Markery nowotworowe w praktyce klinicznej

K L I N I C Z N A I N T E R P R E T A C J A W Y N I K Ó W B A D A Ń

Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 4, 184–189

www.chsin.viamedica.pl

Copyright © 2007 Via Medica, ISSN 1733–2346

184

Markery nowotworowe w praktyce klinicznejAgnieszka Soborczyk, Andrzej DeptałaKlinika Onkologii, Hematologii i Chorób Wewnętrznych CSK MSWiA w Warszawie

Adres do korespondencji:dr hab. med. Edward FranekKlinika Chorób Wewnętrznych, Endokrynologii i DiabetologiiCentralnego Szpitala Klinicznego MSWiAul. Wołoska 137, 02–507 Warszawatel.: 0 22 508 14 05, faks: 0 22 508 14 00e-mail: [email protected]

WPROWADZENIE

Mimo znacznego rozwoju metod diagnostycznych i te-rapeutycznych obserwuje się stały wzrost wskaźnikówzachorowalności i umieralności na nowotwory. W Polsce,w znacznym odsetku przypadków, choroba jest rozpozna-wana w stadium uogólnienia procesu, co wyklucza rady-kalne leczenie. Dlatego duże znaczenie ma rozwój metoddiagnostycznych pozwalających na wcześniejsze wykry-cie choroby, a także lepszą ocenę stanu jej zaawansowania

Jako markery nowotworowe służą substancje o różnym

charakterze i budowie chemicznej (m.in. krążące mar-

kery nowotworowe, hormony). Jak dotychczas ich ozna-

czanie nie jest rutynowo stosowane w diagnostyce cho-

rób nowotworowych ani w badaniach przesiewowych ze

względu na niewystarczającą czułość, swoistość i war-

tość predykcyjną. Ustalenie wartości odcięcia wymaga

szerokich badań populacyjnych. Mimo tych ograniczeń

regularny pomiar stężeń niektórych markerów odgrywa

ważną rolę w ocenie radykalności leczenia chirurgicz-

nego, występowania wznowy procesu nowotworowego

czy rozsiewu choroby. W niektórych przypadkach stę-

żenie markera jest czynnikiem prognostycznym. Omó-

wione w niniejszym artykule markery nowotworowe są

najbardziej przydatne klinicznie, a ich oznaczanie jest

najbardziej dostępne, jednak nie należy tego nadużywać

— szczególnie w procesie diagnostycznym.

Słowa kluczowe: markery nowotworowe, oznaczanie,

wartość predykcyjna, zastosowanie w praktyce

i wyboru sposobu terapii. Obecnie w diagnostyce oznacza-nie markerów nowotworowych pełni wyłącznie funkcjęwspomagającą. Szersze zastosowanie ma ocena tychznaczników w procesie leczniczym i w trakcie długotermi-nowej obserwacji pacjentów po leczeniu.

RODZAJE MARKERÓW

Markery nowotworowe to grupa substancji o różnympochodzeniu i strukturze biologicznej. W wyniku proce-su nowotworzenia dochodzi do zmian funkcji i strukturygenów, czego wynikiem może być wytwarzanie w komór-kach nowotworowych substancji nieprodukowanychw komórkach prawidłowych lub różniących się od takichznacznie zmienioną strukturą. Są to tak zwane neoanty-geny — jak do tej pory niewykorzystywane w praktyce.W przeciwieństwie do nich duże zainteresowanie, zewzględu na możliwości wykorzystania klinicznego, budząantygeny towarzyszące nowotworom. Należą do nich sub-stancje, których synteza zachodzi tylko na określonychetapach onkogenezy i ustaje lub zmniejsza się w komór-kach dojrzałych. Wśród tych antygenów towarzyszącychnowotworom wyróżnia się antygeny płodowo-zarodkowe(CEA [carcinoembryonal antigen], AFP [alpha-fetoprotein])oraz łożyskowe (b-HCG, human chorionic gonadotropin).Antygenami towarzyszącymi nowotworom są równieżsubstancje wytwarzane zarówno przez komórki prawidło-we, jak i nowotworowe, a z komórek nowotworowychwydalane do krążenia znacznie intensywniej niż z komó-rek zdrowych. Stężenie antygenów towarzyszących no-wotworom koreluje z masą różnicujących się nowotworo-wo, zdolnych do ich wytwarzania komórek. Istnieją takżemarkery będące wyrazem procesów degeneracji i obumie-rania komórek (np. CYFRA 21-1, TPA [tissue polypeptideantigen]).

