

1. Wstęp

W trakcie badań archeologicznych na stanowisku 4 w Łysokaniach, gm. Kłaj odkrytych zostało 7 obiek-tów o nowożytnej chronologii oraz 1 obiekt datowany na czasy wczesnego średniowiecza. W wypełniskach obiektów nowożytnych znajdował się materiał zabyt-kowy w postaci fragmentów naczyń ceramicznych i kafl i piecowych (łącznie 217 przedmiotów) oraz 1 fragment sprzączki. Obiekt wczesnośredniowieczny dostarczył 22 fragmenty ceramiki.

Niewielka liczba zabytków o średniowiecznej i nowożytnej chronologii pochodzi także z obiektów 225 i 250 (jamy) oraz 811 (rów). Wszystkie te formy są pochodzenia naturalnego. Pojedyncze fragmenty ceramiki nowożytnej znaleziono w stropie trzech jam posłupowych (938, 993 i 1102) kultury przeworskiej. Pozostały materiał z opisywanych okresów pochodzi z warstw 1, 4, 405, 489, 534, 731, 1305, 1365 oraz 1676, zlokalizowanych w centralnej partii stanowiska oraz z wypełniska dawnego cieku wodnego przy za-chodniej krawędzi badanej strefy. Łącznie zbiór ten liczy 77 fragmentów ceramicznych.

2. Źródła nieruchome

2.1. Obiekt wczesnośredniowieczny

Wśród licznych obiektów odkrytych na stanowi-sku 4 w Łysokaniach zaledwie jeden datować można na okres wczesnego średniowiecza. Jest to jama 814 zlokalizowana w obrębie ara 220/270 (patrz: plan pod opaską). W rzucie poziomym obiekt ten miał kształt owalny o rozmiarach 200x140 cm. Część zachodnia

zniszczona została przez rów drenażowy. W przekro-ju pionowym jama przybrała kształt szerokiej niecki o głębokości 45 cm. Wypełnisko obiektu tworzyły warstwy szarego i szaro-żółtego lessu. W dnie jamy znajdowały się kawałki polepy i widoczne były ślady przepalenia. Datowanie jamy na czasy wczesnego średniowiecza, a dokładnie na X-XI stulecie, możli-we było w oparciu o materiał ceramiczny liczący 22 fragmenty naczyń (omówiony w rozdziale 3.1.1.).

2.2. Obiekty nowożytne

Na stanowisku Łysokanie 4 zadokumentowano szereg struktur o pasowym (wydłużonym) charak-terze. Ze względu na ich rozlokowanie oraz odkryty w nich materiał zabytkowy o różnej przynależności czasowej i kulturowej zaklasyfi kowano je jako obiek-ty (czyli formy antropogeniczne), choć nie należy zu-pełnie wykluczać znaczenia czynników naturalnych w ich uformowaniu. Jako, że wśród wyrobów w nich znalezionych przeważają te datowane na okresy wczesnośredniowieczny i nowożytny, uznano ich późną chronologię. Wymienić tutaj należy obiekty 180, 878, 928, 1064 oraz 1013. Poniżej opisane zo-staną również podobne struktury o nieco odmiennych cechach: 171, 173, 225, 250 oraz 811.

Jak już wspomniano obiekty 180, 878, 928, 1064 oraz 1013 mają charakter pasów o różnej długości (ok. 10-60 m), szerokości (ok. 2-26 m) i głębokości (ok. 0,5-1,5 m). Wszystkie, co bardzo charaktery-styczne, skierowane są ukośnie (30-45°) w stosun-ku do przebiegu poziomic, w odległości ok. 100 m (w jednym przypadku 60 m) od siebie, na linii NW-SE. Należy ponadto zaznaczyć, że szerokość

Agata Sztyber

MATERIAŁY ŚREDNIOWIECZNE I NOWOŻYTNE

Agata SztyberMateriały średniowieczne i nowożytne„Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce”, Kraków 2014s. 279-294

AGATA SZTYBER

280

opisywanych struktur zmienia się zasadniczo wraz z ich przebiegiem – ku dołowi stoku stają się znacznie szersze, a ich bieg zmienia się tam na równoległy do linii spadku zbocza (ryc. 3). Ich przekroje poprzeczne są dość nieregularne: nieckowate, trójkątne lub trape-zowate, zazwyczaj węższe głębiej i bardzo szerokie (rozmyte) przy powierzchni. W części z nich można stwierdzić przegłębienia w dnie – być może ślady kolein. Najbardziej ewidentnym tego przykładem jest obiekt 1013 (ryc. 8). Na koniec należy zauważyć, że obiekty 878 oraz 1064 mogą stanowić części jednej, częściowo zniszczonej (przerwanej) struktury.

Wypełniska opisywanych obiektów są zazwyczaj warstwowane (żółty, brunatny i szary less) (ryc. 4-8), a tylko w jednym przypadku jednorodne (obiekt 1064). Można też dodać, że charakter wypełnisk zmienia się ku dołowi stoku. W strefach rozszerzeń są one bardziej jednorodne niż w partiach wyższych. Zwraca uwagę bardzo niewielka liczba fragmentów ceramiki prehistorycznej (kilkanaście sztuk), choć opisywane struktury przecinają strefy zasobne w za-bytki tego typu (zob. Naglik w tym tomie oraz plan stanowiska). Charakter wypełnisk pozwala przypusz-czać, że częściowo (w dolnych partiach) powstały one jednoczasowo, w wyniku działalności człowieka. Analogiczna sytuacja opisywana była m.in. na stano-wisku Podłęże 17 (Dzięgielewski et al. 2011).

