Marta Kamińska Marta Kamińska - Feldman- Feldman

KATEDRA OSOBOWOŚCI KATEDRA OSOBOWOŚCI WYDZIAŁU PSYCHOLOGII WYDZIAŁU PSYCHOLOGII

UWUW

JAJA JAKO CENTRALNY JAKO CENTRALNY SCHEMAT POSTAWSCHEMAT POSTAW

WYKŁAD 1

Fundamentalne pytania o Fundamentalne pytania o naturę człowiekanaturę człowieka

CZY JESTEŚMY EGOISTAMI ?CZY JESTEŚMY EGOISTAMI ? CZY EGOCENTRYZM MUSI BYĆ CZY EGOCENTRYZM MUSI BYĆ

ŚWIADOMY ?ŚWIADOMY ? JAKIE SĄ ŹRÓDŁA JAKIE SĄ ŹRÓDŁA

NIEŚWIADOMEGO NIEŚWIADOMEGO EGOCENTRYZMU ?EGOCENTRYZMU ?

CZY MOŻEMY BYĆ ALTRUISTAMI?CZY MOŻEMY BYĆ ALTRUISTAMI?

CZY JESTEŚMY CZY JESTEŚMY EGOISTAMI ?EGOISTAMI ?

EgoizmEgoizm – przedkładanie własnego – przedkładanie własnego interesu nad cudzy (ze szkodą dla interesu nad cudzy (ze szkodą dla innych)innych)

EgocentryzmEgocentryzm – koncentracja uwagi – koncentracja uwagi na samym sobiena samym sobie

ŹRÓDŁA NIEŚWIADOMEGO ŹRÓDŁA NIEŚWIADOMEGO EGOCENTRYZMUEGOCENTRYZMU

Zagrożone egoZagrożone ego ( (Freud Freud i psychoanaliza) – rola ego i mechanizmów i psychoanaliza) – rola ego i mechanizmów obronnych w utrzymaniu równowagi, z jednej strony, oraz powstawania obronnych w utrzymaniu równowagi, z jednej strony, oraz powstawania różnych zaburzeń osobowości, z drugiej (różnych zaburzeń osobowości, z drugiej (egocentryzm obronnyegocentryzm obronny) )

Pierwotna nieumiejętność rozpoznawania i klasyfikowania zjawisk Pierwotna nieumiejętność rozpoznawania i klasyfikowania zjawisk psychicznychpsychicznych ( (PiagetPiaget) – ) – egocentryzm pierwotnyegocentryzm pierwotny – utrzymywanie uwagi na – utrzymywanie uwagi na własnych doznaniach, odczuciach, przeżyciach, przy braku zdolności własnych doznaniach, odczuciach, przeżyciach, przy braku zdolności decentracji, w odróżnieniu od decentracji, w odróżnieniu od egocentryzmu wtórnegoegocentryzmu wtórnego, gdy taka zdolność , gdy taka zdolność istnieje istnieje

Emocje hamujące zdolność trafnego oceniania zjawiskEmocje hamujące zdolność trafnego oceniania zjawisk Szczególna wrażliwość podmiotu na sygnały dotyczące samego siebieSzczególna wrażliwość podmiotu na sygnały dotyczące samego siebie

(specyfika przetwarzania informacji o (specyfika przetwarzania informacji o JaJa)) JaJa nie tylko broni swych pozycji przed atakiem, ale i je nie tylko broni swych pozycji przed atakiem, ale i je

umacniaumacnia ((Greenwald – Totalitarne egoGreenwald – Totalitarne ego).). Potrzeba dookreślenia własnej tożsamościPotrzeba dookreślenia własnej tożsamości JaJa jako poznawczy prototyp (wzorzec poznawczy stanowiący jako poznawczy prototyp (wzorzec poznawczy stanowiący

układ układ odniesienia dla rozmaitych obiektów)odniesienia dla rozmaitych obiektów)

Chociaż intuicyjne Chociaż intuicyjne myślenie o ludzkim myślenie o ludzkim

egoizmie i egocentryzmie egoizmie i egocentryzmie wspierają dane wspierają dane

psychologiczne, to za psychologiczne, to za właściwość natury właściwość natury

człowieka trzeba też uznać człowieka trzeba też uznać zdolność do wykraczania zdolność do wykraczania

poza egocentryzmpoza egocentryzm

Cele wykładuCele wykładu

wskazanie na szczególną rolę wskazanie na szczególną rolę JaJa w w percepcji i sposobie wartościowania percepcji i sposobie wartościowania świata, motywacji i zachowaniu świata, motywacji i zachowaniu

próba odpowiedzi na pytanie: czy próba odpowiedzi na pytanie: czy egocentryzm i egotyzm są egocentryzm i egotyzm są nieuchronne ?nieuchronne ?