Węższym terminem są „krążące markery nowotworo-we”, czyli wielkocząsteczkowe substancje wytwarzane

Redaktor działu: dr hab. med. Edward Franek

185

Agnieszka Soborczyk, Andrzej Deptała, Markery nowotworowe w praktyce klinicznej


i uwalniane do krwi z komórek nowotworowych, z ichbłon cytoplazmatycznych oraz z prawidłowych komórekw odpowiedzi na nowotwór. Ich stężenie w osoczu jestwyższe u znacznego odsetka chorych w porównaniu z oso-bami zdrowymi lub z pacjentami cierpiącymi na chorobynienowotworowe. Istnieje też pewna korelacja międzystężeniem a liczbą komórek nowotworowych; stężeniekrążących markerów zmniejsza się na skutek zabiegówcytoredukcyjnych i wzrasta w przypadku progresji w cza-sie odpowiednim do czasu połowiczej eliminacji T1/2 tychsubstancji.

UŻYTECZNOŚĆ KLINICZNA OZNACZANIA MAKRERÓW

W praktyce klinicznej przydatność oznaczania stęże-nia danej substancji ograniczają czułość, swoistość i war-tość predykcyjna.

Czułość diagnostyczna to prawdopodobieństwo wyni-ku dodatniego u chorego z nowotworem, obliczana jakostosunek wyników prawdziwie dodatnich do sumy wyni-ków prawdziwie dodatnich oraz fałszywie ujemnych.Swoistość to prawdopodobieństwo prawidłowego wynikuu osób zdrowych, czyli iloraz wyników prawdziwie ujem-nych i sumy wyników fałszywie dodatnich i fałszywie ujem-nych. Określenie normy, powyżej której wynik uznaje sięza dodatni, jest często arbitralne. Za granicę odcięcia przyj-muje się górną granicę zakresu stężeń u osób uznanych zazdrowych. Idealny marker powinien cechować się 100-pro-centową czułością i swoistością diagnostyczną, a także swo-istością narządową, a więc wysokie stężenie powinnopotwierdzać obecność choroby i jednoznacznie określać jejumiejscowienie. Swoistością narządową cechują się swoistyantygen sterczowy (PSA, prostate-specific antigen) i kwaśnafosfataza sterczowa (PAP, prostatic acid phosphatase), kalcyto-nina (dla raka rdzeniastego) oraz tyreoglobulina (dla zróż-nicowanego raka tarczycy). Idealny marker mógłby być wy-korzystywany w badaniach przesiewowych, jednak do-tychczas poznane markery nie cechują się ani wysoką czu-łością, ani dużą swoistością. Próbuje się połączyć oznacza-nie markerów z innymi metodami diagnostycznymi w celuwykrywania nowotworów w wyodrębnionych grupachwysokiego ryzyka (np. PSA + badanie palpacyjne per rectum,AFP + USG wątroby).

Dodatnia wartość predykcyjna oznacza wysokie praw-dopodobieństwo współistnienia podwyższonego stężeniamarkera z obecnością nowotworu, czyli stosunek liczbywyników prawdziwie dodatnich do sumy wyników praw-dziwie dodatnich i fałszywie dodatnich. Ujemna wartość

predykcyjna oznacza prawdopodobieństwo wykluczenianowotworu przy niskim stężeniu markera, czyli stosunekliczby wyników prawdziwie ujemnych do sumy wynikówfałszywie i prawdziwie ujemnych.