Wszystkie opisane cechy skłaniają do wniosku, że mamy zapewne do czynienia z pozostałościami dróg polnych, oraz zaczątkowych form holwegów (wąwozów drogowych). Ciągi te mogły ulec posze-rzeniu i rozmyciu w okresie zwiększonej precypitacji w połowie wieku XIX, a następnie zostały być może zniwelowane (zasypane) w wyniku akcji usuwania szkód powodziowych na terenie Galicji.

W przeciwieństwie do powyższych, między inny-mi ze względu na wyraźnie odmienne ukształtowanie dna i przebieg zgodny z upadem stoku, obiekty 225, 250, 811 zdecydowano się opisać jako formy natural-ne – debrze (ryc. 5-6).

Najtrudniej zinterpretować obiekty 171 i 173. W wyniku przeprowadzonych badań wykopalisko-wych zostały one odkryte prawdopodobnie jedynie częściowo, w górnych partiach grzbietu. Ich przebieg jest jednak odmienny od większości pozostałych, raczej zgodny z upadem stoku. Ich wypełniska mają charakter stratyfi kowany (naprzemienne warstewki brunatnego, szarego i żółtego lessu). Niewielka dłu-gość odsłoniętych fragmentów nie pozwala jednak na dokładniejszą opinię o ich genezie.

3. Źródła ruchome

3.1. Ceramika naczyniowa

3.1.1. Wczesne średniowiecze

Wczesnośredniowieczny zbiór ceramiki pozyska-ny na omawianym stanowisku liczy 35 fragmentów naczyń. Większa jego część (22 fragmenty) pochodzi z wypełniska obiektu 814. Pozostałe ułamki odkryto na złożu wtórnym, zarówno w obiektach nowożytnych, jak i w wymienionych wyżej warstwach akumulacyjnych.

Fragmenty ceramiki z obiektu 814, poza dwoma ułamkami, składają się w jedno naczynie (tab. 2:d). Jest to garnek o wysokości około 26 cm. Średnica jego wylewu wynosi 22 cm, a średnica dna 9 cm. Na-czynie to zostało wylepione w ręce, jedynie jego gór-na część – do wysokości szyjki, nosi ślady obtaczania. Masa garncarska wykazuje obecność domieszki schu-dzającej w postaci średnio- i gruboziarnistego piasku oraz w mniejszej ilości drobnego szamotu i miki (mu-skowitu). Wypał nastąpił w warunkach o zmiennym dostępie powietrza, czyli w środowisku o zmiennym potencjale utleniająco-redukcyjnym. Zewnętrzna po-wierzchnia naczynia jest w związku z tym plamista, zabarwiona w różnych odcieniach szarości i brązu. Powierzchnia wewnętrzna ścianek odznacza się natomiast jednolicie ciemnoszarą barwą. Przełam naczynia jest niejednolity, miejscami dwuwarstwo-wy (szary lub czarny i jasnobrunatny), a miejscami trójwarstwowy (szary, jasnoszary oraz brunatny). Po-wierzchnia czerepu naczynia jest zniszczona, szorstka i miejscami chropowata. Ścianki mają grubość 8-9 mm, a w części przydennej 12-13 mm. Naczynie zdobione jest równoległymi pasmami linii falistych o niezbyt regularnym przebiegu. Jego brzeg jest słabo profi lowany, wychylony na zewnątrz. Maksymalna wydętość brzuśca znajduje się w około 2/3 wysokości naczynia. Dno jest wklęsłe, grubości 10-14 mm. Opi-sywany typ garnka zbliżony jest do naczyń typu VI odmiany B wg K. Radwańskiego (1974, 54-55), które na terenie Krakowa datuje się na XI wiek.

W obiekcie 814 znaleziono ponadto fragment górnej partii innego naczynia o garnkowatej formie (tabl. 2:b). Do jego produkcji wykorzystano masę garncarską schudzoną domieszką drobno- i średnio-ziarnistego piasku. Powierzchnia czerepu jest szorst-ka i charakteryzuje się plamistym zabarwieniem – brunatnym i szarym. Przełam naczynia jest wielo-barwny – czarny, szary i brunatny. Grubość ścianek

Materiały średniowieczne i nowożytne

281

wynosi 9-10 mm. Jest to typ garnka o szerokim wy-lewie i słabo przewężonej części górnej z prawie nie wyodrębnioną szyjką. Tuż pod wylewem znajduje się zdobienie w postaci pasm wielokrotnej linii falistej. Brzeg jest krótki, słabo profi lowany, wychylony na zewnątrz, zbliżony do typu 3 w klasyfi kacji brzegów garnków K. Radwańskiego (1974, 63, ryc. 38). Dato-wanie naczynia mieści się w granicach X-XI wieku.

Jeszcze inny egzemplarz garnka reprezentuje fragment brzuśca zdobiony wielokrotną linią falistą (tabl. 2:c). Ornament został wykonany bardzo niesta-rannie. Linie są niezagładzone i nieregularne. Masę garncarską, z której wylepiono naczynie, schudzo-no domieszką średnio- i gruboziarnistego tłucznia kamiennego. Grubość ścianki wynosi 7-8 mm. Po-wierzchnie są plamiste w różnych odcieniach brązu. Przełam jest dwuwarstwowy, czarno-brunatny. Dato-wanie opisywanego fragmentu naczynia przypada na X-XI stulecie.

Wszystkie powyższe uwagi pozwalają stwierdzić, że wczesnośredniowieczny obiekt nr 814 należy da-tować ogólnie na wiek X-XI.