Psychologia Psychologia JaJa - przegląd - przegląd historyczny historyczny

(m.in. za Greenwald i (m.in. za Greenwald i Pratkanis, 1988)Pratkanis, 1988)

Kłopoty z pojęciem Kłopoty z pojęciem Ja Ja : : kwestia dwoistości kwestia dwoistości JaJa (za (za

Jarymowicz 1991)Jarymowicz 1991) JaJa podmiotowe podmiotowe (doznające, poznające) (doznające, poznające)

to sfera świadomości wyznaczonej to sfera świadomości wyznaczonej przez doznania, odczucia , a także przez doznania, odczucia , a także pragnienia, preferencje i cele (pragnienia, preferencje i cele (JaJa obserwuje, ocenia, lubi lub nie lubi) obserwuje, ocenia, lubi lub nie lubi)

JaJa przedmiotowe przedmiotowe to samowiedza, to samowiedza, reprezentacje własnej osoby, struktura reprezentacje własnej osoby, struktura Ja Ja

Obie te sfery podlegają wzajemnym wpływom

Poglądy Williama Jamesa Poglądy Williama Jamesa (1890)(1890)

JaJa empiryczne ( empiryczne (empirical selfempirical self): ): JaJa traktowane jest traktowane jest jako obiekt percepcji i wiedzy jako obiekt percepcji i wiedzy

Dzieli się na: Dzieli się na: JaJa materialne materialne JaJa społeczne społeczne JaJa duchowe duchowe Czyste Czyste egoego ( (pure egopure ego): „strumień myśli” dynamiczny ): „strumień myśli” dynamiczny

proces uświadamiania sobie przez podmiot jakichś proces uświadamiania sobie przez podmiot jakichś treści (zarazem ta subiektywność treści (zarazem ta subiektywność JaJa należy do należy do JaJa empirycznego jako część empirycznego jako część Ja Ja duchowego – a więc duchowego – a więc empiryczne potraktowanie empiryczne potraktowanie JaJa poznającego) poznającego)

Podział Podział JaJa empirycznego (za Greenwald i Pratkanis, empirycznego (za Greenwald i Pratkanis, 1988, s.22)1988, s.22)

Składowe Składowe JaJa materialne materialne JaJa społeczne społeczne JaJa duchowe duchowe

(komponent ciało, ubranie, uznanie w oczach ludzi, subiektywny(komponent ciało, ubranie, uznanie w oczach ludzi, subiektywnypoznawczy) rodzina, dom, których się kocha, byt, psychicznepoznawczy) rodzina, dom, których się kocha, byt, psychiczne osobista własność popularność wśród właściwości,osobista własność popularność wśród właściwości, rówieśników, sława, dyspozycje, wolarówieśników, sława, dyspozycje, wola szacunek strumień myśliszacunek strumień myśli

Samoocena próżność duma społeczna poczucie moralnejSamoocena próżność duma społeczna poczucie moralnej(komponent skromność, duma lub rodowa, pycha, lub umysłowej (komponent skromność, duma lub rodowa, pycha, lub umysłowej afektywny) z bogactwa, strach snobizm, wstyd, wyższości, afektywny) z bogactwa, strach snobizm, wstyd, wyższości, przed ubóstwem upokorzenie niewinności,przed ubóstwem upokorzenie niewinności, poczucie niższościpoczucie niższości lub winylub winy