Kierując się tymi czterema elementami użytecznościklinicznej (czułość, swoistość, dodatnia i ujemna wartośćpredykcyjna), można powiedzieć, że oznaczanie marke-rów ma, jak do tej pory, znaczenie pomocnicze w rozpo-znawaniu chorób nowotworowych. Powszechnie uznanezastosowanie oznaczania stężeń markerów nowotworo-wych obejmuje monitorowanie przebiegu choroby, ocenęefektywności leczenia onkologicznego oraz kontrolę cho-rych po zakończeniu tego leczenia w celu wczesnego wy-krycia wznowy nowotworu. Zastosowanie to dotyczy je-dynie pacjentów z wyjściowo podwyższonymi stężenia-mi markerów — w przeciwnym przypadku jest nieprzy-datne. W przypadku podwyższonego stężenia przed za-biegiem chirurgicznym utrzymywanie się wartości marke-ra w normie oznacza, że zabieg był radykalny, a farmako-terapia skuteczna. Wzrost stężenia markerów w przypad-ku obecności przerzutów odległych często ma wysokądodatnią wartość predykcyjną (w granicach 0,8–1,0) i wy-przedza w czasie wystąpienie objawów klinicznych czyradiologicznych. Dynamika wzrostu stężeń markerówmoże ze znacznym prawdopodobieństwem wskazywaćna wznowę miejscową (niewielki wzrost, wahania stęże-nia) lub przerzuty odległe (wyraźny przyrost w kolejnychbadaniach).

Poza surowicą markery nowotworowe można ozna-czać w innych płynach biologicznych, między innymiw: płynach wysiękowych z jamy opłucnej i otrzewnej(CEA, antygen karcynoembrionalny 125 [CA 125, carcino-embryonal antigen 125], antygen raka płaskonabłonkowego[SCC-Ag, squamous cell carcinoma antigen], oraz enolaza neu-ronalna [NSE, neuron specific enolase], b-HCG), żółci, ślinie,płynie mózgowo-rdzeniowym oraz zawartości torbieli.

W tabeli 1 zestawiono najbardziej użyteczne kliniczniemarkery nowotworowe.

OMÓWIENIE WYBRANYCH

MARKERÓW NOWOTWOROWYCH

Antygen karcynoembrionalny (CEA)

Antygen karcynoembrionalny należy do białek błonkomórkowych. Jest wytwarzany w okresie płodowymprzez komórki przewodu pokarmowego i trzustki, a pourodzeniu — w niewielkich ilościach przez komórki jelit,trzustki i wątroby. Jego funkcja fizjologiczna jest niezna-

186

Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 4


na; przypuszcza się, że pełni funkcję ochronną wobec na-błonka trawiennego. U zdrowych, niepalących osób stęże-nie CEA wynosi poniżej 5,0 ng/ml, u osób palących tytońjest wyższe, jednak zwykle nie przekracza 10 ng/ml. T1/2CEA wynosi 2–8 dni. Synteza CEA ulega nasileniu wsku-tek derepresji genów w komórkach nowotworowych,szczególnie gruczolakoraków wywodzących się na przy-kład z jelita grubego, a także trzustki, żołądka, piersi, płu-ca, narządu rodnego czy pęcherza moczowego. Podwyż-szone stężenia CEA występują też w nowotworach niena-błonkowych (neuroblastoma, mięsaki, chłoniaki) oraz w cho-robach nienowotworowych, takich jak zapalenie i mar-skość wątroby, przewlekłe zapalenie trzustki, chorobawrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapaleniejelita grubego, a nawet w stanach fizjologicznych, takich jakciąża. Antygen karcynoembrionalny cechuje ograniczonaczułość i swoistość diagnostyczna, co nie pozwala wykorzy-stać go w diagnostyce rodzaju nowotworu i w badaniachprzesiewowych, jednak jest powszechnie wykorzystywa-ny w monitorowaniu leczenia i do wykrywania wznowyi/lub odległych przerzutów, szczególnie w raku jelita gru-bego. Dodatnia wartość predykcyjna wzrostu stężeniaCEA dla potwierdzenia progresji wynosi ponad 90%—jest on uznawany za uniwersalny marker przerzutów no-wotworowych.