Pojedynczy, niewielki fragment ceramiki wczes-nośredniowiecznej znaleziony został również wśród ułamków naczyń nowożytnych w obiekcie 928. Jest to prawdopodobnie część dolnej partii naczynia. Masa garncarska z dodatkiem piasku, szamotu i miki jest zbliżona w charakterze do surowca z pozosta-łych, opisanych powyżej naczyń. Grubość zacho-wanej partii ścianki wynosi 7-11 mm. Jej przełam jest dwubarwny, trójdzielny: przy powierzchniach brunatny, w środku czarny. Czerep naczynia ma barwę brunatną. Widoczne są na nim wyraźnie śla-dy użytkowania: okopcenia po stronie zewnętrznej i przywry na powierzchni wewnętrznej. Na opisy-wanym fragmencie naczynia widoczne są również delikatne ślady obtaczania. Biorąc pod uwagę podane cechy technologiczne, ten niezbyt charakterystyczny ułamek naczynia, można datować ogólnie na XI-XIII stulecie.

W grupie ceramiki wczesnośredniowiecznej wy-różnia się także fragment naczynia, znaleziony na złożu wtórnym w warstwie 1305 (tabl. 4:n). Jest to niewielka część brzegu wydłużonego i mocno wy-giętego na zewnątrz, o profi lowanej krawędzi. Forma szyjki wskazuje na wyraźne przewężenie tej części naczynia. Cechy te pozwalają zaklasyfi kować je do grupy garnków typu IV wg K. Radwańskiego (1974, 49-50, tab. IX), które spotykane są powszechnie na stanowiskach Małopolski i datowane ogólnie na

IX-XIII stulecie. Masa ceramiczna zawiera domiesz-kę drobno- i średnioziarnistego piasku. Naczynie wypalono w atmosferze utleniającej. Przełam jest trójwarstwowy – czarny w środku i ceglasty przy powierzchniach.

Innym, zasługującym na uwagę fragmentem na-czynia wczesnośredniowiecznego jest egzemplarz z warstwy 1676 (tabl. 4:o). Stanowi on część brzuśca garnka, do wykonania którego użyta została glina z dużą ilością domieszki średnioziarnistego tłucznia wapiennego. Grubość ścianki wynosi 8 mm. Czerep naczynia ma barwę brunatną. Przełam jest niejedno-lity – szaro-brunatny. Powierzchnie są mocno starte, mimo to widoczne są ślady zdobienia w postaci po-dwójnego pasma równoległych żłobków, tworzących linie faliste. Datowanie tego fragmentu można okre-ślić szeroko na X-XIII stulecie.

Ze stanowiska w Łysokaniach pochodzi jeszcze 10 fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej (w tym z obiektu: 171 – 1 fragment, 180 – 3 frag-menty, 878 – 1 fragment, 1064 – 1 fragment oraz 4 fragmenty – znaleziska luźne z warstwy). Są to jed-nak bardzo małe ułamki, których tylko pewne cechy technologiczne, zbliżone do właściwości naczyń omówionych powyżej, pozwalają na wyróżnienie ich spośród pozostałego materiału ceramicznego. Trudno jednak datować je bardziej precyzyjnie.

3.1.2. Późne średniowiecze

Liczba fragmentów ceramiki późnośredniowiecz-nej pozyskanej ze stanowiska w Łysokaniach wynosi 134. Wszystkie ułamki znalezione zostały na złożu wtórnym – w obiektach o charakterze spływowym i w warstwach wyróżnionych na stanowisku (ob. 171 – 4 fragmenty, ob. 173 – 18 fragmentów, ob. 180 – 27 fragmentów, ob. 225 – 1 fragment, ob. 250 – 7 fragmentów, ob. 878 – 10 fragmentów, ob. 928 – 29 fragmentów, ob. 938 – 1 fragment, ob. 1064 – 1 frag-ment, ob. 1102 – 1 fragment, warstwy: 4, 1365, 1676 – 35 fragmentów).

Ułamki naczyń późnośredniowiecznych odzna-czają się dużo lepszą jakością wykonania niż cerami-ka wczesnośredniowieczna. Ścianki są cieńsze, a ich powierzchnie równe i staranniej obrobione. Na wielu fragmentach dobrze widoczne są ślady obtaczania. Masa garncarska charakteryzuje się obecnością dużej ilości drobno- i, rzadziej, średnioziarnistego piasku oraz w mniejszych ilościach szamotu. Zdecydowana większość naczyń wypalona została w atmosferze

AGATA SZTYBER

282

utleniającej, co nadało czerepom ceglastą barwę. Jedynie sześć fragmentów wyróżnia się szarym lub czarnym zabarwieniem powierzchni i przełamów, wskazującym na wypał redukcyjny. Pozostałe ułamki naczyń mają najczęściej przełamy dwubarwne, trój-warstwowe – przy powierzchniach ceglaste, a w środ-ku czarne lub szare. Rzadziej spotyka się przełamy dwubarwne – szare lub czarne i ceglaste oraz prze-łamy jednorodne o ceglastym, ewentualnie ceglasto--szarym zabarwieniu. Niewiele powiedzieć można o technice wykonania opisywanych fragmentów naczyń, gdyż nie dostarczyły one wystarczających ku temu przesłanek. Niemniej reprezentują one zapewne formy wykonane techniką taśmowo-ślizgową, przy intensywnym wykorzystaniu koła garncarskiego, jak wskazują na to wyniki badań nad garncarstwem późnośredniowiecznym na innych stanowiskach Ma-łopolski (Wałowy 1979).

W całym zbiorze ceramiki późnośredniowiecznej jedynie trzy fragmenty noszą ślady zdobienia – dwa w postaci dookolnych żłobków, a jeden linii falistej. W przypadku pięciu ułamków, na powierzchni ścia-nek, można zaobserwować cienką warstwę angoby w kolorze czerwonym lub brązowym. Zaledwie dziewięć fragmentów ma polewę, w tym sześć barwy zielonej, a trzy brązowej.