Poszukiwanie cielesne namiętności, pragnienie sprawienia aspiracjePoszukiwanie cielesne namiętności, pragnienie sprawienia aspiracjeJaJa (komponent instynkty, miłość do przyjemności, bycia intelektualne, (komponent instynkty, miłość do przyjemności, bycia intelektualne,Motywacyjny) domu, umiłowanie dostrzeganym, moralne, religijne,Motywacyjny) domu, umiłowanie dostrzeganym, moralne, religijne, gromadzenia dóbr, podziwianym, ambicja sumiennośćgromadzenia dóbr, podziwianym, ambicja sumienność zwracanie uwagi towarzyskość, współ-zwracanie uwagi towarzyskość, współ- na swój wygląd, zawodnictwo, dążenie na swój wygląd, zawodnictwo, dążenie umiłowanie do szacunku, miłość,umiłowanie do szacunku, miłość, przepychu zazdrośćprzepychu zazdrość

Poglądy Gordona Poglądy Gordona AllportaAllporta

Zamienne użycie terminów Zamienne użycie terminów egoego i i Ja Ja ((selfself) – 8 ) – 8 znaczeńznaczeń

Relacja między poglądami Jamesa i Allporta:Relacja między poglądami Jamesa i Allporta:

EgoEgo poznające to doświadczający podmiot, odpowiada to poznające to doświadczający podmiot, odpowiada to „czystemu ego”„czystemu ego”

EgoEgo jako obiekt wiedzy to Ja cielesne, które u Jamesa było częścią jako obiekt wiedzy to Ja cielesne, które u Jamesa było częścią JaJa materialnego materialnego

EgoEgo jako pierwotny egocentryzm, koresponduje z poszukiwaniem jako pierwotny egocentryzm, koresponduje z poszukiwaniem JaJa w zakresie w zakresie Ja Ja materialnegomaterialnego

EgoEgo jako popęd do dominacji koresponduje z poszukiwaniem jako popęd do dominacji koresponduje z poszukiwaniem Ja Ja w w zakresiezakresie Ja Ja społecznego społecznego

EgoEgo jako bierna organizacja procesów umysłowych (ukłon dla jako bierna organizacja procesów umysłowych (ukłon dla Freuda)Freuda)

Ego Ego walczące o osiągnięcie celu koresponduje z poszukiwaniem walczące o osiągnięcie celu koresponduje z poszukiwaniem JaJa w zakresie w zakresie Ja Ja duchowegoduchowego

EgoEgo jako system zachowań (centralny obszar osobowości) jako system zachowań (centralny obszar osobowości) EgoEgo jako subiektywna organizacja wpływów kulturowych jako subiektywna organizacja wpływów kulturowych

Allport w 1961 uznał, że Ja poznające nie należy do Allport w 1961 uznał, że Ja poznające nie należy do psychologii(bo nie ma możliwości jego empirycznej psychologii(bo nie ma możliwości jego empirycznej weryfikacji i interpretacji) i lepiej je zostawić filozofom.weryfikacji i interpretacji) i lepiej je zostawić filozofom.

Wielu innych podzieliło jego zdanie. Dlatego dominujący Wielu innych podzieliło jego zdanie. Dlatego dominujący nurt badań nad Ja polega na tym, że rejestruje się treści nurt badań nad Ja polega na tym, że rejestruje się treści samowiedzy i samoocen oraz poszukuje się ich powiązań samowiedzy i samoocen oraz poszukuje się ich powiązań z cechami zachowań i działań. z cechami zachowań i działań.

Badania tego nurtu doprowadziły do wyodrębnienia w Badania tego nurtu doprowadziły do wyodrębnienia w strukturze Ja wielu subsystemów o różnych funkcjach strukturze Ja wielu subsystemów o różnych funkcjach regulacyjnych i obszarach zachowań do których się regulacyjnych i obszarach zachowań do których się odnoszą.odnoszą.