Antygen nowotworowy 19-9 (CA 19-9)

Antygen towarzyszący nowotworom przewodu po-karmowego (CA 19-9, GIGA) jest sialową pochodną anty-genu układu grup krwi według Lewisa. Wytwarzają go ko-mórki przewodu pokarmowego i wątroby w życiu płodo-wym, a także dojrzałe komórki trzustki, dróg żółciowych,gruczołów ślinowych i oskrzeli. Prawidłowe stężenie mie-ści się w zakresie 0–37 j./ml; T1/2 wynosi 7 godzin. StężenieCa 19-9 wzrasta w przypadkach nowotworów przewodupokarmowego — szczególnie trzustki i pęcherzyka żółcio-wego, a także w chorobach zapalnych przewodu pokar-mowego, wątroby i trzustki. W przypadku chorób zapal-nych wartości nie przekraczają 500 j./ml (zwykle wynoszą< 100 j./ml), zaś znacznie wyższe są w przypadku rakatrzustki i mogą być przydatne w różnicowaniu raka i prze-wlekłego zapalenia trzustki. Stężenie CA 19-9 powyżej100 j./ml w połączeniu z badaniem metodą tomografiikomputerowej, przy braku żółtaczki, ma dodatnią wartośćpredykcyjną dla raka trzustki wynoszącą 99–100%.

Antygen nowotworowy 125 (CA 125)

Antygen nowotworowy 125 wytwarzają komórki na-błonka jam ciała płodu oraz komórki nabłonka otrzewnej,opłucnej, osierdzia, endometrium, jajowodów i śluzówkiszyjki macicy. Komórki prawidłowego jajnika nie wykazująekspresji CA 125, natomiast jest ona znaczna na komórkachraka jajnika niewytwarzających śluzu. Wartość odcięciawynosi 35 j./ml, ale większą swoistość diagnostyczną zapew-nia wartość ponad 65 j./ml. Po menopauzie stężenie markerajest niższe. Podwyższone wartości, maksymalnie do 300 j./ml,stwierdza się w okresie menstruacji, w I trymestrze ciąży,w stanach zapalnych wątroby, trzustki i przydatków,w marskości wątroby oraz w chorobach autoimmunizacyj-nych. Czas połowiczej eliminacji (T1/2) CA 125 wynosi 2––6 dni. Czułość diagnostyczna tego antygenu jest dość wy-soka w przypadku raka jajnika surowiczego, endometrial-nego, jasnokomórkowego, lecz podwyższone stężeniaCA 125 obserwuje się także u niektórych chorych z gruczo-lakorakiem płuca, piersi, endometrium i trzustki. Oznacza-nie CA 125 jest przydatne w kontroli po leczeniu chirurgicz-nym raka jajnika, monitorowaniu leczenia uzupełniające-go czy kwalifikacji do zabiegu typu second look. Trwająpróby nad wykorzystaniem oznaczania stężenia CA 125w połączeniu z badaniem ginekologicznym i USG przez-pochwowym w badaniach przesiewowych raka jajnikau kobiet po menopauzie. W pozostałych typach nowotwo-rów rola oznaczania CA 125 jest minimalna.