Pośród znalezionych na omawianym stanowisku ułamków naczyń późnośredniowiecznych znalazło się 13 fragmentów den i części przydennych (np. tabl. 1:g, x; tabl. 3:l; tabl. 4:m), 13 partii brzegowych (np. tabl. 1:h-j, m; 4:a-b), 6 fragmentów uch (np. tabl. 1:p; tabl. 4:d) oraz 3 uchwyty pokrywek (np. tabl. 3:c,n).

Wśród brzegów wyróżniają się dwa egzemplarze, na podstawie których zrekonstruowano górne partie naczyń. Pierwszy z nich ma krawędź ukośnie ściętą do środka oraz charakterystyczne ostre żeberko. Od strony wewnętrznej widoczne jest wgłębienie na pokrywkę (tabl. 1:h). Taki rodzaj brzegu naczynia A. Wałowy zaklasyfi kowała jako typ 4b w typologii form wylewów garnków późnośredniowiecznych (Wałowy 1979, 74, 121, tab. V). Drugi z brzegów jest pozostałością garnka z uchem, o mocno wgiętej szyjce z żeberkiem oraz o wyraźnie zaznaczonym wrębie na pokrywkę (tabl. 4:a). Jest to forma zbliżo-na do typu 5 wylewów w typologii tej autorki (op. cit., 75, 122, tab. VI). Na uwagę zasługują także cztery inne partie brzegowe naczyń, z których dwa egzemplarze (tabl. 1:i; 4:b) nawiązują również do brzegów typu 4b, a dwa kolejne (tabl. 1:j, m) do typu 5 (op. cit., 121-122, tab. V-VI). Naczynia o wylewach

odpowiadających typowi 4 datowane są od połowy XIII do XV wieku. Wylewy typu 5 należy wiązać z XV i XVI stuleciem (op. cit., 78-80).

Do ciekawych zabytków należą uchwyty pokry-wek. Są to formy okrągłe (w przekroju prostokątne lub dwustożkowe), płasko ścięte, o średnicach 4,3 cm, 4,1 cm i 3,5 cm. Wszystkie wykonane są z gliny schudzo-nej dużą ilością piasku oraz wypalone w atmosferze redukcyjnej. Jeden egzemplarz wyróżnia nietypowy ot-wór, który przechodzi przez środek na wylot (tabl. 3:n).

Do wyjątkowych znalezisk należy fragment formy do ciasta (ryc. 10; tab. 2:a). Jest to naczynie o wydłużo-nym kształcie, niezbyt głębokie, półokrągłe w przekro-ju. Tego typu formy toczone były na kole, a następnie przecinane wzdłuż na dwie równe części. Dlatego też naczynie to posiada prosty, równo ścięty brzeg o ostrych krawędziach, a ślady toczenia układają się prostopadle do brzegu naczynia. Glina wykorzystana do wytworze-nia naczynia została schudzona dużą ilością domieszki piasku drobno- i średnioziarnistego. Przełam jest dwu-barwny (szary i ceglasty). Naczynie pokryte zostało obustronnie szkliwem barwy ciemnozielonej.

Podobna forma do ciasta znaleziona została w trakcie badań archeologicznych na Wawelu (ryc. 9) (Szewczyk-Wojtasiewicz 2007, 445-446). Inną ana-logię wskazać można na stanowisku 15 w Wierzcho-sławicach, pow. tarnowski (Sztyber 2011, 12). Są to jednak naczynia datowane na okres nowożytny – XVII stulecie. Tymczasem forma ze stanowiska w Łysokaniach wykazuje cechy ceramiki o trady-cjach późnośredniowiecznych. Świadczy o tym prze-de wszystkim rodzaj masy garncarskiej, charakter wypału oraz jakość szkliwa. Możemy więc mówić w tym wypadku o najstarszym (datowanym na XIV--XV stulecie), znanym dotychczas na terenie Polski południowej, przykładzie formy do wypieku ciasta.

3.1.3. Nowożytność

Ceramika nowożytna, w ogólnej liczbie 192 frag-mentów zarejestrowana została w obiektach: 171 – 23 fragmenty, 173 – 3 fragmenty, 180 – 44 fragmenty, 225 – 1 fragment, 250 – 2 fragmenty, 811 – 1 frag-menty, 878 – 10 fragmentów, 928 – 23 fragmenty, 993 – 1 fragment, 1013 – 4 fragmenty, 1064 – 1 fragment oraz warstwach: 1 – 12 fragmentów, 4 – 12 fragmen-tów, 489 – 4 fragmenty, 534 – 6 fragmentów, 731 – 3 fragmenty i 1676 – 1 fragment.

Zbiór ten prezentuje materiał o dość zróżnicowa-nym charakterze. Są w nim bowiem fragmenty naczyń

Materiały średniowieczne i nowożytne

283

wczesnonowożytnych (7 fragmentów), techniką wy-konania nawiązujących jeszcze do tradycji z późnego średniowiecza (m.in. masa garncarska z dużą ilością domieszki piasku i szamotu oraz niska jakość wy-pału). Obecna jest też ceramika o bardzo późnej, bo XIX, a być może nawet XX-wiecznej chronologii (16 fragmentów), odznaczająca się bardzo dobrą jakością wykonania (naczynia cienkościenne, wysoka jakość wypału, masa garncarska z domieszką pylastą, trud-no uchwytną metodami makroskopowymi, naczynia o bardzo dobrej jakości szkliwa, wykonanego naj-częściej w kolorze ciemnobrązowym). Jednak zdecy-dowaną większość stanowią niewielkich rozmiarów fragmenty brzuśców i den, których chronologię okre-ślić można jedynie ogólnie na czasy nowożytne.