Przykłady poznawczej Przykłady poznawczej organizacji organizacji JaJa

Poznawcza reprezentacja własnej Poznawcza reprezentacja własnej osoby (osoby (samowiedzasamowiedza, struktura , struktura JaJa) ) powstaje w wyniku doświadczeń powstaje w wyniku doświadczeń dotyczących własnej osoby (Reykowski dotyczących własnej osoby (Reykowski 1975) i jest zbiorem „wszystkich 1975) i jest zbiorem „wszystkich zakodowanych w pamięci długotrwałej zakodowanych w pamięci długotrwałej podmiotu informacji, których podmiotu informacji, których odniesieniem przedmiotowym jest odniesieniem przedmiotowym jest własna osoba „ (Wojciszke, 1983, s.50) własna osoba „ (Wojciszke, 1983, s.50)

Samowiedza to:Samowiedza to: kategoria poznawcza o wewnętrznej kategoria poznawcza o wewnętrznej

hierarchicznej strukturze, poznawczy prototyp hierarchicznej strukturze, poznawczy prototyp (Rogers, 1981)(Rogers, 1981)

fragment sieci asocjacyjnej (Bower i Gilligan, fragment sieci asocjacyjnej (Bower i Gilligan, 1979; Kilhstrom i Cantor, 1984)1979; Kilhstrom i Cantor, 1984)

wielowymiarowa przestrzeń (Breckler i wielowymiarowa przestrzeń (Breckler i Greenwald, 1982)Greenwald, 1982)

system autoschematów (Markus, 1977)system autoschematów (Markus, 1977) wiedza zawarta w bardzo wielu magazynach wiedza zawarta w bardzo wielu magazynach

dotycząca tak dotycząca tak JaJa, jak i innych obiektów, , jak i innych obiektów, rozrzucona po wszystkich częściach systemu rozrzucona po wszystkich częściach systemu pamięci (Wyer i Srull, 1982)pamięci (Wyer i Srull, 1982)

Stanowisko Greenwalda i Stanowisko Greenwalda i PratkanisaPratkanisa

Autorzy sądzą, że zarówno Autorzy sądzą, że zarówno JaJa- przedmiotowe,jak - przedmiotowe,jak i Ja - podmiotowe mogą być i Ja - podmiotowe mogą być

i są poddawane eksploracji tak teoretycznej , i są poddawane eksploracji tak teoretycznej , jak i empirycznej. Metafora komputera: jak i empirycznej. Metafora komputera: JaJa poznające poznające - program komputera - program komputera JaJa jako obiekt poznania jako obiekt poznania - efekt jego - efekt jego

zastosowania (wejście, wyjście, zastosowania (wejście, wyjście, zmagazynowane dane)zmagazynowane dane)

a więc na podstawie analizy efektów poznania a więc na podstawie analizy efektów poznania wnioskować można o własnościach poznającego wnioskować można o własnościach poznającego podmiotu podmiotu

Stanowisko Greenwalda i Stanowisko Greenwalda i PratkanisaPratkanisa

JAJA JEST ZŁOŻONYM, SPECYFICZNYM DLA JEST ZŁOŻONYM, SPECYFICZNYM DLA JEDNOSTKI, JEDNOSTKI,

CENTRALNYM SCHEMATEM POSTAWCENTRALNYM SCHEMATEM POSTAW Główne konkluzjeGłówne konkluzje Ja Ja poznające poddaje się badaniom psychologicznympoznające poddaje się badaniom psychologicznym Ja Ja jest centralną strukturą poznawczą, pojęciem Ja, jest centralną strukturą poznawczą, pojęciem Ja,

którego treść jest różna u różnych osóbktórego treść jest różna u różnych osób Ja jest obiektem ustosunkowań afektywnych, czyli Ja jest obiektem ustosunkowań afektywnych, czyli

jest obiektem postawyjest obiektem postawy JaJa jest złożone, 4 aspekty: jest złożone, 4 aspekty: JaJa rozlane, prywatne, rozlane, prywatne,

publiczne i kolektywne. Siła ich oddziaływania jest publiczne i kolektywne. Siła ich oddziaływania jest różna w zależności od rodzaju sytuacji i właściwości różna w zależności od rodzaju sytuacji i właściwości jednostki jednostki

Kluczowe pojęcia Kluczowe pojęcia dotyczące dotyczące JaJa

JaJa podmiotowe ( podmiotowe (egoego)) poczucie własnej wartości, poczucie własnej wartości, samoakceptacja, samoakceptacja, poczucia tożsamościowe: poczucia tożsamościowe: unikalności (unikalności (JaJa to to JaJa i nikt i nikt

inny), inny), spójności (spójności (JaJa to to Ja Ja w różnych w różnych

momentach), momentach), ciągłości (ciągłości (JaJa to to Ja Ja przez całe przez całe