Tabela 1. Markery nowotworowe użyteczne kliniczne

Rodzaj nowotworu Użyteczne markery

Rak jelita grubego CEA, CA 19-9

Rak trzustki CA 19-9

Rak piersi CA 15-3, CEA

Rak gruczołu krokowego PSA, PAP

Pierwotny rak wątrobowo- AFP-komórkowy

Rak szyjki macicy SCC-Ag

Rak żołądka CA 19-9, CEA

Raki płuca NSE, SCC-Ag,CYFRA 21-1, CEA

Nowotwory zarodkowe jądra b-HCG, AFP, PLAP

Nowotwory jajnika Ca 125, b-HCG, AFP, CEARaki tarczycy Tyreoglobulina,

kalcytonina

CEA (carcinoembryonal antigen) — antygen karcynoembrionalny; CA (cancerantigen) — antygen nowotworowy; PSA (prostate-specific antigen) — swoistyantygen sterczowy; PAP (prostatic acid phosphatase) — kwaśna fosfataza ster-czowa; AFP (a-fetoprotein) — alfa-fetoproteina; SCC-Ag (squamous cell carci-noma antigen) — antygen raka płaskonabłonkowego; NSE (neuron specificenolase) — enolaza neuronalna; b-HCG (human chorionic gonadotropin) —ludzka gonadotropina kosmówkowa; PLAP (placental alkaline phosphatase) —zasadowa fosfataza łożyskowa

187



Antygen nowotworowy 15-3 (CA 15-3)

Antygen nowotworowy 15-3 jest glikoproteiną błonśluzowych, występującą w postaci wielu izoform na pra-widłowych i nowotworowych komórkach gruczołu pier-siowego. Stężenie tego antygenu wzrasta w III trymestrzeciąży, w marskości i zapaleniu wątroby, u kobiet z niezło-śliwymi zmianami w piersiach i w jajnikach, a także u nie-dużego odsetka chorych z rakiem jajnika, szyjki macicy,endometrium i niedrobnokomórkowym rakiem płuca. Zewzględu na niską czułość diagnostyczną marker ten niejest stosowany w diagnostyce, a i w monitorowaniu lecze-nia odgrywa znikomą rolę. Zwiększenie czułości i swoisto-ści monitorowania przebiegu raka piersi można osiągnąć,oznaczając jednocześnie CA 15-3 i CEA.

Swoisty antygen sterczowy

Swoisty antygen sterczowy to glikoproteina wytwarza-na głównie w komórkach nabłonkowych kanalików gruczo-łowych prostaty. Jako proteaza serynowa po wydzieleniu doświatła kanalików przechodzi do płynu nasiennego i bierzeudział w degradacji białek. W osoczu stężenie jest wielokrot-nie niższe niż w płynie nasiennym i nie przekracza 4,0 ng//ml. Swoisty antygen sterczowy cechuje swoistość narządo-wa w stosunku do tkanki gruczołu, jednak nie jest marke-rem swoistym dla raka stercza, ponieważ wzrasta międzyinnymi w przypadkach gruczolaka, zazwyczaj do 10 ng/ml,czy stanów zapalnych prostaty. Stężenie PSA silnie korelu-je z zaawansowaniem procesu nowotworowego. Znacznypostęp w diagnostyce laboratoryjnej raka gruczołu kroko-wego spowodowało wprowadzenie oznaczania stężeniawolnego PSA (fPSA, free prostate specific antigen) oraz ilorazustężeń fPSA i PSA całkowitego. Przy stężeniach całkowite-go PSA wynoszących 4,0–20,0 ng/ml fPSA poniżej 18% prze-mawia za dużym prawdopodobieństwem raka stercza, zaśprzekraczające 25% wskazuje raczej na gruczolaka. Innemetody poprawiające wartość diagnostyczną to: wyliczaniegęstości PSA (PSAD, prostate specific antigen density — ilorazstężeń markera do objętości gruczołu w cm3), ocena szyb-kości narastania PSA (PSAV, prostate specific antigen velocity— trzy pomiary w odstępach półrocznych) oraz stężeniePSA całkowitego zależne od wieku (40–49 lat £ 2,5 ng/ml;50–59 lat £ 3,5 ng/ml; 60–69 lat £ 4,5 ng/ml; 70–79 lat£ 6,5 ng/ml).