Do produkcji opisywanej ceramiki posłużyła tzw. glina żelazista, tylko 13 fragmentów należy do naczyń wykonanych z białej glinki kaolinitowej. Gotowe wyroby wypalane były w atmosferze utle-niającej, rzadko redukcyjnej (5 fragmentów). Prze-łamy naczyń są najczęściej jednorodne, o ceglastym, różowym, kremowym lub jasnoszarym zabarwieniu. Podobne zabarwienie mają powierzchnie czerepów. Na nielicznych egzemplarzach pozostały ślady an-goby – czerwonej (5 fragmentów) i białej (4 frag-menty). Szkliwem pokryte były 83 ułamki naczyń, w tym 43 szkliwione jednostronnie (na zewnątrz), a 30 obustronnie. W przypadku naczyń nowożytnych dominuje glazura brązowa w różnych odcieniach (54 fragmenty). Mniej ułamków ma polewę zieloną (18 fragmentów) albo żółtą (15 fragmentów). Pojedyncze fragmenty pokryte były szkliwem transparentnym (4) fragmenty. W wielu przypadkach intensywność koloru podkreślała warstwa pobiałki. Częstokroć barwa szkliwa po zewnętrznej stronie naczynia róż-niła się od barwy szkliwa użytego do pokrycia jego wewnętrznej ścianki. Pod względem barwy i jakości szkliwa wyróżniają się zwłaszcza naczynia o póź-nej chronologii – XIX-XX-wiecznej. Jest to polewa o głębokiej czekoladowej barwie i intensywnym po-łysku. Wszystkie fragmenty analizowanych naczyń nowożytnych wykonane były techniką toczenia na kole garncarskim.

W opisywanej grupie naczyń dysponujemy zale-dwie trzema fragmentami ze śladami zdobienia. Są to dwa ułamki brzuśców pokryte pasmami dookolnych żłobków oraz jeden fragment misy, na którym – po stronie wewnętrznej – widoczne są trzy ryte, ukośne kreski, będące zapewne pozostałością jakiegoś więk-szego wątku ornamentacyjnego (tabl. 1:e).

Niewiele można powiedzieć na temat morfologii naczyń nowożytnych pozyskanych na stanowisku w Łysokaniach. W całym zbiorze ceramiki wyróż-niono jedynie 25 partii brzegowych naczyń, 12 frag-mentów den i części przydennych, 11 ułamków uch oraz 1 nóżkę patelni. Na podstawie wymienionych fragmentów ceramiki udało się jednak wyróżnić kilka charakterystycznych form. Są to: misy (tabl. 1:d, e, k; tab. 3:j; tab. 4:h, l), pokrywki (tab. 1:l; tab. 3:a-b; tab. 4:c), patelnie (tab. 4:e) oraz naczynia garnkowate i dzbany (tabl. 1:a-c, f, n-o, r-w, y-ab; 3:e-i, k-l; 4:f, i-k). Są one typowe dla omawianego odcinka chro-nologicznego i mają swoje odpowiedniki na wielu stanowiskach z terenu Małopolski (m. in.: Czopek, Lubelczyk 1993; Lubelczyk 1994; Tyniec-Kępińska 2003; Lelek 2004; Wojenka 2010; Chudzińska 2011; Sztyber 2011a, b; 2012a, b).

3.2. Kafl e

Wśród materiału ceramicznego na stanowisku Łysokanie 4 znalazło się 13 fragmentów kafl i pły-towych. Są one najczęściej słabo zachowane i nie-wielkich rozmiarów. Znajdowały się w wypełniskach obiektów 928 (10 fragmentów) i 180 (3 fragmenty).

W pierwszym z nich znaleziono 6 fragmentów ka-fl a, wśród których znajdują się zarówno ułamki lica, jak i części komory. Egzemplarz ten cechuje dość archaiczna technika wykonania, ścianki komory są nierówne, z widocznymi poziomymi bruzdami. Suro-wiec zawiera dużą ilość domieszki drobnoziarniste-go piasku. Od wewnętrznej strony kafel jest mocno okopcony. Lico zachowało ślady dekoracji, trudne jednak do zrekonstruowania (tabl. 3:s). Nie można też jednoznacznie stwierdzić czy kafel był szkliwio-ny, choć gdzieniegdzie w zagłębieniach ornamentu widoczne są ślady jasnej angoby. Kafel można dato-wać na XV-1. poł. XVI w.

W obiekcie 928 znalazły się również fragmenty kafl i o późniejszej metryce. Pierwszy z nich sklejo-ny został z 15 drobnych ułamków (tabl. 3:p), dzięki czemu odtworzono jeden kompletny bok. Jego dłu-gość wynosiła 17 cm, zaś głębokość 5 cm. Grubość lica kafl a wynosi 7 cm, a grubość ścianek komory 5-7 cm. Lico pokryte zostało szkliwem barwy zielo-nej i ozdobione mocno rozbudowanym ornamentem rozety oraz wątkiem geometrycznym. Co ciekawe dekoracja ta jest nieco nieudolna i prymitywnie wyko-nana. Datowanie kafl a przypada na 2. poł. XVI-1. poł XVII wieku.

AGATA SZTYBER

284

Kolejny ułamek kafl a pozyskany z obiektu 928 to niewielki fragment lica, wyróżniający się dekoracją geometryczną, podkreśloną przez białą i niebieską barwę szkliwa (tabl. 3:r). Pozwala to datować ten przedmiot na 1. połowę XVII wieku.