życie), życie), poczucie kontrolipoczucie kontroli

JaJa przedmiotowe przedmiotowe ((selfself))

reprezentacja własnej osoby, reprezentacja własnej osoby, schematy schematy JaJa, , samowiedza trwałasamowiedza trwała

Kluczowe pojęcia Kluczowe pojęcia dotyczące dotyczące JaJa

Cechy schematowe Cechy schematowe JaJa (charakterystyczne i ważne dla (charakterystyczne i ważne dla JaJa) i ) i cechy aschematowecechy aschematowe

Kody reprezentacji Kody reprezentacji JaJa: (percepcyjno-wyobrażeniowe : (percepcyjno-wyobrażeniowe JaJa – obraz – obraz JaJa i słowno–pojęciowe i słowno–pojęciowe Ja Ja - pojęcie - pojęcie JaJa))

Doświadczeniowy system wiedzy oDoświadczeniowy system wiedzy o Ja Ja (bezpośredni, gorący – (bezpośredni, gorący – umożliwia odczuwanie umożliwia odczuwanie Ja Ja w relacji ze światem) i analityczny w relacji ze światem) i analityczny (intelektualny, pośredni) system wiedzy o (intelektualny, pośredni) system wiedzy o JaJa (umożliwia (umożliwia abstrakcyjną, intelektualną interpretacje własnej sytuacji)abstrakcyjną, intelektualną interpretacje własnej sytuacji)

Tożsamość osobistaTożsamość osobista (wiąże się z uformowaniem się (wiąże się z uformowaniem się JaJa) i ) i tożsamość społeczna (wiąże się z uformowaniem się tożsamość społeczna (wiąże się z uformowaniem się MyMy))

JaJa niezależne i niezależne i JaJa zależne zależne (odmienność uwarunkowań (odmienność uwarunkowań kulturowych Ja)kulturowych Ja)

Ja Ja realne, realne, JaJa powinnościowe, powinnościowe, JaJa idealne, idealne, Ja Ja możliwemożliwe JaJa monolityczne monolityczne – przekonanie, że człowiek posiada jedno – przekonanie, że człowiek posiada jedno

centralne i spójne centralne i spójne JaJa JaJa kontekstualne kontekstualne – propozycje wyodrębnienia różnych – propozycje wyodrębnienia różnych

uniwersalnych podsystemów pojęcia uniwersalnych podsystemów pojęcia JaJa

Kluczowe pojęcia Kluczowe pojęcia dotyczące dotyczące JaJa

JaJa podzielone podzielone – dysocjacja, która oznacza czasowe – dysocjacja, która oznacza czasowe oddzielenie od siebie umysłowych funkcji i procesów, oddzielenie od siebie umysłowych funkcji i procesów, takich jak myśli, wspomnienia, uczucia, wrażenia takich jak myśli, wspomnienia, uczucia, wrażenia czuciowe, czy kontrola ruchów ciała. Dysocjacja czuciowe, czy kontrola ruchów ciała. Dysocjacja może przyjmować postać niepatologicznych może przyjmować postać niepatologicznych doświadczeń, takich jak śnienie na jawie, proste doświadczeń, takich jak śnienie na jawie, proste motoryczne automatyzmy oraz doświadczeń motoryczne automatyzmy oraz doświadczeń patologicznych jak np. amnezje, depersonalizacja.patologicznych jak np. amnezje, depersonalizacja.

JaJa dialogowe dialogowe – – Ja Ja jest strukturą polifoniczną . Różne jest strukturą polifoniczną . Różne części części JaJa prowadzą ze sobą dialog zadając różne prowadzą ze sobą dialog zadając różne pytania (np. czy to jest w moim interesie? ). Taka pytania (np. czy to jest w moim interesie? ). Taka zdrowa wielość zdrowa wielość JaJa polega na tym, że owa polega na tym, że owa różnorodność Ja zdolna jest do dialogu, który pełni różnorodność Ja zdolna jest do dialogu, który pełni funkcje integracyjne funkcje integracyjne