Badanie stężenia PSA stosuje się w badaniach przesie-wowych i choć w Polsce nie prowadzi się populacyjnychbadań tego typu w odniesieniu do raka prostaty, zaleca sięoznaczanie tego markera u mężczyzn z grupy wysokiego

ryzyka zachorowania (pojedyncze zachorowanie na rakaw rodzinie, przed 65. rż., u krewnych I°) od 45. roku życia,a w grupie bardzo wysokiego ryzyka zachorowania (kilkazachorowań u krewnych I°, przed 65. rż.) — od 40. rokużycia. Badanie stężenia PSA jest nieocenione w kwalifika-cji do radykalnej prostatektomii oraz w ocenie jej skutecz-ności (po zabiegu PSA = 0) i w kontroli pooperacyjnej.Obniżenie stężenia tego parametru po radykalnej radio-terapii gruczołu krokowego jest dość powolne i rzadkoosiąga wartość równą lub bliską 0. W celu oceny aktywno-ści choroby, w czasie leczenia hormonalnego, koniecznejest monitorowanie stężenia PSA przez kilka miesięcy.

Alfa-fetoproteina (AFP)

Alfa-fetoproteina jest wytwarzana w wątrobie, prze-wodzie pokarmowym i w woreczku żółtkowym płodu;przenika przez łożysko do krwioobiegu matki (maks. stę-żenie w 32.–36. tygodniu ciąży). Norma wynosi 15 ng/ml,a T1/2 — około 5 dni. Podwyższone wartości AFP występująw przypadku raka wątrobowokomórkowego, ale takżew marskości wątroby czy w przewlekłym wirusowym za-paleniu wątroby typu B. Stężenie AFP przekraczające500 ng/ml ma niemal 100-procentową dodatnią wartośćpredykcyjną dla pierwotnego raka wątrobowokomórko-wego, a wysoka czułość i swoistość umożliwia stosowanieoznaczenia AFP jako badania przesiewowego w grupachwysokiego ryzyka wystąpienia tego nowotworu. Jedno-czesne oznaczanie stężeń AFP, CEA i CA 19-9 może byćprzydatne w różnicowaniu przerzutów do wątroby odpierwotnych zmian w wątrobie.

Alfa-fetoproteina jest także markerem stosowanymw diagnostyce i monitorowaniu nowotworów zarodko-wych jądra i jajników. Podwyższenie jej stężenia stwier-dza się u znacznego odsetka chorych z nienasieniakowa-tymi nowotworami jądra, zaś w nasieniakach jest prawi-dłowe. W diagnostyce pomocne bywa komplementarneoznaczanie stężeń AFP i HCG, zwłaszcza w przypadkuguzów o budowie mieszanej.

Ludzka gonadotropina kosmówkowa (HCG)

Ludzka gonadotropina kosmówkowa składa się z pod-jednostek a i b, z których a jest identyczna, jak w cząsteczcehormonu luteinizującego (LH, luteinizing hormone), foliku-lotropiny (FSH, folliculotropic hormone) i tyreoptropiny(TSH, thyroid stimulating hormone), właściwym markeremjest podjednostka b o T1/2 około 24 godzin. FizjologicznieHCG jest wytwarzana w syncytiotrofoblastach łożyska.

188

Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 4


U zdrowych osób stężenie wynosi poniżej 5 jm./l, pozafizjologiczną ciążą wzrasta w ciążowej chorobie trofobla-stycznej (czułość diagnostyczna 97% dla zaśniadu gronia-stego), nabłoniaku kosmówkowym jądra lub jajnika (czu-łość niemal 100%), nienasieniakowatych nowotworach(czułość 48–86%) oraz nasieniakach z obecnością komóreksyncytiotrofoblastu. Ludzka gonadotropina kosmówkowab może stanowić też marker raka sromu, choć w tych przy-padkach jej roli nie nieokreślono.