Inny fragment kafl a z obiektu 298 to niewielki ułamek lica, na którym zachowało się zielono-brązo-we szkliwo o silnym połysku. Zachowane elementy zdobnicze przedstawiają prawdopodobnie motyw ro-ślinny (tabl. 3:u). Wewnętrzna strona kafl a nosi ślady okopcenia.

Do grupy kafl i z obiektu 928 zaliczyć należy tak-że mały fragment lica z dobrze zachowaną warstwą zielonej polewy o silnym połysku (tabl. 3:o). Mało czytelne ślady zdobienia nie pozwalają na określenie rodzaju dekoracji. Opisywany fragment datować można ogólnie na XVII-XVIII stulecie.

Pierwszy z fragmentów znalezionych w obiekcie 180 to fragment narożnika (lica i komory). Lico za-chowało resztki zdobienia. Można przypuszczać, że jest to wątek roślinny lub, na co wskazuje kolorysty-ka szkliwa, wzór układający się w gwiazdy. Lico po-kryte zostało bowiem szkliwem o barwie intensywnie niebieskiej, zaś gwiazdy uwypuklone i pokryte szkli-wem żółtym.

Pozostałe dwa fragmenty kafl i to bardzo małe ułamki lic ze śladami polewy – w jednym przypadku białej i niebieskiej, w drugim – zielonej (tabl. 1:ac, ad).

Wszystkie kafl e z obiektu 180 pod względem technologicznym charakteryzują się domieszką śred-nio- i drobnoziarnistego piasku oraz w mniejszej ilo-ści szamotu i miki (muskowitu). Zostały one wypalo-ne w atmosferze utleniającej. Przełamy są jednolite, barwy ceglastej. Kafl e te datować można ogólnie na XVII-XVIII stulecie.

3.3. Sprzączka do pasa

W trakcie wykopalisk, w nowożytnym wypełni-sku kanału burzowego na arze 140/240, natrafi ono na fragmentarycznie zachowaną sprzączkę do pasa. Jest to egzemplarz zachowany jedynie w połowie, ale pozwalający na zaliczenie zabytku do typu sprzączek ósemkowatych (Sawicki 2012, 103-104; tam dalsza li-teratura). Rama wykonana jest ze stopu miedzi, zaś sil-nie skorodowany kolec z żelaza. Sprzączka ma kształt dwóch owali połączonych w środku żeberkiem. Za-chowany owal ukształtowany jest po stronie zewnętrz-nej w trójkąt. Długość sprzączki wynosi obecnie 3,9 cm, a szerokość 2,6 cm. Zakładając symetryczność

obu części ramy, pierwotnie jej długość musiała wyno-sić 4,5-5,0 cm. Rama jest stosunkowo wąska (2-3 mm szerokości) i cienka (1-1,5 mm) o płasko-wypukłym przekroju. Jedynie w miejscu mocowania kolca rama ma przekrój owalny o wymiarach 2x3 mm.

Tego typu sprzączki używane były powszechnie w Europie w okresie 1500-1650 r. (Whitehead 1996, nr inw. 314).

4. Zakończenie

Wszystkie przedstawione w tym rozdziale wyniki badań archeologicznych pozwalają na udokumen-towanie aktywności ludzkiej na badanym terenie w okresie od wczesnego średniowiecza. Niestety, nie jest możliwe wyciągnięcie na ich podstawie bardziej szczegółowych wniosków dotyczących istnienia i charakteru osadnictwa. Dodatkowych przesłanek do rekonstrukcji historii badanego rejonu dostarczają źródła historyczne i kartografi czne.

Pierwsze wzmianki o wsi Łysokanie pochodzą z roku 1384. Wspominani są wówczas właściciele – Kasza z Lisiskan, a następnie Falisław z Lisichcan. W roku 1388 wieś występuje pod nazwą Lissekane, a w 1397 – Lsszichcani. Najbardziej zbliżone do współczesnego brzmienie nazwy wsi – Lissekanye – notowane jest w roku 1400. Na planach katastru galicyjskiego z roku 1875 (…) gmina Grodkowice widnieje nazwa Lisokanie. Jeszcze przed I wojną światową funkcjonowały nazwy: Łysokonia lub Ły-sokania (Kołodziejczyk 2003; Zinkow 2009, 214).

W średniowieczu wieś ta podzielona była na kilka części, których właścicielami byli przedstawiciele różnych rodów szlacheckich m.in. Bąkowie herbu Zadora, Taszyccy herbu Strzemię czy Cikowscy i Łysokańscy herbu Radwan. Swoje udziały posiadał także klasztor bożogrobców z Miechowa. W latach 1468-1471 cała wieś znalazła się w rękach braci Stanisława i Jana Lanckorońskich z Brzezia. W ten sposób Lanckorońscy stali się jedynymi właściciela-mi wsi, a do swojej tytulatury dodali jeszcze nazwę „Łysokań”. W roku 1623 Łysokanie zostały zakupio-ne przez rodzinę Żeleńskich, w której pozostały aż do lat trzydziestych XX wieku. Ostatni właściciele rozparcelowali i sprzedali swój majątek (Zinkow 2009, 214-215).

Materiały średniowieczne i nowożytne

285

Literatura:

Czopek S., Lubelczyk A.1993 Ceramika rzeszowska XIV-XVIII wiek, Rzeszów.

Dzięgielewski K., Szczerba R., Chudzińska B.:2011 Osadnictwo z wczesnej epoki brązu, okresu halszta-

ckiego i starszego okresu przedrzymskiego oraz ślady działalności człowieka w czasach średniowiecznych i nowożytnych na stanowisku 17 w Podłężu, pow. wie-licki, (w:) Raport 2005-2006, Warszawa, 315-348.