Swoista enolaza neuronowa (NSE)

Swoista enolaza neuronowa jest znacznikiem nowo-tworów neuroendokrynnych, takich jak na przykładnerwiak zarodkowy (neuroblastoma), rak drobnokomór-kowy czy rak rdzeniasty tarczycy, przydatnym do mo-nitorowania leczenia i przebiegu choroby. Marker tenjest obecny w komórkach ośrodkowego i obwodowegoukładu nerwowego, szyszynce, przysadce oraz rdzeniunadnerczy, a także wyżej wymienionych nowotworów,więc można go oznaczyć immunohistochemicznie jakomarker cytozolowy, natomiast wskutek martwicy ko-mórek NSE jest uwalniana do krwi. Wysokie stężeniewystępuje także w glejakach, bywa podwyższone pourazach głowy i we wstrząsie septycznym. W drobno-komórkowym raku płuca stężenie NSE jest podwyższo-ne w 90% przypadków choroby uogólnionej i w 60%przypadków postaci ograniczonej. Wartość odcinającanie została ostatecznie określona — waha się w zakre-sie 12,5–25 ng/ml.

Antygen raka płaskonabłonkowego (SCC-Ag)

Antygen raka płaskonabłonkowego jest obecny w pra-widłowych i nowotworowych komórkach płaskonabłon-kowych. Podwyższone stężenie tego markera stwierdzasię u pacjentów z rakiem szyjki macicy, rakami płaskona-błonkowymi regionu głowy i szyi oraz płaskonabłonko-wym rakiem płuca. Wartość odcinająca wynosi 2,0 ng/ml,a T1/2 — około 20 minut. Miernie podwyższone stężeniamogą wystąpić u osób z chorobami zapalnymi płuc, a dośćwysokie — u części chorych na łuszczycę. Stężenie SCC--Ag oraz odsetek nieprawidłowych wartości w przypad-ku raka szyjki macicy wzrastają wraz ze stopniem zaawan-sowania nowotworu.

CYFRA 21-1

CYFRA 21-1 to rozpuszczalny fragment cytokeraty-ny 19 stwierdzany w osoczu chorych na niedrobnokomór-

kowego raka płuca oraz w innych nowotworach, zwłasz-cza płaskonabłonkowych. Wartość prawidłowa nie prze-kracza 3,5 ng/ml. Obecnie CYFRA 21-1 jest uważana za je-den z najlepszych markerów w raku płuca, nie nadaje sięjednak do różnicowania raka drobno- i niedrobnokomór-kowego. Wyjściowe stężenie ma także wartość progno-styczną, jednak obecnie nie stosuje się rutynowego ozna-czania tego markera.

Kalcytonina

Kalcytonina to hormon syntetyzowany przez komór-ki C tarczycy, jest więc bardzo czułym i swoistym marke-rem raka rdzeniastego tarczycy, wywodzącego się z tychkomórek. Wartości prawidłowe są niższe od 10 ng/l, a na-wet niewielki wzrost stężenia oznacza wznowę lub roz-siew procesu. Czułość i swoistość testu zwiększa stymula-cja pentagastryną. Zaleca się kontrolę stężenia kalcytoni-ny jako badanie przesiewowe u osób spokrewnionychz chorymi ze względu na możliwość występowania rodzin-nego, uwarunkowanego mutacjami, protoonkogenu RET.Kalcytonina może być ekotopowo produkowana w przy-padku raka drobnokomórkowego płuc czy raka piersi.

Tyreoglobulina

Tyreoglobulina (Tg, thyroglobulin) jest markerem zróż-nicowanych raków tarczycy (tab. 2), nie ma jednak znacze-nia w rozpoznawaniu raka, lecz jest znacznikiem progre-sji choroby. Po radykalnej operacji i leczeniu 131I stężeniewynosi poniżej 1 mg/l, a jego wzrost z dużą czułością sygna-lizuje wznowę procesu chorobowego. Przyczyną fałszywieujemnego wyniku pomiaru stężenia Tg może być obecnośćprzeciwciał przeciwko tyreoglobulinie, dlatego do inter-pretacji wyniku takiego pomiaru konieczne jest oznacze-nie przeciwciał anty-Tg, które powinny być nieobecne.

Chromogranina A

Chromogranina A (CgA, chromogranin A) jest jednymz białek produkowanych, wytwarzanych i magazynowa-nych przez komórki neuroendokrynne, uwalnianych dokrwi na drodze egzocytozy. Stężenie chromograniny Awzrasta w przypadku rakowiaka z przerzutami oraz in-nych hormonalnie czynnych guzów przewodu pokarmo-wego (GEP-NET, gastroenteropancreatic neuroendcrine tu-mors), jednak czułość waha się między 10–100%, a swo-istość wynosi 68–100%. Najwyższa czułość oznaczeniachromograniny A występuje w przypadkach gastrinoma,glukagonoma i rakowiaka, natomiast dla insulinoma lep-

189



szym markerem jest chromogranina B. Jednoczesneoznaczanie stężeń CgA i NSE zwiększa czułość testu. Stę-żenie chromograniny A podwyższa się też w przypadkuzapalenia błony śluzowej żołądka typu A oraz u osób sto-sujących inhibitory pompy protonowej. ChromograninaA jest ważnym markerem w monitorowaniu przebieguchoroby i leczenia guzów GEP oraz czynnikiem progno-stycznym u chorych z rakowiakiem. Białko to oznaczanew tkance w badaniu immunohistochemicznym jest mar-kerem ziarninowym.

Tabela 2. Praktyczne zastosowanie oznaczania markerów w poszczególnych nowotworach

Marker Zastosowanie Wartość odcinająca

CEA W raku jelita grubego < 2,5–5,0 ng/ml< 10 ng/ml u osób palących tytoń

HCG W nowotworach zarodkowych jądra i jajnika, 5 jm./ml (0 u mężczyzn)w nowotworach trofoblastu

AFP W raku wątrobowokomórkowym i w nowotworach 15–20 ng/mlzarodkowych jądra i jajnika

Tyreoglobulina W zróżnicowanych rakach tarczycy 1–30 mg/l u osób z zachowaną tarczycą< 1 mg/l u osób po strumektomii

Kalcytonina W raku rdzeniastym tarczycy 10 ng/l

CEA (carcinoembryonal antigen) — antygen karcynoembrionalny; HCG (human chorionic gonadotropin) — ludzka gonadotropina kosmówkowa; AFP (a-fetoprotein)— a-fetoproteina

PIŚMIENNICTWO

1. Kulpa J. Diagnostyka biochemiczna chorób nowotworowych. W: Dembińska-

-Kieć A., Nastalski J. (red.). Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii

klinicznej. Urban & Partner, Wrocław 2002: 853–883.

2. Płużańska A., Dyczka J. Biochemiczne znaczniki nowotworowe i ich rola w monito-

rowaniu terapii nowotworów. W: Orzechowska-Juzwenko K. (red.). Zarys chemio-

terapii nowotworów narządowych i układowych. Volumed, Wrocław 2000: 95–109.

3. Kulpa J. Diagnostyka laboratoryjna chorób nowotworowych. W: Pawlicki M. (red.).

Elementy diagnostyki nowotworów złośliwych. Alpha-medica press, Bielsko-

-Biała 2001: 93–115.

4. Soborczyk A. Najczęstsze nieprawidłowości laboratoryjne mogące świadczyć

o rozwoju nowotworu. W: Deptała A. (red.). Onkologia w praktyce. PZWL, War-

szawa 2006: 72–76.

Markery nowotworowe w praktyce klinicznej

Documents

Transcript of Markery nowotworowe w praktyce klinicznej