Kołodziejczyk D.2003 Gmina Kłaj. Monografi a, Kłaj.

Lelek R.2004 Ceramika z zamku w Korzkwi (XVI-XVII w.), Kraków.

Lubelczyk A.1994 Ceramika średniowieczna i nowożytna z Będziemyśla.

Z pozostałości dworu obronnego, (w:) red. A. Grusz-czyńska, A. Targońska, Garncarstwo i kafl arstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych. Materiały z konferencji – Rzeszów, 21-23 IX 1993, Rzeszów, 73-94.

Sawicki J.2012 Elementy stroju i pasa oraz fragmenty opraw ksiąg z ul.

Katedralnej 4 we Wrocławiu, (w:) red. A. Pankiewicz, Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621-1670). Wratislavia Antiqua 17. Wrocław, 97-110.

Sulkowska-Tuszyńska K.1994 Technologia, asortyment i funkcja średniowiecznych

naczyń ceramicznych używanych w klasztorze norber-tanek w Strzelnie, woj. bydgoskie, (w:) red. A. Grusz-czyńska, A. Targońska, Garncarstwo i kafl arstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych. Materiały z konferencji – Rzeszów, 21-23 IX 1993, Rzeszów, 121-137.

Szewczyk-Wojtasiewicz M.2007 Gliniana forma do ciasta z polewą i uchem taśmowa-

tym, (w:) red. G. Lichończak-Nurek, Kraków – euro-pejskie miasto prawa magdeburskiego 1257-1791. Ka-talog wystawy, Kraków, 445-446

Sztyber A.2010a Materiały wczesnośredniowieczne, późnośrednio-

wieczne i nowożytne ze stanowiska 5 w Modlnicy, gm. Wielka Wieś, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad.

2010b Materiały średniowieczne i nowożytne ze stanowiska 9 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś, maszynopis w Archi-wum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad.

2012a Materiał zabytkowy z okresu wczesnego i późnego śred-niowiecza oraz czasów nowożytnych ze stanowiska 15

w Wierzchosławicach, pow. Tarnów, maszynopis w Ar-chiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad.

2012b Materiał zabytkowy z okresu wczesnego i późnego średniowiecza oraz czasów nowożytnych na stanowi-sku 11 w Łętowicach, pow. Tarnów, maszynopis w Ar-chiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad.

Tyniec-Kępińska A.2003 Ceramika wczesnośredniowieczna, późnośrednio-

wieczna, nowożytna ze stanowisk Kraków-Bieżanów 27 i Kraków-Rżąka 1, (w:) red. S. Kadrow, Via Archae-ologica, Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków-Bieżanów, stano-wisko 27 i Kraków-Rżąka, stanowisko 1. Osada kultury łużyckiej, Kraków, 221-232.

Whitehead R.1996 Buckles 1250-1800, London.

Wojenka M.2010 Materiały wczesnośredniowieczne, średniowieczne

i nowożytne ze stanowiska nr 18 w Wojniczu, (w:) red. J. Chochorowski, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopol-sce, Wojnicz 18 i 48, powiat Tarnów – osady z epoki brązu, żelaza i średniowiecza, Kraków, 283-305.

Zinkow J.2009 Wokół Niepołomic i Puszczy Niepołomickiej, Niepołomice.

Agata Sztyber

Materials dated to the Middle Ages and Modern Period

Summary

Among the archaeological features discovered at the Łysokanie 4 site there were 11 which, based on the character of their fi lls and the artefacts they yielded, were dated to the Middle Ages or the modern period. However, closer scrutiny proved some of them to be natural structures, either pits (225, 250) or gulches, i.e. V-shaped ditches formed during single or multiple episodes of intensive rainfall (811, perhaps also 171 and 173). Only one of the features was identifi ed as a domestic pit (814). The remaining structures can be the relics of partially eroded tracks (180, 878, 928, 1064, 1013). Their natural transformations are usually detectable in the lower parts of slopes. The discussed relics are usually 10 to 60 metres long, with the width varying between 2 and 10 m (sometimes

AGATA SZTYBER

286

reaching even 20 m in the wash-out zones), and the depth of ca 0.5-1.5 m. In cross-section they are hol-low-shaped, triangular, or trapezium–shaped. Some-times, deepenings can be seen in the bottom part of the cross-section, which can perhaps be the traces of ruts. All the discussed structures are spaced ca 100m from each other and run across the slope (at the angle of 30-45 degrees to the contour lines). The character-istics presented above allow for the conclusion that the discussed structures are relics of roads and initial holloways functioning in the modern period. The hol-lows could have fi lled naturally (the parts fi lled with stratifi ed loess), and in part artifi cially (the parts with no stratifi cation). These processes could have been connected with the period of increased precipitation in the mid-19th century and the subsequent repairs undertaken by the Austrian administration.

The only domestic pit (814) in the group was dated to the early medieval period on the basis of ceramic material.

The discussed structures yielded several hundred fragments of ceramics (vessels, stove tiles, bricks, and roof tiles). To this collection one should add the fragments discovered within cultural deposits identi-fi ed on the site.

The Early Medieval provenance can be attributed to only several dozen vessel shards. Discovered in most part in one feature, they are the remains of a sin-gle pot 20 cm high and having the rim diameter of 22 cm. The vessel is hand-made, with traces of upturning in the upper part. The clay mass contains the admix-ture of sand and smaller amounts of chamotte and mica. The form and technique of manufacture allows the vessel to be included to type VII in Radwański classifi cation (1974, 54-55).

Apart from the above-described pot, only a few analogical vessel shards were found; formal similar-ity with the pot allows these shards to be dated to the 10th-11th century.

To the Early Medieval period also belong single fragments discovered in other features and in layer 1305. Except for one shard, they do not provide grounds for more precise dating. The mentioned shard is a fragment of elongated and strongly out-turned rim with profi led lip, which can be classed as representing the Radwański type IV (1974, 49-50, tab. IX). Taking into account also the technological traits (fi ne- and medium-grained sand temper, fi red in

oxidising conditions, tri-colour fracture) the fragment can be dated to the 13th century.

To the Late Medieval period one can attribute 111 fragments of pottery retrieved from cultural deposits or naturally fi lled features. Late medieval pottery is more carefully executed and represents higher qual-ity than early medieval pottery. The pottery mass is of higher quality, contains fi ner temper and is better fi red. Only two of the fragments bear decoration in the form of horizontal grooves, and sometimes the traces of green or brown slip can be seen. Distinc-tive fragments (rims) allow the types described by Wałowy (1979, 74-75, 121-122) as 4b and 5 to be identifi ed in the collection.

Undoubtedly, one of the most interesting late medi-eval fi nds is the fragment of a baking form. This kind of vessel fi nds analogies in the artefacts from the Waw-el Hill and Wierzchosławice site 15, both dated to the 17th century. However, technological traits of the pot-tery mass (fi ne- and medium-grained sand temper, fi r-ing conditions) suggest that the Łysokanie fragment is the earliest fi nd of this type in Małopolska, and should most likely be dated to the 15th-mid 16th century.

Modern period pottery which constitutes the ma-jority of the ceramic material and is broadly dated to 17th-19th century is strongly fragmented and represents the forms typical of the period. It was made of ferric or, in single cases kaolinite, clays. The discussed frag-ments often bear traces of brown, green, yellow, or transparent slip. Only a few fragments are decorated with horizontal grooves or incised oblique strokes.

The stove tiles date to a slightly broader period spanning the 15th to the 17th century. Also this group includes only typical forms, although the degree of their fragmentation makes the detailed reconstruction of particular tiles impossible. The tiles were certainly slipped and decorated. In one fragment small parts of a shield motif survived, and there were also tiles decorated with rosette or geometric patterns. Other patterns include a yellow star against a blue back-ground, and unidentifi ed fl oral motifs.

The research conducted at Łysokanie provided some new data for the studies on the early historic and historic occupation in the region. It also shed more light on medieval pottery making. However, at the present stage, it does not offer suffi cient grounds for more precise reconstructions of the settlement in that period.

Materiały średniowieczne i nowożytne

287

Ryc. 1. Dno obiektu 814Fig. 1. Feature 814 – bottom

Ryc. 2. Profi l obiektu 814Fig. 2. Feature 814 – cross-section

AGATA SZTYBER

288

Ryc

. 3a.

Stre

fa b

adań

arc

heol

ogic

znyc

h na

sta

now

isku

Łys

okan

ie 4

z lo

kaliz

acją

obi

ektó

w n

owoż

ytny

ch n

a tle

map

y po

ziom

icow

ejFi

g. 3

a. Ł

ysok

anie

site

4 -t

he e

xcav

ated

are

a an

d m

oder

n pe

riod

feat

ures

aga

inst

the

topo

grap

hic

map

Ryc

. 3b.

Stre

fa b

adań

arc

heol

ogic

znyc

h na

sta

now

isku

Łys

okan

ie 4

na

tle m

apy

ewid

encj

i gru

ntów

z 1

847

roku

Fig.

3b.

Łys

okan

ie s

ite 4

– th

e ex

cava

ted

area

aga

inst

the

cada

stra

l map

from

184

7

Materiały średniowieczne i nowożytne

289

Ryc. 4. Profi l obiektu 180Fig. 4. Feature 180 – cross-section

Ryc. 5. Profi l obiektu 225Fig. 5. Feature 225 – cross-section

Ryc. 6. Profi l obiektu 811Fig. 6. Feature 811 – cross-section

Ryc. 7. Profi l obiektu 878Fig. 7. Feature 878 – cross-section

AGATA SZTYBER

290

Ryc. 8. Profi l obiektu 1013Fig. 8. Feature 1013 – cross-section

Ryc. 9. Forma do wypieku ciasta, Wawel, XVII stulecie (wg Szewczyk-Wojtasiewicz 2007, 446)

Fig. 9. Baking form, Wawel Hill, 17th century (after Szewczyk--Wojtasiewicz 2007, 446)

Ryc. 10. Fragment formy do wypieku ciasta ze st. 4 w Łyso-kaniach (fot. M. Wasilewski)

Fig. 10. Fragment of a baking form from site 4 at Łysokanie (photo M. Wasilewski)

Ryc. 11. Sprzączka do pasa (XVI-1 poł. XVII w.)Fig. 11. Belt buckle (16th – 1st half of 17th century)

Materiały średniowieczne i nowożytne

291

Tablica 1. Wybór zabytków ceramicznych z obiektów 171, 172, 173 i 180Plate 1. Selected ceramic artefacts from features171, 172, 173 and 180

AGATA SZTYBER

292

Tablica 2. Wybór zabytków ceramicznych z obiektów 811 i 814Plate 2. Selected ceramic artefacts from features 811 and 814

Materiały średniowieczne i nowożytne

293

Tablica 3. Wybór zabytków ceramicznych z obiektów 878 i 928Plate 3. Selected ceramic artefacts from features 878 and 928

AGATA SZTYBER

294

Tablica 4. Wybór zabytków ceramicznych z obiektu 1064 oraz warstw: 1, 4, 489, 534, 1305, 1365 i 1676Plate 4. Selected ceramic artefacts from feature1064 and layers: 1, 4, 489, 534, 1305, 1365 and 1676